pobierz cały numer (7,31 mb) - Wydział Inżynierii Kształtowania ...

Nr 1/2012<br />

Nowe tendencje w kszta³towaniu krajobrazu<br />

The New Trends in Landscaping

---

Fontanny na rynku w Aleksandrowie Łódzkim<br />

(fot. A. Borcz)<br />

Fountains on the market square in Aleksandrów Łódzki<br />

(photo A. Borcz)<br />

Współczesne myślenie o architekturze krajobrazu cechuje<br />

wielowarstwowość wynikająca ze wzrastającej świadomości<br />

różnorakich zagrożeń, jakim podlega krajobraz, w niemal<br />

każdym zakątku naszej planety. Ta świadomość rodzi<br />

równocześnie w ludziach poczucie i ciężar odpowiedzialności.<br />

Przede wszystkim zaś w środowisku osób mających<br />

bezpośrednio (w działaniach projektowych) i pośrednio<br />

(w działaniach dydaktycznych) wpływ na kształt krajobrazu.<br />

Prezentowane w zeszycie artykuły ilustrują wybrane kierunki<br />

w kształtowaniu architektury krajobrazu – kierunki myślenia,<br />

studiów i badań oraz działań projektowych. Odnoszą się<br />

do różnych obszarów pokazując zróżnicowanie, z jednej<br />

strony, z drugiej zaś łączność dążeń w obszarach – ochrony<br />

krajobrazu, jego przekształcania, tworzenia, badania oraz<br />

przekazywania w procesie dydaktyki wiedzy studentom,<br />

zdobytej, wypracowanej doświadczeniem naukowym<br />

i praktycznym. Oni bowiem są trzonem grupy tych osób,<br />

które będą odpowiedzialne za kształt krajobrazu w przyszłości.<br />

Chcemy wierzyć, że ta odpowiedzialność będzie<br />

świadoma – świadoma problemów i zagrożeń, m.in. tych,<br />

o których mówią autorzy artykułów.<br />

Kolegium redakcyjne<br />

The contemporary thinking about landscape architecture<br />

is characterized by multiple layers resulting from the<br />

increasing awareness of various risks, which is subject<br />

to landscape, in almost every corner of our planet. This<br />

awareness also raises in the people sense and the burden<br />

of responsibility. Above all, in the environment of people<br />

with directly (project activities) and indirectly (teaching<br />

activities) influence on shape of landscape.<br />

The articles presented in this booklet illustrate the selected<br />

directions in the development of landscape architecture –<br />

directions of thought, study and research and project activities.<br />

They refer to different areas showing differences, on<br />

the one hand, on the other hand coherence of efforts in the<br />

areas – the protection of the landscape, its transformation,<br />

creation, research and transmission of knowledge in the<br />

process of teaching for students, acquired, developed by<br />

the scientific and practical experience. They are in fact the<br />

core group of these people who will be responsible for the<br />

shape of the landscape in the future. We want to believe<br />

that the liability will be aware – aware of the problems and<br />

risks, including those of which the authors of articles say.<br />

Editorial Board<br />

Okładka: Chwila relaksu na klawiaturze rzeźby<br />

w parku w Kudowie Zdroju<br />

(fot. A. Borcz)<br />

A short relax on the piano keyboard<br />

in Kudowa Zdrój park<br />

(photo by A. Borcz)<br />

2<br />

1/2012

---

PROBLEMY<br />

PROBLEMS<br />

Inspiracje i pomysły aranżacyjne w projektowaniu 4 The Inspirations and the Arrangement Ideas<br />

terenów zieleni na przykładzie wybranych obiektów in Design of Green Areas on the Example of Some<br />

turystyki wiejskiej na Warmii i Mazurach<br />

Rural Tourism Facilities in Warmia and Mazury<br />

Iwona Polucha<br />

Ogród terapeutyczny – studium na przykładzie 12 Therapy Garden – Study on the Example<br />

parku rehabilitacyjnego na terenie<br />

of the Rehabilitation Park in the<br />

Stadionu Olimpijskiego we Wrocławiu<br />

Olympic Stadium in Wrocław<br />

Aleksandra Lis, Ewa Podhajska, Lucyna Górska -Kłęk<br />

Funkcja wypoczynkowa a krajobraz wsi górskich 24 The Holiday Functions but the Landscape of the<br />

Sudetów Wschodnich – studium<br />

Mountain’s Village Eastern Sudeten Mountains<br />

przypadku czy determinacji<br />

– the Case Study or the Determination<br />

Jerzy Oleszek<br />

EKOLOGIA KRAJOBRAZU<br />

LANDSCAPE ECOLOGY<br />

Osiedla ekologiczne a krajobraz (po polsku) 30 Ecological Housing -Estates<br />

and the Landscape (in a Polish Way)<br />

Jan Kamiński<br />

Poszukiwanie nowego krajobrazu 41 Searching for New Postindustrial<br />

obszarów poprzemysłowych<br />

Landscape Areas<br />

Alina Pancewicz<br />

PREZENTACJE<br />

PRESENTATIONS<br />

Nowe możliwości dokumentowania historycznych 50 New Prospects for the Documentation of Historic<br />

założeń ogrodowych na przykładzie zespołu<br />

Garden Layouts, Illustrated with the Example<br />

pałacowo -parkowego w Maluszynie<br />

of the Palace and Park Complex in Maluszyn<br />

Iwona Brankiewicz, Małgorzata Milecka<br />

Rewaloryzacja parku dworskiego w Rybieńcu 59 Revalorization of Historical Park in Rybieniec<br />

Maria Chojnacka, Agnieszka Wilkaniec, Piotr Urbański<br />

Tożsamość krajobrazu podstawą programu 66 Landscape Identification as the Basis for<br />

rewitalizacji terenów nadwodnych w Goeteborgu Regeneration Model of Waterfronts in Gothenbourg<br />

w Szwecji. „Nowy – stary krajobraz”<br />

in Sweden. “New – Known Landscape“<br />

Eliza Sochacka -Sutkowska<br />

Odnowiony krajobraz poprzemysłowy. 73 Renewal of Industrial Cityscape.<br />

Studium przypadku w Covilha, Portugalia<br />

Case Study in Covilha, Portugal<br />

Anna Marta Włodarczyk<br />

STANDARDY<br />

STANDARDS<br />

Priorytety przyrodnicze i społeczne 79 Scientific and Social Aspects of Postindustrial<br />

w rewitalizacji terenów poprzemysłowych<br />

Areas’ Revitalization of Emscher<br />

kompleksu Emscher Landschaftspark w Niemczech<br />

Landscape Park in Germany<br />

Kinga Kimic<br />

Przykładowy zbiór efektów kształcenia 86 The Exemplary Set of Benchmarks for Degree<br />

dla kierunku architektura krajobrazu<br />

Programmes in Landscape Architecture<br />

Zbigniew Kuriata, Aleksandra Lis, Łukasz Pardela<br />

Doliny rzeczne w planowaniu 93 River Valleys in Spatial Planning<br />

i zagospodarowaniu przestrzennym<br />

and Creation of Land -use<br />

Wiesława Strabel<br />

FORUM<br />

FORUM<br />

Krajobraz forteczny poligonem wymiany 100 Fortification Landscape as Training Ground for the<br />

doświadczeń edukacyjno -naukowych<br />

Exchange of Educational and Scientific Experiences<br />

Zofia Mavar, Dražen Arbutina<br />

Parki Barcelony – od stylu modernisme po 106 Barcelona Parks – since Modernisme Style up to<br />

współczesne krajobrazy tworzone „od-nowa”<br />

Contemporary Formation of “Anew” Landscapes<br />

Izabela Sykta<br />

Przestrzeń i czas w sztuce 121 Space and Time in Art<br />

Larissa L. Alekseyeva<br />

Streszczenia angielskie 124 Summaries<br />

3

---

Problemy<br />

Inspiracje i pomys³y aran¿acyjne<br />

w projektowaniu terenów zieleni na<br />

przyk³adzie wybranych obiektów<br />

turystyki wiejskiej na Warmii i Mazurach<br />

Iwona Polucha<br />

The Inspirations and<br />

the Arrangement Ideas<br />

in Design of Green<br />

Areas on the Example<br />

of Some Rural Tourism<br />

Facilities in Warmia<br />

and Mazury<br />

Inspiracje<br />

w projektowaniu<br />

The inspirations in design<br />

Tereny zieleni wokół zagród<br />

wiejskich są wpisane w tradycyjny<br />

krajobraz, który zazwyczaj jest<br />

ukształtowany historycznie. Są uzupełnieniem<br />

istniejącej zabudowy<br />

mieszkalnej i wraz z nią tworzą<br />

harmonijną przestrzeń. Stanowią<br />

też swoisty łącznik pomiędzy elementami<br />

kulturowymi decydującymi<br />

o tożsamości architektonicznej wsi<br />

a lokalnym pejzażem. Zharmonizowanie<br />

zabudowy z otaczającą<br />

zielenią pozwala na zachowanie charakterystycznej<br />

dla poszczególnych<br />

regionów panoramy wsi.<br />

Inspiracją do aranżacji terenów<br />

zieleni w otoczeniu zabudowy wiejskiej<br />

mogą być tradycje w urządzaniu<br />

ogrodów, styl budynków, układy<br />

historyczne, elementy wyróżniające<br />

się w krajobrazie. W obiektach przeznaczonych<br />

do celów turystycznych<br />

zakres inspiracji poszerza się o elementy<br />

związane z ofertą wypoczynku,<br />

znaczenia nabierają też elementy<br />

decydujące o odrębności regionalnej<br />

(np. sztuka ludowa). Oferta turystyczna<br />

wymaga wnikliwego rozpoznania,<br />

od specjalizacji obiektu zależy często<br />

wygląd ogrodu. Tereny zieleni<br />

ułatwiają specjalizację tematyczną,<br />

mogą być wzbogacone instalacjami<br />

edukacyjnymi, eksponowane są<br />

ich funkcje sportowe, podkreślane<br />

aspekty kulinarne. Wybrany wzorzec<br />

może być wiernie naśladowany,<br />

może współistnieć z nowoczesnymi<br />

rozwiązaniami lub stać się podstawą<br />

do kreowania przestrzeni ogrodowej<br />

o nowej jakości.<br />

Cel i metodyka badañ<br />

The aim and methodology<br />

of researches<br />

Celem niniejszego artykułu było<br />

zaprezentowanie aspektów aranżacji<br />

terenów zieleni przy obiektach noclegowych<br />

na obszarach wiejskich<br />

ze szczególnym uwzględnieniem<br />

źródeł inspiracji, których podstawą<br />

są tradycyjne wartości i walory krajobrazu<br />

wsi. Ponadto zwrócono uwagę<br />

na rolę projektanta w kształtowaniu<br />

ogrodów wiejskich, jego twórczą<br />

interpretację lokalnej tradycji oraz<br />

umiejętność zastosowania zasad<br />

dotyczących urządzania terenów<br />

przystosowanych do potrzeb turystów.<br />

Przykładami pomysłów<br />

aranżacyjnych są wybrane koncepcje<br />

zagospodarowania przestrzeni<br />

wiejskiej, które w atrakcyjny sposób<br />

podkreślają walory obiektów<br />

i umożliwiają poszerzenie oferty turystycznej.<br />

Całość prac projektowych<br />

wykonano w latach 2009 –2011<br />

w obiektach usytuowanych w województwie<br />

warmińsko -mazurskim<br />

w miejscowościach Linowo i Dorotowo.<br />

W koncepcjach szczególną<br />

uwagę zwrócono na aranżację<br />

zieleni w powiązaniu z elementami<br />

zagospodarowania. Propozycje<br />

4<br />

1/2012

---

urządzenia terenów przy obiektach<br />

turystyki wiejskiej opracowano na<br />

podstawie wnikliwej analizy literatury<br />

przedmiotu i zasad aranżacyjnych,<br />

a także opinii właścicieli i użytkowników<br />

terenu. Przedstawione koncepcje<br />

przystosowania przestrzeni<br />

wiejskiej do celów wypoczynkowo-<br />

-sportowych powstały w trakcie<br />

procesu dydaktycznego. Wykonano<br />

szereg badań i prac niezbędnych<br />

w projektowaniu, w tym: inwentaryzację,<br />

waloryzację, analizę krajobrazową,<br />

strefowanie funkcjonalne,<br />

propozycję układu kompozycyjnego,<br />

graficzne przedstawienie koncepcji<br />

[Bajerowski i in. 2000; Bogdanowski<br />

1976; Skalski 2007; Senetra i Cieślak<br />

2004; Wejchert 1974]. Wytypowane<br />

opracowania przeanalizowano<br />

pod kątem możliwości rearanżacji<br />

przestrzeni ogrodowej na potrzeby<br />

turystów i wybrano elementy, które<br />

mogą stanowić wskazówki do kształtowania<br />

przestrzeni wiejskiej.<br />

Dialog z tradycj¹<br />

The dialogue with tradition<br />

Zagrody wiejskie wymagają<br />

odpowiedniej oprawy. Przejawem<br />

dbałości o krajobraz wiejski jest uporządkowana<br />

zabudowa o cechach<br />

regionalnych, zatopiona w zieleni<br />

będącej wyróżnikiem lokalnego<br />

krajobrazu. Na Warmii i Mazurach<br />

rozpoczęto tzw. dialog z tradycją,<br />

którego celem jest stworzenie dobrze<br />

zagospodarowanej przestrzeni publicznej<br />

oraz domów i zabudowań<br />

gospodarczych, które współtworzą<br />

krajobraz wiejski. Kontynuacją tych<br />

założeń powinna być dbałość o otoczenie<br />

zagród wiejskich. Zabudowie<br />

wpisanej w atrakcyjnie ukształtowany<br />

teren towarzyszy zieleń komponowana:<br />

aleje, szpalery i grupy<br />

drzew, zieleńce przy ważniejszych<br />

obiektach publicznych i ogrody<br />

przy pojedynczych domach. Zieleń<br />

powinna komponować się z drewnianymi<br />

chałupami o konstrukcji zrębowej,<br />

lub budynkami murowanymi.<br />

Powszechne w tym regionie były<br />

domy z cegły licowej lub tynkowane<br />

z dwuspadowymi dachami i charakterystycznymi<br />

gankami, jak również<br />

architektura ryglowa z wypełnieniem<br />

tworzącym mur pruski [Liżewska<br />

i Porębska 2010]. Zastosowane wokół<br />

nich nawierzchnie, kompozycje<br />

roślin i elementy małej architektury<br />

powinny być kontynuacją myśli architektonicznej.<br />

Tereny zieleni na wsi, pomimo,<br />

że coraz częściej są zadbane,<br />

upodabniają się czasami do ogrodów<br />

przy domach jednorodzinnych<br />

w mieście. Istnieje potrzeba nawiązania<br />

dialogu z tradycją kształtowania<br />

ogrodów przydomowych, które<br />

towarzyszą zabudowie wiejskiej.<br />

Wzorcem w zakresie urządzenia<br />

ogrodu mogą być tereny przy obiektach<br />

turystyki wiejskiej. Ich właścicielom,<br />

dbającym o zadowolenie<br />

turystów, w szczególności zależy na<br />

wyeksponowaniu cech ogrodu wiejskiego<br />

i jego powiązaniu z otaczającym<br />

krajobrazem. Potrzeba stworzenia<br />

warunków do wypoczynku<br />

w odmiennym od codziennego miejscu,<br />

może skutecznie zniechęcić do<br />

naśladownictwa ogrodów miejskich<br />

[Zątek 2003]. Specyfika terenów zieleni<br />

przy obiektach turystyki wiejskiej<br />

powoduje, że równocześnie należy<br />

uwzględnić następujące aspekty:<br />

powiązanie funkcji ogrodu przydomowego<br />

i ogólnodostępnej<br />

przestrzeni przeznaczonej do<br />

wypoczynku;<br />

wyeksponowanie elementów<br />

zagospodarowania, służących<br />

wzbogaceniu lub ukierunkowaniu<br />

oferty turystycznej;<br />

zachowanie regionalnych cech<br />

ogrodu wiejskiego – uwzględnienie<br />

elementów tradycyjnie<br />

występujących w zagrodach<br />

wiejskich (przedogródki, ogródki<br />

przedokienne, gaiki do wypoczynku),<br />

dbałość o detale w stylu<br />

regionalnym;<br />

funkcjonalny podział przestrzeni<br />

– wydzielenie części użytkowej<br />

w obrębie strefy produkcyjnej<br />

(sad, warzywnik, ogródek zielarski),<br />

strefy reprezentacyjnej oraz<br />

stref przeznaczonych do sportu,<br />

rekreacji, relaksu;<br />

dostosowanie wybranej przestrzeni<br />

do potrzeb turystów –<br />

wydzielenie terenu urządzonego<br />

zgodnie z zasadami dotyczącymi<br />

obiektów turystycznych (parking,<br />

dogodna komunikacja, zbiorniki<br />

wodne, plac zabaw, część<br />

sportowo -rekreacyjna itp.);<br />

nawiązanie do krajobrazu wiejskiego<br />

– wprowadzenie tradycyjnych<br />

nasadzeń (kwiaty,<br />

5

---

Ryc. 1. Zagroda wiejska w Linowie. Źródło: Orłowska [2011]<br />

Fig. 1. The rural farm in Linowo<br />

Ryc. 2. Obiekt w gospodarstwie w Dorotowie. Źródło: Nosek [2010]<br />

Fig. 2. The facility on the farm in Dorotowo<br />

zioła, rodzime gatunki drzew<br />

i krzewów) i wkomponowanie<br />

współczesnych odmian hodowlanych<br />

(zwłaszcza gatunków roślin<br />

ozdobnych);<br />

zachowanie naturalnego charakteru<br />

przestrzeni – swobodna<br />

linia układu kompozycyjnego<br />

oraz zastosowanie naturalnych<br />

nawierzchni lub ich imitacji z nowoczesnych<br />

materiałów.<br />

Dialog<br />

ze wspó³czesnoœci¹<br />

The dialogue with the present<br />

Tereny zieleni nawiązujące do<br />

tradycji miejsca mogą jednocześnie<br />

charakteryzować się nowoczesnymi<br />

rozwiązaniami funkcjonalnymi i zastosowaniem<br />

nowoczesnych materiałów.<br />

Naśladowanie dawnych ogrodów<br />

wiejskich może być powiązane<br />

ze współczesnymi możliwościami<br />

urządzenia przestrzeni. W rezultacie<br />

powstają założenia, będące nowoczesną<br />

interpretacją historycznych<br />

układów przestrzennych i dawnych<br />

form zagospodarowania. Zastosowanie<br />

stosowanych obecnie materiałów<br />

nie pozostaje w sprzeczności z tradycyjnym<br />

charakterem przestrzeni.<br />

Współczesne rozwiązania techniczne<br />

stwarzają szerokie możliwości<br />

aranżacyjne przestrzeni ogrodowej.<br />

Szczególną dbałością trzeba otoczyć<br />

historyczne założenia i zabudowę<br />

adaptowaną do celów turystycznych.<br />

W odniesieniu do nowo budowanych<br />

obiektów istnieje większa dowolność,<br />

co nie oznacza zupełnej<br />

swobody kształtowania przestrzeni<br />

wiejskiej. Istotna jest jak najszersza<br />

świadomość konieczności zachowania<br />

tradycyjnych wartości. Pożądane<br />

jest powiązanie etapu projektowania<br />

i urządzania ogrodu z budową przeznaczonych<br />

na potrzeby turystów<br />

obiektów o cechach regionalnych.<br />

Złożoność terenów zieleni wokół<br />

obiektów turystycznych wynika<br />

ze zróżnicowania rodzajów tych<br />

obiektów, ich wielkości, stylu budynków,<br />

położenia oraz funkcji. Zieleń<br />

w otoczeniu obiektów hotelarskich<br />

pełni przede wszystkim ważne funkcje<br />

dekoracyjne i użytkowe, ale także<br />

izolacyjne, ochronne (przed hałasem,<br />

pożarem, nadmierną wilgotnością<br />

terenu). Przemyślane zagospodarowanie<br />

terenu wraz z dopasowanymi<br />

nasadzeniami zieleni mogą wzbogacić<br />

kwatery o dodatkowe atrakcje,<br />

ułatwić pielęgnację i ograniczyć<br />

koszt pielęgnacji. Estetycznie i funkcjonalnie<br />

zaprojektowana zieleń<br />

wokół budynku podnosi jego wartość<br />

nawet do 20%. W projektowaniu<br />

i urządzaniu ogrodów przystosowanych<br />

do potrzeb turystów warto<br />

pamiętać o następujących zasadach:<br />

podstawą do urządzenia ogrodu<br />

jest opracowanie projektowe<br />

z planem nawadniania i oświetlenia<br />

(wykonane najlepiej już na<br />

etapie projektu budowlanego);<br />

teren wokół obiektów noclegowych<br />

jest przedłużeniem jego<br />

wnętrz i powinien nawiązywać<br />

do stylu budynków i walorów<br />

otaczającego krajobrazu;<br />

podział przestrzeni musi być<br />

dostosowany do liczby gości<br />

w obiekcie;<br />

w zagospodarowaniu terenu<br />

konieczne jest uwzględnienie<br />

potrzeb kategorii turystów (np.<br />

plac zabaw dla rodzin z dziećmi,<br />

miejsce na ognisko dla grup zorganizowanych,<br />

enklawy zieleni<br />

do wypoczynku w małym gronie);<br />

6<br />

1/2012

---

Ryc. 3. Staw rybny w Linowie. Źródło: Orłowska [2011]<br />

Fig. 3. The fish pond in Linowo<br />

Ryc. 4. Altana z grillem i wędzarnią<br />

Fig. 4. Gazebo with barbecue, also smokehouse<br />

ważne jest zachowanie równowagi<br />

pomiędzy powierzchnią trawników<br />

a nasadzeniami, które są<br />

mniej wymagające w późniejszej<br />

pielęgnacji;<br />

w doborze zieleni oraz barw<br />

w kompozycji przestrzennej ogrodu<br />

należy rozpatrywać całość<br />

otoczenia wraz z bryłą budynku<br />

[Hubeny -Żukowska 2010].<br />

Pomys³y aran¿acyjne<br />

The ideas of arrangement<br />

Właściciele obiektów turystyki<br />

wiejskiej, dążąc do urządzenia funkcjonalnej<br />

i estetycznej przestrzeni,<br />

mogą współpracować z ogrodnikami<br />

czy architektami krajobrazu. Projektanci<br />

ogrodów mają za zadanie<br />

stworzenie oryginalnych założeń, odpowiadających<br />

potrzebom użytkowników<br />

i wyróżniających się indywidualnymi<br />

cechami. Wyzwaniem dla<br />

nich jest zaprojektowanie niebanalnego<br />

założenia odpowiadającego potrzebie<br />

indywidualizacji, a z drugiej<br />

strony uniknięcie powtarzal ności wynikającej<br />

z podobieństw architektury<br />

domów jednorodzinnych. Źródłem<br />

Ryc. 5. Pomysł aranżacyjny zagospodarowania przestrzeni w gospodarstwie w Linowie. Źródło: Orłowska [2011]<br />

Fig. 5. The arrangament idea of development of green space at the farm in Linowo<br />

7

---

inspiracji do stworzenia ciekawego<br />

założenia jest kultura i sztuka, ale<br />

też obraz codzienności, np. nazwa<br />

obiektu. Osnową pomysłu aranżacyjnego<br />

powinien być zarówno styl<br />

architektoniczny budyn ku i potrzeby<br />

użytkowników, jak i charakter okolicy<br />

– jej specyfika kulturowa i cechy<br />

krajobrazu [Kępkowicz 2007].<br />

Pomysły aranżacyjne projektanci<br />

ogrodów czerpią z wnikliwej<br />

obserwacji otoczenia i poprzedzających<br />

projektowanie złożonych badań,<br />

służących rozpoznaniu walorów<br />

krajobrazu i oczekiwań użytkowników.<br />

W rezultacie powstaje koncepcja<br />

i projekt zagospodarowania<br />

przestrzeni, które pozwalają właścicielowi<br />

na podjęcie prac związanych<br />

z urządzeniem i przystosowaniem<br />

terenu do potrzeb podejmowanych<br />

gości.<br />

W zaprezentowanych koncepcjach<br />

podstawą pomysłów aranżacyjnych<br />

były:<br />

walory lokalnego krajobrazu<br />

i atuty zagrody wiejskiej, obiekt<br />

w Linowie ze względu na usytuowanie<br />

w krajobrazie wiejskim<br />

(ryc. 1), nad jeziorem Sasek<br />

Wielki, został zaaranżowany jako<br />

przystań. Motywem przewodnim<br />

był węzeł żeglarski, do którego<br />

nawiązano w rozwiązaniach<br />

komunikacji i kształcie budowli<br />

czy elementów małej architektury<br />

(np. pomost nad stawem, wyposażenie<br />

placu zabaw). Naturalny<br />

charakter kompozycji uzyskano<br />

dzięki zastosowaniu rodzimych<br />

gatunków roślin, występujących<br />

w pobliżu zagrody wiejskiej, otoczonej<br />

zbiorowiskami borowymi.<br />

W celu umożliwienia turystom<br />

obserwacji prac związanych<br />

z rolnictwem stworzono galerię<br />

maszyn i narzędzi rolniczych;<br />

kierunek produkcji i tradycyjna<br />

zabudowa, obiekt w Dorotowie<br />

jest przykładem gospodarstwa<br />

agroturystycznego, które specjalizuje<br />

się w hodowli wierzby<br />

energetycznej. Zagroda powstała<br />

w miejscu dawnego siedliska<br />

wiejskiego, dobudowane obiekty<br />

nawiązują do zabudowy ryglowej<br />

(ryc. 2). W ogrodzie zachowano<br />

tradycyjny układ funkcjonalny<br />

i zaproponowano m.in. szlak<br />

z nasadzeniami różnych gatunków<br />

wierzb, istniejącym stawom<br />

nadano swobodną linię, a w ich<br />

pobliżu zaproponowano stanowiska<br />

dla wędkarzy i altany do<br />

indywidualnego wypoczynku.<br />

Obiekt w Linowie. Teren badań<br />

jest usytuowany w miejscowości<br />

Linowo, w gminie Dźwierzuty, w pobliżu<br />

największego jeziora w gminie<br />

– Sasek Wielki. Obszar znajduje się<br />

w obrębie Pojezierza Mrągowskiego,<br />

nieopodal projektowanego Parku Krajobrazowego<br />

Puszczy Napiwodzko-<br />

-Ramuckiej. Powierzchnia terenu<br />

opracowania wynosiła 1,8 ha. Obiekt<br />

dysponuje 10 pokojami i restauracją<br />

z 60 miejscami. Łącznie w sezonie<br />

letnim na terenie gospodarstwa<br />

przebywa łącznie około 130 osób.<br />

W ramach inwentaryzacji ustalono,<br />

że przy obiekcie znajdują się: staw<br />

rybny (ryc. 3), drewniany pomost<br />

przy plaży, niewielki plac zabaw oraz<br />

altana z miejscem do grillowania<br />

i wędzenia produktów oferowanych<br />

w gospodarstwie (ryc. 4). W stosunku<br />

do liczby obsługiwanych gości i potrzeb<br />

podejmowanych grup turystów<br />

(rodziny z dziećmi, wędkarze, żeglarze)<br />

zagospodarowanie terenu zieleni<br />

uznano za niewystarczające.<br />

W trakcie prac projektowych,<br />

poprzedzonych analizą krajobrazową<br />

i badaniami sondażowymi, teren<br />

podzielono na strefy funkcjonalne.<br />

Przewidziano nowe miejsca wypoczynku<br />

na terenie gospodarstwa, takie<br />

jak: mosty, ławki, taras, amfiteatr<br />

z miejscem na ognisko, kompleks<br />

zabawowy dla dzieci w formie<br />

statku, plaża oraz boisko do piłki<br />

plażowej (ryc. 5). Powiększono istniejący<br />

parking, taras restauracyjny<br />

oraz zmodernizowano pomost przy<br />

jeziorze i zaplanowano kąpielisko<br />

zorganizowane. Charakter obiektu<br />

podkreśli galeria rolnicza w postaci<br />

okien w żywopłocie, skąd będzie<br />

możliwa obserwacja prac rolniczych<br />

oraz maszyn i narzędzi wykorzystywanych<br />

w gospodarstwie. Dla<br />

właścicieli obiektu zaplanowano<br />

prywatną przestrzeń. W projekcie<br />

zieleni przewidziano swobodną<br />

kompozycję roślinności z uwagi na<br />

charakter miejsca. W większości<br />

dobrano gatunki występujące w otoczeniu<br />

obiektu. W aranżowanej<br />

przestrzeni zaplanowano wykorzystanie<br />

naturalnych materiałów, jak:<br />

kamień, drewno, piasek, włókno.<br />

Z materiałów wzorowanych na naturze<br />

przewidziano nawierzchnie.<br />

8<br />

1/2012

---

Ryc. 6. Zarybione stawy w Dorotowie. Źródło: Nosek [2010]<br />

Fig. 6. The fish ponds in Dorotowo<br />

Ryc. 7. Widok z werandy przy obiekcie<br />

Fig. 7. View from the veranda at the facility<br />

W związku z lokalizacją obiektu<br />

nad jeziorem, motywem przewodnim<br />

koncepcji stało się żeglarstwo.<br />

W konstrukcji elementów architektonicznych<br />

wykorzystano elementy<br />

pochodzące z łodzi żeglarskiej, tj.<br />

linę, żagiel, koło ratunkowe, lunetę<br />

itp. Zaproponowano nazwę obiektu<br />

„Przystań Linowska”. Motyw<br />

żeglarski wprowadzono z uwagi<br />

na krajobraz mazurskiego jeziora<br />

i funkcje projektowanego terenu,<br />

a także w nawiązaniu do tradycji<br />

żeglarskich związanych z istnieniem<br />

dawnej szkółki żeglarskiej w pobliskiej<br />

miejscowości Kobyłocha [Orłowska<br />

2011].<br />

Obiekt w Dorotowie. Koncepcja<br />

zagospodarowania dotyczyła<br />

działki położonej w miejscowości<br />

Dorotowo, w gminie Stawiguda,<br />

w obrębie Pojezierza Olsztyńskiego.<br />

W pracach projektowych uwzględniono<br />

powierzchnię 5,69 ha. Oferta<br />

gospodarstwa agroturystycznego<br />

obejmuje pokoje gościnne (łącznie<br />

około 30 miejsc noclegowych),<br />

a także organizację imprez okolicznościowych<br />

(dla 50 -60 osób).<br />

Opracowanie koncepcji poprzedziło<br />

szereg prac terenowych.<br />

Wykonano inwentaryzację roślinności<br />

i istniejących elementów zagospodarowania<br />

terenu oraz waloryzację<br />

budynków, nawierzchni i zieleni.<br />

Uwzględniono sugestie właściciela<br />

zagrody, które sprecyzowano w ramach<br />

wywiadu. Ustalono m.in.<br />

preferencje dotyczące wiejskiego<br />

stylu ogrodu, konieczność zwiększenia<br />

bezpieczeństwa prowizorycznej<br />

strzelnicy sportowej, potrzebę<br />

zmiany linii brzegowej istniejących<br />

stawów hodowlanych (ryc. 6) oraz<br />

poprawy walorów estetycznych terenu<br />

wokół budynku z werandą dla<br />

turystów (ryc. 7). Zaproponowano<br />

rozmieszczenie i wielkość stref funkcjonalnych,<br />

dostosowując je do liczby<br />

i kategorii gości przebywających<br />

w gospodarstwie. Uwzględniono<br />

także potencjał rozwojowy obiektu,<br />

który w przyszłości zostanie rozbudowany.<br />

W zaprojektowanym kompleksie<br />

rekreacyjno -sportowym zaplanowano<br />

boisko do siatkówki<br />

plażowej, kort tenisowy, strzelnicę<br />

oraz pole do rzutu podkową (ryc. 8).<br />

Sezonową atrakcją będą szachy ogrodowe<br />

i kręgielnia plenerowa. Część<br />

terenu o funkcji wypoczynkowej<br />

przeznaczono na plac zabaw dla<br />

dzieci, z urządzeniami z naturalnych<br />

materiałów. Wzdłuż linii brzegowej<br />

rozległych zbiorników wodnych zaprojektowano<br />

„Szlak Doliny Wierzby”,<br />

który posłuży prezentacji 13 wybranych<br />

gatunków wierzb. Źródłem<br />

tego pomysłu były walory otoczenia,<br />

w tym bliskość kompleksów leśnych<br />

i plantacji wierzby energetycznej.<br />

Główną rolą szlaku jest zapewnienie<br />

atrakcyjnych warunków do wypoczynku<br />

czynnego z uwzględnieniem<br />

aspektu edukacyjnego. Spacer tą<br />

trasą umożliwi poznanie roślinności<br />

z rodziny wierzbowatych, ponieważ<br />

znajdą się tu tabliczki informacyjne<br />

z nazwami gatunków. Ponadto<br />

w obrębie projektowanego terenu<br />

zaproponowano budowle oraz małą<br />

architekturę, w tym: most i pomost,<br />

altany, fontannę, palenisko, ławki<br />

przy szlaku.<br />

W gospodarstwie zachowano<br />

w większości istniejącą roślinność<br />

9

---

Ryc. 8. Aranżacja terenu w gospodarstwie agroturystycznym w Dorotowie. Źródło: Nosek [2010]<br />

Fig. 8. Arrangement of green area at agritourism farm in Dorotowo<br />

Wybrane elementy<br />

koncepcji projektowej<br />

A – szlak z nasadzeniami wierzby<br />

B – stawy rybne z pomostem<br />

C – plac zabaw<br />

D – miejsce do gier plenerowych<br />

E – boiska sportowe<br />

F – strzelnica<br />

G – altany przy stawie<br />

i wzbogacono ją przede wszystkim<br />

o różnorodne gatunki wierzby.<br />

Zaplanowano również nasadzenia<br />

z roślin jednorocznych i krzewiastych<br />

oraz uzupełniono drzewostan,<br />

głównie w miejscach wymagających<br />

osłonięcia. Preferowano rodzime<br />

gatunki roślin, często sadzone na obszarach<br />

wiejskich, o małych wymaganiach<br />

pielęgnacyjnych. Zwrócono<br />

uwagę na dobór roślin bezpiecznych<br />

dla dzieci, które często przebywają<br />

w gospodarstwie. Ważną grupą turystów<br />

w obiekcie są wędkarze, dla<br />

których w pobliżu stawów wydzielono<br />

stanowiska do wędkowania.<br />

Przy linii brzegowej tych zbiorników<br />

zaprojektowano nasadzenia z roślin<br />

nadwodnych. Kompozycję całości<br />

zaplanowano w stylu swobodnym<br />

w celu wpisania terenu w otaczający<br />

krajobraz wiejski [Nosek 2010].<br />

Jak wskazują przedstawione<br />

przykłady rearanżacji ogrodów wiejskich,<br />

projektanci bazują na istniejących<br />

zasobach krajobrazu i starają<br />

się stosować zasady kształtowania<br />

przestrzeni wiejskiej, nawiązując do<br />

lokalnych tradycji (np. swobodne<br />

układy kompozycyjne, naturalne<br />

materiały, odniesienie do roślinności<br />

w otoczeniu obiektów). Tradycyjne<br />

ogrody ożywiają elementami edukacyjnymi<br />

i sportowo -rekreacyjnymi,<br />

które pozwalają na poszerzenie lub<br />

ukierunkowanie oferty turystycznej.<br />

Wnioski<br />

Conclusion<br />

1. Przestrzeń wiejską cechuje swoista<br />

ciągłość, wyrażająca się<br />

w powiązaniu zabudowy wsi<br />

wraz z towarzyszącą jej ziele-<br />

10<br />

1/2012

---

nią z otaczającym krajobrazem.<br />

Ważną częścią tej przestrzeni<br />

są ogrody wiejskie przy domach<br />

jednorodzinnych i budynkach<br />

gospodarczych.<br />

2. Założenia wiejskie o funkcji turystycznej<br />

łączą w sobie cechy<br />

ogrodu przydomowego i przestrzeni<br />

o charakterze publicznym,<br />

tradycję miejsca z nowoczesnością,<br />

naturalne otoczenie z zielenią<br />

komponowaną.<br />

3. Inspiracją do aranżacji terenów<br />

zieleni przy obiektach turystycznych<br />

na wsi powinny być regionalne<br />

tradycje zagospodarowania<br />

przestrzennego. Ich zrozumienie<br />

przez projektanta i właściciela<br />

obiektu odzwierciedla się<br />

w przestrzeni ogrodowej. Sposób<br />

urządzenia ogrodu jest również<br />

uzależniony od oferty turystycznej<br />

i potrzeb gości.<br />

4. Dorobek przeszłości można<br />

powiązać ze współczesnymi<br />

rozwiązaniami. Zmiany układu<br />

kompozycyjnego, urozmaicenie<br />

nawierzchni, wzornictwo małej<br />

architektury i dobór odpornych<br />

gatunków roślin powinny być<br />

jednak w zgodzie z tradycyjnymi<br />

wartościami. Dzięki nowoczesnej<br />

interpretacji zagrody wiejskie<br />

zyskują atrakcyjną oprawę.<br />

5. Godne uwagi pomysły aranżacyjne<br />

projektantów ogrodów<br />

nawiązują m.in. do tradycyjnych<br />

wartości, cech krajobrazu wiejskiego,<br />

kierunku działalności<br />

gospodarstwa, specyfiki oferty<br />

turystycznej. Zieleń towarzysząca<br />

obiektom turystyki wiejskiej jest<br />

wówczas kontynuacją roślinności<br />

w ich otoczeniu.<br />

Iwona Połucha<br />

Katedra Architektury Krajobrazu<br />

i Agroturystyki<br />

Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa<br />

Uniwersytet Warmińsko -Mazurski w Olsztynie<br />

Department of Landscape Architecture<br />

and Agritourism<br />

Faculty of Environmental Management<br />

and Agriculture<br />

University of Warmia and Mazury in Olsztyn<br />

Literatura<br />

1. Bajerowski T., Senetra A., Szczepańska<br />

A., 2000, Wycena krajobrazu,<br />

rynkowe aspekty oceny i waloryzacji<br />

krajobrazu, Wyd. Educaterra Sp.<br />

z o.o., Olsztyn.<br />

2. Bogdanowski J., 1976, Kompozycja<br />

i planowanie w architekturze<br />

krajobrazu. Komisja Urbanistyki<br />

i Architektury. PAN, Kraków.<br />

3. Hubeny -Żukowska A., 2010,<br />

Hotel w sercu zieleni. Hotelarstwo<br />

2/2010.<br />

4. Kępkowicz A., 2007, Inspiracje<br />

w projektowaniu ogrodów przydomowych<br />

– widmo nudy, czyli<br />

sporo ogrodów później, [w:] Ogród<br />

za oknem. Współczesny ogród<br />

przydomowy w teorii architektury<br />

krajobrazu (red. B. Gawryszewska,<br />

K. Herman). Wydawnictwo Ideagrafia,<br />

s. 34 -35, Warszawa.<br />

5. Liżewska I., Porębska J., 2010,<br />

Jak budować na Warmii i Mazurach<br />

w zgodzie z tradycją? [w:] Katalog<br />

projektów „Twój dom – dialog z tradycją”.<br />

Urząd Marszałkowski Województwa<br />

Warmińsko -Mazurskiego<br />

w Olsztynie, s. 3 -6.<br />

6. Nosek M., 2010, Koncepcja<br />

zagospodarowania terenu w gospodarstwie<br />

agroturystycznym „Dolina<br />

Wierzby” w Dorotowie. Materiał<br />

źródłowy niepublikowany (opiekun<br />

naukowy dr I. Połucha). UWM<br />

w Olsztynie, Olsztyn.<br />

7. Orłowska A., 2011, Koncepcja<br />

zagospodarowania terenu zieleni<br />

w gospodarstwie agroturystycznym<br />

w Linowie. Olsztyn, Materiał źródłowy<br />

niepublikowany (opiekun naukowy<br />

dr I. Połucha). UWM w Olsztynie,<br />

Olsztyn.<br />

8. Skalski J., 2007, Sztuka patrzenia<br />

jako analiza percepcyjna krajobrazu.<br />

Czasopismo Techniczne, z. 10. Architektura<br />

z. 5 -A, Biblioteka cyfrowa<br />

Politechniki Krakowskiej, http://bc.biblos.pk.edu.pl<br />

[2011 -04 -12].<br />

9. Senetra A., Cieślak I., 2004, Kartograficzne<br />

aspekty oceny i waloryzacji<br />

przestrzeni., Wyd. Uniwersytetu<br />

Warmińsko -Mazurskiego, s. 7 -10,<br />

Olsztyn.<br />

10. Wejchert K., 1974, Elementy<br />

kompozycji urbanistycznej. Arkady,<br />

Warszawa.<br />

11. Zątek W., 2003, Przydomowy<br />

ogród – dawniej i dziś. Zeszyty<br />

Naukowe Akademii Rolniczej im.<br />

H. Kołłątaja w Krakowie nr 402,<br />

s. 271 -276, Kraków.<br />

11

---

Ogród terapeutyczny – studium na<br />

przyk³adzie parku rehabilitacyjnego<br />

na terenie Stadionu Olimpijskiego<br />

we Wroc³awiu<br />

Aleksandra Lis, Ewa Podhajska, Lucyna Górska -K³êk<br />

Therapy Garden<br />

– Study on the<br />

Example of the<br />

Rehabilitation Park in<br />

the Olympic Stadium<br />

in Wroc³aw<br />

Wstêp –<br />

ogród terapeutyczny<br />

Introduction –<br />

Therapy garden<br />

Definicja zdrowia zgodna<br />

z Kartą Ottawską Promocji Zdrowia<br />

1986, na której opierają się nasze<br />

Narodowe Programy Zdrowia (2007–<br />

2015) definiuje je jako „ proces<br />

umożliwiający ludziom zwiększenie<br />

kontroli nad swoim zdrowiem przez<br />

podejmowanie wyborów i decyzji<br />

sprzyjających zdrowiu”. Głównymi<br />

czynnikami warunkującymi zdrowie<br />

jednostki i zbiorowości według M.Lalonda<br />

są: styl życia, który odpowiada<br />

za 50 -60% potencjału zdrowotnego;<br />

środowisko fizyczne i społeczne<br />

20 -25%; czynniki genetyczne 20%<br />

oraz opieka zdrowotna 10% [Wojnarowska<br />

2007]. Skoro aż w 50%<br />

zdrowie publiczne zależy od stylu<br />

życia (wg WHO), to codzienne zachowania<br />

każdej osoby mogą przyczyniać<br />

się do radykalnej poprawy<br />

zdrowotności społeczeństwa, a tym<br />

samym do zmniejszenia kosztów<br />

leczenia. Ważna jest także edukacja<br />

prozdrowotna dająca odpowiednią<br />

wiedzę, motywację i umiejętności<br />

prowadzenia właściwego stylu życia<br />

[Gromadecka -Sutkiewicz 1999].<br />

Zdecydowanie najważniejszym elementem<br />

zdrowego stylu życia jest<br />

aktywność ruchowa, następnie odpowiednie<br />

odżywianie się, równowaga<br />

pomiędzy pracą a wypoczynkiem<br />

oraz umiejętność radzenia sobie ze<br />

stresem, prowadzenie higienicznego<br />

trybu życia pozbawionego uzależnień<br />

od substancji szkodliwych<br />

oraz optymistyczne nastawienie do<br />

życia [Kulmatycki i Supiński 2005].<br />

Eksperci WHO określili minimalną,<br />

tj. niezbędną, dzienną normę ruchu<br />

dorosłego człowieka na 10 tys. kroków<br />

(tj. ok. 5 -6 km). Jest to norma<br />

dla człowieka pracującego fizycznie.<br />

Dla osób pracujących umysłowo to<br />

niezbędnie minimum wynosi 15 tys.<br />

kroków [Starosta 1995]. Brak aktywności<br />

fizycznej dotyczy nie tylko<br />

osób starszych czy chorych, ale coraz<br />

częściej dzieci i młodzieży oraz osób<br />

w tzw. wieku produkcyjnym. Wydłużający<br />

się czas pracy, dojazdy, czas<br />

spędzany przy ekranach „dużych<br />

i małych” to m.in. przyczyny braku<br />

aktywności ruchowej ludzi.<br />

Aktywność ruchowa to część natury<br />

ludzkiej, która sprzyja rozwojowi<br />

organizmu, oddziałuje korzystnie na<br />

samopoczucie psychiczne i fizyczne,<br />

zwłaszcza gdy odbywa się w środowisku<br />

przyrodniczym. Wykonywanie<br />

dynamicznego wysiłku fizycznego<br />

w różnych formach, w zmienionym<br />

widokowo i krajobrazowo terenie<br />

określane jest jako terenoterapia.<br />

Działanie lecznicze tej metody jest<br />

sumą wpływu na ustrój czynników<br />

meteorologicznych i krajobrazowych<br />

oraz wysiłku fizycznego [Ponikowska<br />

1988]. Pojęcie leczenia terenowego<br />

w rehabilitacji określa stosowanie<br />

gimnastyki leczniczej w różnych<br />

formach, w oparciu o tereny zieleni<br />

[Kochański 1967]. Terenoterapia<br />

i ogrodoterapia powinny uzupełnić<br />

12<br />

1/2012

---

inne metody fizjoterapii i zwiększyć<br />

ich efektywność leczniczą, dzięki<br />

czemu mogą być doskonałą formą<br />

spędzania wolnego czasu nie tylko<br />

osób chorych, ale przede wszystkim<br />

zdrowych [Davis 1994; Górska -Kłęk<br />

i in. 2009; Lentz 2006]. Leczniczym<br />

celem terenoterapii i hortiterapii jest<br />

usprawnienie funkcji narządu ruchu,<br />

zwiększenie wydolności fizycznej<br />

przez usprawnienie czynności<br />

układu krążenia i układu oddechowego<br />

oraz poprawa koordynacji<br />

ruchowej i zwiększenie ukrwienia<br />

narządów, zwiększenie wydatku<br />

energetycznego. Konsekwencją jest<br />

zmniejszenie masy, usprawnienie<br />

i zrównoważenie wegetatywnego<br />

układu nerwowego i funkcji<br />

psychicznych [Ponikowska 1988].<br />

Jednak te terapie wiążą się z zastosowaniem<br />

odpowiednich rozwiązań<br />

architektoniczno -krajobrazowych,<br />

bowiem stosowanie urozmaiconej<br />

gimnastyki leczniczej w warunkach<br />

otwartej przestrzeni i kontaktu z przyrodą<br />

stanowić ma jedno z głównych<br />

założeń terenoterapii [Górska -Kłęk<br />

i in. 2009, Kochański 1967]. Wyposażenie<br />

techniczne terenów zieleni<br />

powinno być odpowiednio zaprojektowane<br />

dzięki współpracy m.in.<br />

lekarzy, fizjoterapeutów, architektów<br />

i architektów krajobrazu. Winno być<br />

odpowiednio wkomponowane w teren,<br />

aby przyciągać ludzi.<br />

O potrzebie tworzenia parków<br />

rehabilitacyjnych w Polsce już ponad<br />

czterdzieści lat temu pisał balneolog<br />

Kochański [1967], jednak wciąż brakuje<br />

takich rozwiązań w naszym kraju<br />

chociaż na świecie coraz bardziej<br />

docenia się rolę środowiska przyrodniczego<br />

w procesie zdrowienia [Talf<br />

2004; Cimprich 1993; Urlich 1984].<br />

1 – starsze zadrzewienia<br />

2 – nasyp z nawiezionego gruntu<br />

3 – młode zadrzewienia i zakrzaczenia<br />

4 – składowisko gruntu i odpadów organicznych<br />

5 – fragmenty starszych zadrzewień z podszyciem z dziko rosnących krzewów i bylin<br />

Ryc. 1. Teren działań projektowych (schemat)<br />

(opr.: Julia Jankowska, Justyna Jasińska, Magdalena Marczak)<br />

Fig. 1. The area of the project activities (scheme)<br />

(developed by: Julia Jankowska, Justyna Jasińska, Magdalena Marczak)<br />

Przedmiot<br />

i metody badañ<br />

Subject<br />

and research methods<br />

Punktem wyjścia do prezentowanych<br />

wyników badań był rzeczywisty<br />

problem projektowy. Stanowił<br />

on podmiot analiz prowadzących do<br />

określania kierunków postępowania<br />

oraz strukturyzacji rozwiązań w oparciu<br />

o współpracę dwóch środowisk<br />

zaangażowanych w proces – środo-<br />

13

---

wiska fizjoterapeutów i architektów<br />

krajobrazu. Celem badań było wyłonienie<br />

możliwych i optymalnych<br />

struktur programowo -przestrzennych<br />

stanowiących modelowy zbiór rozwiązań<br />

podjętego problemu, a także<br />

określenie cech opisanych struktur –<br />

w tym ich formalno -materiałowego<br />

wyrazu mającego wpływ na stylistykę<br />

obiektu. W realizacji programu brali<br />

udział studenci kierunku architektura<br />

krajobrazu (studia II stopnia)<br />

z Uniwersytetu Przyrodniczego we<br />

Wrocławiu oraz studenci kierunku<br />

Fizjoterapia (studia II stopnia) z Akademii<br />

Wychowania Fizycznego we<br />

Wrocławiu.<br />

Działania podjęte przez studentów<br />

i moderowane przez pracowników<br />

Instytutu Architektury Krajobrazu<br />

Uniwersytetu Przyrodniczego we<br />

Wrocławiu oraz Katedry Podstaw<br />

Fizjoterapii AWF we Wrocławiu (autorzy<br />

artykułu oraz mgr Monika Brodzka)<br />

były procesem symulacji projektowych<br />

prowadzących do krystalizacji<br />

koncepcji parku rehabilitacyjnego<br />

przy Ośrodku Profilaktyki i Rehabilitacji<br />

CREATOR i budynku P4 Wydziału<br />

Fizjoterapii Akademii Wychowania<br />

Fizycznego na terenie Stadionu Olimpijskiego<br />

we Wrocławiu.<br />

W pracy zastosowano metody<br />

analityczne. Wychodząc od analizy<br />

uwarunkowań i ograniczeń, diagnozy<br />

problemów i określenia założeń<br />

bazowych skrystalizowano możliwe<br />

kierunki działań projektowych systematyzując<br />

je w czytelne struktury.<br />

Opisując owe struktury zilustrowano je<br />

przykładami wyników prac studentów.<br />

Wytyczne dla<br />

przeprowadzonej<br />

symulacji projektowej<br />

parku rehabilitacyjnego<br />

Guidelines for the conducted<br />

design simulation of the<br />

rehabilitation park<br />

Specyfika funkcji obiektu<br />

Specificity of object function<br />

W procesie projektowym<br />

priorytetem narzucającym sposób<br />

rozwiązań jest funkcja obiektu.<br />

Wdrażany program rehabilitacyjny<br />

należy uznać za najważniejszą<br />

wytyczną obiektu, determinującą<br />

zarówno rozwiązania strukturalne,<br />

jak i postępowanie z czynnikami<br />

fizjograficznymi i biocenotycznymi.<br />

Program i możliwości użytkownika<br />

docelowego obiektu wpływają na<br />

formowanie struktury fizjograficznej<br />

oraz na sposób gospodarowania<br />

i wpisywania czynników przyrodniczych<br />

w projektowanym obszarze.<br />

Walory fizjograficzne<br />

i biocenotyczne obszaru<br />

The physiographic and<br />

biocoenotic area values<br />

Obszarem eksperymentalnym,<br />

przeznaczonym dla analizy wdrażania<br />

rozwiązań był teren w kampusie<br />

AWF położony w obrębie Stadionu<br />

Olimpijskiego we Wrocławiu. Pod<br />

przyszłą inwestycję przeznaczono<br />

teren, na którym obecnie znajduje się<br />

składowisko wywiezionej z innych<br />

części rozbudowywanego kampusu<br />

gruntu oraz składowisko odpadów<br />

organicznych (ryc. 1). Fakt ten, z jednej<br />

strony, ogranicza pole działań<br />

projektowych, z drugiej, konieczność<br />

zagospodarowania materiału<br />

składowego wytycza drogę uwzględniającą<br />

wpisanie tych hałd przyjęte<br />

rozwiązania projektowe. Założono,<br />

w wytycznych inwestorskich, że<br />

nadmiar ziemi i resztek organicznych<br />

nie podlega wywiezieniu i konieczne<br />

będzie zniwelowanie różnic terenu,<br />

co w wypadku specyfiki użytkownika<br />

obiektu stwarza szereg dodatkowych<br />

obciążeń. Terenami wchodzącymi<br />

w skład terenu opracowania projektowego<br />

są również obszary z młodym<br />

zadrzewieniem, w dużej mierze składającym<br />

się z samosiejek, o skromnie<br />

wykształconej piętrowości oraz<br />

obszary o siedliskach dojrzałych<br />

z dobrze wykształconą strukturą<br />

piętrową. Wchodzące w obszar<br />

opracowania tereny tworzą zróżnicowaną,<br />

pod względem fizjograficznym<br />

i biocenotycznym, mozaikę, której<br />

walory mają zasadnicze znaczenie<br />

w toku myślenia nad problemem<br />

projektowym.<br />

14<br />

1/2012

---

Za³o¿enia bud¿etowe,<br />

za³o¿enia etapowania<br />

Budget assumptions, staging<br />

assumptions<br />

Za³o¿enia bud¿etowe<br />

Budget assumptions<br />

Zasadniczym założeniem była<br />

niskobudżetowość projektu. Inwestor<br />

zastrzegł wymóg niskiego budżetu<br />

inwestycji przy jednoczesnym<br />

uwzględnieniu wdrażania realizacji<br />

w etapach. Wymóg ten okazał się<br />

określającym dla struktury i rozwiązań<br />

materiałowych obiektu.<br />

Zdeterminował rodzaj i jakość zastosowanych<br />

materiałów oraz wpłynął<br />

pośrednio na określenie stylistyki<br />

miejsca.<br />

Etapowanie<br />

Staging<br />

Konieczność etapowania była<br />

pośrednim efektem niskich możliwości<br />

inwestycyjnych inwestora – okazała<br />

się jednak, pozostając w ścisłej<br />

zależności z układem obiektu, wymogiem<br />

dyscyplinującym i pozytywnie<br />

porządkującym przestrzenną<br />

strukturę obiektu.<br />

Wykształcono dwa sposoby<br />

etapowania:<br />

1. Etapowanie o charakterze zamkniętym<br />

– jako proces rozbudowywania<br />

struktury przy założeniu<br />

doprowadzania poszczególnych<br />

etapów do ich postaci ostatecznej<br />

nie wymagającej dalszej ingerencji<br />

inwestycyjnej (ryc. 2).<br />

2. Etapowanie o charakterze otwartym<br />

– jako proces sukcesywnego<br />

wzbogacania etapów (wdrażania<br />

kolejnych punktów programu)<br />

przy całościowym nakreśleniu<br />

szkieletu struktury. Sposób ten<br />

zakłada etapowanie w postaci<br />

otwartej – z wprowadzeniem<br />

Ryc. 2. Etapowanie o charakterze zamkniętym – przykład (opr.: Maria Żołyńska, Marta Chrzanowska)<br />

Fig. 2. A closed staging – example (developed by: Maria Żołyńska, Marta Chrzanowska)<br />

15

---

Ryc. 3. Przykład schematu etapowania<br />

przy założeniu wprowadzania programów<br />

o zwiększonym stopniu trudności<br />

(opr.: Paulina Radziszewska, Karolina<br />

Szczawińska, Dorota Paszek)<br />

Fig. 3. An example of staging scheme,<br />

assuming implementation of programs with<br />

an increased degree of difficulty<br />

(developed by: Paulina Radziszewska,<br />

Karolina Szczawińska, Dorota Paszek)<br />

kolejnych ingerencji inwestycyjnych<br />

w etapy już oddane do<br />

użytkowania. Ingerencja ta ma<br />

charakter punktowy (wprowadzenie<br />

nowych elementów programu<br />

wzbogacających program<br />

budujący szkielet struktury) lub<br />

powierzchniowy – polegający na<br />

poszerzaniu szkieletu zasadniczego<br />

o dobudowywane obszary.<br />

Etapowanie a program<br />

rehabilitacyjny<br />

Staging and the rehabilitation<br />

program<br />

Istotną właściwością etapowania,<br />

którą ujawniono w procesie symulacji<br />

projektowej, była zależność<br />

etapowania i narastania od rodzaju<br />

przyjętych programów rehabilitacyjnych.<br />

Przyjmowane były różne<br />

wytyczne, przykładem najprostszych<br />

z nich było etapowanie ze względu<br />

na stopień trudności proponowanych<br />

ścieżek. W przykładowym<br />

modelu (ryc. 3) zaproponowano<br />

rozpoczęcie układu od wytyczenia<br />

partii najłatwiejszych – jednocześnie<br />

będących najkrótszym wariantem<br />

ścieżki rehabilitacyjnej. Takie<br />

rozwiązanie pozostaje w zależności<br />

z wymogami terapeutycznymi<br />

i uwzględnia stopień wydolności<br />

pacjenta, a równocześnie zakłada<br />

wzbogacanie programu o kolejne<br />

partie – z sukcesywnym podnoszeniem<br />

progu trudności proponowanego<br />

programu. Układ taki wykształcał<br />

duży potencjał możliwości i korzyści<br />

inwestycyjnych, wśród których najistotniejszą<br />

wydaje się powiązanie<br />

wydajności ekonomicznej inwestora<br />

z priorytetem zapewnienia dostępu<br />

do rehabilitacji pacjentom dotkniętym<br />

najcięższym rodzajem schorzeń.<br />

Analiza problemu wykazuje, że,<br />

przyjmując założenie niskiego budżetu,<br />

partie parku rehabilitacyjnego<br />

o najłagodniejszym stopniu trudności<br />

można wprowadzić przy stosunkowo<br />

niskim progu inwestowania, przy<br />

użyciu materiałów tanich. W takich<br />

przypadkach zakłada się, że wyprowadzenie<br />

pacjenta i przytrzymanie<br />

go przy użyciu podstawowego wyposażenia<br />

oraz opieki rehabilitanta na<br />

świeżym powietrzu można traktować<br />

jako doraźny cel działania. Kolejne<br />

stopnie trudności będą wymagać<br />

coraz bardziej skomplikowanych<br />

rozwiązań a tym samym zwiększą<br />

koszty realizacji.<br />

Struktura<br />

Structure<br />

Struktura a stylistyka obiektu:<br />

uk³ad naturalistyczny a uk³ad<br />

geometryczny<br />

The structure and stylistics of<br />

object: a naturalistic system<br />

and geometrical system<br />

W podjętej symulacji projektowej<br />

wykazano możliwość zastosowania<br />

zarówno układów naturalistycznych<br />

jak i układów o strukturze geometrycznej.<br />

Częstszym przypadkiem,<br />

w działaniach grupy badawczej,<br />

były rozwiązania naturalistyczne,<br />

które oceniono jako bliższe walorom<br />

przyrodniczym i kontekstowi krajobrazowemu<br />

obiektu (bezpośrednia<br />

dostępność nabrzeżnych terenów<br />

16<br />

1/2012

---

Ryc. 4. Rodzaje struktur: a – powierzchniowa; b – liniowa, c – punktowa<br />

(opr. Ewa Podhajska)<br />

Fig. 4. Types of structures: a – surface b – line, c – point structure<br />

(developed by Ewa Podhajska)<br />

spacerowych nad kanałami Odry).<br />

Tego typu rozwiązania oceniono<br />

jako mniej inwazyjne krajobrazowo,<br />

miękko wpisujące się w otoczenie<br />

oraz maksymalnie wykorzystujące<br />

walory przyrodnicze naturalnych<br />

zadrzewień wchodzących w obszar<br />

opracowania. Rozwiązania te, podejmując<br />

stylistykę naturalistyczną, zakładają<br />

automatycznie pełniejsze wykorzystanie<br />

zasobów przyrodniczych<br />

akceptując ich charakter – również<br />

charakter wizualny. Z założenia,<br />

wymagają one mniejszej inwestycji –<br />

zarówno w okresie realizacji obiektu,<br />

jak i jego pielęgnacji, w dalszych<br />

etapach funkcjonowania inwestycji.<br />

Układ geometryczny zastosowany<br />

został jedynie w kilku wypadkach.<br />

Nawet wówczas była to najczęściej<br />

forma ko<strong>mb</strong>inowana, w której<br />

poszczególne stacje organizowane<br />

były na planie figur umiarowych, czasami<br />

z urządzeniami podejmującymi<br />

taką stylistykę, natomiast całość układu<br />

komunikacyjnego charakteryzowała<br />

się cechami naturalistycznymi.<br />

Rodzaje uk³adów<br />

przestrzennych<br />

The types of spatial<br />

arrangements<br />

Na drodze symulacji wykształcono<br />

trzy podstawowe rodzaje<br />

struktur przestrzennych: strukturę<br />

powierzchniową (gdzie stanowiska<br />

wraz z terenem rehabilitacji łączone<br />

są na określonym, ograniczonym<br />

obszarze), liniową (gdzie stanowiska<br />

sytuowane są wzdłuż trasy rehabilitacyjnej)<br />

oraz punktową (gdzie<br />

stanowiska są grupowane i wiązane<br />

łącznikami) – ryc. 4.<br />

Możliwe do zastosowania<br />

i oferujące znacznie więcej wariantów<br />

realizacji są struktury ko<strong>mb</strong>inowane,<br />

będące połączeniem<br />

powyższych. Do nich należy zaliczyć<br />

struktury liniowo -punktowe,<br />

punktowo -powierzchniowe oraz<br />

powierzchniowo -liniowe (ryc. 5).<br />

Formą rozwinięcia struktury<br />

linearnej może być struktura obwodnicowa,<br />

również często stosowana<br />

ze względu na możliwość wykorzystania<br />

obwodnicy jako możliwości<br />

rezygnacji z działań rehabilitacyjnych<br />

– z różnych powodów, w tym<br />

również z powodu chwilowego<br />

gorszego samopoczucia – i potrak-<br />

Ryc. 5. Przykład układu ko<strong>mb</strong>inowanego:<br />

powierzchniowo -linearnego<br />

(opr.: Julia Jankowska, Katarzyna Jasińska,<br />

Magdalena Marczak)<br />

Fig. 5. An example of a co<strong>mb</strong>ined system:<br />

surface -linear system<br />

(developed by: Julia Jankowska, Katarzyna<br />

Jasińska, Magdalena Marczak)<br />

17

---

towania jej jako drogi ewakuacyjnej.<br />

Struktury obwodnicowe często<br />

występowały, w propozycjach grupy<br />

badawczej, w połączeniu z pozostałymi<br />

modelami.<br />

Wymogi strukturalne<br />

a program terapeutyczny<br />

Structural requirements<br />

and the therapeutic program<br />

Czytelnym wyróżnikiem analizowanego<br />

problemu jest zależność<br />

pomiędzy stopniem trudności, rodzajem<br />

schorzeń a strukturą przestrzenną.<br />

Cechą charakterystyczną<br />

przyjętych dróg postępowania jest<br />

uznanie nadrzędności programu<br />

obiektu w stosunku do struktury<br />

i stylistyki. Program obiektu opiera<br />

się na ścisłych wytycznych rehabilitacyjnych.<br />

Wytyczne te opisują grupy<br />

terapeutyczne oraz ich zdolność do<br />

podejmowanego: (1) rodzaju aktywności<br />

oraz (2) zakresu wysiłku. Zależności<br />

te determinują program obiektu<br />

wpływający zarówno na rozwiązania<br />

strukturalne jak i na wprowadzane<br />

rozwiązania materiałowe oraz charakter<br />

wyposażenia.<br />

Stopnie trudnoœci<br />

a rodzaje schorzeñ<br />

Difficulty degrees<br />

and types of illnesses<br />

Wymogiem istotnym dla czytelności<br />

i efektywności tras rehabilitacyjnych<br />

jest charakterystyka jednego<br />

lub grupy stanowisk pod względem<br />

stopnia trudności oraz odniesienie<br />

ich do rehabilitacji konkretnego<br />

rodzaju schorzenia. Z założenia<br />

konieczne jest wprowadzenie klarownego<br />

dla użytkownika podziału<br />

obszaru z określeniem stopnia trudności<br />

oraz kierunku jego narastania.<br />

Wymaganą kwestią zasadniczą<br />

jest informacja o specjalizacji<br />

poszczególnych partii ogrodu rehabilitacyjnego.<br />

Struktura proponowanych<br />

obiektów jasno określiła partie<br />

przeznaczone dla poszczególnych<br />

schorzeń. Określenie takie może<br />

przebiegać na dwa sposoby.<br />

Sposób I: opracowanie względem<br />

grupy terapeutycznej. W takim<br />

ujęciu należy określić rodzaj schorzenia<br />

oraz wprowadzić informacje,<br />

które, z proponowanych obiektów<br />

(wyposażenia), nadają się dla danego<br />

typu pacjentów. Informacja taka winna<br />

być uzupełniona o dane ogólne na<br />

temat intensywności i stopnia skomplikowania<br />

ćwiczenia oraz nakreślić<br />

predyspozycje rehabilitowanego do<br />

wykorzystania danego stanowiska<br />

z uwzględnieniem stopnia skomplikowania<br />

ćwiczenia. W tabeli 1<br />

przedstawiono przykład zestawienia<br />

takich danych.<br />

Sposób II: opracowanie danych<br />

względem proponowanych obiektów<br />

(wyposażenia) i określenie obszarów<br />

ich zamierzonego oddziaływania<br />

(rodzaj ćwiczenia, odniesienie do<br />

rehabilitowanych części ciała) oraz<br />

oznaczenie skali trudności rehabilitacji.<br />

Przykład zestawienia takich<br />

danych przedstawiono w tabeli 2.<br />

Strukturalne i wizualne<br />

systemy bezpiecznego<br />

korzystania z obszaru<br />

parku rehabilitacyjnego<br />

Structural and visual systems<br />

for the safe use of the area<br />

of rehabilitation park<br />

Ze względu na specyfikę użytkownika<br />

terenu, jego uwarunkowania<br />

percepcyjne i fizyczne, koniecznym<br />

okazało się wdrożenie systemu<br />

zwiększającego bezpieczeństwo<br />

korzystania z obiektu. Zapewnienie<br />

bezpiecznego korzystania z parku<br />

wymusiło ingerencję w strukturę<br />

obiektu oraz wskazuje na konieczność<br />

opracowania wizualnego systemu<br />

informacji, w jaki sposób należy<br />

z obszaru korzystać.<br />

Strukturalny system<br />

bezpieczeñstwa<br />

The structural safety system<br />

Analiza problemu wykazała<br />

konieczność wytyczenia dróg ewakuacyjnych.<br />

Obowiązek zapewnienia<br />

łatwej dostępności do tych dróg<br />

wiąże się z wyznaczeniem punktów<br />

(wyjść) ewakuacyjnych z każdego<br />

etapu szlaku terapeutycznego lub stacji.<br />

Strukturalny system bezpieczeństwa<br />

winien umożliwić najkrótszą<br />

i najbezpieczniejszą drogę wycofania<br />

się pacjenta z trasy rehabilitacyjnej<br />

w dowolnym miejscu. Droga<br />

18<br />

1/2012

---

Tabela 1. Wskazania dotyczące form i wyposażeni w różnych rodzajach schorzeń i dysfunkcji<br />

(opr.: Katarzyna Jasińska, Karolina Kaspura)<br />

Tab. 1. Indications of the forms and equipment in various types of diseases and dysfunctions<br />

(developed by: Katarzyna Jasińska, Karolina Kaspura)<br />

ZALECENIA OGÓLNE<br />

Pacjenci:<br />

wysiłek<br />

umiarkowany<br />

teren płaski lub<br />

lekko wzniesiony<br />

tablice<br />

informacyjne<br />

onkologiczni<br />

– dorośli<br />

po<br />

mastoktomii<br />

kardiologiczni neurologiczni RZS geriatryczni psychiatryczni<br />

onkologiczni<br />

– dzieci<br />

x x x x x x x<br />

x<br />

x<br />

x<br />

(pagórek,<br />

długo płaskopagórek)<br />

x x x x x x<br />

x<br />

x<br />

(w równych<br />

odstępach)<br />

różnorodność roślin x x x x<br />

rozgrzewka x x x x x x x x x<br />

różne podłoża – marsz<br />

x<br />

slalom x x<br />

(chodzenie<br />

w różnych<br />

x x x<br />

kierunkach)<br />

drabinki x x x<br />

ruchome belki x x x<br />

płotki x x x x x<br />

zbieranie owoców,<br />

grzybów itp.<br />

x<br />

x<br />

narty x x<br />

szczudła x x<br />

suchy strumień x x<br />

ćwiczenia górnych<br />

kończyn i obręczy<br />

x<br />

barkowych<br />

ŚCIEŻKA ZDRWOIA<br />

x<br />

dzieci<br />

x<br />

ODPOCZYNEK<br />

RÓWNOWAGA<br />

REFLEKS I SPRAWNOŚĆ<br />

MANUALNA<br />

dużo ławek x x x x x x x x<br />

stacja<br />

oddechowa<br />

x x x x<br />

mostek<br />

z obracających się<br />

x<br />

x<br />

kołków z poręczą<br />

przejście „po gąbce” x x<br />

chodzenie po linie<br />

x<br />

stoliki z zadaniami<br />

(manualna<br />

terapia dłoni<br />

i nadgarstków)<br />

x x x<br />

karmiki dla ptaków x x x x<br />

Lotki x x<br />

Plac do ćwiczeń grupowych<br />

z terapeutą<br />

x x x x x<br />

19

---

Tabela 2. Opis przykładowych urzadzeń i ich zastosowania<br />

(opr.: Paulina Radziszewska, Karolina Szczawińska, Dorota Paszek)<br />

Tab. 2. Description of the sample devices and their applications<br />

(developed by: Paulina Radziszewska, Karolina Szczawińska, Dorota Paszek)<br />

Nr Nazwa urządzenia Opis techniczny, materiały Opis przykładowego ćwiczenia Partie ciała<br />

1. Tablica do rysowania Drewno: skrzynie, palety, bęben kablowy mały. Rysowanie piaskiem na siedząco. dłonie, ramiona, barki,<br />

2. Kolorowe ślady Ścieżka: nawierzchnia mineralna utwardzona<br />

Ślady: podeszwy kaloszy z recyklingu.<br />

3. Taniec zmysłów dla stóp Ścieżka: kora, piasek, żwir drobny, gruby (do<br />

lOmm), drewniane pale, podkłady kolejowe,<br />

bruk z kostki granitowej<br />

Barierki: palety, piłeczki tenisowe, opony,<br />

podkłady kolejowe.<br />

Chodzenie po kolorowych śladach.<br />

Chodzenie po nawierzchniach<br />

z różnych materiałów (w obuwiu lub<br />

bez obuwia).<br />

nogi, stopy, kolana, uda,<br />

nogi, stopy, kolana, uda,<br />

4. Slalom między słupkami Słupki drewniane zakończone kolorowymi<br />

piłkami z recyklingu.<br />

5. Ćwiczenia na zestawach Opony różnej wielkości.<br />

opon<br />

6. Cy<strong>mb</strong>ałki Drewno z palet, elementu metalowe<br />

z recyklingu, garnuszki, łyżeczki.<br />

Chodzenie między słupkami<br />

z przekładaniem rąk.<br />

Rozciąganie dolnych i górnych partii<br />

ciała.<br />

Zabawa z dźwiękiem z użyciem rąk,<br />

pozycja wyjściowa siedząca.<br />

7. Ćwiczenie równowagi Opona, drewno, barierka metalowa. Ćwiczący stara się zachować<br />

równowagę stojąc na oponie<br />

trzymając barierkę.<br />

8. Kołowrotek Drewno: palik i koło z uchwytem (bęben<br />

kablowy).<br />

9. Przystanek Opony, piłki z recyklingu, bębny kablowe małe<br />

siedzenia, ławki z pasów bezpieczeństwa.<br />

Ćwiczenie polegające na obracaniu<br />

blatu koła.<br />

Opieranie nóg o piłkę / oponę<br />

w pozycji siedzącej.<br />

dłonie, ramiona, barki, nogi,<br />

nogi, stopy, kolana, uda,<br />

dłonie, ramiona, barki,<br />

dłonie, ramiona, barki,<br />

nogi, stopy, kolana, uda,<br />

dłonie, ramiona, barki,<br />

dłonie, ramiona, barki,<br />

nogi, stopy, kolana, uda,<br />

10. Wiszące butelki Butelki plastikowe z recyklingu zawieszone<br />

na różnym poziomie wypełnione kolorowym<br />

piaskiem.<br />

Ćwiczenie na stojąco lub siedząco<br />

poruszanie butelkami.<br />

dłonie, ramiona, barki,<br />

11. Szpula Bęben kablowy o dużej średnicy (3m) wkopany<br />

w ziemię.<br />

Dowolne ćwiczenia ruchowe przy<br />

„ścianie”.<br />

12. Patykiem przez labirynt Drewno: palety, płyta, skrzynie. Ćwiczenie polegające na<br />

przesuwaniu patyka wzdłuż otworu,<br />

pozycja wyjściowa siedząca.<br />

13. Rzut kamieniem do celu Kolorowe beczki i garnki metalowe z recyklingu<br />

ustawione na różnej wysokości.<br />

Ćwiczenie celności oraz zachowania<br />

równowagi.<br />

14. Omijanie kamieni Kamienie nawierzchni mineralnej utwardzonej. Ćwiczenie polegające na przejściu<br />

pomiędzy przeszkodami.<br />

15. Schodki Podkłady kolejowe palety, jako przeszkody<br />

ustawione w odstępach l-2m.<br />

Ćwiczenie polegające na wchodzeniu<br />

na niewielkie wysokości.<br />

nogi, stopy, kolana, uda,<br />

dłonie, ramiona, barki,<br />

dłonie, ramiona, barki,<br />

nogi, stopy, kolana, uda,<br />

dłonie, ramiona, barki,<br />

nogi, stopy, kolana, uda,<br />

nogi, stopy, kolana, uda,<br />

16. Ćwiczenia na zestawach<br />

opon (dla zaawansowanych)<br />

Opony różnej wielkości.<br />

17. Przeciąganie liny Felga od roweru z naciągniętym kablem na<br />

drewnianych słupkach lub małe plastikowe<br />

szpule na słupkach.<br />

18. Dotknij punktu Kolorowe punkty zaznaczone w różnych<br />

miejscach na ścieżce.<br />

19. Labirynt 3D Metalowa rura z recyklingu zespawana<br />

w skomplikowany kształt, mała opona od<br />

rowerka.<br />

Rozciąganie dolnych i górnych partii<br />

ciała.<br />

Ćwiczenie polegające na<br />

przeciąganiu liny w poziomie.<br />

Ćwiczenie polegające na<br />

znajdywaniu o dotykaniu<br />

kolorowych punktów w terenie.<br />

Przeciąganie mini opony wzdłuż<br />

metalowej rury.<br />

nogi, stopy, kolana, uda,<br />

dłonie, ramiona, barki,<br />

dłonie, ramiona, barki,<br />

nogi, stopy, kolana, uda,<br />

dłonie, ramiona, barki,<br />

nogi, stopy, kolana, uda,<br />

dłonie, ramiona, barki,<br />

20<br />

1/2012

---

taka winna być nakreślona czytelnie,<br />

najlepiej przez wprowadzenie czytelnego<br />

oznakowania. Dojście do niej<br />

i kierunek drogi ewakuacji na niej nie<br />

powinien budzić żadnych watpliwości.<br />

Koniecznym jest również, aby<br />

trasa taka umożliwiała dojazd karetki.<br />

Wyklucza się możliwość tożsamości<br />

drogi ewakuacyjnej ze ścieżką<br />

rehabilitacyjną. Potrzeba zapewnienia<br />

poczucia bezpieczeństwa oraz<br />

atmosfery relaksu użytkownikom<br />

terenu wpływa na konieczność odseparowania<br />

programu rehabilitacyjnego<br />

od funkcji ewakuacji. Funkcje te<br />

winny być trwale rozdzielone, poza<br />

punktami stycznymi umożliwiającymi<br />

sprawną ewakuację.<br />

Punkty ewakuacyjne winny być<br />

wpisane w strukturę obiektu w ten<br />

sposób, aby stworzyć sprawny system<br />

przestrzenny dla ewakuacji oraz<br />

powinny być tak rozmieszczane, aby<br />

nie kolidować z funkcją rehabilitacyjną<br />

obiektu. Ważnym jest również<br />

zapewnienie ewakuacji bez konieczności<br />

dezorganizacji funkcjonowania<br />

całego obiektu, przy czym należy<br />

uwzględnić specyfikę i wrażliwość<br />

użytkowników.<br />

Z powyższych względów,<br />

wprowadzenie separacji trasy ewakuacji<br />

od tras rehabilitacyjnych<br />

uzyskiwano najczęściej poprzez<br />

wprowadzenie systemu obwodnicowego,<br />

z łącznikami i punktami<br />

ewakuacyjnymi.<br />

Wizualny system<br />

bezpieczeñstwa<br />

The visual safety system<br />

Dla prawidłowego funkcjonowania<br />

obiektu winien być opracowany<br />

rozbudowany system informacji<br />

wizualnej dotyczący:<br />

a) organizacji terenu, z uwzglednienim<br />

sposobów poruszania się<br />

i dróg ewakuacji;<br />

b) informacji o programie obiektu<br />

zawierajcej opisy i instrukcje<br />

użytkowania terenu oraz urządzeń.<br />

Opis programu dla ścieżek<br />

i stacji powinien uwzględniać<br />

podział na obszary trudności wraz<br />

ze specyfikacją parametryczną<br />

oraz szczegółową instrukcją obsługi.<br />

Powinien być zapewniony<br />

stały dostęp do tych informacji<br />

uwzględniający specyfikę percepcyjną<br />

użytkowników, a także<br />

ich częste ograniczenia ruchowe<br />

i wzrokowe. Informacje takie<br />

winny towarzyszyć użytkownikowi<br />

w procesie rehabilitacyjnym,<br />

pełniąc rolę zarówno drogowskazów<br />

jak i moderując podejmowane<br />

akcje przez pacjenta,<br />

tzn. przedstawiając stymulujące<br />

i ograniczające argumenty jej<br />

podjęcia. Właściwy system informacji<br />

powinien, do pewnego<br />

stopnia, w przypadku pacjentów<br />

rehabilitowanych mniej obciążonych<br />

chorobowo, móc zastąpić<br />

czynną osobę fizjoterapeuty.<br />

Wytyczne inwestycyjne<br />

i programowe<br />

a rozwi¹zania<br />

materia³owe<br />

Investment and program<br />

guidelines and material<br />

solutions<br />

Założenie niskobudżetowości<br />

ogranicza w sposób dość radykalny<br />

pulę materiałów możliwych do<br />

wykorzystania. Częstym efektem<br />

symulacji projektowej było odniesienie<br />

wymogu niskobudżetowości do<br />

tendencji ekologicznych, co miało<br />

zasadniczy wpływ również na stylistykę<br />

proponowanych rozwiązań.<br />

Wykształcone w toku analiz hasło:<br />

„ekonomicznie = ekologicznie”,<br />

w lapidarny sposób determinuje pole<br />

rozwiązań materiałowych i poszukiwań<br />

stylistycznych. Ujawniło się<br />

kilka zasadniczych predyspozycji<br />

w ramach tak ujętego problemu:<br />

a) wykorzystanie materiałów proekologicznych<br />

– w tym szerokiej<br />

gamy materiałów pochodzących<br />

z recyklingu;<br />

b) wykorzystanie materiałów tanich<br />

i ogólnie dostępnych;<br />

c) wykorzystanie elementów przyrodniczych,<br />

istniejących już w zakresie<br />

opracowania.<br />

Pula zaproponowanych materiałów<br />

z recyklingu obejmowała<br />

standard – od opon samochodowych,<br />

dla których znajdowano nowy sposób<br />

użycia, po pochodzące z pogo-<br />

21

---

zelisk, nadpalone bale drewniane.<br />

Szeroka pula tanich materiałów<br />

budulcowych nie wymaga, z uwagi<br />

na swoją oczywistość, bliższej specyfikacji.<br />

Niestandardowe okazały się<br />

natomiast sposoby wykorzystania<br />

elementów przyrodniczych. Ich<br />

obecność w ścieżkach rehabilitacyjnych<br />

można propagować z dwu<br />

przyczyn. Po pierwsze, określają one<br />

swoją obecnością pronaturalistyczną<br />

stylistykę obiektu oraz angażują<br />

korzystny ich wpływ na organizm<br />

ludzki. Przykładem tak pomyślanego<br />

szlaku rehabilitacyjnego, realizującego<br />

zarówno program rehabilitacji<br />

ruchowej jak i wprowadzający<br />

elementy arboterapii, jest ciąg stacji<br />

z wykorzystaniem istniejących dużych<br />

drzew (ryc. 6).<br />

Nie bez znaczenia, w wypadku<br />

proponowanej ścieżki z wykorzystaniem<br />

drzew, jest, oprócz spełnienia<br />

wymogu niskobudżetowości,<br />

również pogłębianie emocjonalnej<br />

więzi z przyrodą oraz możliwość<br />

wprowadzenia w ten sposób do programu<br />

rehabilitacyjnego elementów<br />

arboterapii.<br />

Podsumowanie, wnioski<br />

Summary, conclusions<br />

Przedstawione wyniki badań<br />

i prac konceptualnych autorów<br />

oraz grup badawczych wykazują,<br />

że podstawowym czynnikiem mającym<br />

wpływ na strukturalizację<br />

właściwych kierunków modelowania<br />

programowo -przestrzennego parku<br />

o funkcji rehabilitacyjnej mają nie<br />

tylko cele wyznaczone programami<br />

rehabilitacji, ale również uwarunkowania<br />

ekonomiczne – w tym wypadku<br />

założenie niskobudżetowości<br />

Stacja 1 – drabinka sznurowana zawieszona na gałęzi;<br />

Stacja 2 – pochylnia przymocowana do pnia drzewa, ustawiona pod kątem 30° do poziomu gruntu,ze stopniami w postaci poprzecznych – desek oraz<br />

liną pomocną przy wspinaniu się;<br />

Stacja 3 – trzy miniaturowe kosze (jak do gry w koszykówkę) zawieszone na różnej wysokości służące do rzutów piłeczkami;<br />

Stacja 4 – pajęczyna wykonana z lin przymocowana do gałęzi i podłoża;<br />

Stacja 5 – lina do przeciągania przewieszona przez konar drzewa + drewniane dzwonki poruszane wiatrem angażujące zmysł słchu;<br />

Stacja 6 – system drążków różnej wysokości wokół pnia drzewa;<br />

Stacja 7 – worek jutowy wypełniony piaskiem zawieszony na drzewie służący do uderzania go bądź podawania drugiej osobie (na zasadzie działania<br />

huśtawki);<br />

Stacja 8 – hamak zawieszony między drzewami pozwalający na chwilę odpoczynku;<br />

Stacja 9 – grzechotki z puszek wypełnionych m.in. grochem, kaszą, i pomalowanych na kontrastowe do zieleni kolory, jako proste instrumenty<br />

muzyczne;<br />

Stacja 10 – drewniana drabina zamocowana do podłoża oraz pnia drzewa, nad drabiną zawieszone są trzy dzwoneczki (trzeba wejść po drabinie by<br />

móc ich dotknąć i użyć);<br />

Stacja 11 – dwie liny rozpięte między drzewami – jedna do chodzenia po niej, druga służąca za poręcz;<br />

Stacja 12 – zamocowane na pniu kawałki kory różnych gatunków drzew o odmiennych fakturach opatrzone podpisami informującymi z jakiego<br />

drzewa pochodzi dana kora;<br />

Stacja 13 – liny przymocowane do konarów drzewa oraz zakotwione w gruncie służące do przechodzenia między nimi oraz do wspinania się.<br />

Ryc. 6. Przykłady stanowisk rehabilitacyjnych z wykorzystaniem dużych drzew (Opr.: Ewa Niedbałka, Zuzanna Pisarek, Anna Trepka)<br />

Fig. 6. Examples of rehabilitation positions with the use of large trees (Developed by: Ewa Niedbałka, Zuzanna Pisarek, Anna Trepka)<br />

22<br />

1/2012

---

przedsięwzięcia, które, pozornie<br />

ograniczające możliwości działań,<br />

wpłynęło w efekcie na te nie porządkująco<br />

i stymulowało odpowiedzialne<br />

wybory.<br />

Współpraca między środowiskami<br />

wspólnie określającymi<br />

cele i priorytety wykazała szereg<br />

problemów komunikacyjnych –<br />

przede wszystkim problemów wynikających<br />

z podziałem kompetencji<br />

i wpływów. W początkowej fazie<br />

postępowania projektowego obserwowano<br />

tendencje do przejmowania<br />

działań decyzyjnych przez obie<br />

grupy w zakresie niekorzystnym dla<br />

jakości efektu. Z czasem udało się<br />

zbudować pomosty komunikacyjne,<br />

na bazie których nie tylko można<br />

było skrystalizować koncepcje odpowiadające<br />

założonym celom, ale<br />

także zbudować świadomość konieczności<br />

i możliwości współpracy<br />

interdyscyplinarnej. W jej wyniku,<br />

w warunkach uwzględnienia ograniczeń<br />

budżetowych, konieczne okazało<br />

się szczególnie odpowiedzialne<br />

zdefiniowanie:<br />

ze strony środowiska fizjoterapeutów<br />

– hierarchicznie usystematyzowanych<br />

programów<br />

rehabilitacji – od podstawowych<br />

i niezbędnych w procesie leczenia<br />

po uzupełniające oraz<br />

opcjonalne – oraz sprecyzowanie<br />

wymagań, co do sprzętu i warunków,<br />

w jakich ćwiczenia będą się<br />

odbywać;<br />

ze strony środowiska architektów<br />

krajobrazu – określenie systemowe<br />

możliwości włączenia w obręb<br />

środowiska fizycznego postulowanych<br />

programów w sposób<br />

efektywny.<br />

Aleksandra Lis<br />

Ewa Podhajska<br />

Instytut Architektury Krajobrazu<br />

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu<br />

Instytut of Landscape Architecture<br />

Wroclaw University of Environment and Life<br />

Science<br />

Lucyna Górska -Kłęk<br />

Katedra Podstaw Fizjoterapii<br />

Akademia Wychowani Fizycznego<br />

we Wrocławiu<br />

Chair of Bases of Physiotherapy<br />

University School of Physical Education<br />

in Wroclaw<br />

Literatura<br />

1. Cimprich B., 1993. Development<br />

of an intervention to restore attention<br />

to cancer patients. Cancer Nurs. 16,<br />

s. 83 -92.<br />

2. Davis S., 1998, Development of<br />

the profession of horticultural therapy<br />

[w:] Simpson SP, Strauss MC, eds.<br />

Horticulture as Therapy. Binghamton,<br />

NY: Haworth Press, s. 3 -18.<br />

3. Górska -Kłęk L., Adamczyk K., Sobiech<br />

K., 2009, Hortiterapia – metodą<br />

uzupełniającą w fizjoterapii, Fizjoterapia,<br />

Wrocław, 17, s. 4, 71 -77.<br />

4. Gromadecka -Sutkiewicz M.,<br />

1999, Elementy stylu życia wpływające<br />

na zdrowie młodzieży szkół<br />

ponadpodstawowych. s. 21 -32.<br />

5. Karta Ottawska Promocji Zdrowia,<br />

1986.<br />

6. Kochański J.W., 1967, Założenia<br />

rehabilitacji terenowej. Chir. Narz.<br />

Ruchu Ortop. Pol. 1967, 32, 4,<br />

s. 523 -527.<br />

7. Kulmatycki L. i Supiński J., 2005,<br />

Styl życia i zdrowie Polaków na tle<br />

krajów UE -analiza porównawcza.<br />

Annales Universitatis Mariae Curie-<br />

-Skłodowska Sect.D Med.; vol.6o;<br />

suppl.16, s. 181 -185<br />

8. Lantz B., 2006, Therapeutic gardening<br />

with physical rehabilitation<br />

patients. J of Therapeutic Horticulture.17,<br />

s. 35 -38.<br />

9. Narodowy Program Zdrowia na<br />

lata 2007–2015, MZiOS.<br />

10. Ponikowska I., Marciniak K.,<br />

1988, Ciechocinek – terenoterapia<br />

uzdrowiskowa, PWN, s. 1 -48.<br />

11. Starosta W., 1995, Znaczenie<br />

aktywności ruchowej w zachowaniu<br />

i polepszaniu zdrowia człowieka.<br />

Prom. Zdr. Nauki. Społ. Med., 5/6,<br />

s. 74 -83.<br />

12. Taft S., 2004, Therapeutic horticulture<br />

for people living with cancer:<br />

the healing gardens program at cancer<br />

lifeline in Seattle. J of Therapeutic<br />

Horticulture.15, s. 16 -23.<br />

13. Ulrich R.S., 1984, View through<br />

a window may influence recovery<br />

from surgery. Science. 1224(4647),<br />

s. 420 -421.<br />

14. Woynarowska B., 2007, Edukacja<br />

zdrowotna, Warszawa, PWN,<br />

s. 518 -548.<br />

23

---

Funkcja wypoczynkowa<br />

a krajobraz wsi górskich<br />

Sudetów Wschodnich – studium<br />

przypadku czy determinacji<br />

Jerzy Oleszek<br />

The Holiday Functions<br />

but the Landscape<br />

of the Mountain’s<br />

Village Eastern<br />

Sudeten Mountains –<br />

the Case Study or the<br />

Determination<br />

Wprowadzenie<br />

Introduction<br />

Wieś, której rodowód związany<br />

jest z rolnictwem, dziś zmienia swój<br />

wizerunek. Rolnictwo przestaje być<br />

najważniejszym i do niedawna jeszcze<br />

jedynym bodźcem nadającym<br />

charakter jednostce. Wyróżnia się<br />

dwa podstawowe obszary, gdzie<br />

zauważa się wyraźne zaniechanie,<br />

a nawet porzucenie rolnictwa. Pierwszym<br />

z nich jest teren w pobliżu<br />

lub sąsiedztwie dużych miast. To<br />

właśnie tutaj efektem suburbanizacji<br />

jest przeobrażenie dotychczas funkcjonujących<br />

form w nowe układy.<br />

Wznoszone są współczesne domy<br />

budownictwa mieszkaniowego jednorodzinnego<br />

najczęściej w postaci<br />

wolnostojącej. Układ przestrzenny<br />

wskazuje, że nie jest to ani miasto,<br />

ani stricte wieś. To tylko „sypialnie”,<br />

gdzie mieszkańców spotkać można<br />

tylko od wieczora, ewentualnie od<br />

popołudnia do rana. Towarzyszącym<br />

zjawiskiem staje się wzmożony ruch<br />

samochodów osobowych na trasie<br />

„do” i „z” powstających skupisk<br />

obiektów mieszkaniowych. Lecz<br />

dopóki będzie popyt, dopóty będą<br />

powstawać nowe obiekty.<br />

Zapewne interesującym jest<br />

drugi przypadek, czyli wsi zlokalizowanych<br />

w górach a konkretniej<br />

regionie kłodzkim, terenie o niewątpliwej<br />

atrakcyjności. Tutaj prowadzenie<br />

rolnictwa jest o wiele trudniejsze.<br />

Trzeba się liczyć z krótszym okresem<br />

wegetacji, wyższym opadem atmosferycznym,<br />

zaleganiem śniegu,<br />

hipsometrią czy wzmożoną erozją.<br />

Szczególna postać uwarunkowań,<br />

czy ograniczeń postrzegana jest i na<br />

obszarze Sudetów Wschodnich.<br />

Tutaj, podobnie jak na innych obszarach<br />

tzw. Ziem Odzyskanych,<br />

imigranci w latach 1945–1947, nie<br />

byli ani podmiotem, ani też przedmiotem<br />

utworzonej historycznie<br />

kultury [Oleszek 2010]. Nie znali ani<br />

tutejszych warunków naturalnych,<br />

ani też konieczności stosowania<br />

specyficznych form uprawy roli<br />

m.in. dostosowanego do lokalnych<br />

warunków fizycznych gleby pługu<br />

czy sposobu orki na zboczach oraz<br />

chowu zwierząt [Bac 1948]. Nie<br />

należy przy tym sądzić, że przed<br />

rokiem 1945, rolnictwo, szczególnie<br />

wśród gospodarstw kilku – czy<br />

kilkunastohektarowych, było na tyle<br />

ekonomicznie opłacalne, aby móc<br />

zapewnić nie tylko dochód, ale i stosowny<br />

zysk. Sytuacja ekonomiczna<br />

gospodarstw rolnych była trudna.<br />

Stąd i permanentne poszukiwania<br />

dodatkowego zarobkowania. Z pewnością<br />

określoną możliwością była<br />

praca w gospodarce leśnej, głownie<br />

przy zrębie. Mieszkańcy wsi prowadzili<br />

drobne placówki handlowe tzw.<br />

wiejskie sklepy wielobranżowe (Warenhaus),<br />

a niekiedy także i własne<br />

masarnie. Istniał też drobny przemysł<br />

m.in. tartaki, olejarnie, czy drobne<br />

rzemiosło w postaci przydomowych<br />

warsztatów tkackich. Jednakże najistotniejszym<br />

bodźcem rozwoju, oraz<br />

możliwością pozyskania dodatkowych<br />

dochodów była turystyka. To<br />

24<br />

1/2012

---

dzięki działającym organizacjom<br />

turystycznym z wiodącym Kłodzkim<br />

Związkiem Górskim (Glatzer Gebirge<br />

Verein), powstawało wiele obiektów<br />

infrastruktury turystycznej i to łącznie<br />

z wieżą widokową na Śnieżniku,<br />

sy<strong>mb</strong>olem regionu kłodzkiego [Przerwa<br />

2011]. Niemal w każdej wsi był<br />

gościniec (Gasthaus), czy zajazd<br />

(Gasthof), świadczący usługę gastronomiczną<br />

i pobytową. Poza tym<br />

rozwijała się i to sukcesywnie, wśród<br />

poszczególnych obejść czy zagród,<br />

oferta pobytowa. Współcześnie z wyłączeniem<br />

tzw. agroturystyki, żadna<br />

z zasygnalizowanych form, niestety,<br />

nie istnieje. Jakże ważne jest więc<br />

pytanie: jaka jest współczesna postać<br />

oferty turystycznej? Czy potencjał istniejącego<br />

krajobrazu wiejskiego jest<br />

atutem na tyle mocnym, a przy tym<br />

i wystarczającym, a może i więcej<br />

– atrakcyjnym elementem zainteresowania?<br />

Jednak, aby zainteresować<br />

ludzi musi być przede wszystkim<br />

identyfikatorem terenu. Stąd kolejne<br />

pytanie: na ile tutejsze otoczenie jest<br />

aż tak specyficzne, na tyle jedyne,<br />

na tyle interesujące, że należałoby<br />

poznać tę właśnie charakterystykę<br />

i naprawdę warto w tym otoczeniu<br />

przebywać?<br />

Problem rozwiązuje się poprzez<br />

analizę form zagospodarowania wsi<br />

zlokalizowanych w Górach Złotych,<br />

a konkretniej – w jednostkach, gdzie<br />

proces przekształceń posiada już postać<br />

wysoce zaawansowaną.<br />

Charakterystyka<br />

postaci funkcji<br />

wypoczynkowej<br />

wsi w Sudetach<br />

Wschodnich<br />

Characterization of the<br />

function of the holiday village<br />

in the Eastern Sudeten<br />

Mountains<br />

W historii powojennej, bodźcem<br />

inspirującym turystykę, w szerokim<br />

zakresie pojęciowym, było<br />

wzniesienie w latach 70. i 80. XX<br />

wieku oraz późniejsze wykorzystywanie,<br />

głównie zakładowych domów<br />

wypoczynkowych. Wiodący<br />

charakter w ówczesnym schemacie,<br />

ogólnokrajowym modelu wypoczynku<br />

zorganizowanego, posiadała<br />

instytucja Funduszu Wczasów Pracowniczych<br />

oraz zakładowe ośrodki<br />

wypoczynkowe.<br />

Metoda wywiadu bezpośredniego<br />

oraz bezpośrednia penetracja<br />

terenu umożliwia wskazanie, że<br />

istniała określona, a nawet i istotna<br />

relacja między ośrodkiem a środowiskiem<br />

wiejskim. Funkcjonowały<br />

(jeszcze) wiejskie placówki<br />

usługowe, które oferowały usługę<br />

zarówno dla mieszkańców jak i gości.<br />

Ośrodek był także i miejscem<br />

pracy (stałej lub/i dorywczej) dla<br />

niektórych mieszkańców. Skutkiem<br />

przeobrażeń systemowych zakłady<br />

pracy pozbyły się własnych obiektów<br />

wypoczynkowych. Proces następował<br />

także i w Orłowcu (OW „Orlik”<br />

– współcześnie nie użytkowany) –<br />

ryc. 1a, oraz Nowym Gierałtowie<br />

(OW „Bolko” – zmiana funkcji, dziś<br />

Ryc. 1. Obiekty wypoczynkowe<br />

a) dom wypoczynkowy „Orlik” we wsi Orłowiec; b) dom wypoczynkowy „Bolko”, dziś obiekt<br />

mieszkalny we wsi Nowy Gierałtów; c – dom wypoczynkowy w budowie – wieś Orłowiec<br />

Fig. 1. Holiday Objects<br />

a) holiday house “Orlik” in the village Orłowiec; b) holiday house “Bolko”, today residential<br />

object in the village New Gierałtów; c – holiday under construction house – village Orłowiec<br />

25

---

udynek mieszkalny) – ryc. 1b. Oba<br />

obiekty swoją bryłą w żaden sposób<br />

nie korelują z miejscową formułą<br />

budowlaną z tzw. rodzimym stylem<br />

(heimliche Bauwesen). To budynki,<br />

które reprezentują układ wówczas<br />

„obowiązujący”. Przecież podobną,<br />

jeśli nie identyczną, formułę nie<br />

trudno spotkać w innych rejonach<br />

kraju. Taki panował, nie tyle trend<br />

budowlany, co stypizowany model<br />

– przyjęty lub narzucony. Nie zwracano<br />

uwagi na regionalizm.<br />

Budynek DW „Orlik” wyróżnia<br />

wielkość i kubatura obiektu. Pomimo<br />

iż nie jest to budynek wysoki (tylko<br />

2-3 kondygnacje z poddaszem<br />

użytkowym), jednak w skali innych<br />

budynków, stwarza wrażenie ogromu<br />

i gigantomanii. Obiekt zlokalizowano<br />

w miejscu centralnym wsi, w pobliżu<br />

tutejszego, reprezentującego<br />

określony styl kościoła. Sąsiedztwo<br />

nadaje szczególne znaczenie, bowiem<br />

zaburzono określoną harmonię<br />

form zabudowy. Krajobraz tego miejsca<br />

został zdeformowany. Dodatkowo<br />

obiekt nie jest użytkowany, pusty,<br />

widać potężne zaniedbanie, dekapitalizację<br />

i dynamicznie postępujące<br />

zużycie techniczne. Z pewnością<br />

nie wspomaga to ogólnej estetyki<br />

miejscowości.<br />

Elementem, który tylko pogarsza<br />

jakość miejscowej jednostki<br />

krajobrazowej w Orłowcu, jest<br />

budowany od 2004–05 roku nowy<br />

ośrodek wypoczynkowy – ryc. 1c.<br />

Analiza istniejącej formy rodzi pytanie<br />

o nawiązanie do miejscowego<br />

stylu. Istniejąca postać, detale czy<br />

Ryc. 2. Domy weekendowe we wsi Orłowiec<br />

Fig. 2. Weekend Houses in the village Orłowiec<br />

format oraz stylistyka okien razi<br />

pojęcie estetyki. Zastanawiającym<br />

może być fakt wydania pozwolenie<br />

na wznoszenie takiego obiektu w tym<br />

regionie. A może powstał w wyniku<br />

samowoli wykonawcy? Niekorzystnie<br />

świadczący o kompetencji władz<br />

odpowiedzialnych za ład przestrzenny<br />

i zachowanie cech lokalnych<br />

krajobrazu.<br />

Zdziwienie może budzić fakt<br />

tak dużego ilościowo, zagospodarowania<br />

w formie domów letniskowych<br />

oraz ogromna różnorodność form<br />

i stylów budowlanych obiektów.<br />

Nie wystarczałoby tu tylko zachowanie<br />

rodzaju dachu, czyli dachu<br />

dwuspadowego. Ważny jest np. kąt<br />

pochylenia połaci dachowej, forma<br />

i proporcja lukarn, proporcja budynku,<br />

szczególnie w relacji szerokość<br />

– długość, czy wysokość szczytu.<br />

Należałoby zwrócić uwagę na niespotykane<br />

w regionie sytuowanie<br />

piwnic na poziomie „0”, skalę obiektu,<br />

stosowanie tarasów, nie zapominać<br />

o otworach okiennych i formie<br />

stolarki okiennej – ryc. 2. Interesujący<br />

jest fakt, iż występują obiekty, które<br />

swoją bryłą i skalą wskazują na dom<br />

jednorodzinny, często z możliwością<br />

całorocznego użytkowania oraz<br />

niewielkie obiekty murowane bądź<br />

drewniane, których formuła już jednoznacznie<br />

kwalifikuje je jako letnie<br />

domy weekendowe bądź wakacyjne.<br />

Obie wyszczególnione postacie budynków<br />

użytkowane są sezonowo.<br />

Dopełnieniem dysharmonii jest<br />

zastosowanie całkiem obcej, a sty-<br />

26<br />

1/2012

---

lizowanej na formie podhalańskiej,<br />

formuły niektórych obiektu – ryc. 3.<br />

Ta niekorzystna sytuacja powinna<br />

zostać nagłośniona. Wskazuje się,<br />

że obszar wsi objęty jest zakresem<br />

terytorialnym Śnieżnickiego Parku<br />

Krajobrazowego, a to zobowiązuje<br />

do poważnych działań. Poza tym<br />

w obowiązujących dokumentach<br />

polityki przestrzennej wyraźnie<br />

zaznaczono, że wieś objęta jest<br />

zasięgiem strefy krajobrazu kulturowego.<br />

Niestety, efektem jest w wielu<br />

aspektach tylko bezład.<br />

Wątpliwym jest, aby lokalizując<br />

nowe domy letniskowe zachowywano<br />

zasadę „in situ”. Raczej deformuje<br />

się historycznie ukształtowany<br />

układ przestrzenny wsi.<br />

Dalsze zachowanie aktualnego<br />

trendu, aktualnego sposobu zachowania<br />

ładu przestrzennego, to nic<br />

innego jak:<br />

zanik cechy najistotniejszej –<br />

wiejskości;<br />

trwała deformacja historycznie<br />

ukształtowanego krajobrazu wiejskiego<br />

– właściwości o niepowtarzalnej<br />

specyfice;<br />

dążenie do momentu, kiedy miejscowość<br />

przestanie być stricte<br />

wsią, a powstanie inny, jeszcze<br />

nieokreślony, twór osadniczy.<br />

Natomiast oferta produktu turystycznego,<br />

którym jest krajobraz,<br />

zostanie zawężona do wąskiej<br />

niszy, czyli tylko właścicieli, czy<br />

użytkowników domów weekendowych<br />

i wakacyjnych.<br />

Innym zagadnieniem, które<br />

koreluje z krajobrazem wsi, jest<br />

rewaloryzacja starej zabudowy<br />

drewnianej. W regionie wśród tego<br />

typu obiektów, spotyka się budynki<br />

wznoszone w konstrukcji zrębowej.<br />

Jest to konkretny dowód miejscowej<br />

sztuki budowlanej i jednocześnie<br />

świadectwo kultury regionalnej. Co<br />

ważne – jest elementem zagospodarowania<br />

wsi, a więc elementem<br />

czynnym, a nie biernym – jak w przypadku<br />

muzeum czy skansenu.<br />

Z tego powodu, bezwzględnym<br />

obowiązkiem jest zachowanie<br />

wszystkich, dokumentujących tutejszą<br />

tożsamość, cech. Interesującym<br />

staje się, więc proces faktycznej realizacji.<br />

Zagadnienie charakteryzuje się<br />

przy wykorzystaniu wprawdzie jednego,<br />

istotnego, ze względu na skalę<br />

odnowy, przykładu zlokalizowanego<br />

we wsi Lutynia. Spójrzmy na dom<br />

o konstrukcji mieszanej, gdzie jest<br />

część murowana i drewniana, gdzie<br />

zastosowano konstrukcję zrębową<br />

z charakterystycznym w regionie<br />

wzdłużnie osadzonym i częściowo<br />

osłoniętym gankiem. Stan z roku<br />

2005, który dokumentowany jest<br />

na ryc. 4a, wskazuje na zaniedbanie,<br />

lecz z drugiej strony – także<br />

i na określoną, jeszcze zachowaną,<br />

charakterystykę stylu oraz szczegółów<br />

budowlanych. W trakcie prac<br />

remontowych – ryc. 4b – wymieniono<br />

zniszczone już zębem czasu<br />

niektóre elementy oraz zmieniono<br />

konfigurację najbliższego otoczenia.<br />

Efekt końcowy to, przedstawiony<br />

na ryc. 4c, już nowy obraz. Pod<br />

względem estetycznym zauważalna<br />

jest i duża różnica. Czy chodzi tylko<br />

Ryc. 3. Domy weekendowe reprezentujące<br />

podhalański styl budowlany – wieś Orłowiec<br />

Fig. 3. Weekend Houses representing the<br />

building style of the Podhale region – village<br />

Orłowiec<br />

i wyłącznie o tego typu płaszczyznę?<br />

Z pewnością – nie, ważniejszym<br />

i wiodącym jest bowiem zachowanie<br />

właściwości, które reprezentują<br />

region.<br />

Podczas prac renowacyjnych:<br />

zastosowano nieznany w regionie<br />

węgieł (narożne połączenie belek);<br />

a przypomina się, że w regionie<br />

występuje węgieł prosty albo<br />

i to rzadziej, połączenie na tzw.<br />

„jaskółczy ogon”;<br />

wprowadzono ostatki, element,<br />

który w ogóle nie występuje w regionalnych<br />

wersjach konstrukcji<br />

zrębowej;<br />

27

---

zmiana kąta posadowienia przesuwnicy<br />

(przedłużenie połaci dachowej<br />

okrywającej ganek) oraz<br />

zastosowanie ażurowej osłony<br />

bocznej ganku, przy przekształceniu<br />

konfiguracji zbocza, nazbyt<br />

znacząco eksponuje ścianę szczytową.<br />

Może zastosowany sposób<br />

wprowadza element atrakcyjności,<br />

lepszej ekspozycji obiektu, ale<br />

zmienia i to zasadniczo, sposób<br />

postrzegania bryły budynku.<br />

Czy jest (było) to bezwzględnie<br />

konieczne – pozostawia się jako<br />

pytanie retoryczne;<br />

w zasadzie zachowano styl,<br />

ale zmieniono formę lukarn; co<br />

wyróżnia niepotrzebnie połać<br />

dachową;<br />

wprowadzono nowy otwór okienny<br />

na ścianie szczytowej, przy<br />

kalenicy. Rozwiązanie, przy jednoczesnym<br />

zastosowaniu określonego<br />

typu okna, jeszcze bardziej<br />

deformuje typowy dla regionu<br />

szczyt budynku zrębowego i dodatkowo<br />

o różnym kącie nachylenia<br />

połaci dachowej. Zwraca<br />

się jednocześnie uwagę, że tego<br />

typu układ połaci dachowej jest<br />

już rzadkością;<br />

zmieniono formę i wielkość<br />

stolarki okiennej. Co najmniej<br />

dyskusyjnym jest kontynuacja,<br />

zmienionego przez poprzedniego<br />

użytkownika, (tylko) stylizowanej<br />

formy okna drugiej kondygnacji;<br />

zastosowano istotną różnorodność<br />

kolorystyki obiektu. Niepotrzebnie<br />

zachowano, wysoce<br />

kontrowersyjną, poprzednią formę<br />

kolorystyki osłony ganku.<br />

Patrząc w aspekcie wyrazu, to<br />

jest to forma oryginalna, ale nie<br />

ma żadnego związku z postacią<br />

oryginalną, źródłową;<br />

nadając kolor niebieski, dodatkowo<br />

w odcieniu agresywnym,<br />

niepotrzebnie wyróżniono otwory<br />

okienne ściany szczytowej. Różnorodność<br />

kolorystyki budynku<br />

razem z nowym zagospodarowaniem<br />

otoczenia z pewnością<br />

wyróżnia, może uatrakcyjnia<br />

lokalną jednostkę krajobrazową.<br />

Jednakże jest to rozwiązanie<br />

nowe, dotychczas niespotykane,<br />

a przez to zaburzające, a nawet<br />

deformujące istniejącą, historycznie<br />

ukształtowaną formułę<br />

krajobrazu wsi.<br />

Refleksje koñcowe<br />

Final reflection<br />

Obszar górski jest terenem<br />

atrakcyjnym, predysponowanym do<br />

rozwoju funkcji wypoczynkowej.<br />

Problemem jest zagadnienie: na ile<br />

istniejące formy zagospodarowania<br />

wsi, w tym i infrastruktury wypoczynkowej,<br />

wzbogacają albo zubożają,<br />

a nawet deformują krajobraz wsi<br />

Sudetów Wschodnich. Analizy wska-<br />

Ryc. 4. Rekonstrukcja obiektu drewnianego,<br />

stan: a) przed remontem; b) w trakcie remontu; c) aktualny, po remoncie<br />

Fig. 4. Reconstruction of the wooden object,<br />

state: a) before the repair; b) in the course of the repair; c) current, after the repair<br />

28<br />

1/2012

---

zują, że gdy zostanie przekroczona<br />

strefa względnej równowagi ilościowej<br />

między zabudową wiejską a letniskową<br />

czy wakacyjną, gdy obiekty<br />

infrastruktury pobytowej reprezentują<br />

zróżnicowaną formę i dodatkowo,<br />

nie korelująca z stylem regionalnym,<br />

obraz końcowy to nieład estetyczny.<br />

Istniejący dotąd zasób, z powodu<br />

braku odpowiedniej pielęgnacji,<br />

ulega dynamicznej dekapitalizacji,<br />

a nawet degradacji czy zniszczeniu<br />

Jednocześnie ekspansja budownictwa<br />

letniskowego, szczególnie o sezonowym<br />

wykorzystaniu, powoduje,<br />

ze wieś traci na swoim znaczeniu.<br />

Następuje proces przepoczwarzania<br />

się w postać dotychczas nieznaną,<br />

trudną do określenia.<br />

Zwraca się ponadto uwagę na<br />

próby restauracji starej zabudowy<br />

drewnianej, konkretnie występującej<br />

w regionie konstrukcji zrębowej.<br />

W oparciu o jeden i jednocześnie<br />

jedyny przypadek istotnego odnowienia<br />

tego typu budownictwa,<br />

ukazuje się kilka istotnych zaniedbań<br />

i błędów. Nie deformują one<br />

zasadniczej bryły obiektu, ale wprowadzają<br />

rozwiązania zmieniające<br />

dotychczasowy układ. W efekcie, nie<br />

uzyskano ulepszenia formy podstawowej,<br />

źródłowej, ale modyfikację<br />

i to posiadającej cechy wypaczenia.<br />

Z uwagi na całkiem nowe zagospodarowanie<br />

otoczenia, zmieniono<br />

w sposób istotny, formułę jednostki<br />

krajobrazowej. Jest to z pewnością<br />

rozwiązanie oryginalne, ale tylko<br />

w sferze wyrazu.<br />

Krajobraz wsi ulega przekształceniu.<br />

Można by nawet twierdzić,<br />

że urozmaiceniu. Jednak czy o taką<br />

formę urozmaicenia chodzi? Powstaje<br />

niewątpliwie nowe formy, ale o negatywnej<br />

wartości kulturowej.<br />

Czy zasygnalizowane zjawiska<br />

są przykładem przypadku, zdarzenia<br />

losowego czy też determinacji?<br />

W kwestii problematyki budownictwa<br />

letniskowego, istnieją jednoznaczne<br />

przesłanki, że to wyraźna<br />

determinacja. Czy w świetle dekapitalizacji<br />

i zaniku dotychczasowej,<br />

pochodzącej jeszcze z okresu międzywojnia,<br />

wiejskiej zabudowy, jest<br />

to sposób, aby zachować jednostkę<br />

i nie dopuścić do jej pełnego zaniku,<br />

czy też rozwijając funkcję wypoczynkową<br />

– próba reaktywacji, rewitalizacji?<br />

A może poprzez zmianę<br />

sposobu użytkowania, przeznaczyć,<br />

albo pod zalesienie, albo jako teren<br />

przeznaczony pod budownictwo<br />

jednorodzinne lub letniskowe? Zważywszy<br />

relacje w kwestii finansowej,<br />

a dotyczące obowiązującej w kraju<br />

polityki podatkowej, to relacja nie<br />

wymaga szczegółowego motywowania.<br />

W kwestii reaktywacji starej<br />

zabudowy drewnianej, to realizowany<br />

sposób jest świadectwem tylko<br />

przypadkowości.<br />

W kontekście realizowanych<br />

rozważań, warto wskazać, a może<br />

tylko przypomnieć, określoną jeszcze<br />

w roku 1913, zasadę budowania<br />

w górach – „Nie obawiaj się<br />

być niemodnym. Zmiany starego<br />

sposobu budowania są tylko wtedy<br />

dozwolone, gdy oznaczają ulepszenie.<br />

W przeciwnym razie, pozostań<br />

przy starym [Reichenbach -Klinke M.,<br />

Jahnke P., 2000].<br />

Zdjęcia wykonał autor.<br />

Photographs made by author.<br />

Jerzy Oleszek<br />

Katedra Gospodarki Przestrzennej<br />

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu<br />

Department of Spatial Economy<br />

Wrocław University of Environment and Life<br />

Sciences<br />

Literatura<br />

1. Bac S., 1948, Zdobycze pługa<br />

w kotlinie kłodzkiej, Rocznik Kłodzki,<br />

t. 1, Kłodzko, s. 125 -145.<br />

2. Oleszek J., 2010, Kontinuum<br />

tożsamości czy chaos w przeobrażeniach<br />

przestrzennych wsi w Sudetach<br />

Wschodnich [w:] Przemiany<br />

ilościowe i jakościowe w przestrzeni<br />

geograficznej, red. Szmielińska-Pietruszek<br />

P., Szymańska W. Akademia<br />

Pomorska Słupsk, s. 200 -208.<br />

3. Przerwa T., 2011, Organizacje<br />

turystyczne na ziemi kłodzkiej do<br />

1945 r. – zarys tematyki badawczej,<br />

Gazeta Gmin nr 93, Stowarzyszenie<br />

Na Rzecz Rozwoju Dusznik Zdroju,<br />

Duszniki Zdrój, s. 33.<br />

4. Reichenbach -Klinke M., Jahnke<br />

P., 2000, Ideen zum neuen Dorf,<br />

Materialien Heft 38, Bayerisches<br />

Staatsministerium für Ernährung,<br />

Landwirtschaft und Forsten, ss. 61.<br />

29

---

Ekologia krajobrazu<br />

Osiedla ekologiczne<br />

a krajobraz (po polsku)<br />

Jan Kamiñski<br />

Ecological<br />

Housing -Estates<br />

and the Landscape<br />

(in a Polish Way)<br />

Zasada zrównoważonego rozwoju<br />

stanowi radykalny zwrot w myśleniu<br />

o sposobie gospodarowania<br />

na Ziemi. W obliczu wyczerpywania<br />

się paliw kopalnych oraz kryzysu<br />

ekologicznego wzrasta świadomość<br />

konieczności zmian we wszelkich<br />

sferach ludzkiej działalności. Efektem<br />

tych przemian jest między innymi<br />

trend budownictwa ekologicznego<br />

(proekologicznego), który w krajach<br />

zachodnich jest obecny już<br />

od wielu lat, a w Polsce rozwija się<br />

ostatnio bardzo intensywnie. Dominują<br />

przede wszystkim pojedyncze<br />

realizacje lub adaptacje istniejących<br />

struktur, ze sztandarową „termomodernizacją”.<br />

Rzadziej spotkać można,<br />

omówione w niniejszym artykule,<br />

rozwiązania kompleksowe, dotyczące<br />

większych struktur osadniczych.<br />

W kształtowaniu osiedli ekologicznych<br />

szczególną uwagę poświęca<br />

się technicznym rozwiązaniom budynków,<br />

które przyczyniają się do<br />

zmniejszenia ich negatywnego wpływu<br />

na środowisko. Trzeba jednak<br />

podkreślić, że nowe osiedla wywierają<br />

także wpływ na krajobraz, który<br />

jest ważnym elementem środowiska.<br />

Można postawić w tym miejscu tezę,<br />

że realizacje nowej zabudowy staną<br />

się w pełni ekologiczne, jeśli będą<br />

także przyjazne wobec krajobrazu –<br />

projektowane i realizowane z poszanowaniem<br />

jego wartości. W artykule<br />

opisane zostały najważniejsze polskie<br />

przykłady ekologicznego nurtu<br />

w budownictwie osiedli i ich wpływ<br />

na krajobraz. Następnie sformułowano<br />

warunki, jakie powinny spełniać<br />

osiedla, aby były przyjazne wobec<br />

krajobrazu, a co za tym idzie, w pełni<br />

ekologiczne. Artykuł jest fragmentem<br />

badań nad osiedlami ekologicznymi,<br />

prowadzonych przez autora, w Instytucie<br />

Architektury Krajobrazu KUL.<br />

W naszym kraju nurt budownictwa<br />

osiedli ekologicznych cechuje<br />

się wyraźną różnorodnością w rozumieniu<br />

idei oraz sposobach jej<br />

realizacji. Składa się na niego szereg<br />

zjawisk: opracowania teoretyczne,<br />

realizacje pasjonatów, doświadczenia<br />

deweloperskie a także pomysły<br />

pozostające nadal w fazie projektów.<br />

Odnotować można także nadużycia<br />

w wykorzystywaniu idei osiedla ekologicznego<br />

do celów komercyjnych,<br />

w tym presji na tereny chronione.<br />

Wszystkie te realizacje tworzą także<br />

nowe zjawiska w polskim krajobrazie.<br />

W celu lepszego zobrazowania<br />

opisywane miejsca zaznaczone zostały<br />

na mapie na ryc. 1.<br />

Opracowania<br />

teoretyczne<br />

Theoretical studies<br />

Literatura bezpośrednio odnosząca<br />

się do tematu artykułu, pojawia<br />

się w Polsce od lat 80. XX w. Używa<br />

ona, w odniesieniu do struktur osadniczych<br />

terminów „ekologiczny”<br />

lub „zrównoważony” wraz z coraz<br />

większą popularnością zasady zrównoważonego<br />

rozwoju. Wymienić<br />

tu można takie pozycje jak: Ekoarchitektura<br />

mieszkaniowa w GOP<br />

30<br />

1/2012

---

Ryc. 1. Mapa inicjatyw budowy osiedli ekologicznych w Polsce, omawianych w artykule<br />

(rys.: autor)<br />

Fig. 1. The map of initiatives of building ecological housing estates in Poland, discussed in the article<br />

(fig. author)<br />

na tle rozważań ogólnych, Tadeusza<br />

Teodorowicza -Todorowskiego<br />

(1986), przedstawiającą receptę na<br />

problemy środowiskowe Górnego<br />

Śląska 1 . W 1990 r. wydana została<br />

książka Ekologiczne miasta, osiedla,<br />

budynki, której autorami są Tadeusz<br />

Sumień i Anna Wegner -Sumień,<br />

zawierająca kompleksową teorię<br />

ekologicznych struktur osadniczych<br />

oraz szereg rozwiązań technicznych<br />

stosowanych w architekturze<br />

i urbanistyce 2 . Kolejnymi pozycjami<br />

są prace dokumentujące badania<br />

prowadzone pod kierunkiem Andrzeja<br />

Baranowskiego w Politechnice<br />

Gdańskiej w latach 90 .: Raport<br />

z grantu KBN – Osiedle ekologiczne,<br />

wydany w 1995 r., który podaje<br />

konkretne kryteria, jakie powinny<br />

spełniać osiedla ekologiczne 3 oraz<br />

książka Projektowanie zrównoważone<br />

w architekturze, która szeroko<br />

omawia podstawy filozoficzne zrównoważonego<br />

rozwoju i ich przełożenie<br />

na zasady projektowania 4 .<br />

W kształtowanie osiedli ekologicznych<br />

wpisuje się także tematyka małych<br />

struktur osadniczych i żyjących<br />

w nich niewielkich społeczności<br />

jako zdrowego środowiska zamieszkania,<br />

którą podejmuje Sławomir<br />

Gzell w wydanej w 1996 r. książce<br />

Fenomen małomiejskości 1996 5 .<br />

Z 1998 r. pochodzi praca doktorska<br />

Magdaleny Jagiełło -Kowalczyk<br />

Kształtowanie osiedli mieszkaniowych<br />

o charakterze ekologicznym,<br />

która w podsumowaniu przedstawia<br />

czynniki warunkujące ekologiczny<br />

charakter nowo projektowanych<br />

struktur 6 . W 2004 r. ukazała się książka<br />

Wiesławy Mikoś – Rytel O zrównoważonej<br />

architekturze ekologicznej<br />

i zarysie jej teorii, odnosząca<br />

się przede wszystkim do zagadnień<br />

architektonicznych 7 . Ostatnie lata<br />

przynoszą wzrost zainteresowania<br />

tematyką zrównoważonego rozwoju<br />

i szereg publikacji w tym zakresie,<br />

w szczególności w odniesieniu do<br />

rozwiązań technicznych. Jako przykład<br />

można tu wymienić m.in. książkę<br />

Ewy Kozłowskiej Proekologiczne<br />

gospodarowanie wodą opadową<br />

w aspekcie architektury krajobrazu 8 .<br />

Natomiast do tematyki zrównoważonej<br />

urbanistyki odnosi się pozycja<br />

Nowa urbanistyka – nowa jakość<br />

życia, będąca efektem III Kongresu<br />

Urbanistyki Polskiej w 2009 r. 9 Stan<br />

zrównoważonego rozwoju w ostatnich<br />

latach, w tym także zagadnienie<br />

kształtowania przestrzeni przedstawia<br />

wydana w 2010 r. pozycja<br />

<strong>31</strong>

---

Wyzwania zrównoważonego rozwoju<br />

w Polsce 10 . Natomiast przekrój<br />

problematyki szeroko rozumianego<br />

budownictwa proekologicznego znaleźć<br />

można w opracowaniu wydanym<br />

w 2010 od redakcją Zbigniewa<br />

Bacia p.t. Habitaty Proekologiczne.<br />

Habitaty 2009 11 . Ten krótki spis, nie<br />

wyczerpuje wszystkich tytułów poświęconych<br />

temu zagadnieniu a stan<br />

wiedzy poszerza jeszcze bardziej,<br />

bogata literatura zagraniczna. Na<br />

bazie teoretycznych rozważań a także<br />

kontaktów międzynarodowych<br />

powstawać zaczęły w Polsce projekty<br />

osiedli ekologicznych. Wiele z tych<br />

planów pozostało jednak w sferze<br />

projektów i nie doczekało się realizacji.<br />

Stały się jednak próbą i inspiracją<br />

dla kolejnych działań.<br />

Realizacje pasjonatów<br />

Realizations of architecture<br />

enthusiasts<br />

Ważnym zjawiskiem w polskim<br />

osadnictwie ekologicznym są realizacje<br />

różnego rodzaju organizacji<br />

społecznych, grup nieformalnych,<br />

stowarzyszeń, lub pojedynczych<br />

osób – pasjonatów. Realizacje te były<br />

często inspirowane kontaktami z zagranicznymi<br />

ośrodkami w Europie<br />

Zachodniej 12 . Na bazie tych doświadczeń<br />

powstały takie miejsca jak:<br />

Dąbrówka k/Lublina i okolice<br />

Początki inicjatywy sięgają<br />

1982 roku. Powstało tu kilka, rozproszonych<br />

w okolicznych wsiach<br />

domów, z których część uznać<br />

można za ekologiczne – przyjazne<br />

środowisku. Nie tworzą one jednak<br />

zwartej osady. Ludzi tu mieszkających<br />

określić można mianem kolonii<br />

artystycznej, których łączą wspólne<br />

zainteresowania i cele. Funkcjonuje<br />

tu także stowarzyszenie „Dla Ziemi”,<br />

które prowadzi aktywną działalność<br />

edukacyjną i informacyjną 13 .<br />

Dziadowice k/Turku<br />

Działalność w tym miejscu<br />

rozpoczęła się ok. 2007 r. Na bazie<br />

istniejącego gospodarstwa powstało<br />

tu kilka budynków w technologii<br />

strawbale, wyposażonych w proekologiczne<br />

rozwiązania o charakterze<br />

tradycyjnym, które miały być<br />

początkiem eko -osady, zamieszkałej<br />

przez kilka rodzin. Obecnie na stałe<br />

mieszka tu jedna rodzina, która<br />

gospodaruje terenem według zasad<br />

permakultury – uprawy ziemi w zgodzie<br />

z ekosystemami. Odbywają się<br />

tu także różnego rodzaju inicjatywy<br />

i warsztaty 14 .<br />

Stryszów k/Krakowa –<br />

„Ekocentrum ICPPC”<br />

Na bazie istniejącego gospodarstwa<br />

powstało w 2002 r. centrum<br />

edukacyjne ICPPC (Międzynarodowa<br />

Koalicja na Rzecz Ochrony Polskiej<br />

Wsi). Znajduje się tu kilka budynków<br />

i instalacji powstałych w różnych<br />

technologiach ekologicznych (budynki<br />

z cegły gliniano -słomianej,<br />

szklarnia sferyczna, itp.) a także duża<br />

ilość rozwiązań proekologicznych<br />

zarówno tradycyjnych jak i nowoczesnych,<br />

służących do prowadzenia<br />

różnorodnych zajęć edukacyjnych,<br />

warsztatów, lekcji pokazowych itp.<br />

Koalicja prowadzi także działalność<br />

na polu ustawodawczym w celu<br />

wprowadzania rozwiązań proekologicznych<br />

do polskiego prawa. Na<br />

stałe zamieszkuje to miejsce jedna<br />

rodzina 15 .<br />

Natomiast spośród realizacji<br />

pozostających nadal w fazie projektów<br />

wymienić można:<br />

Przezdrowice k/Sobótki<br />

Inicjatywa profesora Zbigniewa<br />

Bacia i skupionych wokół niego<br />

pasjonatów ze Stowarzyszenia Terra<br />

Habitare, na stałe zamieszkałych<br />

w okolicach Wrocławia. Zakładała<br />

wybudowanie ekologicznej osady<br />

domów gliniano -słomianych i stworzenie<br />

niewielkiej społeczności. Inicjatywa<br />

pozostaje w fazie projektu 16 .<br />

Barkowo k/Gołdapi – „Życzliwa<br />

ekowioska”.<br />

Projekt zakłada stworzenie na<br />

bazie zrujnowanego gospodarstwa<br />

rolnego osady kilku – kilkunastu rodzin.<br />

Zaplanowana została wyrazista<br />

struktura przestrzenna, sprzyjająca<br />

integracji społeczności (promienisty<br />

układ domów i rozłogów pól z wyraźną<br />

strefą centralną – wspólnym<br />

placem) oraz szczegółowe zasady<br />

funkcjonowania społeczności, m.in.<br />

podejmowania decyzji na zasadzie<br />

konsensusu itp 17 .<br />

Kryspinów k/Krakowa – Earthship<br />

Działaniem pasjonatów jest także<br />

planowany od kilku lat pierwszy<br />

w Polsce tzw. earthship, który miałby<br />

zostać wybudowany na wzór licznych<br />

tego typu realizacji na świecie.<br />

Budynki te konstruuje się z odpadów,<br />

32<br />

1/2012

---

głównie opon, jednakże z zastosowaniem<br />

zaawansowanych technologii.<br />

Posiadają one przez to charakterystyczną<br />

formę architektoniczną i są<br />

zauważalne w krajobrazie 18 .<br />

Zauważyć można, że pomimo<br />

pozytywnych doświadczeń w krajach<br />

sąsiednich, nie udało się w Polsce do<br />

tej pory stworzyć zorganizowanej<br />

ekologicznej osady i spójnej społeczności.<br />

Silnie natomiast rozwija się<br />

ruch indywidualnego budownictwa<br />

ekologicznego (zwłaszcza w technologii<br />

strawbale i cegły gliniano-<br />

-słomianej), w którym powstają<br />

pojedyncze realizacje domów mieszkalnych.<br />

Jako przykłady mogą służyć<br />

realizacje domów w: Przełomce,<br />

Badowie Górnym/k Mszczonowa,<br />

Tyńcu oraz realizowane przez stowarzyszenie<br />

Biobudownictwa domy<br />

w okolicach Lublina 19 .<br />

Realizacje<br />

deweloperskie<br />

Realizations of real estate<br />

development<br />

Wraz ze wzrostem świadomości<br />

i zainteresowania tematyką<br />

zrównoważonego rozwoju, pojawiła<br />

się w Polsce komercyjna oferta rozwiązań<br />

ekologicznych w różnych<br />

dziedzinach życia. Rosnąca moda na<br />

„ekologię” jest obecna także w budownictwie,<br />

szczególnie jeśli chodzi<br />

o elementy, którymi można zmodernizować<br />

swój dom czy mieszkanie<br />

i uczynić je bardziej „ekologicznym”.<br />

W ostatnich latach pojawiają się także<br />

osiedla ekologiczne realizowane<br />

przez deweloperów, dla których<br />

marka budownictwa przyjaznego<br />

środowisku i energooszczędnego<br />

staje się ważnym atutem produktu.<br />

Jako przykłady takich realizacji podać<br />

można:<br />

Siewierz–Jeziorna,<br />

Eko -miesteczko<br />

Inicjatywa jest obecnie na etapie<br />

projektu, który opracowała firma<br />

MAU Mycielski Architecture & Urbanism.<br />

Zgodnie z jego założeniami<br />

został w 2010 r. uchwalony nowy<br />

plan zagospodarowania przestrzennego<br />

i trwają prace przygotowawcze<br />

do rozpoczęcia budowy. Na etapie<br />

obecnej koncepcji nie jest szczegółowo<br />

określone, jakie rozwiązania<br />

proekologiczne zostaną tam wprowadzone.<br />

Plan miejscowy zakłada różne<br />

możliwości pozostawiając decyzję<br />

inwestorowi. Natomiast zaplanowane<br />

zostały: struktura przestrzenna<br />

i wyraz architektoniczny osiedla,<br />

które nawiązują do tradycyjnych<br />

wzorców budowania osiedli i poszczególnych<br />

domów mieszkalnych<br />

– zgodnie z zasadami Nowego Urbanizmu.<br />

Czytelne są takie elementy<br />

przestrzenne jak: rynek, siatka ulic,<br />

wyraźne pierzeje, dominanta kościoła.<br />

Pozostawiono również fragmenty<br />

terenu pod zieleń publiczną.<br />

Przeprowadzone zostały także proste<br />

analizy wpływu nowego osiedla na<br />

krajobraz. Zasady przyjęte w kształtowaniu<br />

struktury przestrzennej mają<br />

tu za zadanie stworzyć przestrzeń<br />

przyjazną dla kontaktów międzyludzkich<br />

20 . Plan pierwszego etapu<br />

budowy osiedla przedstawia ryc. 2.<br />

Gdańsk–Osowa –<br />

„Osiedle Energooszczędne”<br />

Realizacja osiedla dobiegnie<br />

końca w 2011 r. Celem inwestycji<br />

jest zapewnienie jak najmniejszego<br />

zużycia energii przez budynki.<br />

W tym celu zastosowano technologię<br />

budowy ścian „Velox” oraz zaplanowano<br />

szereg instalacji proekologicznych<br />

(pompy ciepła, baterie<br />

słoneczne, wiatraki etc.) mających<br />

uczynić osiedle częściowo niezależnym<br />

energetycznie. Co warte<br />

podkreślenia wszystkie etapy budowy<br />

i rozwiązania są traktowane jako<br />

promocja osiedla i są na bieżąco<br />

dokumentowane i opisywane szczegółowo<br />

w Internecie. Natomiast pod<br />

względem architektonicznym są to<br />

typowe dla obecnych osiedli podmiejskich<br />

kilkukondygnacyjne bloki<br />

o lekko spadzistych dachach. Nie<br />

odróżniają się one od istniejących już<br />

obiektów osiedla mieszkaniowego,<br />

pośród których powstają. Również<br />

przestrzeń pomiędzy budynkami nie<br />

posiada rozwiązań o bardziej przyjaznym<br />

dla mieszkańców charakterze,<br />

lecz dominują tu rozwiązania<br />

parkingów podziemnych i typowej<br />

zieleni rekreacyjnej. Całość zespołu<br />

jest ogrodzona 21 . Ryc. 3. przedstawia<br />

makietę osiedla.<br />

Solec k/Konstancina –<br />

Osiedle Strumień<br />

Realizacja rozpoczęta. Powstaje<br />

jako osiedle energooszczędne domów<br />

jednorodzinnych. Do ocieplenia<br />

używany jest głównie styropian<br />

33

---

Ryc. 2. Eko -miasteczko Siewierz -Jeziorna, koncepcja miasteczka nawiązująca do urbanistyki<br />

tradycyjnej<br />

Projekt: MAU Mycielski Architecture & Urbanism [materiał przekazany przez inwestora],<br />

źródło: http://www.ekomiasteczko.pl/plan -miasteczka (dostęp 27.12.2011)<br />

Fig. 2. Ecological town Siewierz, conceptual project of the town is referring to the traditional<br />

urban planning. Project: MAU Mycielski Architecture & Urbanism [material from the investor],<br />

source: http://www.ekomiasteczko.pl/plan -miasteczka (27.12.2011)<br />

(uznawany już często za materiał nieekologiczny).<br />

Struktura przestrzenna<br />

dostosowana jest do kształtu działek<br />

terenu – szereg domów wzdłuż<br />

wspólnej drogi dojazdowej 22 .<br />

Siechnice k/Wrocławia –<br />

Osiedle Błękitne<br />

Osiedle zrealizowane w roku<br />

2004 posiada głównie rozwiązania<br />

dotyczące gospodarowania wodą<br />

opadową ujęte w system zrównoważonego<br />

drenażu, którego celem jest<br />

jak największa infiltracja wód opadowych<br />

do grunt i jak najmniejszy<br />

odpływ powierzchniowy 23 .<br />

Dąbrówka k/Poznania –<br />

„Osada Leśna”<br />

Realizowane z dużym rozmachem<br />

nowe miasteczko nie posiada<br />

proekologicznych rozwiązań technologicznych.<br />

Jest jednak próbą zbudowania<br />

czytelnej struktury przestrzennej<br />

i funkcjonalnej, zapewnienia szerokiego<br />

wachlarzu usług i sprawnego<br />

powiązania komunikacyjnego z Poznaniem<br />

(samochód, kolej). Posiada<br />

interesująca formę architektoniczną<br />

nowych domów, znacznie odbiegającą<br />

od panującej powszechnie<br />

zabudowy katalogowej 24 . Jednakże<br />

od idei miast–ogrodów 25 , do której<br />

odwołują się twórcy, Dąbrówka<br />

odbiega dużym zagęszczeniem<br />

zabudowy i niewielkimi obszarami<br />

przeznaczonymi na zieleń. Trudności<br />

powoduje także dominacja transportu<br />

samochodowego w osadzie.<br />

Ekologiczne<br />

tylko z nazwy<br />

Ecological in name only<br />

Istnieje także szereg zjawisk,<br />

które można określić jako nadużycia<br />

terminu „ekologiczny”. Dodanie tego<br />

wyrażenia w nazwie ma najczęściej<br />

na celu zwiększenie atrakcyjności<br />

obiektu. Są także przypadki, gdy<br />

„ekologiczną” zabudową uzasadnia<br />

się zajęcie cennych przyrodniczo<br />

terenów, których nie można by<br />

34<br />

1/2012

---

Ryc. 3. Makieta osiedla energooszczędnego, Gdańsk–Osowa<br />

(fot.: autor)<br />

Fig . 3. Model of the energy -efficient housing estate, Gdańsk–Osowa<br />

(phot.: author)<br />

zabudować w innym przypadku.<br />

Takie realizacje stają w sprzeczności<br />

z zasadą zrównoważonego rozwoju,<br />

ponieważ żadne rozwiązania techniczne<br />

nie zrównoważą lokalizacji<br />

szkodliwej dla środowiska, w tym<br />

także dla krajobrazu. Sztandarowym<br />

przykładem może być tutaj osiedle<br />

Cianowice–Ogród, którego realizacja<br />

w otulinie Ojcowskiego Parku<br />

Narodowego forsowana jest od<br />

2005 r 26 . Z innych realizacji, które<br />

wykorzystują szyld ekologiczności<br />

można wymienić np: „Eko -osiedle<br />

Zaborówek” położone w otulinie<br />

Kampinoskiego Parku Narodowego 27 ,<br />

choć jest ono jednak wyposażone<br />

w pompy ciepła lub sprzedawane<br />

pod nazwą „ekologiczne” osiedla<br />

budowane przez firmę Vogel w woj.<br />

zachodniopomorskim 28 i inne.<br />

Co zrobiæ, aby osiedle<br />

by³o przyjazne wobec<br />

krajobrazu?<br />

How to make housing estate<br />

friendly for the landscape?<br />

Realizacje każdej struktury<br />

osadniczej wpływają na całość środowiska,<br />

w tym także na krajobraz.<br />

Aby osiedle można było uznać za<br />

w pełni ekologiczne musi więc ono<br />

być przyjazne wobec krajobrazu.<br />

Przy projektowaniu i realizacji<br />

uwzględnić należy takie aspekty jak:<br />

lokalizacja, skala, struktura przestrzenna,<br />

rozwiązania funkcjonalne,<br />

forma architektoniczna i zastosowane<br />

technologie. Kolejność wymienionych<br />

elementów ma tu znaczenie,<br />

gdyż właściwa lokalizacja i struktura<br />

przestrzenno -funkcjonalna jest często<br />

bardziej istotna od zastosowanych<br />

technologii. Graficznie hierarchię<br />

poszczególnych elementów opisuje<br />

schemat na ryc. 4.<br />

Konieczne jest tu także myślenie<br />

holistyczne 29 , całościowe postrzeganie<br />

problemów i wdrażanie kompleksowych<br />

rozwiązań. Nie chodzi<br />

bowiem o maksymalizację działań<br />

proekologicznych w działaniach<br />

budowlanych lecz o wybór najbardziej<br />

optymalnych rozwiązań danego<br />

problemu 30 . Na tej podstawie można<br />

także formułować szczegółowe kryteria<br />

oceny osiedla ekologicznego <strong>31</strong> .<br />

Obserwując wymienione w artykule<br />

przykłady projektów i realizacji ocenić<br />

można wpływ różnych osiedli<br />

na otaczającą przestrzeń. Wyraźnie<br />

widać także ich duże zróżnicowanie.<br />

Spotkać możemy zarówno realizacje<br />

miejskie o charakterze wielorodzinnym<br />

jak i niewielkie realizacje w terenach<br />

wiejskich, a we wszystkich<br />

znaleźć możemy pozytywne i negatywne<br />

przykłady oddziaływania na<br />

krajobraz.<br />

Lokalizacja<br />

Podstawowym i pierwszym wyznacznikiem<br />

jakości osiedla ekologicznego<br />

i jego wpływu na krajobraz<br />

jest jego lokalizacja. Zabudowa ekologiczna<br />

powinna być zlokalizowana<br />

w miejscu najmniej zagrażającym<br />

strukturze przyrodniczej, korytarzom,<br />

węzłom i płatom ekologicznym, tam<br />

gdzie jej oddziaływanie będzie minimalne.<br />

Powinna znajdować się także<br />

poza obszarami prawnie chroniony-<br />

35

---

mi. Właściwie należy także określić<br />

wielkość osiedla oraz ukształtować<br />

strefy buforowe.<br />

Lokalizacja osiedla powinna<br />

być powiązana z warunkami naturalnymi,<br />

które sprzyjają osadnictwu,<br />

takimi jak: ukształtowanie terenu,<br />

nasłonecznienie, sieć wodna, itp. Lokalizacja<br />

poza obszarami negatywnie<br />

wpływającymi na budownictwo (np.:<br />

podmokłymi) jest zazwyczaj spójna<br />

z troską o ciągłość ekosystemu. Lokalizacja<br />

osiedla powinna być poprzedzona<br />

studiami krajobrazowymi<br />

w celu określenia granic i parametrów<br />

zabudowy. Istnieją dwie główne<br />

koncepcje lokalizowania osadnictwa<br />

ekologicznego. Jedna proponuje<br />

bardzo rozproszone, ekstensywne<br />

zagospodarowanie przestrzeni<br />

przyrodniczej, druga opowiada się<br />

za koncentrowaniem osadnictwa<br />

otoczonego terenami przyrodniczymi,<br />

powiązanego korytarzami transportowymi<br />

jednakże bez tworzenia<br />

wielkich miast. Koncepcję tę określa<br />

się mianem „zdecentralizowanej<br />

koncentracji” 32 . Z punktu widzenia<br />

walorów krajobrazowych druga<br />

z koncepcji pozwala na ich większe<br />

zachowanie oraz przyczynia się do<br />

czytelności krajobrazu kulturowego.<br />

Ryc. 4. Podstawowe elementy, jakie powinno się uwzględniać przy projektowaniu i realizacji<br />

osiedli, aby można je było uznać za przyjazne wobec krajobrazu<br />

(rys.: autor)<br />

Fig. 4. Essential elements with is necessary to take into consideration at design and realization the<br />

ecological and landscape friendly housing estates<br />

(fig.: author)<br />

Ona także pozwala na zachowanie<br />

społecznych wartości osadnictwa<br />

oraz korzyści związanych ze wspólnym<br />

zamieszkiwaniem ludzi.<br />

Struktura przestrzenna<br />

Kolejnym ważnym aspektem jest<br />

kształtowanie struktury przestrzennej<br />

33 osadnictwa ekologicznego. Ma<br />

ona wpływ na przyrodnicze, społeczne<br />

i techniczne funkcjonowanie<br />

osiedla. Osiedle nie jest enklawą<br />

wyłączoną z otaczającego środowiska.<br />

W holistycznym ujęciu obszary<br />

zabudowane stanowią także część<br />

ekosystemu i dochodzi między nimi<br />

a otoczeniem do ekologicznej wymiany.<br />

Zabudowa powinna więc być tak<br />

ukształtowana, by mogły w niej się<br />

odbywać procesy ekologiczne. Natomiast<br />

wewnątrz osiedla powinna być<br />

zachowana struktura ekologiczna, tak<br />

aby była zapewniona jej ciągłość.<br />

Stąd konieczne jest wyznaczenie<br />

wewnętrznych terenów niezabudowanych<br />

i nieogrodzonych pozwalających<br />

na swobodną wymianę<br />

ekologiczną. Zieleń będzie wówczas<br />

nie tylko dodatkiem, lecz elementem<br />

kształtującym strukturę przestrzenną<br />

i budującym jej czytelność.<br />

Niezwykle istotna jest także<br />

relacja pomiędzy kompozycją przestrzeni<br />

a sferą społeczną 34 . Odbudowa<br />

więzi społecznych i tworzenie<br />

zrównoważonych społeczności są,<br />

w niektórych publikacjach, wskazywane<br />

jako kluczowe zagadnienie dla<br />

rozwiązania pozostałych problemów<br />

naszych czasów 35 . Korzystne ukształtowanie<br />

przestrzeni, w tym także<br />

ludzka skala zabudowy, nawiązująca<br />

36<br />

1/2012

---

często do przestrzeni małych miast 36 ,<br />

wspiera rozwiązania społeczne,<br />

zachęca do kontaktów międzyludzkich<br />

37 i przyczynia się do zdrowia<br />

mieszkańców rozumianego bardzo<br />

szeroko 38 . Takie ukształtowanie przestrzeni<br />

jest czytelne w krajobrazie<br />

i powoduje, że założenie staje się<br />

rozpoznawalne z zewnątrz a poznane<br />

od wewnątrz daje poczucie<br />

tożsamości miejsca.<br />

Struktura funkcjonalna<br />

Istotne z punktu widzenia wpływu<br />

na krajobraz jest także funkcjonowanie<br />

osiedla ekologicznego. Wpływ<br />

na nie ma przede wszystkim struktura<br />

przestrzenna, właściwe rozmieszczenie<br />

stref funkcjonalnych oraz szlaków<br />

komunikacji. Może ona ułatwiać<br />

i zachęcać do proekologicznych<br />

zachowań takich jak komunikacja<br />

piesza lub rowerowa, korzystanie<br />

z komunikacji publicznej, konieczność<br />

transportu materiałów a także<br />

dostępność lokalna niektórych produktów<br />

żywnościowych. Ukształtowanie<br />

przestrzeni wpływa na sposób<br />

funkcjonowania, poruszania się po<br />

osiedlu, sposób spędzania czasu<br />

wolnego. Rozplanowanie funkcjonalne<br />

z uwzględnieniem miejsc zamieszkania,<br />

miejsc pracy, lokalizacji<br />

usług, miejsc wypoczynku wpływa<br />

na bogactwo życia. Stąd założeniami<br />

zrównoważonej urbanistyki jest odwrót<br />

od segregacji funkcji na rzecz<br />

mieszania funkcji nieuciążliwych 39 .<br />

Właściwy rozkład funkcji również<br />

znajduje odbicie w krajobrazie –<br />

obserwowanym jako dynamiczny<br />

proces przemian i działań wszystkich<br />

użytkowników.<br />

Forma architektoniczna,<br />

materiały i technologie<br />

Elementy te pozostają z ścisłym<br />

związku z podjętymi decyzjami o lokalizacji,<br />

strukturze przestrzennej<br />

i funkcjonalnej. Ich oddziaływanie<br />

na krajobraz jest znaczne dzięki<br />

dużej czytelności w krajobrazie.<br />

Wyraz architektoniczny traktowany<br />

jest w osiedlach ekologicznych<br />

dwojako. Po jednej stronie znajduje<br />

się architektura tradycyjna w formie,<br />

skali i materiałach, wykorzystująca<br />

tradycyjne technologie i odnawiająca<br />

zapomniane rozwiązania proekologiczne.<br />

Określić ją można angielskim<br />

sformułowaniem low -tech. Zabudowa<br />

ta współgra w sposób naturalny<br />

z otaczającym krajobrazem i organicznie<br />

z niego wynika. Ważny<br />

jest tu także aspekt wykorzystania<br />

naturalnych i lokalnych surowców,<br />

który zmniejsza koszty transportu<br />

i budowy, zapewnia łatwy dostęp<br />

do materiałów, przyczynia się do<br />

powiązania budowli z krajobrazem,<br />

zmniejsza koszty środowiskowe<br />

związane z produkcją i utylizacją<br />

materiałów oraz tworzy lokalne miejsca<br />

pracy, przykładem może tu być<br />

wspomniane wcześniej budownictwo<br />

„strawbale”. Naturalne materiały<br />

są pozyskiwane w pobliżu miejsca<br />

budowy, dzięki czemu otynkowane<br />

gliną ściany harmonizują z lokalnym<br />

krajobrazem.<br />

Po drugiej stronie mamy architekturę<br />

współczesną w formie<br />

i materiałach oraz wyposażoną<br />

w nowoczesne, proekologiczne technologie.<br />

Wyraz estetyczny informuje<br />

o cechach wewnętrznych budynków<br />

a całość określić można sformułowaniem<br />

high -tech. Pomiędzy tymi<br />

dwoma biegunami znajdują się zjawiska<br />

pośrednie czerpiące z obu tych<br />

krańcowych inspiracji. Przy czym nie<br />

jest istotne, która stylistyka jest najlepsza,<br />

ponieważ zależy to od lokalnych<br />

uwarunkowań krajobrazowych.<br />

Dodatkowo wyraźnym komunikatem<br />

w krajobrazie są niektóre zastosowane<br />

technologie proekologiczne i wyraźne<br />

przestrzenie dla nich przeznaczone,<br />

takie jak: wiatraki lub baterie<br />

słoneczne, proekologiczne instalacje<br />

związane z gospodarowaniem wodą<br />

opadową, biologiczne oczyszczalnie<br />

ścieków, ogrody uprawne, itp. Sygnalizują<br />

one, często już z daleka,<br />

że dane osiedle próbuje wdrażać<br />

zasadę zrównoważonego rozwoju.<br />

Szczególnie charakterystyczne są tu<br />

elementy ukształtowane w nurcie<br />

high -tech.<br />

Podsumowanie<br />

Epilogue<br />

W polskich przykładach, które<br />

stanowią pierwszy sygnały nowego<br />

trendu w naszym kraju, możemy<br />

zauważyć szereg interesujących<br />

zjawisk, a rozwiązania w nich zastosowane<br />

możemy podzielić zarówno<br />

na pozytywne jak i negatywne. Pod<br />

względem lokalizacji korzystnie oddziałują<br />

na krajobraz osiedla pasjonatów<br />

m.in. Dziadowice, Barkowo,<br />

37

---

oparte o istniejące wsie lub siedliska,<br />

często wykorzystujące naturalne<br />

materiały i tradycyjne technologie.<br />

Przeciwieństwem będą tu próby<br />

wkroczenia deweloperów na tereny<br />

chronione pod szyldem „ekologiczności”.<br />

Pod względem struktury<br />

przestrzennej zwraca uwagę osada<br />

w Barkowie, gdzie układ budynków<br />

ma odpowiadać strukturze społeczności.<br />

Wśród realizacji deweloperskich<br />

interesującym rozwiązaniem<br />

przestrzenno -funkcjonalnym jest,<br />

planowane w duchu nowej urbanistyki,<br />

Eko -miasteczko Siewierz–Jeziorna.<br />

Pod pewnymi względami<br />

przypomina je także Dąbrówka<br />

k/Poznania, choć nie jest pozbawiona<br />

również wad. Zarówno w jednym<br />

jak i drugim przypadku głównym<br />

środkiem transportu pozostają jednak<br />

wciąż samochody prywatne.<br />

Oba te założenia wyróżniają się<br />

jednak interesującymi formami architektonicznymi<br />

budynków. Przeciwieństwem<br />

może tu być realizacja<br />

osiedla energooszczędnego w Gdańsku–Osowej,<br />

gdzie kompleksowo<br />

zastosowano technologie energooszczędne<br />

jednakże forma budynków<br />

oraz przestrzeń wokół nich nie<br />

odbiegają od typowych rozwiązań<br />

deweloperskich. Natomiast wśród<br />

projektów pasjonatów wyróżnia się<br />

z w tym aspekcie koncepcja osiedla<br />

w Przezdrowicach – planowanego<br />

jako spójne w wyrazie estetycznym<br />

osiedle domów w technologii<br />

gliniano -słomianej. Wszystkie wymienione<br />

przykłady stanowią tylko<br />

część inicjatyw pojawiających się<br />

w naszym kraju. W najbliższych latach<br />

będzie ich z pewnością jeszcze<br />

więcej. Te, które już powstały lub są<br />

na etapie projektu stanowią studium<br />

przypadku i źródło doświadczeń<br />

dla wszystkich, którzy będą w najbliższych<br />

latach wcielać tę ideę<br />

w Polsce. Prezentowane w artykule<br />

podejście krajobrazowe pozwala<br />

na szerokie spojrzenie na problem.<br />

Dzięki temu przedstawiona w artykule<br />

hierarchia elementów (lokalizacja,<br />

struktura przestrzenna, struktura<br />

funkcjonalne, forma architektoniczna<br />

i zastosowane technologie), może<br />

być punktem wyjścia przy tworzeniu<br />

kompleksowej metody projektowania,<br />

realizacji i oceny jakości osiedli<br />

w pełni ekologicznych.<br />

Jan Kamiński<br />

Katedra Kształcenia Plastycznego<br />

Instytut Architektury Krajobrazu<br />

Wydział Matematyczno -Przyrodniczy<br />

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II<br />

Department of Artistic Education<br />

Institute of Landscape Architecture<br />

Faculty of Mathematics and Natural Science<br />

John Paul II Catholic University of Lublin<br />

Przypisy<br />

1<br />

Teodorowicz-Todorowski T., 1986, Ekoarchitektura<br />

mieszkaniowa w GOP na tle rozważań<br />

ogólnych, PAN, Ossolineum, Wrocław<br />

(i in.).<br />

2<br />

Sumień T., Wegner-Sumień A., 1990,<br />

Ekologiczne miasta, osiedla, budynki, IGPiK,<br />

Warszawa.<br />

3<br />

Baranowski A. (red.), 1995, Osiedle ekologiczne.<br />

Raport, Projekt badawczy nr 7 7290 91<br />

02 KBN.<br />

4<br />

Baranowski A., 1998, Projektowanie<br />

zrównoważone w architekturze, Politechnika<br />

Gdańska, Gdańsk.<br />

5<br />

Gzell S., 1996, Fenomen małomiejskości<br />

1996, Akapit -DTP.<br />

6<br />

Jagiełło-Kowalczyk M., 2008, Kształtowanie<br />

osiedli mieszkaniowych o charakterze<br />

ekologicznym, Astra, Kraków. (praca doktorska<br />

napisana w 1998 r.).<br />

7<br />

Mikoś-Rytel W., 2004, O zrównoważonej<br />

architekturze ekologicznej i zarysie jej teorii,<br />

Politechnika Śląska, Zeszyty Naukowe, nr<br />

1602, Gliwice.<br />

8<br />

Kozłowska E., 2008, Proekologiczne gospodarowanie<br />

wodą w aspekcie architektury<br />

krajobrazu, UPW, Wrocław.<br />

9<br />

Cichy-Pazder E., Markowski T. (red.),<br />

2009, Nowa urbanistyka – nowa jakość życia,<br />

Materiały III Kongresu Urbanistyki Polskiej.<br />

Urbanista, TUP.<br />

10<br />

Kronenberg J., Bergier T. (red.), 2010,<br />

Wyzwania zrównoważonego rozwoju w Polsce,<br />

Fundacja Sendzimira, Kraków.<br />

11<br />

Bać Z. (red.), 2010, Habitaty proekologiczne.<br />

Habitaty 2009, Politechnika Wrocławska,<br />

Wrocław.<br />

12<br />

Przykładami funkcjonujących alternatywnych<br />

społeczności zamieszkujących osiedla<br />

ekologiczne są m.in. Tamera w Portugalii,<br />

Findhorn w Szkocji, Matavenero w Hiszpanii<br />

i wiele innych.<br />

13<br />

Informacje uzyskano podczas wizji terenowej<br />

w dniu 13 września 2010 r. oraz ze strony<br />

internetowej Stowarzyszenia „Dla Ziemi”<br />

– http://www.dlaziemi.org/ (dostęp: 20 lipca<br />

2011).<br />

14<br />

Informacje uzyskano podczas wizji terenowej<br />

w dniu 25 sierpnia 2010 r. oraz ze strony<br />

internetowej http://www.dziadowice.pl/ (dostęp:<br />

sierpień 2010).<br />

15<br />

Informacje uzyskano podczas wizji terenowej<br />

w dniu 23 sierpnia 2011 r. oraz ze strony<br />

internetowej http://www.icppc.pl/ (dostęp:<br />

sierpień 2011).<br />

16<br />

Informacje uzyskano podczas rozmowy<br />

z prof. Zbigniewiem Baciem w dniu 19 listopada<br />

2010 r. oraz ze strony internetowej http://<br />

dobraidea.pl/2011/02/domy -ulepione -z -gliny/<br />

(dostęp: lipiec 2011).<br />

38<br />

1/2012

---

17<br />

Informacje uzyskano podczas rozmowy<br />

z inicjatorem przedsięwzięcia Arturem Janem<br />

Milickim w dn. 16 grudnia 2010 r. oraz ze strony<br />

internetowej http://ekowioska.wordpress.<br />

com/ (dostęp: 20 lipca 2011).<br />

18<br />

Informacje na temat budowy pierwszego<br />

earthship’a w Polsce uzyskano ze stron Fundacji<br />

Królewski Szlak http://www.krolewskiszlak.pl/<br />

i http://zoponiziemi.pl/.<br />

19<br />

Więcej informacji na temat budownictwa<br />

ekologicznego można uzyskać na stronach<br />

internetowych: Biobudownictwo – http://www.<br />

biobudownictwo.org/, ruch Cohabitat – www.<br />

cohabitat.net (dostęp: 20 lipca 2011).<br />

20<br />

Informacje uzyskane podczas spotkania<br />

z Maciejem Mycielskim (MAU Mycielski<br />

Architecture & Urbanism), projektantem miesteczka<br />

w dniu 26 sierpnia 2010 r. oraz ze stron<br />

internetowych http://www.tup.com.pl (dostęp:<br />

20 lipca 2011), http://www.ekomiasteczko.pl/<br />

(dostęp 27 grudnia 2011).<br />

21<br />

Informacje uzyskane podczas wizji terenowej<br />

w dniu 8 grudnia 2010 r. oraz ze strony<br />

internetowej http://www.osiedleenergooszczedne.pl/<br />

(dostęp: 20 lipca 2011).<br />

22<br />

Informacje ze strony internetowej http://<br />

www.domywsolcu.pl/ (dostęp: 20 lipca 2011).<br />

23<br />

Kozłowska E., 2008, Proekologiczne gospodarowanie<br />

wodą w aspekcie architektury<br />

krajobrazu, UPW, Wrocław, s. 95 -98.<br />

24<br />

Informacje ze strony internetowej http://<br />

dabrowka.com.pl (dostęp 20 lipca 2011).<br />

25<br />

Czyżewski A., 2009, Trzewia Lewiatana.<br />

Miasta ogrody i narodziny przedmieścia kulturalnego;<br />

Howard E., 2009, Miasta Ogrody<br />

Przyszłości, PME, Warszawa.<br />

26<br />

Więcej informacji na stronach OPN, m.in.<br />

http://opn.most.org.pl/20051207.htm (dostęp<br />

20 lipca 2011).<br />

27<br />

Informacje ze strony internetowej http://<br />

www.lagunbau.pl/ (dostęp 20 lipca 2011).<br />

28<br />

Informacje ze strony internetowej http://<br />

www.vogel.info.pl (dostęp 20 lipca 2011).<br />

29<br />

Wheeler S. M., 2004, Planning for Sustainability.<br />

Creating livable, equitable, and<br />

ecological communities, Routledge, Oxon,<br />

s. 36 -38.<br />

30<br />

Baranowski A. (red.), 1995, Osiedle ekologiczne.<br />

Raport, Projekt badawczy nr 7 7290 91<br />

02 KBN, s. 11.<br />

<strong>31</strong><br />

Kamiński J., 2010, Idea osiedla ekologicznego,<br />

Czasopismo Techniczne 7 -A/2010/2,<br />

Zeszyt 15, Rok 107, Wyd. Politechniki Krakowskiej,<br />

Kraków 2010, s. 145 -151.<br />

32<br />

Baranowski A. 1998, Projektowanie<br />

zrównoważone w architekturze, Politechnika<br />

Gdańska, Gdańsk, s. 90; Bokalders V., Maria<br />

B., 2010, The whole building handbook, Earthscan,<br />

London, s. 589.<br />

33<br />

Na temat zasad kształtowania przestrzeni<br />

w budownictwie ekologicznym zob. Bokalders<br />

V., Maria B., 2010, The whole building handbook,<br />

Earthscan, London, s. 511 -670.<br />

34<br />

Szereg zasad dotyczących kształtowania<br />

osiedli zgodnie z zasadami społecznymi prezentowała<br />

w Polsce już w 1948 r. Barbara Brukalska,<br />

zob. Brukalska B., 1948, Zasady społeczne<br />

projektowania osiedli mieszkaniowych,<br />

Wyd. Ministerstwa Odbudowy, Warszawa.<br />

35<br />

Zob. m.in. Barton H., 2004, Sustainable<br />

Communities. The Potential for eco–Neighbourhoods,<br />

Earthscan, London.<br />

36<br />

Zob. Gzell S. 2006, Fenomen małomiejskości<br />

1996, Akapit -DTP, Warszawa.<br />

37<br />

Zob. Gehl J., 2009, Życie między budynkami,<br />

RAM, Kraków.<br />

38<br />

Baranowski A., 1998, Projektowanie<br />

zrównoważone w architekturze, Politechnika<br />

Gdańska, Gdańsk, s. 82 -86.<br />

39<br />

Gehl J., 2009, Życie między budynkami,<br />

RAM, Kraków, s. 101 -112.<br />

Literatura<br />

1. Bać Z. (red.), 2010, Habitaty<br />

proekologiczne. Habitaty 2009,<br />

Politechnika Wrocławska, Wrocław.<br />

2. Baranowski A. (red.), 1995,<br />

Osiedle ekologiczne. Raport, Projekt<br />

badawczy nr 7 7290 91 02 KBN.<br />

3. Baranowski A., 1998, Projektowanie<br />

zrównoważone w architekturze,<br />

Politechnika Gdańska, Gdańsk.<br />

4. Barton H., 2004, Sustainable<br />

Communities. The Potential for eco –<br />

Neighbourhoods, Earthscan, London.<br />

5. Bokalders V., Maria B., 2010, The<br />

whole building handbook, Earthscan,<br />

London.<br />

6. Brukalska B., 1948, Zasady społeczne<br />

projektowania osiedli mieszkaniowych,<br />

Wyd. Ministerstwa Odbudowy,<br />

Warszawa.<br />

7. Cichy -Pazder E., Markowski<br />

T. (red.), 2009, Nowa urbanistyka<br />

– nowa jakość życia, Materiały<br />

III Kongresu Urbanistyki Polskiej,<br />

Urbanista, TUP.<br />

8. Czyżewski A., 2009, Trzewia<br />

Lewiatana. Miasta ogrody i narodziny<br />

przedmieścia kulturalnego; Howard<br />

E., 2009, Miasta Ogrody Przyszłości,<br />

PME, Warszawa.<br />

9. Gehl J., 2009, Życie między budynkami,<br />

RAM, Kraków.<br />

10. Gzell S. 2006, Fenomen małomiejskości<br />

1996, Akapit -DTP,<br />

Warszawa.<br />

11. Jagiełło -Kowalczyk M., 2008,<br />

Kształtowanie osiedli mieszkaniowych<br />

o charakterze ekologicznym,<br />

Astra, Kraków. [praca doktorska<br />

napisana w 1998 r.]<br />

12. Kamiński J., 2010, Idea osiedla<br />

ekologicznego, Czasopismo Techniczne<br />

7 -A/2010/2, Zeszyt 15, Rok<br />

107, Wyd. Politechniki Krakowskiej,<br />

Kraków 2010, s. 145 -151.<br />

13. Kozłowska E., 2008, Proekologiczne<br />

gospodarowanie wodą<br />

39

---

w aspekcie architektury krajobrazu,<br />

UPW, Wrocław.<br />

14. Kronenberg J., Bergier T. (red.),<br />

2010, Wyzwania zrównoważonego<br />

rozwoju w Polsce, Fundacja Sendzimira,<br />

Kraków.<br />

15. Mikoś -Rytel W., 2004, O zrównoważonej<br />

architekturze ekologicznej<br />

i zarysie jej teorii, Politechnika<br />

Śląska, Zeszyty Naukowe, nr 1602,<br />

Gliwice.<br />

16. Sumień T., Wegner -Sumień A.,<br />

1990, Ekologiczne miasta, osiedla,<br />

budynki, IGPiK, Warszawa.<br />

17. Teodorowicz -Todorowski T.,<br />

1986, Ekoarchitektura mieszkaniowa<br />

w GOP na tle rozważań ogólnych,<br />

PAN, Ossolineum, Wrocław (i in.).<br />

18. Wheeler S. M., 2004, Planning<br />

for Sustainability. Creating livable,<br />

equitable, and ecological communities,<br />

Routledge, Oxon.<br />

Strony www:<br />

http://www.dlaziemi.org/ (dostęp: 20<br />

lipca 2011) – Stowarzyszenie “Dla<br />

Ziemi” z Dąbrówki k/Lublina.<br />

http://www.dziadowice.pl/ (dostęp:<br />

sierpień 2010) – strona osady Dziadowice<br />

k/Turka.<br />

http://www.icppc.pl/ (dostęp: sierpień<br />

2011) – strona ICPPC w Stryszowie.<br />

http://dobraidea.pl/2011/02/domy-<br />

-ulepione -z -gliny/ (dostęp: lipiec<br />

2011) – informacje n.t. osady Przezdrowice<br />

k/Sobótki.<br />

http://ekowioska.wordpress.com/<br />

(dostęp: 20 lipca 2011) – strona ekowioski<br />

w Barkowie k/Gołdapi.<br />

http://www.krolewskiszlak.pl/ i http://<br />

zoponiziemi.pl/ – strony Fundacji<br />

Królewski Szlak, która planuje wybudować<br />

pierwszy w Polsce „earthship”.<br />

http://www.biobudownictwo.org/<br />

(dostęp: 20 lipca 2011) – strona internetowa<br />

firmy „Biobudownictwo”.<br />

www.cohabitat.net (dostęp: 20 lipca<br />

2011) – strona ruchu „Cohabitat”.<br />

http://www.tup.com.pl (dostęp: 20<br />

lipca 2011) – strona inwestora eko-<br />

-miasteczka Siewierz – Jeziorna.<br />

http://www.osiedleenergooszczedne.<br />

pl/ (dostęp: 20 lipca 2011) – strona<br />

osiedla energooszczędnego w Gdańsku<br />

– Osowej.<br />

http://www.domywsolcu.pl/ (dostęp:<br />

20 lipca 2011) – strona internetowa<br />

osiedla „Strumień” w Solcu k/Konstancina.<br />

http://dabrowka.com.pl (dostęp 20<br />

lipca 2011) – strona osiedla „Dąbrówka”<br />

k/Poznania.<br />

http://opn.most.org.pl/20051207.htm<br />

(dostęp 20 lipca 2011) – niezależny<br />

serwis poświęcony Ojcowskiemu<br />

Parkowi Narodowemu.<br />

http://www.lagunbau.pl/ (dostęp 20<br />

lipca 2011) – strona osiedla Zaborówek<br />

k/Warszawy.<br />

http://www.vogel.info.pl (dostęp 20<br />

lipca 2011) – strona firmy „Vogel –<br />

deweloper osiedli ekologicznych”.<br />

http://www.ekomiasteczko.pl/ (dostęp<br />

27 grudnia 2011) – strona<br />

inwestora eko -miasteczka Siewierz<br />

Jeziorna.<br />

Informacje ustne:<br />

Zbigniew Bać – inicjator budowy<br />

osiedla w Przezdrowicach, 19 listopada<br />

2010 r.<br />

ICPPC w Stryszowie, 23 sierpnia<br />

2010 r.<br />

Dominka Jarkowska – ekowioska<br />

Dziadowice, 25 sierpnia 2010 r.<br />

Artur Jan Milicki – ekowioska w Barkowie,<br />

16 grudnia 2010 r.<br />

Maciej Mycielski – MAU – projektant<br />

eko -miesteczka Siewierz – Jeziorna,<br />

26 sierpnia 2010 r.<br />

Jerzy Słomiński, Nicole Grospierre-<br />

-Słomińska – Stowarzyszenie „Dla<br />

Ziemi”, Dąbrówka k/Lublina, 13<br />

września 2011 r.<br />

Arkadiusz Zalaszewski – Osiedle<br />

Energooszczędne Gdańsk – Osowa,<br />

8 grudnia 2010 r.<br />

40<br />

1/2012

---

Poszukiwanie nowego<br />

krajobrazu obszarów<br />

poprzemys³owych<br />

Alina Pancewicz<br />

Searching for<br />

New Postindustrial<br />

Landscape Areas<br />

Wprowadzenie<br />

Introduction<br />

Czynnikiem sprawczym procesu<br />

odnowy jest dążenie człowieka do<br />

nieustannego rozwoju oraz stworzenia<br />

idealnego miejsca zamieszkania,<br />

pracy i wypoczynku, pozostającego<br />

w zgodzie ze środowiskiem przyrodniczym<br />

i kulturowym. Efektem końcowym<br />

jest krajobraz, który „stanowi<br />

ważny składnik jakości życia ludzi<br />

we wszystkich miejscach: w obszarach<br />

miejskich, na wsi, w obszarach<br />

o wysokim stopniu degradacji,<br />

a także w obszarach o wysokiej<br />

jakości, w obszarach uznawanych<br />

za niezwykle piękne i obszarach<br />

codziennych” 1 .<br />

Współczesny krajobraz zurbanizowany<br />

powinien być odzwierciedleniem<br />

zasad zrównoważonego<br />

rozwoju, stanu kultury i świadomości<br />

mieszkańców. W przypadku miast<br />

i aglomeracji poprzemysłowych nie<br />

jest to takie oczywiste. Żywiołowo<br />

rozwijająca się eksploatacja surowców<br />

mineralnych, a szczególnie<br />

węgla kamiennego, rud cynkowo-<br />

-ołowiowych i piasku oraz działalność<br />

innych przemysłów, tj.: hutnictwa<br />

żelaza, cynku lub energetyki,<br />

doprowadziła w nich do największych<br />

antropogenicznych przeobrażeń<br />

i zakłóceń w funkcjonowaniu<br />

struktury przestrzenno -funkcjonalnej.<br />

W efekcie oprócz transformacji środowiska<br />

przyrodniczego: deformacji<br />

powierzchni ziemi, zakłócenia stosunków<br />

hydrologicznych, degradacji<br />

gleb, przekształcenia szaty roślinnej<br />

czy zubożenia świata zwierzęcego,<br />

zmienił się także krajobraz oraz warunki<br />

życia człowieka.<br />

Współcześnie obecność terenów<br />

zdegradowanych, ich skala, brak<br />

pomysłu na ponowne wykorzystanie,<br />

rozległość zagrożeń, deficyt narzędzi<br />

i metod planistycznych oraz środków<br />

finansowych, powoduje, że przywrócenie<br />

stanu równowagi między<br />

naturą a kulturą, przy równoczesnym<br />

zaspokojeniu potrzeb człowieka,<br />

może być trudne. Odnowa krajobrazu,<br />

równoważna z osiągnięciem<br />

równowagi pomiędzy środowiskiem<br />

przyrodniczym a zbudowanym, staje<br />

się w wielu przypadkach luksusem,<br />

na który nie każde miasto lub region<br />

może sobie pozwolić. W wielu<br />

przypadkach jednak to co stanowi<br />

zagrożenie może stać się szansą na<br />

wykreowanie nowego wizerunku<br />

obszarów poprzemysłowych.<br />

Przyrodnicze<br />

przekszta³cenia<br />

krajobrazów<br />

poprzemys³owych<br />

Natural transformation of<br />

postindustrial landscapes<br />

Po 1980 roku wraz ze zmianą<br />

struktury gospodarczej przemysłu<br />

oraz rozwojem nowych technologii,<br />

wiele komponentów środowiska<br />

przyrodniczego uległo przekształceniu.<br />

Dostrzeżono wartość ziemi<br />

41

---

Ryc. 1. Stanowisko dokumentacyjne „Blachówka” w Bytomiu (fot. A. Pancewicz)<br />

Fig. 1. Documentation site „Blachówka” in Bytom (photo by A. Pancewicz)<br />

jako zasobu naturalnego, rozpoczęto<br />

także działania zmierzające<br />

do restrukturyzacji przemysłu. Zaczęto<br />

na nowo postrzegać elementy<br />

charakterystyczne dla krajobrazu<br />

przemysłowego: hałdy, wyrobiska,<br />

sztuczne zbiorniki wodne. Niektóre<br />

z nich okazały się wartościowe pod<br />

względem geologicznym (odkrywki,<br />

ostańce, zapadliska, zalewiska)<br />

i przyrodniczym (bogate florystycznie<br />

zbiorowiska roślinne, nowe<br />

ko<strong>mb</strong>inacje gatunków). Nieliczne<br />

są unikalne w skali regionu (nieczynne<br />

kamieniołomy w Blachówce<br />

i Czeladzi, warpie w okolicach<br />

Tarnowskich Gór), inne stanowią<br />

obiekty unikatowe w skali kraju lub<br />

Europy (hałda sodowa w Jaworznie,<br />

zwałowiska w rejonie Manchesteru)<br />

[Tokarska -Guzik 2002]. Najcenniejsze<br />

zachowane formy środowiska<br />

przyrodniczego, obejmowane<br />

ochroną prawną, wraz z elementami<br />

pozostawionymi naturalnej sukcesji,<br />

tworzą swojego rodzaju „zielone<br />

wyspy”, stanowiące przeciwwagę dla<br />

silnie zurbanizowanych obszarów<br />

miast i aglomeracji (ryc. 1, 2).<br />

Pozostawienie kreacji krajobrazów<br />

wyłącznie naturze byłoby<br />

jednak zbytnim uproszczeniem<br />

problemu. Przyroda ma to do siebie,<br />

że nawet najbardziej zniszczona<br />

i przetworzona będzie się odradzać,<br />

a wraz z tym zjawiskiem krajobraz<br />

będzie zyskiwał na wartości. „Przyroda<br />

nigdy nie szpeci krajobrazów<br />

– uważa Weronika Wiśniewska –<br />

przyroda, jeśli nawet niszczy, robi<br />

to o wiele piękniej niż ludzie pod<br />

warunkiem jednak, że zniszczenia<br />

pozostają w kręgu jej świata. Skutki<br />

tych zniszczeń, chociaż bywają nieodwołalne,<br />

z godnością pokazują<br />

jej siłę i grozę, którą zresztą natura<br />

przyodzieje z czasem w nową, równie<br />

urodziwą, szatę” 2 . Poszczególne<br />

jej elementy deformują krajobraz<br />

jedynie wtedy gdy są nieumiejętnie<br />

traktowane przez człowieka.<br />

Czasem wystarczy jednak śmiała<br />

wizja i twórcze podejście, by w krajobrazie<br />

zdegradowanym dostrzec<br />

piękno i zmienić go w nową jakość.<br />

Wtedy przyroda może być nie tylko<br />

tłem, ale kształtować fizjonomię<br />

środowiska na równi z pozostałymi<br />

elementami. Powstaje nowy krajobraz,<br />

który mimo skali przekształceń<br />

może być harmonijny. Wyzwaniem<br />

dla przekształcania krajobrazów<br />

poprzemysłowych jest połączenie<br />

rozwiązań technologicznych z czynnikiem<br />

społecznym oraz środowiskowym,<br />

przy jednoczesnym twórczym<br />

poszukiwaniu nowych wartości.<br />

W tym kontekście rozpoznanie<br />

walorów przyrodniczych obszarów<br />

poprzemysłowych, wskazanie miejsc<br />

szczególnie wartościowych, godnych<br />

ochrony, zachowania czy przetworzenia<br />

i nowego zagospodarowania,<br />

nabiera szczególnego znaczenia<br />

[Pancewicz 2011].<br />

Kreacja nowych<br />

krajobrazów<br />

poprzemys³owych<br />

Creation of new postindustrial<br />

landscapes<br />

Biorąc pod uwagę udział przyrody<br />

w kształtowaniu krajobrazu,<br />

wykorzystanie antropogenicznych<br />

elementów środowiska przyrodniczego<br />

w powiązaniu z dziedzictwem<br />

kulturowym, może stać się<br />

atrakcją, której popularność i umiejętne<br />

wykorzystanie ma szansę przy-<br />

Ryc. 2. Zespół przyrodniczo -krajobrazowy<br />

„Żabie Doły”, na granicy Bytomia, Chorzowa<br />

i Piekar Śląskich (fot. A. Pancewicz)<br />

Fig. 2. Natural -landscape complex „Żabie<br />

Doły” in Bytom, Chorzów, Piekary Śląskie<br />

boundary (photo by A. Pancewicz)<br />

42<br />

1/2012

---

Ryc. 3. Sztuczny zbiornik wodny w Czeladzi<br />

(fot. A. Pancewicz)<br />

Fig. 3. Artificial body of water in Czeladź<br />

(photo by A. Pancewicz)<br />

nieść obszarom zurbanizowanym<br />

korzyści ekonomiczne, społeczne<br />

i środowiskowe.<br />

Postępująca koncentracja ludności<br />

w mieście, kurczenie się powierzchni<br />

obszarów wartościowych<br />

przyrodniczo, dążenie do poprawy<br />

jakości przestrzeni miejskiej i jakości<br />

życia jej mieszkańców, powodują, że<br />

antropogeniczne elementy środowiska<br />

przyrodniczego, pozostawione<br />

naturalnej sukcesji stały się dla<br />

społeczności miejskich najłatwiej<br />

dostępną możliwością korzystania<br />

z terenów zieleni w obrębie obszarów<br />

zurbanizowanych (ryc. 3, 4).<br />

Wraz ze wzrostem zamożności<br />

społeczeństwa rośnie również moda<br />

i zapotrzebowanie na aktywny wypoczynek<br />

i powszechnie dostępne<br />

tereny do jego uprawiania. Tereny<br />

poprzemysłowe, opuszczone i zdegradowane<br />

wraz z poszczególnymi<br />

formami antropogenicznymi, odpowiednio<br />

przekształcone i zagospodarowane<br />

stały się odpowiedzią na<br />

to zapotrzebowanie.<br />

W wielu miastach i regionach<br />

zachodnioeuropejskich już od kilkudziesięciu<br />

lat podejmuje się próby<br />

planistyczno -urbanistycznej odnowy,<br />

zmierzające do pobudzenia ich<br />

rozwoju ekonomicznego, przestrzennego<br />

i funkcjonalnego oraz<br />

zwiększenia atrakcyjności krajobrazu<br />

(działania podejmowane w Nord-<br />

-Pas -de -Calais, w Veneto, regionie<br />

Dessau -Bitterfeld -Wittenberg, w Zagłębiu<br />

Ruhry, na Dolnych Łużycach<br />

czy Poczdamie, Berlinie, Ha<strong>mb</strong>urgu,<br />

Barcelonie, Bilbao). Poszukuje się<br />

nowych możliwości i kierunków<br />

rozwoju terenów zdegradowanych,<br />

określających i identyfikujących innowacyjny<br />

sposób postrzegania krajobrazu<br />

poprzemysłowego (ryc. 5).<br />

Współcześnie podejmowane działania<br />

są powiązane z próbami kompleksowego<br />

zarządzania zasobami<br />

środowiska oraz tworzenia systemów<br />

scalających elementy przyrodnicze.<br />

Akcentują one aspekt zrównoważonego<br />

rozwoju powiązanego z czynną<br />

ochroną krajobrazu.<br />

Kompleksowe strategie odnowy<br />

obszarów zurbanizowanych<br />

przeprowadzane są zarówno w skali<br />

lokalnej, jak i regionalnej. Dla wielu<br />

z nich osią przekształceń oraz krajobrazowymi<br />

wyróżnikami stały się<br />

poszczególne elementy środowiska<br />

zdegradowanego, takie jak: wyrobiska,<br />

hałdy, sztuczne zbiorniki wodne<br />

czy zanieczyszczone przez przemysł<br />

rzeki i tereny nadrzeczne [Pancewicz<br />

2011]. Przekształcenia te obejmują<br />

nie tylko pojedyncze elementy, ale<br />

również rozległe połacie zniszczonych<br />

obszarów, które poprzez swoją<br />

skalę i odmienność od powszechnie<br />

panujących kanonów piękna, stają<br />

się magnesem przyciągającym turystów.<br />

Te działania nie wynikają<br />

jedynie z potrzeby stworzenia pięknego<br />

widoku lecz są odzwierciedleniem<br />

potrzeby ładu przestrzennego,<br />

stworzenia środowiska zamieszkania<br />

pozostającego w zgodzie z przyrodą<br />

i wymaganiami społeczności miejskich.<br />

Ryc. 4. Hałda „Ruda” w Zabrzu -Biskupicach<br />

(fot. A. Pancewicz)<br />

Fig. 4. The post -mining dump „Ruda” in<br />

Zabrze -Biskupice (photo by A. Pancewicz)<br />

43

---

Dzia³ania w skali lokalnej<br />

Activities at the local scale<br />

Z punktu widzenia działań lokalnych,<br />

próba syntetycznego ujęcia<br />

problematyki dotyczącej procesów<br />

odnowy krajobrazu poprzemysłowego<br />

jest zadaniem nieco ryzykownym<br />

i problematycznym. Wynika<br />

to z faktu, iż każdy obszar miejski<br />

charakteryzuje się niepowtarzalną<br />

sytuacją gospodarczo -polityczną<br />

i krajobrazowo -przestrzenną. W wielu<br />

przykładach przekształcanych<br />

miast widoczne jest jednak zastosowanie<br />

i powtórzenie sprawdzonego<br />

na innych obszarach modelu działań<br />

transformacyjnych, ekonomicznie<br />

i społecznie udanych, zakończonych<br />

sukcesem. Zastosowanie takiego modelu<br />

do różnych kulturowo obszarów<br />

może prowadzić do przeobrażenia,<br />

a wręcz zaniku oryginalnej natury<br />

miejsca, zagubienia tożsamości<br />

i ujednolicenia terenów w sposób<br />

utrudniający odróżnienie ich od innych<br />

obszarów miejskich. Z drugiej<br />

strony może prowadzić także do odnalezienia<br />

uniwersalnych wartości,<br />

których zastosowanie stanie się punktem<br />

wyjścia dla wykreowania nowej<br />

tożsamości miejsca. Włączenie w ten<br />

proces elementów środowiska przyrodniczego<br />

zdegradowanych przez<br />

działalność przemysłową, otwiera<br />

nowe możliwości kreatywnego zagospodarowania<br />

tkanki miejskiej. Rozbudowanie<br />

za ich pomocą systemów<br />

przyrodniczych jest impulsem dla<br />

zmiany wizerunku i sposobu postrzegania<br />

miast oraz przyspieszenia ich<br />

rozwoju przestrzennego. Ze zmianą<br />

struktur przyrodniczych, uściśleniem<br />

systemu powiązań krajobrazowych,<br />

wiąże się nadzieję na odniesienie<br />

korzyści ekonomicznych, zmianę<br />

profilu gospodarczego oraz nowe<br />

inwestycje związane z turystyką,<br />

rekreacją lub aktywizacją życia<br />

kulturalnego. Działania te pociągają<br />

za sobą szereg kolejnych inwestycji<br />

konsekwentnie rozwijających system<br />

przyrodniczy, aktywizujących<br />

nowe kierunki rozwoju społeczno-<br />

-gospodarczego, zmieniających<br />

krajobraz miast.<br />

Opracowana dla Poczdamu<br />

kompleksowa wizja planistyczna,<br />

przeprowadzona w ramach BUGA<br />

2001, przedstawiająca Poczdam jako<br />

„miasto roślin”, zakładała z jednej<br />

strony rewaloryzację obszarów dziedzictwa<br />

kulturowego (cennych zespołów<br />

urbanistycznych i pałacowo-<br />

-parkowych), z drugiej zaś rozwój<br />

współczesnych funkcji miejskich<br />

w oparciu o tradycję i krajobraz.<br />

W ramach kompleksowej rewaloryzacji<br />

wyodrębniono cztery strefy krajobrazowe:<br />

park BUGA, Historyczne<br />

Stare Miasto, miejsca nad rzeką<br />

i pola, obejmujące zarówno obszary<br />

zurbanizowane, jak i przyrodnicze.<br />

W procesie poszukiwania pomiędzy<br />

nimi równowagi wykorzystano tereny<br />

powojskowe, które po przekształceniu<br />

w funkcje rekreacyjne, włączono<br />

w system przyrodniczy (ryc. 6).<br />

Częścią przekształceń stały się także<br />

zdegradowane tereny dawnych<br />

stoczni nadrzecznych zagospodarowane<br />

w kierunku przyrodniczym,<br />

z zachowaniem walorów krajobrazowych.<br />

Nad rzeką poprowadzono<br />

trasy tematyczne, ukazujące m.in.<br />

zdegradowane elementy środowiska<br />

przyrodniczego (glinianki na trasie<br />

ceglarskiej – Havelländische Ziegeltour)<br />

[Schröder 1999].<br />

W Ronneburgu, podczas BUGA<br />

2007, w miejscu wyrobiska po kopalni<br />

uranu, w dolinie o długości 250<br />

m, wykreowano nową przestrzeń<br />

Ryc. 5. Gelsenkirchen, Zagłębie Ruhry<br />

(fot. B. Buława)<br />

Fig. 5. Gelsenkirchen, Ruhr Region<br />

(photo by B. Buława)<br />

44<br />

1/2012

---

Ryc. 6. Volkspark, Poczdam<br />

(fot. K. Rostański)<br />

Fig. 6. Volkspark in Potsdam<br />

(photo by K. Rostański)<br />

rekreacyjną. Jej elementem charakterystycznym<br />

jest spinający brzegi<br />

doliny most nazywany „ogonem<br />

smoka”. W efekcie powstał nowy<br />

krajobraz (neue -landschaft), który stał<br />

się wizytówką miasta.<br />

1. W Cottbus, niegdyś centralnym<br />

ośrodku przemysłowym<br />

Łużyckiego Zagłębia Węglowego,<br />

istotą rewitalizacji była zmiana<br />

wizerunku miasta górniczego. Elementem<br />

reorientacji przestrzennej<br />

była rozbudowa systemu przyrodniczego<br />

miasta poprzez stworzenie<br />

nowych powiązań krajobrazowych,<br />

zachowanie i podkreślenie walorów<br />

krajobrazu naturalnego, tworzenie<br />

nowych kompleksów zieleni oraz<br />

włączenie w ten system terenów<br />

nadrzecznych. W ramach Wystawy<br />

Ogrodniczej BUGA’95 powstał<br />

nowy kompleks zieleni, położony<br />

pomiędzy Parkiem Branitz, ogrodem<br />

zoologicznym a doliną Sprewy. Projektanci<br />

nawiązali do głównej idei<br />

kompozycyjnej stosowanej przez<br />

Hermana von Pücklera – podkreślili<br />

walory naturalnego krajobrazu poprzez<br />

tworzenie sekwencji wnętrz<br />

krajobrazowych, połączonych ze<br />

sobą osiami widokowymi. Duży<br />

nacisk położono na kompozycję,<br />

estetykę miejsca i wykorzystanie<br />

naturalnych elementów środowiska<br />

przyrodniczego. Miasto zostało<br />

włączone do programu IBA Fürst<br />

Pückler Land jako jeden z obszarów<br />

przekształceń krajobrazu noszący<br />

nazwę „Jezioro w mieście – miasto<br />

nad jeziorem” (Seestadt -Stadtsee).<br />

Problemy jakie poruszono dotyczyły<br />

ładu ekonomicznego, społecznego<br />

i przestrzennego. Podjęto się<br />

rozwiązania problemu bezrobocia<br />

i wyludniania się miasta. Położono<br />

nacisk na rozwój turystyki opartej<br />

o istniejące i planowane zasoby<br />

przyrodniczo -krajobrazowe miasta<br />

i okolic oraz rozwój nauki i wysoko<br />

zaawansowanych technologii.<br />

Przewidziano także przekształcenie<br />

wyrobiska kopalni węgla brunatnego<br />

Cottbus -Północ w duży zbiornik<br />

wodny Ost -See, w zamiarze czyniąc<br />

z niego jeden z bardziej atrakcyjnych<br />

ośrodków wypoczynkowych w skali<br />

kraju [Transformation… 2001, www.<br />

cottbus.de] (ryc. 7).<br />

W Londynie, na terenach wyrobisk<br />

starych żwirowni, użytkowanych<br />

jako składowiska śmieci, założono<br />

Stockley Business Park (1985). Teren<br />

uformowano tak, aby w krajobrazie<br />

występowały pagórki, doliny, stawy,<br />

zagajniki, trawniki pola golfowego,<br />

tereny do jazdy konnej czy tereny<br />

sportu. Wykorzystano do tego celu<br />

część starszych śmieci, które pokryto<br />

żwirem i specjalnie spreparowaną<br />

glebą. Cechą charakterystyczną tego<br />

parku są sztuczne zbiorniki wodne<br />

uformowane w wyrobiskach po eksploatacji<br />

gliny, zasilane przez wody<br />

opadowe z dachów, dróg i parkingów<br />

[Gasidło 1998].<br />

2. W Mediolanie, na przełomie<br />

XX i XXI wieku, wiele terenów<br />

Ryc. 7. Wyrobisko kopalni węgla brunatnego<br />

w Cottbus (fot. B. Buława)<br />

Fig. 7. Brown Coal Mining excavation in<br />

Cottbus (photo by B. Buława)<br />

45

---

zdegradowanych przekształcono<br />

w kierunku przyrodniczym. Wśród<br />

nich wyróżniają się projekty zagospodarowania<br />

zdegradowanych<br />

terenów poprzemysłowych oraz<br />

nadrzecznych na tereny zieleni<br />

miejskiej, autorstwa Andreasa Kipara<br />

i Giovanni Sala. Należą do nich<br />

m.in.: Milano Bicocca, gdzie 29 ha<br />

terenów pod fabryce Pirelli, przeznaczono<br />

na tereny zieleni; Park Kultury<br />

o powierzchni 16 ha, założony na terenach<br />

zajmowanych niegdyś przez<br />

fabrykę OM Scalo Romana T.I.B.B.;<br />

Park Publiczny położony na terenach<br />

byłych zakładów Innocenti -Maserati<br />

nad rzeką La<strong>mb</strong>ro oraz obwodnicą<br />

miasta czy Park Borgoverde nad<br />

rzeką Martesana. Realizacje te poprzez<br />

stworzenie systemu zieleni<br />

powiązanej z elementami środowiska<br />

zbudowanego, stały się częścią<br />

procesu odnowy terenów miejskich<br />

oraz zmiany wizerunku przestrzeni<br />

miasta [www.landsrl.com].<br />

Również w Polsce w wielu<br />

miastach poprzemysłowych podjęto<br />

działania zmierzające do zmiany<br />

wizerunku obszarów zurbanizowanych.<br />

Ich celem było przywrócenie<br />

zdegradowanym terenom stanu<br />

bliskiego „naturze”, kształtowanie<br />

nowych wartości cennych z punktu<br />

widzenia użytkownika przestrzeni<br />

miejskiej oraz kreacja nowych układów<br />

funkcjonalno -przestrzennych.<br />

Szansą dla kreacji krajobrazu stało<br />

się wykorzystanie obszarów i obiektów<br />

dziedzictwa przemysłowego,<br />

decydujących o tożsamości kulturowej.<br />

Większość podejmowanych<br />

działań skupiła się na zmniejszeniu<br />

szkodliwości oddziaływania przemysłu<br />

poprzez naprawienie szkód<br />

i rekultywację w kierunku leśnym<br />

bądź rolniczym. Pozostałe dotoczyły<br />

rewitalizacji terenów poprzemysłowych<br />

na funkcje kulturowe, usługowe,<br />

mieszkaniowe lub biznesowe<br />

i naukowo -badawcze. Jedynie niewielki<br />

procent dotyczył przekształceń<br />

w kierunku przyrodniczym, rekreacyjnym.<br />

Wśród nich uwagę zwracają<br />

m.in.: projekt rewitalizacji zespołu<br />

sztucznych zbiorników wodnych<br />

„Amelung” zrealizowany w Chorzowie<br />

w 2007 roku; ośrodek sportowo-<br />

-rekreacyjny „Dolomity Sportowa<br />

Dolina” w Bytomiu (2001–2002),<br />

Ośrodek Sportu i Rekreacji „Góra<br />

Kamieńsk” w Bełchatowie (2004)<br />

czy Park miejski w Bieruniu Nowym<br />

(1994) (ryc. 8).<br />

Dzia³ania w skali regionalnej<br />

Activities at the regional scale<br />

W wielu przypadkach odnowa<br />

krajobrazowa obszarów zurbanizowanych<br />

przybiera zasięg regionalny.<br />

W aglomeracjach poprzemysłowych<br />

koniecznością staje się ochrona zdrowych<br />

warunków życia, a więc troska<br />

o środowisko przyrodnicze, dostęp<br />

ludności miejskiej do terenów zielonych<br />

i wolnej przestrzeni, a także<br />

konieczność protekcji podmiejskich<br />

terenów otwartych przed narastającą<br />

presją eksploatacyjną. Wiążąca staje<br />

się skala powstałych problemów<br />

odzwierciedlająca się w krajobrazie.<br />

Istotne jest kształtowanie twórczej<br />

wizji, nowej struktury i zróżnicowanie<br />

krajobrazu, które zapewnia<br />

atrakcyjność i konkurencyjność<br />

względem innych obszarów, stanowi<br />

także remedium na schematyczność<br />

sposobu postrzegania i myślenia o jakości<br />

przekształconego środowiska<br />

przyrodniczego. Wiele elementów<br />

przyrodniczych zdegradowanych<br />

działalnością przemysłową, powiązanych<br />

ze sobą, może stać się<br />

podstawą struktury regionalnej,<br />

kluczowym elementem kompozycji<br />

przestrzennej obszaru zurbanizowanego,<br />

czynnikiem sprawczym<br />

przekształceń krajobrazowych oraz<br />

podstawą ekologicznej odnowy regionów<br />

poprzemysłowych.<br />

Regionalny Park Środkowych<br />

Niemiec jest przykładem eksponowania<br />

walorów kulturowych, społecznych,<br />

gospodarczych i przyrodniczych<br />

w formie zróżnicowanych<br />

krajobrazów. Zawiera on m.in.:<br />

rozległe krajobrazy poeksploatacyjne<br />

(pomiędzy Lipskiem a Halle),<br />

krajobrazy zurbanizowane: miejskie<br />

i podmiejskie oraz krajobrazy kulturowe<br />

i przyrodnicze. Łącząc je ze<br />

sobą kreuje nową jakość krajobrazu,<br />

wiąże struktury przyrodnicze z obszarami<br />

rozwijającymi się, stanowi<br />

także o ograniczeniach użytkowania<br />

terenów zurbanizowanych 3 . Jedną ze<br />

współczesnych realizacji, włączonych<br />

w obszar Regionalnego Parku<br />

Środkowych Niemiec, akcentujących<br />

aspekt zrównoważonego rozwoju<br />

oraz podkreślających znaczenie<br />

elementów środowiska przyrodni-<br />

46<br />

1/2012

---

Ryc. 8. Zrewitalizowane zbiorniki<br />

antropogeniczne „Amelung” w Chorzowie<br />

(fot. A. Pancewicz)<br />

Fig. 8. Amelung” revitalised bodies of water<br />

in Chorzów (photo by A. Pancewicz)<br />

czego i różnorodność krajobrazu, jest<br />

program restrukturyzacji „Królestwo<br />

Ogrodów Przemysłowych” (Industrielles<br />

Gartenreich) (1989–1999),<br />

w zdegradowanym przez przemysł<br />

regionie Dessau -Wittenberg-<br />

-Bitterfeld. Program ten poprzez<br />

wydobycie i zachowanie walorów<br />

dziedzictwa kulturowego regionu,<br />

regenerację zniszczonych zasobów<br />

przyrodniczych, rozbudowę sieci<br />

obszarów chronionych oraz budowę<br />

systemu ekonomiczno -społecznego<br />

zorientowanego na potrzeby regionu,<br />

przyczynił się do jego odnowy.<br />

Zestawienie fragmentów krajobrazu<br />

naturalnego i kulturowego z krajobrazem<br />

poprzemysłowym, pozwoliło<br />

na stworzenie tzw. trzeciego krajobrazu<br />

(dritte Landschaft), otwartego<br />

na potrzeby społeczności miejskich.<br />

Wskazano tym samym potrzebę<br />

ożywienia gospodarczego regionu,<br />

w tym małych i średnich miast.<br />

W efekcie stworzono sieć powiązań<br />

łączących główne atrakcje kulturowe,<br />

w tym rezerwat biosfery środkowej<br />

Łaby czy „Królestwo Ogrodów”<br />

Dessau -Wörlitz. Równoważącą lub<br />

uzupełniającą częścią sieci, stały się<br />

projekty krajobrazowe na obszarach<br />

dawnych kopalni odkrywkowych,<br />

jak: Ferropolis, tereny rekreacyjno-<br />

-wypoczynkowe w rejonie dawnych<br />

kopalni w Bitterfeld lub sztuczne<br />

zbiorniki wodne Goitzsche/Pouch<br />

powstałe na terenach dawnych wyrobisk<br />

poeksploatacyjnych. Elementem<br />

spajającym poszczególne części<br />

systemu stały się szlaki piesze, rowerowe,<br />

wodne i kolejowe. Podstawą<br />

idei „Królestwa Ogrodów Przemysłowych”<br />

było także współtworzenie<br />

spójnego systemu zieleni regionalnej,<br />

zapobiegającej rozlewaniu<br />

zabudowy podmiejskiej pomiędzy<br />

aglomeracjami [Schumacher 1998;<br />

Drapella -Hermansdorfer 2004].<br />

3. W regionie Aachen/Maastricht/Liege<br />

(Euroregion Maas -Ren)<br />

w ramach programu EuRegionale<br />

2008, stworzono plan rozwoju<br />

regionalnego pod nazwą „Zielona<br />

Metropolia” (Grünmetropole). Jego<br />

podstawą była odnowa krajobrazu<br />

bogatego w elementy środowiska<br />

kulturowego i przyrodniczego naznaczone<br />

działalnością przemysłową.<br />

Ważne stało się podkreślenie tożsamości<br />

regionu oraz relacji, których<br />

kluczem było powiązanie ludzi,<br />

miast i terenów zieleni, a także rekreacji,<br />

sztuki i przyrody. Zaproponowano<br />

stworzenie struktury regionalnej,<br />

której osią byłby system dwóch<br />

nakładających się na siebie tras:<br />

„Zielonej” i „Miejskiej” (Grünroute<br />

i Metropolroute), o długości około<br />

200 kilometrów, tworzących urbanistyczne<br />

DNA „Zielonej Metropolii”.<br />

Trasa miejska w zamierzeniu miała<br />

łączyć centra poszczególnych miast,<br />

ich najważniejsze obszary kulturowe,<br />

zielona zaś tereny otwarte z poszczególnymi<br />

terenami zieleni. Autorzy zaproponowali<br />

wykorzystanie elementów<br />

krajobrazu poprzemysłowego,<br />

w tym dominujących w krajobrazie<br />

regionu, częściowo zrekultywowanych<br />

i zagospodarowanych hałd<br />

oraz wyrobisk pokopalnianych. Te<br />

różnorodne formy krajobrazu poprzemysłowego<br />

zdefiniowano jako<br />

kluczowe elementy kompozycji<br />

przestrzennej. Rozciągający się na<br />

długości 70 km łańcuch hałd, tzw.<br />

krajobraz z hałdami (haldenlandschaft)<br />

stał się osią kompozycyjną<br />

i funkcjonalną koncepcji. W skład<br />

założenia weszły pojedyncze hałdy,<br />

częściowo położone w granicach<br />

obszarów śródmiejskich, z których<br />

wiele na wskutek naturalnej sukcesji<br />

przekształciło się w tereny zieleni<br />

o znacznych walorach ekologicznych<br />

i rekreacyjnych. Obecnie na<br />

hałdach i wokół nich realizowane<br />

są parki miejskie, parki technologiczne<br />

oraz innowacyjne projekty<br />

mieszkaniowe (Alsdorf – Anna Park,<br />

Baesweiler – Carl -Alexander -Park lub<br />

park w Parkstadt Lu<strong>mb</strong>urg i Gangelt).<br />

Wokół dawnych wyrobisk, które zamieniono<br />

w sztuczne zbiorniki wodne,<br />

powstają ośrodki rekreacyjne (np.<br />

47

---

Blausteinsee). Dzięki programowi<br />

EuRegionale 2008, elementy środowiska<br />

przyrodniczego zdegradowane<br />

działalnością przemysłową, stały<br />

się jednymi z głównych czynników<br />

przekształceń regionu [EuRegionale<br />

… 2005; www.gruenmetropole.de].<br />

W Polsce zrealizowanych projektów<br />

wpływających na kształtowanie<br />

regionalnej tożsamości<br />

krajobrazowej: kulturowej i przyrodniczej<br />

obszarów poprzemysłowych,<br />

zurbanizowanych było niewiele.<br />

Jedną z najlepszych realizacji nowego<br />

zagospodarowania terenów<br />

poprzemysłowych, znanym zarówno<br />

w Polsce, jak i w Europie, jest<br />

powstały w centrum Aglomeracji<br />

Górnośląskiej na granicy Chorzowa<br />

i Katowic Wojewódzki Park Kultury<br />

i Wypoczynku (1951), (ryc. 9).<br />

Wśród pozostałych wyróżnia się<br />

także pojezierze antropogeniczne<br />

„Pogoria” w Dąbrowie Górniczej<br />

(1938–2005), Leśny Pas Ochronny<br />

w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym<br />

(1968–1988) czy realizowany<br />

obecnie Park Wielokulturowy „Stara<br />

Kopalnia” w Wałbrzychu. Wiele podejmowanych<br />

inicjatyw nie zawsze<br />

kończyło się sukcesem, a znaczna<br />

ich ilość pozostała w sferze projektów<br />

i koncepcji.<br />

Podsumowanie<br />

Summary<br />

Siłą strategii kształtujących<br />

krajobraz jest połączenie obszarów<br />

zdegradowanych i przyrodniczo cennych<br />

we wspomagające się i uzupełniające<br />

systemy (programy) odnowy.<br />

Potencjałem jest także formułowanie<br />

wizji przyszłości wkomponowanej<br />

w proces sporządzania i zatwierdzania<br />

planów zagospodarowania<br />

przestrzennego miast i obszarów<br />

poprzemysłowych, powiązane z postawą<br />

zachowawczą wobec reliktów<br />

przeszłości.<br />

W poszukiwaniu nowego wizerunku<br />

obszarów poprzemysłowych<br />

widoczne są dążenia do określenia<br />

indywidualnych cech dominujących<br />

w danym krajobrazie, określonych<br />

przez elementy środowiska przyrodniczego.<br />

Wśród projektów, strategii<br />

i programów zmierzających do transformacji<br />

obszarów zurbanizowanych<br />

wyróżnia się cztery podejścia do<br />

postrzegania, ochrony i kreowania<br />

współczesnego krajobrazu poprzemysłowego:<br />

produkcyjne – realizacja celów<br />

praktycznych,<br />

podstawą jest eksploatacja złóż<br />

antropogenicznych, produkcja<br />

leśna oraz wykorzystanie energii<br />

odnawialnej na terenach poprzemysłowych;<br />

wiąże się z poszukiwaniem<br />

odmiennego sposobu<br />

użytkowania gruntów, prowadzi<br />

do wykształcenia nowych „krajobrazów”,<br />

wpływa na ożywienie<br />

gospodarcze, walory przestrzenne<br />

i estetyczne;<br />

rekreacyjne – potencjał wodny<br />

i przyrodniczy,<br />

szansą rozwoju dla wyludniających<br />

się obszarów poprzemysłowych<br />

jest ponowne zagospodarowanie<br />

elementów środowiska<br />

przyrodniczego zdegradowanego<br />

działalnością przemysłową na<br />

funkcje wypoczynkowe, sportowe,<br />

turystyczne; ich potencjał<br />

tkwi w dużej sile przyciągania<br />

użytkowników oddziałującej na<br />

pobliskie ośrodki miejskie, tworzeniu<br />

nowych miejsc pracy na<br />

potrzeby rozwijającej się cywilizacji<br />

usługowej oraz oferowaniu<br />

różnorodnych możliwości spędzania<br />

wolnego czasu w kontakcie<br />

z przyrodą;<br />

zachowawcze – ochrona dziedzictwa<br />

przemysłowego,<br />

podkreślenie tożsamości kulturowej<br />

oraz spuścizny przyrodniczej<br />

(związanej z procesem<br />

naturalnej sukcesji), jest wyrazem<br />

świadomości człowieka oraz jego<br />

przywiązania do miejsca, tradycji,<br />

codziennego życia; wynika<br />

z tego sentymentalna potrzeba<br />

ochrony elementów „z przeszłości”,<br />

identyfikujących miejsce,<br />

wpływających na wizerunek<br />

miasta/regionu, podkreślających<br />

jego odmienność i przemysłowy<br />

charakter;<br />

inscenizacyjne – inspiracja dla<br />

sztuki,<br />

wykorzystanie krajobrazu jako<br />

atrakcji turystycznej, a elemen-<br />

48<br />

Ryc. 9. Wojewódzki Park Kultury<br />

i Wypoczynku w Chorzowie<br />

(fot. A. Pancewicz)<br />

Fig. 9. Silesian Culture and Recreation Park<br />

in Chorzów (photo by A. Pancewicz)<br />

1/2012

---

tów środowiska przyrodniczego<br />

zdegradowanego przez przemysł<br />

jako punkt wyjścia do tworzenia<br />

aranżacji krajobrazowych w duchu<br />

land -artu, pozwala na nowe,<br />

estetyczne postrzeganie krajobrazu<br />

poprzemysłowego.<br />

Każdy z tych krajobrazów cechuje<br />

się swoistą strukturą (rozumianą<br />

jako ilość i rodzaj występowania<br />

określonych walorów), różnorodnością<br />

(liczbą, jakością i natężeniem<br />

występowania poszczególnych elementów)<br />

oraz kompozycją przestrzenną<br />

(sposobem ich wzajemnego<br />

ułożenia i występowania). Kreując<br />

nowy krajobraz cechy elementów<br />

i obszarów zdegradowanych, przestają<br />

być jedynie osobliwościami,<br />

stają się wartościami wyróżniającymi<br />

dane miejsce. W połączeniu z możliwością<br />

kształtowania nowego wizerunku<br />

oraz niezbędną innowacją<br />

techniczną, wartości te są atrakcją,<br />

której popularność i umiejętne wykorzystanie<br />

może przynieść korzyści<br />

ekonomiczne, przyrodnicze i społeczne,<br />

przywrócić ład przestrzeni<br />

oraz wpłynąć na sposób postrzegania<br />

współczesnych miast i aglomeracji<br />

poprzemysłowych.<br />

Alina Pancewicz<br />

Katedra Urbanistyki i Planowania<br />

Przestrzennego<br />

Wydział Architektury<br />

Politechnika Śląska w Gliwicach<br />

Department of Urban and Spatial Planning<br />

Faculty of Architecture<br />

Silesian University of Technology in Gliwice<br />

Przypisy<br />

1<br />

Prea<strong>mb</strong>uła Europejskiej Konwencji krajobrazowej,<br />

Florencja 2000.<br />

2<br />

Wiśniewska W., 2002, Krajobrazy codzienne,<br />

„Zeszyty Naukowe”, nr 903, „Rozprawy<br />

Naukowe”, z. 308, Politechnika Łódzka, Łódź.<br />

3<br />

Kegler H., Resource Region: Regional Park<br />

„Mitteldeutschland” – Central Germany, artykuł<br />

dostępny na stronie: www.ceunet.de.<br />

Literatura<br />

1. Drapella -Hermansdorfer A. (red.),<br />

2004, Kształtowanie krajobrazu:<br />

idee, strategie, realizacje. Część I.<br />

Saksonia, Brandendurgia, Berlin, praca<br />

zbiorowa, Oficyna Wydawnicza<br />

Politechniki Wrocławskiej, Wrocław.<br />

2. Dubois R., 1986, Pochwała<br />

różnorodności, Państwowy Instytut<br />

Wydawniczy.<br />

3. EuRegionale 2008 Agentur<br />

G<strong>mb</strong>H, Masterplan Gruenmetropole.<br />

Industrielle Folgelandschaft<br />

des Nordraumes der Drei -Laender-<br />

-Region, 2005.<br />

4. Europejska Konwencja Krajobrazowa,<br />

Florencja 2000.<br />

5. Gasidł o K., 1998, Problemy<br />

przekształceń terenów<br />

poprzemysłowych, Zeszyty Naukowe<br />

Politechniki Śląskiej, nr 1408,<br />

Wydawnictwo Politechniki Śląskiej,<br />

Gliwice.<br />

6. Pancewicz A., 2011, Środowisko<br />

przyrodnicze w odnowie krajobrazu<br />

poprzemysłowego, monografia nr<br />

345, Wydawnictwo Politechniki<br />

Śląskiej, Gliwice.<br />

7. Schröder T., 1999, Gartenkunst<br />

ind Kultur in Potsdam [w:] Garten +<br />

Landschaft, nr 2.<br />

8. Schumacher H., 1998, Das ganze<br />

Land ein Garten. Historische Kulturlandschaften<br />

an Havel, Elbe und<br />

Themse, Potsdam, Dessau -Wörlitz,<br />

Richmond, Strauss Verlag, Potsdam.<br />

9. Tokarska -Guzik B., 2002, Walory<br />

przyrodnicze województwa śląskiego<br />

– stan, zagrożenia i perspektywy ochrony<br />

[w:] Krajobraz jako wizerunek<br />

tożsamości regionalnej – zagrożenia,<br />

ochrona i kształtowanie, IV Forum<br />

Architektury Krajobrazu, „Biuletyn”,<br />

nr 40, Katowice.<br />

10. Transformation. Industrial Landscapes<br />

in the process of sustainable<br />

renewal, LMBV, Berlin 2001.<br />

11. Wiśniewska W., 2002, Krajobrazy<br />

codzienne, „Zeszyty Naukowe”,<br />

nr 903, „Rozprawy Naukowe”,<br />

z. 308, Politechnika Łódzka, Łódź.<br />

12. www.ceunet.de<br />

13. www.cottbus.de<br />

14. www.gruenmetropole.de<br />

15. www.landsrl.com<br />

49

---

Prezentacje<br />

Nowe mo¿liwoœci dokumentowania<br />

historycznych za³o¿eñ ogrodowych<br />

na przyk³adzie zespo³u pa³acowo-<br />

-parkowego w Maluszynie<br />

Iwona Brankiewicz, Ma³gorzata Milecka<br />

New Prospects for<br />

the Documentation<br />

of Historic Garden<br />

Layouts, Illustrated<br />

with the Example of<br />

the Palace and Park<br />

Complex in Maluszyn<br />

Wprowadzenie<br />

Introduction<br />

Ogrody zabytkowe stanowią<br />

istotny element naszego dziedzictwa<br />

kulturowego, którego przetrwanie<br />

wymaga – z racji jego natury – stałej<br />

opieki. Ewidencjonowanie oraz<br />

śledzenie zmian, jakie zachodzą<br />

w obiektach sztuki ogrodowej daje<br />

możliwość wczesnej identyfikacji<br />

zagrożeń, a co za tym idzie – większe<br />

szanse na ich eliminowanie. Dlatego<br />

tak ważne dla przetrwania zabytkowych<br />

ogrodów jest sprawne dokumentowanie<br />

zachowanych zasobów.<br />

Zadanie to, ze względu na właściwą<br />

ogrodom zmienność, powinno być<br />

traktowane priorytetowo.<br />

Przemiany gospodarcze i polityczne,<br />

jakie dokonały się w Polsce<br />

w ciągu ostatnich lat pozwoliły, aby<br />

część ogrodów wróciła do dawnych,<br />

bądź znalazła nowych właścicieli.<br />

Niestety ci drudzy nie zawsze są<br />

właściwie przygotowani do objęcia<br />

mecenatu nad tego typu obiektami,<br />

coraz częściej zatem występują<br />

konflikty interesów pomiędzy podstawowymi<br />

zasadami użytkowania<br />

założeń ogrodowych, a proponowanymi<br />

przez właściciela sposobami<br />

zagospodarowania parku (a więc<br />

nim samym). Już w chwili obecnej<br />

obserwuje się niezgodne z zastanymi<br />

zasobami sposoby zagospodarowania<br />

historycznych założeń. Ogrody<br />

jednak są żywymi dziełami sztuki,<br />

mają naturalne prawo przekształcać<br />

Ryc. 1. Wieża bramna w zabytkowym założeniu pałacowo -parkowym w Maluszynie<br />

(fot. I. Brankiewicz, 2008)<br />

Fig. 1. Gate tower in historic park and palace layout in Maluszyn Maluszynie<br />

(photo by I. Brankiewicz, 2008)<br />

50<br />

1/2012

---

się. Na przestrzeni wieków podlegały<br />

zmieniającym się modom i trendom<br />

artystycznym, nie bez znaczenia są<br />

również współczesne wymogi gospodarcze<br />

i gusta nowych właścicieli.<br />

Należy jednak ocenić, na ile jest<br />

to zgodne z charakterem obiektu,<br />

sposobem jego użytkowania, obowiązującymi<br />

wymogami w zakresie<br />

konserwacji i ochrony ogrodów<br />

i ogólnie mówiąc ochroną zabytków<br />

[Milecka, Różańska 2008].<br />

Niezwykle pilne wydaje się<br />

wykonanie aktualnych ewidencji<br />

zabytkowych założeń ogrodowych,<br />

bowiem często te pochodzące jeszcze<br />

z lat 70. czy 80. XX wieku<br />

przedstawiają stany dalekie od rzeczywistych.<br />

Obecnie skatalogowanie<br />

zewidencjonowanych – co należy<br />

podkreślić „na nowo” – polskich<br />

zasobów sztuki ogrodowej w formie<br />

cyfrowej i uczynienie ich powszechnie<br />

dostępnymi i użytecznymi jest zadaniem<br />

możliwym do zrealizowania<br />

i bardzo potrzebnym. Uruchomienie<br />

systemu informacji o zabytkach ogrodowych<br />

w kraju z pewnością przyczyniłoby<br />

się do rozpowszechnienia<br />

ich wartości, a przez to promocji<br />

i w konsekwencji tego pełniejszej<br />

ochrony. Zainteresowanym dałoby<br />

możliwość pogłębiania wiedzy na<br />

temat zasobów polskiej sztuki ogrodowej,<br />

a w przypadku zbudowania<br />

odpowiedniej bazy informacyjnej,<br />

stworzyłoby szansę na stworzenie<br />

globalnego sytemu informacji<br />

dziedzictwa narodowego, gdzie<br />

„polskie ogrody” byłyby należycie<br />

uwypuklone.<br />

Dokumentowanie<br />

zabytkowych obiektów<br />

sztuki ogrodowej<br />

w obliczu wartoœci<br />

polskiego dziedzictwa<br />

kulturowego<br />

The documentation of historic<br />

garden design objects in the<br />

light of the value of Polish<br />

cultural heritage<br />

Zachowanie ojczystych krajobrazów<br />

kulturowych ma ogromne<br />

znaczenie dla utrwalania poczucia<br />

narodowej tożsamości. Przekazują<br />

one nie tylko wiedzę o przeszłości,<br />

ale ze względu na swą osobliwość<br />

w bardzo szczególny sposób kształtują<br />

nas kulturowo. Tworzą obraz<br />

kraju, który w ciągu wieków ukształtował<br />

człowieka, jego psychikę,<br />

temperament, poczucie piękna i harmonii.<br />

Racjonalne gospodarowanie<br />

przestrzenią to kolejny walor dawnych<br />

założeń ogrodowych. Wpisane<br />

w krajobraz rodzimy dawne obiekty<br />

ogrodowe stanowiły harmonijne<br />

połączenie formy, funkcji i treści.<br />

Mogłyby stanowić wzorzec dla<br />

współczesnych planistów, którzy nie<br />

potrafią korzystać z tradycji kształtowania<br />

przestrzeni „podług nieba<br />

polskiego” [Bogdanowski 2000].<br />

Historia pokazała, jak wielki<br />

wpływ na zachowanie ogrodowych<br />

dóbr kultury ma również sytuacja<br />

polityczna kraju, w którym istnieją.<br />

Jednym z wydarzeń, które wywarło<br />

ogromny wpływ na obecny stan<br />

zachowania ogrodów zwłaszcza<br />

siedzib szlacheckich było wprowadzenie<br />

tzw. dekretu PKWN o reformie<br />

rolnej z 6 września 1944 r. Na<br />

jego mocy wywłaszczono i usunięto<br />

siłą właścicieli ziemskich, formalnie<br />

tych posiadających, co najmniej 50<br />

hektarów ziemi, a w rzeczywistości<br />

wszystkich. Ziemię rozdano małorolnym<br />

chłopom i robotnikom. Większość<br />

trafiła do Państwowych Gospodarstw<br />

Rolnych i pseudo „spółdzielni<br />

rolniczych”. Dwory stały się mieszkaniami<br />

przypadkowych ludzi, częściowo<br />

przeznaczono je na szkoły, biura<br />

spółdzielni produkcyjnych i PGR -ów.<br />

Część dworów zniszczono, jako<br />

„relikty obszarnictwa i wrogiego<br />

ustroju” lub zostały rozebrane przez<br />

miejscową ludność, by nie było gdzie<br />

założyć „kołchozu”. Stalinowskie dekrety<br />

nie zezwalały na zamieszkanie<br />

właścicieli ziemskich w promieniu<br />

30 kilometrów od swojej siedziby.<br />

Dawne ośrodki rozwoju naszej kultury<br />

zostały ograbione i zdewastowane<br />

w połączeniu z przetrzebionymi lub<br />

wyciętymi parkami, stanowią smutne<br />

świadectwo barbarzyństwa i pogardy<br />

dla naszej historii [Internet 1].<br />

Ogromnemu ubożeniu podlegają<br />

również zespoły zieleni znajdującej<br />

się przy kościołach oraz<br />

klasztorach, i tak znacznie już okrojone.<br />

W odniesieniu do coraz liczniej<br />

podejmowanych tzw. działań<br />

rewitalizacyjnych – niestety – polegających<br />

miedzy innymi także na<br />

51

---

Ryc. 2. Załącznik graficzny do ewidencji parku w Maluszynie [Zaleski 1989]<br />

Fig. 2. Graphic appendix to the records of the park in Maluszyn [Zaleski 1989]<br />

dokonywaniu masowych nasadzeń<br />

roślin, współczesnych zarówno pod<br />

względem kompozycyjnym, jak<br />

i gatunkowym oraz wprowadzaniu<br />

nowych elementów wyposażenia,<br />

niezwykle ważne jest przypomnienie<br />

o obowiązku ochrony autentyku<br />

[Milecka 2009].<br />

Miejskie skwery i zieleńce,<br />

pieczołowicie planowane i zakładane<br />

jeszcze przed II wojną światową<br />

przeznaczane są coraz częściej na<br />

parkingi, targowiska i inne tzw. tereny<br />

usług komercyjnych. Chęć szybkiego<br />

wyrównania różnic gospodarczych<br />

i przede wszystkim ekonomicznych<br />

powoduje, że coraz częściej lokalne<br />

władze ograniczają zasoby zieleni<br />

w celu pozyskania przestrzeni do<br />

zagospodarowania. Zieleń parkowa<br />

najczęściej traktowana jest jako<br />

nieużytek. Często będąc własnością<br />

komunalną, położoną w atrakcyjnym<br />

miejscu, wiąże w sobie dwa walory:<br />

niezbyt wygórowaną cenę i łatwość<br />

przeprowadzenia procedury prawnej<br />

i stąd już najprostsza droga do<br />

nowych form przeznaczenia terenu.<br />

W efekcie tego, w sumie bardzo<br />

prostego procesu, następuje szybka<br />

degradacja krajobrazu kulturowego<br />

miejskiego i wiejskiego – nie liczenie<br />

się z podstawowymi zasadami planowania<br />

przestrzeni w imię zysków<br />

ekonomicznych jest faktem [Milecka<br />

2001].<br />

Warto tu dodać, że miejsce,<br />

jakie w życiu społeczeństwa zajmują<br />

ogrody, wynika z wielu uwarunkowań:<br />

przyrodniczych, przestrzennych,<br />

społecznych i kulturowych, ale<br />

także gospodarczych i ekonomicznych.<br />

Ogrody odzwierciedlają, stan<br />

naszej kultury i wrażliwości, naszych<br />

potrzeb i poziomu rozwoju, zarówno<br />

gospodarczego, jak i kulturalnego.<br />

Na podstawie stanu zachowania<br />

historycznych ogrodów możemy<br />

ocenić poziom, ciągłość i przemiany<br />

myśli ludzkiej, stosunek człowieka<br />

do otaczającej go przestrzeni i nade<br />

wszystko do całego świata. Społeczeństwa,<br />

które nie doświadczyły<br />

tylu klęsk i ciężkich kolei losów,<br />

52<br />

1/2012

---

szczycą się pięknymi ogrodami,<br />

w Polsce do niedawna wiele starych<br />

parków dzieliło los prawdziwie sierocy.<br />

Kraj nasz ponownie przeżywa<br />

okres przemian gospodarczych – dla<br />

parków jest to kolejny, niezwykle<br />

trudny okres do przetrwania [Milecka<br />

2001].<br />

Pocz¹tki<br />

ewidencjonowania<br />

zabytkowych<br />

zespo³ów ogrodowych<br />

The beginnings of historic<br />

garden layout records<br />

Działania na rzecz ochrony<br />

zabytkowych parków i ogrodów oraz<br />

inicjowanie szczegółowych prac<br />

badawczych w tych obiektach prowadzone<br />

z ramienia Narodowego Instytutu<br />

Dziedzictwa mają wieloletnią<br />

tradycję. Sięga ona początku lat 70.<br />

XX wieku, kiedy to Zarząd Ochrony<br />

i Konserwacji Zespołów Pałacowo-<br />

-Ogrodowych, później Ośrodek<br />

Ochrony Zabytkowego Krajobrazu,<br />

rozpoczął szeroko zakrojone prace<br />

nad ochroną zapomnianych i zagrożonych<br />

dewastacją i zniszczeniem<br />

założeń parkowych i ogrodowych<br />

w Polsce oraz wypracował metodykę<br />

dokumentowania zabytkowych założeń<br />

ogrodowych [Internet 2].<br />

Głównym celem służb konserwatorskich<br />

było sporządzenie<br />

starannej rejestracji ginącego zasobu<br />

oraz przeciwdziałanie postępującej<br />

dewastacji obiektów sztuki ogrodowej.<br />

Opracowana przez specjalistów<br />

metoda wykonywania dokumentacji<br />

ewidencyjnej jest bardzo cenna,<br />

przede wszystkim ze względu na<br />

znormalizowaną formę i treść. Ewidencje<br />

poszczególnych obiektów<br />

ogrodowych opracowywano wg<br />

jednolitego, starannie ustalonego<br />

wzorca. Podstawowe grupy informacji<br />

ujętych w ewidencji, to:<br />

1. metryczna parku/ogrodu (m.in.<br />

adres użytkownika, powierzenia,<br />

rodzaj parku, czas powstania);<br />

2. krótka analiza historyczna (ewolucja<br />

układu przestrzennego);<br />

3. charakterystyka stanu istniejącego<br />

(układ przestrzenny, skrócona<br />

inwentaryzacja roślin, analiza<br />

stopnia zachowania układu zabytkowego,<br />

stan przetrwania<br />

starodrzewu, opis budowli ogrodowych,<br />

rola obiektu w krajobrazie,<br />

dokumenty ikonograficzne,<br />

fotografie);<br />

4. wnioski (granice, strefy ochrony<br />

konserwatorskiej, strefy ochrony<br />

ekologicznej, strefy ochrony powiązań<br />

widokowych, zmiany dotychczasowego<br />

układu, sposobu<br />

użytkowania, zakresu niezbędnej<br />

ochrony);<br />

5. dokumentacja fotograficzna<br />

obiektu.<br />

W ramach ww. punktów głównych,<br />

w dokumentacji ogrodu pojawiały<br />

się w miarę dostępu do<br />

dokumentów takie materiały i informacje,<br />

jak: materiał ikonograficzny,<br />

studium historyczne, (wartości historyczne,<br />

wartości artystyczne), plan<br />

sytuacyjno wysokościowy w skali<br />

1: 200 lub 1: 500, charakterystyka<br />

elementów środowiska (abiotycznych<br />

i biotycznych), inwentaryzacja<br />

dendrologiczna, analiza wartości<br />

architektonicznych, analiza strukturalna<br />

(powiązania widokowe,<br />

kompozycyjne), wskazania pielęgnacyjne,<br />

wnioski dotyczące: konserwacji,<br />

restauracji lub rekonstrukcji<br />

obiektu [Siewniak, Mitkowska 1998].<br />

Zebrane informacje miały stanowić<br />

podstawę racjonalnego programu rewaloryzacji<br />

ogrodowego dziedzictwa<br />

kulturowego.<br />

Należy pamiętać, iż powstały<br />

program był dostosowany do ówczesnych<br />

narzędzi badawczych,<br />

ponadto większość opracowanych<br />

na początku lat 70. ewidencji nie<br />

doczekało się aktualizacji i – jak już<br />

wspominano – są obecnie często<br />

jedynym, choć nierzadko nieaktualnym<br />

źródłem informacji o obiekcie.<br />

Na ich podstawie ustanawiane są<br />

między innymi obowiązujące granice<br />

ochrony konserwatorskiej założenia<br />

ogrodowego, pomimo oczywistych<br />

przekształceń i zmian w jego strukturze,<br />

jakie dokonały się na przełomie<br />

blisko 40 lat. Ewidencje niekiedy<br />

stanowią także jedyny dokument<br />

ogrodu/parku, z którego korzystają<br />

twórcy miejscowych planów zagospodarowania<br />

przestrzennego.<br />

Biorąc pod uwagę, że opracowują<br />

dokument prawa miejscowego, na<br />

podstawie którego decydują się losy<br />

historycznych ogrodów i ich otoczenia,<br />

a zatem szeroko pojętego krajo-<br />

53

---

azu kulturowego, ranga ewidencji<br />

staje się jeszcze ważniejsza.<br />

Sztuka ogrodowa jest szczególnym<br />

rodzajem działalności kulturowej<br />

człowieka, w której dzieło<br />

stworzone dzięki wyobraźni twórcy<br />

realizuje się kształtami formowanymi<br />

przez naturę. Cechą ogrodów jest<br />

zmienność, spowodowana między<br />

innymi wzrostem roślin i następstwem<br />

pór roku, a nade wszystko<br />

upływem czasu. Ogród pozostawiony<br />

bez opieki i właściwej pielęgnacji<br />

lub na skutek nieodpowiedniego<br />

użytkowania ulega degradacji. Następnie<br />

na drodze sukcesji zaczyna<br />

przeistaczać się stopniowo w las<br />

lub zostaje włączony w struktury<br />

osiedleńcze. Z tego względu aktualizacja<br />

dokumentacji historycznych<br />

założeń ogrodowych staje się bardzo<br />

pilnym zadaniem dla służb konserwatorskich.<br />

Warto tu dodać, że coraz<br />

bogatsza wiedza i doświadczenia<br />

polskich badaczy sztuki ogrodowej<br />

oraz dostępne dziś narzędzia dają<br />

realne szanse na sprawne jej przeprowadzenie.<br />

Ryc. 3. Załącznik graficzny <strong>numer</strong> I do ewidencji parku w Maluszynie [Milecka, Milecki 2008]<br />

Fig. 3. Graphic appendix nu<strong>mb</strong>er I to the records of the park in Maluszyn [Milecka, Milecki 2008]<br />

54<br />

1/2012

---

Ryc. 4. Załącznik graficzny <strong>numer</strong> II do ewidencji parku w Maluszynie [Milecka, Milecki 2008]<br />

Fig. 4. Graphic appendix nu<strong>mb</strong>er II to the records of the park in Maluszyn [Milecka, Milecki 2008]<br />

Nowe mo¿liwoœci<br />

dokumentowania<br />

historycznych za³o¿eñ<br />

ogrodowych na<br />

przyk³adzie zespo³u<br />

pa³acowo -parkowego<br />

w Maluszynie<br />

New prospects for the<br />

documentation of historic<br />

garden layouts, illustrated<br />

with the example of the<br />

palace and park complex<br />

in Maluszyn<br />

Karta Florencka, art. 15.<br />

Każda restauracja, a tym bardziej<br />

restytucja ogrodu historycznego<br />

może być przedsięwzięta dopiero<br />

po dokonaniu analizy polegającej<br />

na badaniach archeologicznych i na<br />

zebraniu wszystkich dokumentów<br />

dotyczących danego ogrodu lub<br />

ogrodów o analogicznym charakterze<br />

w celu zapewnienia mającym<br />

nastąpić działaniom charakteru naukowego.<br />

Przed przystąpieniem do<br />

prac wykonawczych, badania te powinny<br />

być zakończone wnioskami,<br />

które zostaną poddane pod rozwagę<br />

i uzależnione od zgody kolegialnej.<br />

W kontekście cytowanego fragmentu<br />

Karty Florenckiej konieczność<br />

badań w ogrodach historycznych<br />

jest etapem niezbędnym w procesie<br />

przywracania świetności danemu<br />

obiektowi. W zależności od rangi<br />

obiektu, stopnia złożoności jego<br />

układu kompozycyjnego oraz nawarstwień<br />

stylistycznych, zakres<br />

badań może się różnić. Cały proces<br />

badawczy wg prof. Bogdanowskiego<br />

można podzielić na trzy etapy: studia<br />

kameralne, terenowe i zbiorcze [Bogdanowski<br />

1981]. Ten ponadczasowy<br />

schemat przeprowadzania badań został<br />

zastosowany w dokumentowaniu<br />

historycznego założenia ogrodowego<br />

w Maluszynie.<br />

Zespół pałacowo -parkowy<br />

Ostrowskich/Potockich w Maluszynie<br />

wzniesiony w XIX/XX wieku,<br />

a właściwie jego relikty świadczą,<br />

55

---

iż w przeszłości było to założenie<br />

niezwykle okazałe i rozległe. Stała<br />

parcelacja gruntów tej rezydencji,<br />

jaka miała miejsce od 1945 roku<br />

doprowadziła do ogromnego zniszczenia.<br />

Nie zachowały się ślady<br />

pałacu, jako dominanty zespołu, co<br />

w naturalny sposób spowodowało<br />

dalsze zacieranie związków kompozycyjnych.<br />

Wśród zachowanych elementów<br />

założenia można zobaczyć<br />

imponującą wieżę bramną, oficynę<br />

kuchenną, oficynę administracyjną,<br />

czworaki, kordegardę, dom gorzelanego,<br />

ogrodzenie z dwiema bramami,<br />

oraz sam park.<br />

Wznoszenie współczesnych<br />

budynków w miejscach przypadkowych,<br />

kosztem nasadzeń i elementów<br />

kompozycji przestrzennej<br />

doprowadziło do utraty czytelności<br />

i spójności kompozycyjnej. W chwili<br />

obecnej mamy do czynienia z chaosem<br />

przestrzennym i de facto zdegradowanym<br />

kulturowo terenem. Ślady<br />

kompozycji roślinnej są znikome.<br />

Stare drzewa niepielęgnowane przez<br />

dziesiątki lat dokonują swego żywota,<br />

a nowe są układami niekomponowanymi,<br />

powstałymi najczęściej<br />

w wyniku naturalnej sukcesji, nie<br />

posiadają zatem wartości kulturowych.<br />

W dawnych budynkach na<br />

terenie zespołu pałacowego mieszczą<br />

się dziś mieszkania prywatne<br />

oraz szkoła podstawowa [Milecka,<br />

Milecki 2008].<br />

W odniesieniu do prezentowanej<br />

metody aktualizacji dokumentowania<br />

historycznych założeń<br />

ogrodowych pozostałości zespołu<br />

pałacowo -parkowego w Maluszynie<br />

w postaci historycznych budowli<br />

i układów komponowanych zostały<br />

w 2008 r. przebadane, a następnie<br />

zewidencjonowane.<br />

Istotą wykonania prac kameralnych<br />

było zebranie i przeanalizowanie<br />

materiałów kartograficznych,<br />

ikonograficznych i opisowych<br />

obiektu. Następnie zostały wykonane<br />

wytyczne do prac terenowych<br />

i określenie koniecznych do przeprowadzenia<br />

studiów historyczno-<br />

-kompozycyjnych. Wśród zebranych<br />

materiałów źródłowych znalazły się<br />

następujące opracowania: ewidencja<br />

zabytkowego założenia w Maluszynie<br />

wykonana w 1989 r.; mapa<br />

topograficzna Maluszyna w skali<br />

1: 25 000, 2008 r.; mapa topograficzna<br />

Maluszyna w skali 1: 5 000,<br />

2008 r.; mapa topograficzna Maluszyna<br />

z podziałem własnościowym<br />

w skali 1: 5 000, 2008 r.; zdjęcie<br />

lotnicze założenia w Maluszynie<br />

w skali 1: 5 000, 2008 r. oraz liczne<br />

opisy dotyczące obiektu w tym między<br />

innymi: Słownik Geograficzny<br />

Królestwa Polskiego [Sulimierski,<br />

Chlebowski, Walewski 1885].<br />

Na podstawie zebranych materiałów<br />

została przeprowadzona analiza<br />

uwarunkowań topograficznych,<br />

przyrodniczych oraz faz przemian<br />

zespołu pałacowo -parkowego. Właściwa<br />

dla danego miejsca interpretacja<br />

zdjęć lotniczych to kluczowe zadanie<br />

w wykorzystaniu nowej metody<br />

badawczej zabytkowych założeń<br />

ogrodowych [Ciołkosz, Mieszalski,<br />

Olędzki 1999]. Wszystkie elementy,<br />

składowe kompozycji zabytkowego<br />

parku widoczne na zdjęciach lotniczych,<br />

dają możliwość wstępnego<br />

określenia przekształceń obiektu.<br />

Poza zabudową i wyposażeniem,<br />

analiza szaty roślinnej jest ogromnym<br />

źródłem informacji o stanie obiektu.<br />

Masywy starodrzewia wyraźnie<br />

wyróżniające się spośród młodego<br />

drzewostanu, będącego często konsekwencją<br />

braku właściwej, bądź<br />

jakiejkolwiek pielęgnacji.<br />

Konfrontacja planów z 1989 r.<br />

ze stanem aktualnym (zdjęcie lotnicze)<br />

pozwoliła na wstępne określenie<br />

charakteru zmian, jakie dokonały się<br />

w kompozycji założenia, a w dalszej<br />

konsekwencji na ustalenie zagrożeń,<br />

tym samym pozwalając wytypować<br />

miejsca konieczne do precyzyjnego<br />

zbadania podczas prac terenowych.<br />

Należy tutaj podkreślić – w kontekście<br />

dawnej metody ewidencjonowania<br />

zabytkowych założeń<br />

ogrodowych – że w latach 70. ubiegłego<br />

stulecia nie były dostępne tak<br />

precyzyjne materiały kartograficzne,<br />

jakimi dysponujemy dzisiaj. Dawne<br />

ewidencje często były jedynie<br />

szkicami rozmieszczenia poszczególnych<br />

elementów kompozycji,<br />

wykonywanymi bez wykorzystania<br />

map sytuacyjno -wysokościowych,<br />

czy nawet najprostszych map ewidencyjnych.<br />

A zatem dostępne dzisiaj<br />

mapy, ortofotomapy oraz zdjęcia<br />

lotnicze dają szanse na dokładne<br />

przeanalizowanie badanego terenu<br />

już na poziomie prac kameralnych<br />

i przeprowadzenie, bardziej<br />

świadomych i pogłębionych badań<br />

56<br />

1/2012

---

terenowych rzutujących na efekt<br />

całościowy w postaci ewidencji zabytkowego<br />

ogrodu.<br />

W konsekwencji tak przyjętej<br />

metody pracy kolejnym etapem<br />

w dokumentowaniu zespołu w Maluszynie<br />

były badania terenowe, a materiałem<br />

wejściowym, którym posłużono<br />

się była ortofotomapa obiektu<br />

w skali 1: 1000, na której podczas<br />

prac zostały naniesione informacje<br />

wynikające z inwentaryzacji terenu.<br />

Podczas badań terenowych dokonano<br />

lustracji terenu oraz jego otoczenia,<br />

następnie wykonano inwentaryzację<br />

terenu oraz szaty roślinnej,<br />

ze szczególnym uwzględnieniem<br />

istotnych elementów kompozycji założenia<br />

tj.: dominanty, subdominanty,<br />

akcentów, osi kompozycyjnych<br />

i widokowych, identyfikacji wnętrz<br />

ogrodowych, charakterystycznych<br />

układów roślin, powiązań widokowych<br />

z krajobrazem itp.<br />

Niezwykle istotnym narzędziem<br />

w prezentowanej metodzie<br />

ewidencjonowania było wykorzystanie<br />

ortofotomapy. Zdjęcie satelitarne<br />

dopasowane do osnowy geodezyjnej<br />

daje możliwość identyfikowania<br />

obiektów w przestrzeni, zaś precyzyjna<br />

skala wyklucza przesunięcia<br />

ich lokalizacji. W dawnej metodzie<br />

z uwagi na mało precyzyjne materiały<br />

kartograficzne ww. błędy były<br />

dość liczne, co skutkowało między<br />

innymi niewłaściwym określeniem<br />

granic obiektu, bądź wspomnianej<br />

lokalizacji poszczególnych ewidencjonowanych<br />

elementów parku.<br />

Jako najistotniejszy etap studiów<br />

po wykonaniu badań terenowych<br />

zostały przeprowadzone<br />

badania zbiorcze. Na podstawie<br />

zebranych materiałów źródłowych<br />

oraz wykonanej inwentaryzacji<br />

obiektu została wykonania ewidencja<br />

zabytku ogrodowego w formie<br />

opisowej i graficznej. Obie formy<br />

opracowania uzupełniają się i są ze<br />

sobą spójne pod względem merytorycznym.<br />

Obejmują treści ustalone<br />

w pierwowzorze dokumentacji<br />

ewidencyjnych oraz wnoszą nowe,<br />

na podstawie informacji zawartych<br />

na ortofotomapach obiektu oraz zebranych<br />

podczas prac terenowych.<br />

Część graficzna opracowania w formie<br />

planu w skali 1: 1000, przedstawia<br />

stan aktualny zachowania<br />

zabytku z uwzględnieniem granic,<br />

zabudowy, form terenu, komunikacji,<br />

szaty roślinnej, osi kompozycyjnych<br />

i widokowych.<br />

Analiza porównawcza planu<br />

z 1989 r. i aktualnej inwentaryzacji<br />

pozwoliła na identyfikację postępującej<br />

degradacji zabytku. Wykonane<br />

na tej podstawie dalsze analizy doprowadziły<br />

do ustalenia elementów<br />

dysharmonijnych oraz zagrożeń,<br />

które należy w miarę możliwości wyeliminować,<br />

bądź neutralizować tak,<br />

aby zachowane relikty zabytkowego<br />

układu miały szanse przetrwania.<br />

Wnioski z badań przedstawiono<br />

na rysunku z propozycją zmiany<br />

zasięgów ochrony konserwatorskiej<br />

parku w Maluszynie oraz wprowadzaniem<br />

strefy ochrony widokowej<br />

i ekologicznej.<br />

Zestawienie dawnej ewidencji<br />

z nową, wykonaną przy użyciu ortofotomapy<br />

dało obraz niespójności<br />

zwłaszcza w zakresie liniowych<br />

elementów parku tj. granic, układów<br />

komunikacyjnych, osi kompozycyjnych,<br />

co w konsekwencji rzutowało<br />

na rozmieszczenie pozostałych<br />

obiektów. W opracowywanej nową<br />

metodą ewidencji takie rozbieżności<br />

nie były możliwe z uwagi na dokładność<br />

map oraz narzędzi, którymi były<br />

wykonywane pomiary.<br />

Kolejnym atutem prezentowanej<br />

metody, poza dokładnością,<br />

jest czas wykonania ewidencji oraz<br />

możliwość stałego monitorowania<br />

zmian i sukcesywnego ich uzupełniania.<br />

Jest to możliwe dzięki wykorzystaniu<br />

odpowiednich narzędzi tj.<br />

komputerów, laserowych dalmierzy<br />

i wysokościomierzy, oraz oprogramowania<br />

komputerowego branżowego<br />

AutoCad i programów graficznych<br />

Photoshop, Corel i innych.<br />

Podsumowanie<br />

Summary<br />

Niewątpliwym atutem proponowanej,<br />

bardzo prostej w swym założeniu<br />

metody jest połączenie pierwowzoru<br />

opracowywania dokumentacji<br />

ewidencyjnej z obecnie dostępnymi<br />

precyzyjnymi zasobami kartograficznymi<br />

oraz użyciem narzędzi<br />

w postaci sprzętu komputerowego<br />

i oprogramowania. Digitalizacja<br />

zapisów opracowywanych współcześnie<br />

ewidencji daje możliwość mo-<br />

57

---

nitorowania przekształceń zabytków<br />

sztuki ogrodowej i zapewnia wygodę<br />

w zakresie dostępu do dokumentacji<br />

i jej upubliczniania. To, że służby<br />

konserwatorskie i właściciel obiektu,<br />

ale także władze samorządowe<br />

posiadają dokumentację w wersji cyfrowej,<br />

którą można na bieżąco uzupełniać<br />

i sprawny sposób przesyłać,<br />

gwarantuje możliwość precyzyjnego<br />

przekazywania danych o obiekcie,<br />

a w konsekwencji tego zachowania<br />

ciągłej aktualności ewidencji. Kolejnym<br />

atutem jest możliwość udostępniania<br />

jej zawartości społeczeństwu<br />

i zainteresowanym instytucjom.<br />

Dostęp do informacji o zabytkowych<br />

założeniach ogrodowych,<br />

które – co wielokrotnie tu podkreślano<br />

– stanowią niezwykle cenny<br />

element naszego krajobrazu kulturowego,<br />

może mieć wiele zalet. Na<br />

wzór istniejących obecnie globalnych<br />

systemów informacji figurujących<br />

w sieci Internet (Google Earth,<br />

Nasa Visible Earth itp.), które umożliwiają<br />

użytkownikom oglądanie,<br />

poszerzanie wiedzy, ale także np.<br />

wyznaczanie tras wycieczkowych,<br />

oprócz promocji naszego dziedzictwa<br />

sztuki ogrodowej, takie narzędzie<br />

mogłoby przyczynić się do szerzenia<br />

wiedzy na temat tej grupy zabytków,<br />

a ponadto z uwagi na możliwość<br />

uzupełnienia informacji o poszczególnych<br />

obiektach (tak jak to wygląda<br />

w przypadku ww. systemów) dałoby<br />

możliwość gromadzenia informacji<br />

ze zbiorów prywatnych.<br />

Reasumując należy tu stwierdzić,<br />

że postęp technologiczny<br />

i możliwości, które ze sobą niesie,<br />

powinny być wykorzystywane<br />

również na płaszczyźnie ochrony<br />

zabytków. Zniszczenia założeń ogrodowych,<br />

będące wynikiem przemian<br />

politycznych i burzliwych dziejów<br />

naszego kraju, a następnie brak odpowiedniej<br />

pielęgnacji doprowadziły<br />

do degradacji tego niezwykle wartościowego<br />

elementu dziedzictwa<br />

narodowego. Stworzenie cyfrowego<br />

systemu informacji o zabytkowych<br />

założeniach ogrodowych mogłoby<br />

być pomostem łączącym przeszłość<br />

z przyszłością, dając możliwość<br />

przywrócenia tam, gdzie to jest możliwe<br />

ich dawnego wyglądu oraz propagowania<br />

ich bezcennych wartości.<br />

Iwona Brankiewicz<br />

Małgorzata Milecka<br />

Instytut Architektury Krajobrazu<br />

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II<br />

Institute of Landscape Architecture<br />

The John Paul Catholic University of Lublin<br />

Literatura<br />

1. Bogdanowski J., 1981, Architektura<br />

krajobrazu, PWN, Kraków.<br />

2. Bogdanowski J., 2000, Polskie<br />

ogrody ozdobne, Arkady, Warszawa.<br />

3. Ciołkosz A., Mieszalski J., Olędzki<br />

J. R., 1999, Interpretacja zdjęć<br />

lotniczych, PWN, Warszawa.<br />

4. Międzynarodowa Karta Ogrodów<br />

– Karta Florencka 1981 r.<br />

5. Milecka M., 2001, Zabytkowe<br />

założenia ogrodowe Ziemi Piotrkowskiej,<br />

zasoby, stan przetrwania oraz<br />

aktualne sposoby ich ochrony, maszynopis<br />

pracy doktorskiej, SGGW,<br />

Warszawa.<br />

6. Milecka M., 2009, Ogrody cystersów<br />

w krajobrazie małopolskich<br />

opactw filii Morimondu, Wydawnictwo<br />

KUL, Lublin.<br />

7. Milecka M., Milecki A., 2008,<br />

Ewidencja parku w Maluszynie,<br />

maszynopis w zbiorach WUOZ<br />

Delegatura Piotrków Trybunalski,<br />

Tomaszów Mazowiecki.<br />

8. Milecka M., Różańska A., 2008,<br />

Waloryzacja historycznych założeń<br />

ogrodowych jako podstawa gospodarowania<br />

przestrzenią – w poszukiwaniu<br />

metody [w:] Studia krajobrazowe<br />

jako podstawa właściwego gospodarowania<br />

przestrzenią, s. 273 -282,<br />

Wrocław.<br />

9. Siewniak M., Mitkowska A.,<br />

1998, Tezaurus sztuki ogrodowej,<br />

Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa.<br />

10. Sulimierski F. Chlebowski B.,<br />

Walewski W., 1885, Słownik geograficzny<br />

Królestwa Polskiego i innych<br />

krajów słowiańskich, Druk „Wieku”,<br />

Tom VI, s. 24, Warszawa.<br />

11. Zaleski S., 1989, Ewidencja<br />

parku w Maluszynie, maszynopis<br />

w zbiorach WUOZ Delegatura Piotrków<br />

Trybunalski, Łódź.<br />

Strony internetowe:<br />

Internet 1. www.dwory -polskie.pl,<br />

data dostępu: 23.03.2011 r.<br />

Internet 2. www.nid.pl, data dostępu:<br />

15.03.2011 r.<br />

58<br />

1/2012

---

Rewaloryzacja<br />

parku dworskiego<br />

w Rybieñcu<br />

Maria Chojnacka, Agnieszka Wilkaniec, Piotr Urbañski<br />

Revalorization<br />

of Historical Park<br />

in Rybieniec<br />

Wstêp i cel pracy<br />

Introduction<br />

Zespoły pałacowo parkowe<br />

użytkowane w okresie po 1945 roku<br />

przez Państwowe Gospodarstwa Rolne<br />

i Spółdzielnie Produkcyjne w nowej<br />

sytuacji polityczno -gospodarczej<br />

są wykupywane przez instytucje<br />

i prywatnych właścicieli, którzy<br />

podejmują trud rewaloryzacji przejętych<br />

obiektów i przystosowania ich<br />

do nowych potrzeb. Po latach dewastacji<br />

w nowych uwarunkowaniach<br />

mają one szansę odzyskać część<br />

dawnych walorów. W takiej sytuacji<br />

jest zespół pałacowo -parkowy w Rybieńcu<br />

położonym w województwie<br />

wielkopolskim 30 km na północny-<br />

-wschód od Poznania, kilka lat temu<br />

wykupiony przez prywatnego właściciela.<br />

W 2009 r. rozpoczęto gruntowną<br />

renowację dworu. Rewaloryzacji<br />

zostanie poddany także park.<br />

Celem badań było ustalenie<br />

składu gatunkowego istniejących<br />

w parku zadrzewień, zgromadzenie<br />

informacji na temat przekształceń,<br />

jakim ulegał jego układ przestrzenny<br />

i w oparciu o zdobyte informacje,<br />

przygotowanie kompleksowego projektu<br />

rewaloryzacji parku, uwzględniającego<br />

jego nową funkcję.<br />

Materia³y i metody<br />

Materials and methods<br />

Podstawą do odczytania pierwotnego<br />

kształtu kompozycji parkowej,<br />

jej zasięgu i zmian, którym<br />

podlegała na przestrzeni lat, była<br />

analiza materiałów archiwalnych<br />

(mapy topograficzne regionu w skali<br />

1:25000 z 1940 roku), dokumentacja<br />

archeologiczna określająca<br />

położenie pierwotnego dworu 1 ,<br />

dokumentacja ewidencyjna 2 i szczegółowa<br />

inwentaryzacja zadrzewień<br />

wykonana w oparciu o podkład geodezyjny<br />

w skali 1:1000. Podczas prac<br />

terenowych określono gatunki drzew,<br />

obwody pni na wysokości 1,30 m,<br />

średnice koron i stan zdrowotny<br />

opisywanych egzemplarzy, zauważone<br />

uszkodzenia i cechy charakterystyczne.<br />

Ustalono także położenie<br />

większych pni wcześniej wyciętych<br />

drzew. Prace te wykonano we wrześniu<br />

2009 roku i zaktualizowano 30<br />

października 2009. Strukturę gatunkową<br />

zadrzewień przedstawiono na<br />

rycinie 4. pozwalającej odczytać<br />

elementy pierwotnej kompozycji<br />

parku. Kolorami zaznaczono gatunki<br />

drzew przekraczające wiek 70 lat.<br />

Ich układ oraz analiza materiałów<br />

archiwalnych były podstawą do stworzenia<br />

planu rekonstrukcji założenia<br />

z II połowy XIX w. uwzględniającego<br />

współczesne uwarunkowania.<br />

59

---

Po³o¿enie i historia<br />

obiektu<br />

Localization and history<br />

of park<br />

Rybieniec położony jest w gminie<br />

Kiszkowo ok. 20 km na zachód od<br />

Gniezna po południowej stronie drogi<br />

z Rybna Wielkiego do Jabłkowa.<br />

Zespół dworski w Rybieńcu został<br />

wpisany do Rejestru Zabytków Województwa<br />

Wielkopolskiego w 1999 r.<br />

Obecnie składa się z dworu z 1910 r.<br />

oraz parku, pochodzącego z przełomu<br />

XIX i XX w. o powierzchni 2,7 ha.<br />

Folwark, który dawniej stanowił integralną<br />

część układu przestrzennego<br />

majątku w Rybieńcu, przestał istnieć.<br />

Jego jedyną pozostałość stanowi<br />

współczesny budynek gospodarczy<br />

w bardzo złym stanie technicznym,<br />

wzniesiony przez PGR, który wykorzystywał<br />

teren folwarku w okresie<br />

powojennym. Cały zespół jest niezwykle<br />

malowniczo położony na<br />

skarpie, na północnym krańcu wydłużonej<br />

rynny jeziora Rybno Małe.<br />

Dzięki usytuowaniu na wzniesieniu<br />

i występowaniu przedpola w postaci<br />

wód jeziora masyw zieleni związanej<br />

z parkiem oraz budynek dworu eksponowane<br />

są w widokach z drogi łączącej<br />

Rybieniec z Rybnem Wielkim.<br />

Wzmianki o wsi odnajdujemy<br />

już w źródłach z początku XVI w.<br />

Pod koniec XVI i w XVII wieku była<br />

ona własnością rodziny Koszutskich,<br />

później Białobłockich, a w XIX w.<br />

należała do rodziny Skałowskich.<br />

Od nazwiska właścicieli utworzono<br />

wówczas nazwę wsi – Rybno<br />

Skałowskie. Pod koniec XIX w. wieś<br />

była w rękach Henryka Zabłockiego 3 .<br />

Księga wieczysta założona dla majątku<br />

Rybieniec w 1907 roku wzmiankuje<br />

o przekazaniu go w ręce niemieckie<br />

za pośrednictwem Pruskiej<br />

Komisji Kolonizacyjnej. Na początku<br />

XX wieku właścicielem Rybieńca był<br />

Fryderyk Wendorff z Rybna. Zapewne<br />

to niemieccy właściciele majątku<br />

wybudowali w parku istniejącą do<br />

dziś nową siedzibę usytuowaną<br />

w innym miejscu niż pierwotna, która<br />

uległa zniszczeniu.<br />

W 1946 roku majątek został<br />

przejęty przez Skarb Państwa Polskiego<br />

i przez następne kilkadziesiąt lat<br />

jego grunty były użytkowane rolniczo<br />

przez ko<strong>mb</strong>inat Państwowych Gospodarstw<br />

Rolnych Rybno Wielkie.<br />

Do końca lat dziewięćdziesiątych<br />

XX w. we dworze znajdowały się<br />

mieszkania pracowników PGR.<br />

W 2009 roku, na zlecenie nowego<br />

właściciela posiadłości, wykonano<br />

remont obiektu pałacowego zgodnie<br />

z wytycznymi służb konserwatorskich<br />

i otoczono park od strony<br />

sąsiednich dróg nowym murowanym<br />

ogrodzeniem z trzema bramami<br />

w miejscu pierwotnie istniejących<br />

(dwie bliżej dworu i brama „folwarczna”).<br />

W północno -zachodnim<br />

narożniku działki, na skraju dawnego<br />

ogrodu użytkowego, powstaje obiekt<br />

hotelowy o formie dworskiej oficyny.<br />

Opis stanu<br />

istniej¹cego,<br />

analiza zachowanej<br />

kompozycji parku<br />

Description of existing<br />

situation of the park, analysis<br />

of parks spatial composition<br />

Park położony po południowej<br />

stronie biegnącej przez wieś drogi<br />

od zachodu graniczy z polami<br />

uprawnymi. Przy brukowanej drodze<br />

biegnącej wzdłuż jego północnej<br />

granicy w kierunku miejsca, gdzie<br />

znajdował się folwark stoi blok<br />

mieszkalny dawnych pracowników<br />

PGR -u. Wcześniej były tu mieszkania<br />

robotników folwarcznych, co zostało<br />

uwidocznione na mapie archiwalnej.<br />

Przy wschodniej granicy znajduje się<br />

staw, a za nim zrujnowane obiekty<br />

gospodarcze funkcjonującego tu<br />

wcześniej państwowego gospodarstwa<br />

rolnego. Jedyną historyczną<br />

pozostałością dawnego folwarku<br />

są słupy bramne przy wjeździe od<br />

strony wsi.<br />

Park położony jest na terenie<br />

opadającym w stronę jeziora. Kompozycja<br />

ma charakter krajobrazowy.<br />

Obszar pomiędzy ogrodzeniem<br />

parku od północnego zachodu<br />

i północnego wschodu jest prawie<br />

płaski z małym spadkiem w kierunku<br />

położonego centralnie dworu. Dwór<br />

o eklektycznej formie, piętrowy,<br />

podpiwniczony z łamanym dachem,<br />

usytuowany został na krawędzi skar-<br />

60<br />

1/2012

---

Ryc. 1. Dwór w Rybieńcu od strony jeziora<br />

(fot. M. Chojnacka)<br />

Fig. 1. Manor house in Rybieniec, view from<br />

lake bank (photo by M. Chojnacka)<br />

py, równolegle do brzegu jeziora.<br />

Od miejsca lokalizacji dworu spadek<br />

terenu jest wyrazisty, a skarpy poniżej<br />

jego południowej elewacji, od<br />

strony jeziora, zostały umocnione<br />

kamieniami polnymi (ryc. 1).<br />

Drzewostan parku pochodzi<br />

w większości z przełomu XIX i XX<br />

wieku; najstarsze drzewa, z których<br />

część tworzy czytelne układy kompozycyjne,<br />

z połowy XIX wieku.<br />

Zinwentaryzowano szczegółowo 297<br />

drzew. Skład gatunkowy drzewostanu<br />

mimo niewielkiej powierzchni<br />

założenia jest bogaty, liczy 43 taksony<br />

drzew i krzewów 4 . Odnotowano<br />

obecność kilku interesujących<br />

gatunków i odmian występujących<br />

w postaci pojedynczych egzemplarzy.<br />

Są to min.: dąb szypułkowy<br />

w odmianie kolumnowej (Quercus<br />

robur L.‘Fastigiata’), lipa srebrzysta<br />

(Tilia tomentosa Moench), orzech<br />

czarny (Juglans nigra L.) i kasztanowiec<br />

czerwony (Aesculusxcarnea<br />

Hayne). Drzewa iglaste są zdecydowanie<br />

mniej liczne od liściastych,<br />

lecz są reprezentowane przez aż<br />

osiem gatunków i odmian. Są to modrzewie<br />

europejskie (Larix decidua<br />

Mill.), żywotniki zachodnie (Thuja<br />

occidentalis L.), daglezje zielone<br />

(Psudotsuga menziesii (Mirb.)Franco),<br />

sosny: pospolita (Pinus sylvestris L.)<br />

i czarne (Pinus nigra J.F. Arnold),<br />

jodła jednobarwna (Abies concolor<br />

(Gordon et Glend.) Lindl.ex Hildebr.),<br />

świerk pospolity (Picea Abies (L.) H.<br />

Karst.), świerk kłujący (Picea pungens<br />

Engelm.) i świerk kłujący odm. sina<br />

(Picea pungens Engelm. ‘Glauca’).<br />

Zinwentaryzowano także kilka sztuk<br />

drzew owocowych, które są pozostałością<br />

po widocznym na mapach<br />

archiwalnych w zachodniej części<br />

założenia ogrodzie użytkowym.<br />

Procentowy udział drzew poszczególnych<br />

gatunków i odmian w parku<br />

przedstawia tabela nr 1.<br />

Układ najstarszych drzew pozwala<br />

na odtworzenie fragmentów<br />

pierwotnej kompozycji, związanej<br />

z nieistniejącym obecnie starym<br />

dworem, ocalałym jedynie w postaci<br />

fundamentów, których położenie<br />

określił sondaż archeologiczny (uwidoczniono<br />

je na podkładzie). Są to<br />

aleja kasztanowców białych prowadząca<br />

do dworu od bramy „folwarcznej”<br />

(ryc. 2) i ocalałe szczątkowo<br />

obsadzenie podjazdu przed starym<br />

dworem z klonów, wśród których<br />

jest najokazalszy klon pospolity<br />

w parku o obwodzie pnia 298 cm.<br />

Kilka z kasztanowców alei osiągnęło<br />

imponujące rozmiary (obwody pni<br />

370, 271 i 295 cm). Po obu stronach<br />

bramy „folwarcznej” na zewnątrz<br />

ogrodzenia rosną dwa jesiony wyniosłe<br />

(Fraxinus excelsior L.).<br />

Prawie prostopadle do alei<br />

kasztanowcowej wiodącej do dworu<br />

odchodziła widoczna na mapach archiwalnych<br />

odnoga w stronę jeziora.<br />

Trzy rosnące w rzędzie kasztanowce<br />

są najprawdopodobniej częścią obsadzenia,<br />

które jej towarzyszyło.<br />

Elementem najstarszego układu<br />

kompozycyjnego parku jest także<br />

grupa drzew położona na zachód od<br />

elewacji ogrodowej starego dworu,<br />

w której ze względu na rozmiary<br />

i barwę liści wyróżnia się lipa srebrzysta<br />

o obwodzie pnia 330 cm.<br />

Można także domniemywać, że nieprzypadkowe<br />

jest położenie dwóch<br />

bardzo okazałych wiązów (245 cm<br />

i 323 cm) rosnących w pobliżu<br />

elewacji ogrodowej nieistniejącego<br />

starego dworu.<br />

W historycznym założeniu<br />

wzdłuż granicy ogrodu użytkowego<br />

i parku biegła droga w dół do jeziora 5 .<br />

Pozostałością po jej obsadzeniu są<br />

okazały jesion wyniosły, dęby i klony.<br />

Do kompozycji wyraziście<br />

związanej z obecnie istniejącym<br />

dworem należą przede wszystkim<br />

dwie lipy szerokolistne (Tilia platyphyllos<br />

Scop.) po obu stronach<br />

wejścia oraz obsadzenie dojazdu<br />

prowadzącego do budowli od strony<br />

drogi Rybno -Jabłkowo utworzone<br />

z orzechów włoskich (Juglans regia<br />

L.). Bramie od strony drogi towarzyszą<br />

na zewnątrz dwa kasztanowce<br />

czerwone. Także zinwentaryzowane<br />

Ryc. 2. Aleja kasztanowców wiodąca<br />

od bramy „folwarcznej” do dworu<br />

(fot. M. Chojnacka)<br />

Fig. 2. Horse chestnut alley leading<br />

from farm – gate to manor house<br />

(photo by M. Chojnacka)<br />

61

---

Ryc. 3. Zniszczone runo parkowe<br />

(fot. M. Chojnacka)<br />

Fig. 3. Destroyed undergrowth in park<br />

(photo by M. Chojnacka)<br />

Ryc. 4. Struktura gatunkowa<br />

najstarszych drzew w parku<br />

Fig. 4. Composition of<br />

historical trees species<br />

Tabela1. Procentowy udział poszczególnych gatunków i odmian w drzewostanie parku<br />

Tab.1. Proportional participation of different trees species in parks plantings<br />

L.p. Gatunek, odmiana Ilość szt.<br />

Procentowy<br />

udział<br />

1. Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) 68 22,4<br />

2. Robinia biała (Robinia pseudoacacia) 30 9,9<br />

3. Wiąz szypułkowy (Ulmus laevis) 26 8,5<br />

4. Kasztanowiec pospolity (Aesculus hippocastanum) 25 8,2<br />

5. Klon pospolity (Acer pseudoplatanus) 22 7,3<br />

6. Dąb szypułkowy (Quercus robur) 14 4,6<br />

7. Orzech włoski (Juglans regia) 12 4,0<br />

8. Brzoza brodawkowata (Betula pendula) 11 3,6<br />

9. Daglezja zielona (Psudotsuga menziesii) 7 2,3<br />

10. Lipa drobnolistna (Tilia cordata) 6 2,0<br />

11.<br />

Topola czarna (Populus nigra), wierzba biała (Salix alba),<br />

klon jawor (Acer pseudoplatanus)<br />

po 5 szt. 1,65<br />

12.<br />

13.<br />

14.<br />

15.<br />

Buk pospolity (Fagus sylvatica), jabłoń domowa (Malus<br />

domestica), śliwa wiśniowa (Prunus cerasifera)<br />

Lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos), dąb czerwony<br />

(Quercus rubra), klon polny (Acer campestre), modrzew<br />

europejski (Larix decidua), świerk pospolity (Picea<br />

abies), topola osika (Populus tremula), żywotnik<br />

zachodni (Thuja occidentalis)<br />

Czeremcha pospolita (Prunus padus), leszczyna<br />

pospolita (Corylus avellana), głóg pośredni pienna<br />

odm. ogrodowa (Crataegus media), grab pospolity<br />

(Carpinus betulus), grusza pospolita (Pyrus pyraster),<br />

kasztanowiec czerwony (Aesculus xcarnea), klon<br />

jesionolistny (Acer negundo), olsza czarna (Alnus<br />

glutinosa), sosna czarna (Pinus nigra), sosna pospolita<br />

(Pinus sylvestris), śliwa domowa (Prunus domestica)<br />

Czereśnia ptasia (Prunus avium), dąb szypułkowy<br />

f. kolumnowa (Quercus robur ‘Fastigiata’), jodła<br />

jednobarwna (Abies concolor), lipa srebrzysta (Tilia<br />

tomentosa), orzech czarny (Juglans nigra), świerk<br />

kłujący (Picea pungens), świerk kłujący odm. sina (Picea<br />

pungens ‘Glauca’), wiąz górski (Ulmus glabra), wierzba<br />

płacząca (Salix xsepulkralis ‘Chrysocoma’), wiśnia<br />

wonna (Prunus mahaleb)<br />

po 4 szt. 1,32<br />

po 3 szt. 0,99<br />

po 2 szt.<br />

0,66<br />

po 1 szt. 0,33<br />

w parku drzewa iglaste: żywotniki,<br />

modrzewie, sosny czarne i jodłę<br />

jednobarwną należy wiązać z uzupełnieniami<br />

obsadzenia parku na<br />

początku XX w.<br />

W parku rośnie szereg drzew<br />

gatunków krajowych (jesiony wyniosłe,<br />

klony pospolite, wiązy szypułkowe,<br />

dęby szypułkowe, lipy<br />

drobnolistne), które w większości<br />

są samosiewami powstałymi z pierwotnych<br />

gatunków matecznych.<br />

Występują one w parku bardzo<br />

licznie. Wiele jest także w parku egzemplarzy<br />

ekspansywnego gatunku<br />

obcego pochodzenia – robinii białej,<br />

która tworzy w pewnych częściach<br />

założenia wyraziste skupiska, jak dowodzi<br />

obecność pniaków, wcześniej<br />

przerzedzane.<br />

W części nadbrzeżnej parku od<br />

strony wschodniej na podmokłym<br />

gruncie spontanicznie wytworzył się<br />

zespół drzew o składzie typowym dla<br />

tego stanowiska. Odnotowano tam<br />

obecność m.in. topoli osiki, jesionu<br />

wyniosłego, olszy czarnej, bzu czarnego<br />

i naturalnych form wierzb.<br />

Drzewostan parku przez kilkadziesiąt<br />

ostatnich lat nie był pielęgnowany.<br />

W efekcie wiele najstarszych<br />

drzew historycznego układu posiada<br />

poważne ubytki zagrażające ich egzystencji.<br />

Są to najczęściej głębokie<br />

dziuple powstałe po wyłamaniu jednego<br />

z głównych konarów.<br />

W ostatnim czasie w parku<br />

prowadzono roboty ziemne sprzętem<br />

mechanicznym związane min.<br />

z układaniem instalacji kanalizacyjnej<br />

i wyrównywaniem gruntu.<br />

W efekcie w kilku miejscach parku<br />

zniszczone zostało naturalne runo<br />

parkowe, ukazała się martwica, co<br />

na stromych skłonach spowodowało<br />

obsuwanie się gruntu w stronę jeziora<br />

(ryc. 3).<br />

62<br />

1/2012

---

Skarpę pomiędzy południową<br />

elewacja dworu, a jeziorem umocniono<br />

pochyłymi murkami z kamienia<br />

polnego, osadzonego w zaprawie<br />

betonowej. Murki znajdują się na<br />

dwóch poziomach. Poważnym błędem<br />

było obetonowanie pni drzew<br />

rosnących w tym miejscu na skarpie.<br />

Na osi dworu z tego samego budulca<br />

wykonano prowadzące w stronę jeziora<br />

schody o szer. 1,7 m. W dolnej<br />

części skarpy schody rozszerzają się.<br />

Policzki schodów utworzono z pionowo<br />

ustawionych dużych kęsów<br />

kamienia o ostrych krawędziach.<br />

Kamieniem polnym umocniono<br />

także drogi wiodące do dworu<br />

od strony wszystkich trzech bram<br />

wjazdowych. Mają one szerokość<br />

3,30 m. Prace kamieniarskie w parku<br />

wykonano mało starannie, z wielką<br />

szkodą dla drzewostanu i wyglądu<br />

całego założenia.<br />

Projekt rewaloryzacji<br />

Project of revalorization<br />

Projekt rewaloryzacji paku<br />

zakłada przywrócenie jego dawnej<br />

wartości z uwzględnieniem współczesnych<br />

uwarunkowań. Przewidziano<br />

odtworzenie i uzupełnienie<br />

zachowanych historycznych elementów<br />

kompozycji i dopasowanie<br />

całości założenia do nowo pełnionych<br />

funkcji.<br />

Prace projektowe poprzedzono<br />

analizą map archiwalnych 6 i istniejących<br />

opracowań dotyczących badanego<br />

terenu 7 . Przeanalizowano stan<br />

zachowania układu kompozycyjno-<br />

-przestrzennego parku zestawiając<br />

zgromadzone materiały źródłowe<br />

z aktualnymi mapami, wynikami<br />

inwentaryzacji zieleni i wynikami<br />

szczegółowych badan terenowych<br />

dotyczących zachowania układu<br />

drogowego, układu nasadzeń, osi<br />

widokowych i kompozycyjnych.<br />

Odtworzono dawny układ komunikacyjny<br />

uwydatniając obsadzeniami<br />

uzupełniającymi historyczne<br />

aleje prowadzące zarówno przed<br />

stary, jak i przed nowy dwór oraz<br />

dwie drogi w stronę jeziora (ryc. 5).<br />

Obrys starego dworu podkreślono<br />

niskim żywopłotem akcentując miejsce<br />

ganku wiciokrzewem i krzewami<br />

lilaka. Zaprojektowano nową drogę<br />

spacerową o nawierzchni żwirowej<br />

i szerokości 1,0 m obiegającą pętlą<br />

całe założenie. Łączy ona hotel z odległymi<br />

częściami parku, a ruch na<br />

niej nie będzie kolidował z prywatną<br />

strefą wokół dworu. W północnej<br />

części założenia jej podkowiasty<br />

kształt odtwarza dawny przebieg drogi<br />

widoczny na mapie archiwalnej.<br />

Istotnym problemem, który należało<br />

rozwiązać, było dopasowanie<br />

nowego programu funkcjonalnego<br />

63

---

założenia i związanych z nim nowych<br />

obiektów, do zabytkowej struktury<br />

parku. Obiekt ma obecnie pełnić<br />

dwie funkcje: usługową – hotelu<br />

położonego w atrakcyjnym miejscu<br />

i funkcję prywatnej rezydencji o charakterze<br />

wypoczynkowym. Z funkcją<br />

hotelową związany jest parking, kort<br />

tenisowy, basen kąpielowy i pawilon<br />

– altana dla gości. W projekcie rewaloryzacji<br />

parku zasugerowano zmianę<br />

zlokalizowanych przez architekta<br />

obiektów tak, aby nie kolidowały<br />

z historycznym układem zadrzewień<br />

i ocalałymi fragmentami naturalnego<br />

runa parkowego 8 . Parking i kort<br />

umieszczono w pobliżu hotelu w zachodniej<br />

części założenia. Poniżej<br />

kortu teren opada w stronę jeziora.<br />

Zaprojektowano tu ogród użytkowy<br />

właściciela obiektu z sadem i winnicą.<br />

Poniżej przewiduje się umieszczenie<br />

ekologicznej oczyszczalni<br />

ścieków. W miejscu tym obsadzenie<br />

krajowymi gatunkami drzew i krzewów<br />

służy umocnieniu stromego<br />

w tym miejscu skłonu i łagodnemu<br />

przejściu od form ozdobnych w pobliżu<br />

pałacu ku naturalnym zadrzewieniem<br />

nad jeziorem.<br />

Otoczenie dworu uzyskało<br />

oprawę z krzewów i pnączy o dużych<br />

walorach dekoracyjnych. Na<br />

owalu podjazdu jest to róża okrywowa<br />

w obwódce ze strzyżonego bukszpanu,<br />

a na południowej elewacji pomieszczeń<br />

pod nowoprojektowanym<br />

tarasem – róże pnące (obsadzenie<br />

zgodnie z zaleceniem konserwatora<br />

zabytków). Przy wejściu do dworu<br />

od północy zaproponowano krzewy<br />

różaneczników i bluszcz, a na<br />

południowo -zachodniej ścianie milin<br />

amerykański. Wzdłuż nawierzchni<br />

utwardzonych wokół pałacu zaprojektowano<br />

żywopłot z niskiej tawuły.<br />

Tylko w bezpośrednim sąsiedztwie<br />

dworu będzie utrzymywany<br />

trawnik. Od północy jego granice<br />

stanowi biegnący łukiem wielogatunkowy<br />

ciąg krzewów, spinający<br />

i podkreślający linię rosnących tam<br />

drzew. Pozostałe nawierzchnie roślinne<br />

należy utrzymywać w postaci<br />

łąk parkowych i naturalnego runa.<br />

Nowoprojektowane w parku<br />

krzewy podkreślają drogi i ich<br />

Ryc. 5. Projekt koncepcyjny rewaloryzacji parku<br />

Fig. 5. Project of revalorization of the park in Rybieniec<br />

64<br />

1/2012

---

ozgałęzienia, wygradzają parking<br />

i prywatną przestrzeń wokół dworu.<br />

Niskie, przewieszające się i zadarniające<br />

krzewy mają szczególną funkcję<br />

do spełnienia w pobliżu murków<br />

oporowych na stoku poniżej pałacu:<br />

przykrywają je i dodatkowo umacniają<br />

zbocze. Przewiduje się „oswobodzenie”<br />

obetonowanych drzew<br />

i stworzenie „gniazd” dla obsadzeń<br />

maskujących murki.<br />

Wśród nowo dosadzanych<br />

drzew liściastych poza gatunkami<br />

uzupełniającymi istniejące układy<br />

alejowe zaproponowano pojedyncze<br />

sztuki o charakterze samotników, dobrze<br />

odcinające się zabarwieniem liści<br />

od tła. Wzbogacono także zestaw<br />

drzew iglastych dosadzając nowe egzemplarze<br />

w pobliżu pojedynczych<br />

istniejących, będących często w nie<br />

najlepszej kondycji. W ten sposób<br />

powstał m. in. ciąg roślin iglastych<br />

zamykających oś bocznej drogi<br />

wiodącej do małego, otoczonego<br />

lilakami wnętrza w cieniu okazalej<br />

lipy srebrzystej. Szpaler daglezji<br />

posadzonych wzdłuż zachodniej<br />

graniczy założenia wygrodzi część<br />

hotelową od strony pól.<br />

Zaproponowany dobór materiału<br />

roślinnego nawiązuje do istniejącego<br />

składu gatunkowego nasadzeń,<br />

a także gatunków stosowanych<br />

w okresie historycznym, z którego<br />

pochodzi założenie i uwzględnia<br />

indywidualne życzeniami inwestora.<br />

Wszelkie prace nad realizacją<br />

zaproponowanych obsadzeń w parku<br />

należy poprzedzić leczeniem<br />

uszkodzonych drzew i odtworzeniem<br />

żyzności zdegradowanej gleby.<br />

Podsumowanie,<br />

wnioski<br />

Summary, conclusions<br />

Zespół dworsko -parkowy w Rybieńcu<br />

zachował się w stanie pozwalającym<br />

na odczytanie jego<br />

pierwotnej kompozycji i przekształceń,<br />

którym podlegał na przestrzeni<br />

lat, co pozwoliło na przywrócenie<br />

głównych elementów dawnej kompozycji.<br />

Niezwykle cenny okazał się<br />

obecny w parku stary drzewostan,<br />

zróżnicowany w znacznym stopniu<br />

pod względem gatunkowym. Trudna<br />

do wytłumaczenia jest zupełna<br />

likwidacja zabudowań folwarcznych<br />

wykorzystywanych przez kilka<br />

dziesięcioleci przez Państwowe<br />

Gospodarstwa Rolne. Nowy właściciel<br />

z dużą starannością podszedł<br />

do udokumentowania i utrwalenia<br />

historycznej substancji (m.in. stary<br />

dwór, aleje parkowe). Pozytywnie<br />

odniósł się także do zmian lokalizacji<br />

nowych obiektów, pierwotnie degradujących<br />

zabytkowe i przyrodnicze<br />

walory parku. Wiele zastrzeżeń<br />

budzi jednak wykonawstwo robót<br />

ziemnych stabilizujących zbocza<br />

oraz drogowych.<br />

Staranne przygotowanie dokumentacji<br />

rewaloryzacyjnej to tylko<br />

część działań zmierzających do<br />

przywrócenia walorów zdegradowanemu,<br />

zabytkowemu obiektowi,<br />

równie ważna będzie staranna realizacja<br />

założeń projektu.<br />

Mapy i tabele wykonane przez autorów.<br />

Maps and tables made by authors.<br />

Maria Chojnacka<br />

Agnieszka Wilkaniec<br />

Piotr Urbański<br />

Katedra Terenów Zieleni i Architektury<br />

Krajobrazu<br />

Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu<br />

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu<br />

Department of Landscape Architecture<br />

Poznań University of Life Sciences<br />

Przypisy<br />

1<br />

Karolczak Z., 2009, Inwentaryzacja dawnego<br />

dworu w Rybieńcu, gm. Kiszkowo, woj.<br />

Wielkopolskie; dokumentacja techniczno-<br />

-konserwatorska, opracowanie wykonane na<br />

zlecenie właściciela parku, w jego posiadaniu.<br />

2<br />

Staszek S., 1985, Ewidencja parku dworskiego<br />

w Rybieńcu gmina Kiszkowo, maszynopis<br />

w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora<br />

Zabytków w Poznaniu.<br />

3<br />

Chlebowski B., Walewski W., 1889, Słownik<br />

Geograficzny Królestwa polskiego i innych<br />

Ziem Słowiańskich, Tom X, Nakładem Filipa<br />

Sulimierskiego i Władysława Walewskiego,<br />

Warszawa.<br />

4<br />

Seneta W., Dolatowski J., 2008, Dendrologia,<br />

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.<br />

5<br />

Mapa topograficzna założona w 1889 r.,<br />

wydana w 1940 r., w skali l: 25 000: Jabkowo<br />

(sekcja 3369), Archiwum Państwowe w Poznaniu.<br />

6<br />

Ibidem.<br />

7<br />

Karolczak Z., 2009, op. cit; Staszek S., 1985,<br />

op. cit.<br />

8<br />

Rewaloryzacja i rewitalizacja zespołu dworsko<br />

parkowego w Rybieńcu gm. Kiszkowo, Cierniewscy<br />

Architekci S.C. dokumentacja projektowa<br />

07. 10. 2009, maszynopis w archiwum pracowni<br />

projektowej.<br />

65

---

To¿samoœæ krajobrazu podstaw¹<br />

programu rewitalizacji terenów<br />

nadwodnych w Goeteborgu w Szwecji.<br />

„Nowy – stary krajobraz”<br />

Eliza Sochacka -Sutkowska<br />

Landscape Identification<br />

as the Basis for<br />

Regeneration Model<br />

of Waterfronts in<br />

Gothenbourg in<br />

Sweden. “New – Known<br />

Landscape“<br />

Wprowadzenie<br />

Introduction<br />

Goteborg jest drugim co do<br />

wielkości miastem w Szwecji, z liczbą<br />

mieszkańców przekraczającą pół<br />

miliona. Położony na zachodnim<br />

wybrzeżu, należy do miast, których<br />

potencjał rozwojowy zawsze<br />

stanowiła rzeka i dostęp do morza,<br />

a przez nie do świata. Wielka woda<br />

tworzyła tożsamość miasta. Miasto<br />

od początku XIX wieku miało charakter<br />

silnie przemysłowy – stocznie<br />

i porty przeładunkowe określały jego<br />

znaczenie. Przemysł morski stanowił<br />

też o problemach przestrzennych<br />

miasta – odcinając je od nabrzeży<br />

i defragmentując funkcjonalnie,<br />

przestrzennie i w konsekwencji<br />

społecznie.<br />

Dziś Goteborg nie jest już<br />

miastem stoczniowym, nadal jednak<br />

buduje swoją tożsamość w oparciu<br />

o związki z wodą. W mieście od<br />

końca lat 70. XX wieku zachodzą<br />

dynamiczne zmiany na wszystkich<br />

płaszczyznach jego struktury. Od<br />

ponad 30 lat trwa projektowanie i realizacja<br />

rewitalizacji nabrzeży nazywana<br />

Rozwojem Nabrzeży (Älvstranden<br />

Utveckling). Jest to długofalowy,<br />

całościowy proces prowadzony<br />

w sposób programowy i elastyczny<br />

wedle przyjętych trwałych założeń,<br />

które zostały scalone z opracowaną<br />

dla miasta wizją rozwoju. Mimo tego,<br />

że proces rewitalizacji nabrzeży Goteborga<br />

daleki jest jeszcze od ukończenia<br />

można dzisiaj powiedzieć, że<br />

zastosowany model okazał się udaną<br />

inwestycją. Wykreowano atrakcyjną<br />

i żywą przestrzeń miejską, między<br />

innymi dzięki wykorzystaniu oraz<br />

podkreśleniu specyfiki zastanego<br />

nadwodnego krajobrazu kulturowego.<br />

Analiza modelu goteborskiego<br />

może wskazać na pewne uniwersalne<br />

i możliwe do zastosowania również<br />

w naszym kraju, determinanty skutecznego<br />

rozwoju miasta poprzez rewitalizację<br />

nabrzeży przemysłowych<br />

w ujęciu krajobrazowym.<br />

T³o historyczne<br />

The historical context<br />

Miasto Goteborg jest stosunkowo<br />

młode, jak na warunki europejskie.<br />

Zostało założone przez króla<br />

Gustawa II Adolfa w 1621 roku jako<br />

portowe miasto twierdza. Jego strategiczne<br />

położenie na zachodnim<br />

wybrzeżu, u ujścia rzeki Gota pozwoliło<br />

zapewnić dogodny dostęp do<br />

Morza Północnego, uniezależniając<br />

szwedzki handel od duńskich ceł.<br />

Budowa miasta przyczyniła się niewątpliwie<br />

do ekspansji terytorialnej<br />

i politycznej Szwecji w XVII wieku.<br />

W wieku XIX Goteborg przekształca<br />

się w miasto przemysłowe, w którym<br />

to procesie znaczący udział mają<br />

brytyjscy fabrykanci. Miasto stało<br />

się też w tym czasie największym<br />

portem Skandynawii. W 1841 roku<br />

uruchomiono produkcję stoczniową.<br />

Trzy z największych stoczni świata<br />

zlokalizowano na północnym brzegu<br />

rzeki Gota naprzeciwko historyczne-<br />

66<br />

1/2012

---

go centrum. Stocznie Gotaverken,<br />

Lindholmen i Eriksberg na kilkanaście<br />

dziesięcioleci określiły wizerunek<br />

i sy<strong>mb</strong>olikę miasta zarówno w skali<br />

lokalnej jak i globalnej, decydując<br />

o krajobrazie miasta i jego tożsamości.<br />

Kryzys paliwowy lat 70. XX<br />

wieku dotkliwie dotknął przemysł<br />

stoczniowy całej Zachodniej Europy,<br />

jednak w Szwecji doprowadził<br />

niemal do całkowitego jego upadku.<br />

W wyniku zapaści gospodarczo-<br />

-strukturalnej miasto Goteborg straciło<br />

wszystkie swoje stocznie. Stocznie<br />

ostatecznie zamknięto w 1979 roku,<br />

działalność portową również wówczas<br />

wyprowadzono z miasta. Ponad<br />

15 000 pracowników stoczniowych<br />

i dużo więcej tych, z firm powiązanych<br />

z upadłym przemysłem, straciło<br />

pracę. Pozostały olbrzymie opuszczone<br />

tereny nadwodne, doskonale<br />

wyeksponowane w krajobrazie<br />

miasta, ale niedostępne doki i pirsy<br />

rzeki Gota. Zamarły krajobraz suwnic<br />

i żurawi stoczniowych i portowych,<br />

rozciągający się na długości 5 km<br />

nabrzeży, stanowić musiał dla mieszkańców<br />

przerażające świadectwo porażki.<br />

Okazał się jednak potencjałem,<br />

jaki miasto wykorzystało w sposób<br />

wzorcowy.<br />

Krajobrazowa obrona<br />

to¿samoœci Goteborga<br />

The defence of Gothenburg’s<br />

identity through its landscape<br />

Upadek przemysłu stoczniowego<br />

oznaczał dla Goteborga coś<br />

znacznie większego, niż miejscowy<br />

problem urbanistyczny i gospodarczy,<br />

oznaczał bowiem koniec<br />

dotychczasowej ery rozwoju miasta,<br />

którego dotychczasowa struktura,<br />

tak społeczno -gospodarcza, jak<br />

i funkcjonalno -przestrzenna podporządkowana<br />

była wyspecjalizowanej<br />

przemysłowej działalności. Miasto<br />

stanęło przed koniecznością zmiany<br />

przez lata utrwalonego w świecie<br />

wizerunku. Musiało znaleźć nowy,<br />

atrakcyjny i konkurencyjny sposób<br />

na dalszy rozwój, wykreować dobrą<br />

i możliwą do realizacji własną<br />

wizję. Na początku lat 80. powstała<br />

wizja rozwoju Goteborga jako<br />

„Przyjaznego Miasta” opartego na<br />

nauce, technologii, zrównoważonym<br />

rozwoju oraz odnowie związków<br />

miasta z wodą, którego mieszkańcy<br />

są jej podmiotem. Wykreowana<br />

dla Goteborga wizja spowodowała<br />

nowe otwarcie w jego historii, ale<br />

takie które pozwoliło wykorzystać<br />

i wzmocnić istniejące atuty miasta<br />

oraz kontynuować tradycję i dziedzictwo<br />

kulturowe pokoleń swoich<br />

mieszkańców.<br />

Za wizją podążyła konsekwentnie<br />

realizowana i rozwijana strategia<br />

działań rewitalizacyjnych. Rewitalizacją<br />

objęto tereny trzech stoczni<br />

oraz portu towarowego i terenów<br />

przyległych zlokalizowane na północnym<br />

nabrzeżu miasta. Teren był<br />

wcześniej niemal w całości użytkowany<br />

przemysłowo i w bardzo<br />

niewielkim stopniu zamieszkany. Rewitalizowany<br />

obszar nazwany Norra<br />

Älvstranden (Północne Nabrzeża<br />

Rzeki) obejmował powierzchnię 290<br />

ha, w tym 40 ha wód doków. W 1989<br />

roku, po licznych konsultacjach społecznych,<br />

miasto zatwierdziło plan<br />

ogólny zagospodarowania terenów<br />

Norra Älvstranden.<br />

Ryc. 1. Plan zagospodarowania rewitalizowanych nabrzeży Norra Alvstranden w Goteborgu [Ivarson, Andersson 2011]<br />

Fig. 1. Development plan of regenration of Norra Alvstranden waterfront [Ivarson, Andersson 2011]<br />

67

---

Ryc. 2. Zachowany element krajobrazu<br />

stoczniowego – dawna pochylnia adaptowana<br />

na przestrzeń integracyjną dla młodzieży.<br />

Osiedle Vastra Eriksberg w Goteborgu<br />

Fig. 2. A preserved element of industrial<br />

landscape – former shipyard’s slipway<br />

creates a skate -park using by the youth as<br />

a gathering place<br />

Podstawowym założeniem programu<br />

rewitalizacji terenów Norra<br />

Älvstranden było pełne udostępnienie<br />

i przybliżenie nabrzeży mieszkańcom,<br />

wprowadzenie zróżnicowanej<br />

struktury funkcjonalnej, w której<br />

nacisk postawiono na rozwój nauki,<br />

badań i edukacji ponadto ochrona<br />

historycznej spuścizny obszaru jako<br />

świadectwa tożsamości miasta oraz<br />

osiągnięcie wysokiej jakości środowiska,<br />

zarówno w wymiarze przestrzennym,<br />

społecznym i przyrodniczym.<br />

[Cadell 2008]. Za kluczowe<br />

uznano konieczność kreacji struktury<br />

przestrzeni publicznych kluczowych<br />

dla budowy tożsamości miasta oraz<br />

kreacji miasta przyjaznego.<br />

Zapewnienie dostępności rewitalizowanych<br />

nabrzeży w wymiarze<br />

fizycznym oparto na koncepcji stworzenia<br />

ciągłej, zróżnicowanej programowo<br />

sieci przestrzeni publicznej,<br />

której rdzeniem jest promenada<br />

nadwodna, biegnąca wzdłuż całego<br />

rewitalizowanego terenu. Na nią<br />

nanizane zostały różnorodne miejsca<br />

spotkań w postaci placów, parków,<br />

przestrzeni zabaw czy przestrzeni<br />

wystaw. Miejsca te stanowią funkcjonalne<br />

węzły całej sieci przestrzeni<br />

publicznej obszaru. Stanowią lokalne<br />

centra urbanistyczne i społeczne,<br />

integrując użytkowników wokół różnych<br />

form aktywności rekreacyjnej<br />

i umysłowej. W celu optymalizacji<br />

przebiegu promenady nadwodnej<br />

oraz zwiększenia łączności pomiędzy<br />

poszczególnymi częściami<br />

zagospodarowywanych nabrzeży<br />

zastosowano kładki pieszo -rowerowe<br />

ponad basenami i dokami. Aby<br />

obszar powiązać z centrum miasta<br />

wprowadzono zrównoważoną sieć<br />

komunikacji publicznej, w tym szybki<br />

tramwaj wodny, kursujący z dużą<br />

częstotliwością na odcinku całego<br />

rewitalizowanego nabrzeża w sieci<br />

kilku przystanków zlokalizowanych<br />

przy głównych placach nabrzeża.<br />

Główna nadwodna struktura przestrzeni<br />

publicznej została również<br />

ściśle powiązana z terenami położonymi<br />

głębiej, poprzez sieć węzłów<br />

przestrzeni publicznej w postaci<br />

podporządkowanych układów dojść<br />

do nabrzeży. Struktura przestrzeni<br />

publicznej nabrzeży charakteryzuje<br />

się hierarchicznością, ciągłością<br />

i spójnością zastosowanych rozwiązań.<br />

Utworzona sieć przestrzeni<br />

publicznej, w całej swej różnorodności<br />

przyjmowanych form w sposób<br />

optymalny i jednocześnie naturalny<br />

otwiera cały obszar na rzekę, funkcjonalnie<br />

się z nią łącząc.<br />

W celu zdefiniowania kulturowej<br />

wartości przestrzeni publicznych<br />

obszaru Norra Älvstranden<br />

sięgnięto po sy<strong>mb</strong>olikę związków<br />

z wodą i podkreślenie wyjątkowej<br />

roli nabrzeży w historii miasta.<br />

Wykorzystano wymowę zastanego<br />

krajobrazu. Planowana struktura<br />

przestrzenna w ramowym układzie<br />

w dużym stopniu odwzorowuje<br />

historyczny podział przestrzeni,<br />

przyporządkowując im nowy sposób<br />

przeznaczenia i zagospodarowania.<br />

Zachowano również w większości<br />

nazewnictwo dzielnic zgodnie z poprzednimi<br />

nazwami stoczni i portu.<br />

Koncepcja zagospodarowania zakładała<br />

adaptacje wielu charakterystycznych<br />

elementów stoczniowego<br />

zagospodarowania: zarówno<br />

obiektów architektury przemysłowej<br />

jak i infrastruktury i tektoniki nabrzeży.<br />

Ochronę i wykorzystanie<br />

dziedzictwa kulturowego nabrzeży<br />

realizowano poprzez priorytetową<br />

i możliwie największą adaptację<br />

istniejącej zabudowy przemysłowej<br />

i powiązanie z nią wprowadzanej<br />

architektury. W pierwszej kolejności<br />

koordynująca proces rewitalizacji<br />

miejska agencja rozwoju 1 szukała<br />

odpowiednich funkcji dla dużych<br />

budowli jakimi są hale stoczniowe.<br />

68<br />

1/2012

---

Zabytkowe budynki przekształcono<br />

na obiekty uniwersyteckie, hotele,<br />

sale wystawowe, restauracje, obiekty<br />

sportowe, a również siedziby firm<br />

(ryc. 1). Ponadto szczególną wagę<br />

przywiązywano do sposobu zagospodarowania<br />

przestrzeni publicznych<br />

z zachowaniem elementów<br />

infrastruktury stoczniowej, w sposób<br />

podkreślający tożsamość i sy<strong>mb</strong>olikę<br />

miejsca. W charakterystycznych<br />

punktach nabrzeża, wykorzystując<br />

istniejące pochylnie stoczniowe, pirsy,<br />

doki oraz przestrzenie wokół adaptowanych<br />

budynków stoczniowych<br />

urządzono otwarte miejsca spotkań<br />

– węzły sieci przestrzeni publicznej.<br />

Miejsca te stanowią główne strefy<br />

identyfikacji przestrzeni, niosąc treści<br />

sy<strong>mb</strong>oliczne oraz pełniąc w różnej<br />

formie funkcje dydaktyczne.<br />

Udanym przykładem wykorzystania<br />

tradycji miejsca jest zagospodarowanie<br />

dawnej pochylni służącej<br />

do wodowania statków stoczni Eriksberg<br />

na przestrzeń integracyjną dla<br />

młodzieży, wyposażoną w elementy<br />

dla jazdy wyczynowej na rowerach<br />

i deskorolkach. Nowa funkcja świetnie<br />

wpisuje się w ukształtowanie<br />

dawnej pochylni, a zastosowane<br />

materiały: betonowe i drewniane elementy<br />

wyposażenia tego specyficznego<br />

skateparku dobrze współgrają<br />

z zachowanym oryginalnym zagospodarowaniem.<br />

Dawny slip skupia<br />

młodzież w atrakcyjnym dla niej<br />

użytkowo i krajobrazowo miejscu,<br />

pozwalając cieszyć się bezpośrednim<br />

sąsiedztwem wody, która w zależności<br />

od swojego poziomu w zmiennym<br />

stopniu oblewa krańce obiektu.<br />

Wykorzystanie charakterystycznej<br />

infrastruktury pozwoliło nie tylko doskonale<br />

wpisać obiekt w otoczenie,<br />

ale też dało niepowtarzalny charakter<br />

miejscu, co jest szczególnie pożądaną<br />

przez młodzież cechą. Młodzi<br />

użytkownicy przestrzeni w naturalny<br />

sposób przyswajają historię miejsca,<br />

w którym mieszkają, a krajobraz<br />

kulturowy Eriksberga nadal współdefiniuje<br />

tożsamość miasta (ryc. 2).<br />

Na uwagę zasługuje również<br />

pomysł stworzenia na wysuniętym<br />

nabrzeżu doku otwartej galerii sztuki,<br />

gdzie lokalni artyści sami wystawiają<br />

swoje prace, a mieszkańcy mogą je<br />

obejrzeć, zakupić, nawiązać kontakty<br />

lub po prostu spędzić przyjemnie<br />

wolny czas (ryc. 3). Obiekt również<br />

korzysta z walorów bezpośredniego<br />

sąsiedztwa z rzeką, położenie doku<br />

pozwala cieszyć się użytkownikom<br />

dalekimi otwarciami przebiegającymi<br />

wzdłuż osi rzeki, które zamyka<br />

odległa sylweta centrum Goteborga.<br />

Dodatkowym atutem rozwiązania,<br />

budującym niespotykany klimat galerii<br />

jest bliskie sąsiedztwo przepływających<br />

torem wodnym pasażerskich<br />

liniowców i mniejszych statków.<br />

Integrujące użytkowników miejsca<br />

utworzono również w strefie Parku<br />

Naukowego Lindholmen, gdzie<br />

nadwodny główny plac dzielnicy –<br />

Lindholmsplatsen łączy ze sobą kampus<br />

Uniwersytetu Technologicznego<br />

Chalmers ze strefą biznesu i wdrożeń<br />

technologii. Wspólny plac stanowi fizyczną<br />

platformę dla wymiany myśli<br />

studentów, naukowców i praktyków.<br />

Najbardziej rozpoznawalnym<br />

elementem krajobrazu rewitalizowanych<br />

północnych nabrzeży Goteborga<br />

pozostaje 80 -metrowej wysokości<br />

pomarańczowa suwnica stoczniowa.<br />

Ten oryginalny element wyposażenia<br />

dawnej stoczni Eriksberg, widoczny<br />

w promieniu wielu kilometrów, stanowi<br />

dzisiaj ważny w skali miasta<br />

landmark i ważny element tożsamości<br />

mieszkańców 2 . Motyw suwnicy<br />

wykorzystywany jest dzisiaj jako<br />

Ryc. 3. Otwarta galeria utworzona na<br />

dawnym pirsie doku stoczniowego – węzeł<br />

przestrzeni publicznej<br />

Fig. 3. Open galery arranged in a former<br />

shipyard pier – a node of a public realm<br />

network<br />

69

---

Ryc. 4. „Landmark” rewitalizownych<br />

nabrzeży – zachowana wśród zabudowy<br />

mieszkaniowej suwnica Eriksberg<br />

Fig. 4. A landmark of the regenerated<br />

waterfronts – preserved within dwellings<br />

shipyard crane Ericsberg<br />

znak – logo tak osiedla, jak i całego<br />

zespołu rewitalizowanych nabrzeży,<br />

a często nawet miasta (ryc. 4). Suwnica<br />

jest zaliczana do jednego z 23<br />

znaków akcentujących przestrzeń<br />

publiczną nabrzeży północnych.<br />

Poszczególne obiekty współtworzą<br />

rodzaj miejskiej kolekcji sztuki, której<br />

tematem jest tożsamość. Tworzą<br />

w przestrzeni miasta rodzaj me<strong>mb</strong>rany<br />

znaczeniowej, a jej elementy<br />

składowe użytkownik waterfrontu<br />

może stopniowo odkrywać: fizycznie<br />

i mentalnie.<br />

Rozpoznawalnym i skutecznie<br />

promowanym przez miejską agencję<br />

rozwoju nabrzeży landmarkiem<br />

krajobrazu Goteborga jest sama<br />

rzeka Gota. Jej charakterystyczna<br />

linia brzegowa stanowi dzisiaj sy<strong>mb</strong>ol<br />

rewitalizacji i wdrażanej wizji<br />

„Przyjaznego Miasta”. Jest niepowtarzalnym,<br />

bo przypisanym wyłącznie<br />

Goteborgowi logiem, zapisem jego<br />

DNA. Pawilon przeznaczony dla<br />

spotkań uczestników rewitalizacji,<br />

organizacji debat społecznych nad<br />

dalszym kształtem procesu oraz<br />

stanowiący miejsce informacji o rozwoju<br />

miasta, otwarty w 2004 roku,<br />

wyposażono w wielką, precyzyjną<br />

makietę ukazującą obecne i planowane<br />

zagospodarowanie nabrzeży<br />

Goteborga. Elewację pawilonu zdobi<br />

zaś niczym znak firmowy zarys linii<br />

brzegowej rzeki Gota.<br />

Istotnym atutem Goteborga<br />

jest jego rzeźba terenu, skaliste<br />

wzgórza z obu stron otaczają dolinę<br />

rzeki Gota, dając możliwości kreacji<br />

fantastycznych punktów i platform<br />

widokowych. Tę charakterystyczną<br />

cechą krajobrazu w pełni wykorzystano<br />

w obszarze NÄ dla budowy<br />

parków, pozwalając powiązać<br />

w atrakcyjny sposób rewitalizowany<br />

teren z położonym na drugim brzegu<br />

centrum miasta, jak i z przyległymi<br />

dzielnicami. Dwa utworzone parki<br />

zlokalizowano właśnie na wzgórzach<br />

położonych nad samą rzeką. Największy<br />

Färjenas Park zamyka cały<br />

zespół urbanistyczny od zachodu,<br />

stanowiąc jednocześnie granicę miasta.<br />

Park został utworzony w 2008<br />

roku na dawnych terenach przemysłowo<br />

– mieszkaniowych. Zachowano<br />

niektóre pozostałości domostw<br />

i otaczających je ogródków, poddane<br />

konserwacji stanowią urokliwe miejsca<br />

pikników. Park posiada szereg<br />

atrakcyjnych otwarć widokowych,<br />

wizualnie wiążąc dzielnicę dawnej<br />

stoczni z miastem i otaczającym<br />

krajobrazem otwartym. Również<br />

Park Natury położony na wzgórzu<br />

Sörhallsberget, w miejscu atrakcyjnego<br />

krajobrazowo przełamania linii<br />

rzeki stanowi doskonałe miejsce wypoczynku<br />

oraz spektakularny punkt<br />

widokowy (ryc. 5). Również poszczególne<br />

fragmenty zagospodarowania<br />

urbanistycznego nabrzeży zostały<br />

ukształtowane w sposób zachowujący<br />

widokowe powiązania z rzeką.<br />

Ryc. 5. Powiązania widokowe utworzonego<br />

na wzgórzu Sörhallsberget Parku Natury<br />

z otoczeniem<br />

Fig. 5. Scenic axis connecting<br />

a Sörhallsberget Hill Nature Park with its<br />

surroundings<br />

70<br />

1/2012

---

Ryc. 6. Węzeł przestrzeni publicznej – plac utworzony w osi promenady nadwodnej przy<br />

adaptowanych na funcje kultury i usług hallach stoczni Eriksberg<br />

Fig. 6. A node of a public realm network – square within a quay promenade, arranged in front<br />

of former shipyard workshops, preserved and adapted for public uses<br />

Główne wnętrza urbanistyczne<br />

dzielnic Eriksberg i Sannegardshamnen<br />

otwierają się na wodę oraz dominanty<br />

jej drugiego brzegu. Walor<br />

starannego widokowego powiązania<br />

z wodą poszczególnych wnętrz urbanistycznych<br />

zagospodarowywanych<br />

stoczni Gotaverken, Lindholmen<br />

i Eriksberg dynamizuje kompozycję<br />

i definiuje cały krajobraz rewitalizowanych<br />

terenów. Podkreślić należy,<br />

że rzekę uczyniono osią, marką<br />

i spoiwem realizowanych inwestycji<br />

w rozumieniu funkcjonalnym,<br />

sy<strong>mb</strong>olicznym i kompozycyjno-<br />

-widokowym (ryc. 6).<br />

Wnioski<br />

Conclusion<br />

Realizacja planu rewitalizacji<br />

terenów Norra Älvstranden, która stała<br />

się kołem zamachowym rozwoju<br />

Goteborga, w ramach idei tworzenia<br />

„Przyjaznego Miasta” ukazuje jak<br />

wielką rolę przypisano ochronie<br />

i eksponowaniu dziedzictwa kulturowego<br />

nabrzeży, zapisanego w ich<br />

krajobrazie. Zastany industrialny<br />

krajobraz uznany został przez autorów<br />

planu nie tylko za kulturowo<br />

wartościowy jako świadectwo historii<br />

miasta, ale również społecznie integrujący,<br />

bo stanowiący silnie zakodowany<br />

w świadomości i emocjach<br />

mieszkańców element rozpoznania<br />

miasta. W planie rewitalizacji przyjęto,<br />

że maksymalne zachowanie<br />

tkanki materialnej dawnego zagospodarowania<br />

pozwoli ochronić<br />

delikatną, niematerialną i nie zawsze<br />

uświadamianą przez mieszkańców,<br />

ale wyraźnie przez nich odczuwaną<br />

wartość – wartość poczucia<br />

ich własnej tożsamości. Społeczna<br />

wrażliwość i podmiotowe podejście<br />

do mieszkańców w realizowanym<br />

projekcie, w połączeniu z wielkim<br />

poszanowaniem kulturowej wartości<br />

dziedzictwa przestrzeni, w tym<br />

znaczenia związku miasta z wodą,<br />

dały narzędzie dla kreacji unikalnych<br />

i autentycznych miejsc i krajobrazów,<br />

świetnie dostosowanych do<br />

potrzeb użytkowników. Pozwoliły<br />

ponadto nakreślić i utrwalić nowy,<br />

ale nie obcy wizerunek i profil miasta,<br />

co z pewnością przyczyniło się<br />

do sukcesu jaki osiągnął Goteborg,<br />

jako miasto atrakcyjne do życia,<br />

pracy, nauki i wypoczynku oraz<br />

konkurencyjne na rynku globalnym<br />

w dziedzinach IT, na które postawiło.<br />

Tak skuteczne wykorzystanie<br />

potencjału zastanego krajobrazu<br />

i jego historii dla budowy tożsamości<br />

na nowo organizowanej przestrzeni<br />

w procesie przekształcenia zamkniętych,<br />

poprzemysłowych nabrzeży<br />

w dostępną, żywą i atrakcyjną przestrzeń<br />

życia, pracy i wypoczynku<br />

pozwala wskazać główne wytyczne<br />

mogące mieć uniwersalne zastosowanie<br />

w procesach rewitalizacyj-<br />

71

---

nych. Do czynników decydujących<br />

o sukcesie modelu Norra Älvstranden<br />

w tym zakresie zaliczyć należy:<br />

Wpisanie projektu rewitalizacji<br />

nabrzeży w całościową wizję<br />

odnowy miasta i poprawy jakości<br />

życia, tutaj opartą na idei kreacji<br />

„Przyjaznego miasta”.<br />

Oparcie rozwoju rewitalizowanych<br />

terenów i następnie rozwoju<br />

miasta na osi rzeki, której nadano<br />

znaczenie marki i sy<strong>mb</strong>olu miasta,<br />

jako niepowtarzalnego elementu<br />

jego tożsamości, co stało<br />

się marketingowym motorem<br />

procesu rewitalizacji – podkreślanie<br />

wyjątkowości położenia<br />

rewitalizowanego obszaru.<br />

Nastawienie na spełnienie rzeczywistych<br />

potrzeb obecnych i potencjalnych<br />

mieszkańców, w tym<br />

wzmocnienie ich identyfikacji<br />

z przekształcanym miejscem.<br />

Wykorzystanie i podkreślenie elementów<br />

krajobrazu kulturowego<br />

nabrzeży, w tym przyjęcie za<br />

priorytetową adaptację obiektów<br />

istniejącego zagospodarowania,<br />

dla kreacji miejsc unikalnych<br />

w charakterze stanowiących<br />

o identyfikacji przestrzeni nadwodnej<br />

– trwałość zapisu krajobrazowego.<br />

Budowę ciągłej, hierarchicznej<br />

i zróżnicowanej morfologicznie<br />

sieci przestrzeni publicznej ściśle<br />

funkcjonalnie i przestrzennie<br />

powiązanej z wodą.<br />

Wprowadzenie nad wodą różnorodnych<br />

funkcjonalnie, dopasowanych<br />

do potrzeb mieszkańców<br />

przestrzeni aktywności jako węzłów<br />

sieci przestrzeni publicznej.<br />

Wzmocnienie widokowych powiązań<br />

terenu z rzeką i miastem<br />

dzięki utworzeniu węzłów przestrzeni<br />

publicznej, w tym parków<br />

w miejscach posiadających dalekie<br />

otwarcia widokowe – podkreślenie<br />

walorów naturalnego<br />

krajobrazu.<br />

Wprowadzenie szeregu elementów<br />

zagospodarowania przestrzeni<br />

otwartych, w tym elementów<br />

małej architektury i elementów<br />

sztuki mających wymowę sy<strong>mb</strong>oliczną<br />

i edukacyjną odnoszącą się<br />

do tożsamości miejsca.<br />

Zdjęcia wykonała autorka.<br />

Photographs made by author.<br />

Eliza Sochacka -Sutkowska<br />

Katedra Projektowania Krajobrazu<br />

Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa<br />

Zachodniopomorski Uniwersytet<br />

Technologiczny w Szczecinie<br />

Faculty of Landscape Design<br />

Department of Environmental Management<br />

and Agriculture<br />

Westpomeranian University of Technology<br />

in Szczecin<br />

Przypisy<br />

1<br />

Norra Alvstranden Utveckling AB firma<br />

w całości jest własnością miasta Goteborg,<br />

posiada jednak niezależny zarząd i budżet.<br />

2<br />

Po doświadczeniach miasta Malmo, gdzie<br />

po upadku stoczni Kockumus teren „dobrze”<br />

oczyszczono z dźwigów i żurawi, doceniono<br />

wartość sy<strong>mb</strong>oliczną jaką nieść może krajobraz<br />

industrailny dla mieszkańców. Tam bowiem,<br />

gdy rozbierano i wywożono olbrzymią, 138<br />

metrowej wysokości suwnicę Kockumus<br />

mieszkańcy zebrali się, a w tłumie słychać było<br />

głośny płacz. Na pamiątkę tego wydarzenia<br />

demontujący dźwig pracownicy koreańskiej<br />

firmy, która kupiła stoczniowy majątek, nadali<br />

suwnicy przydomek „Łzy Malmo”.<br />

Literatura<br />

1. Cadell Ch., 2008, Regeneration<br />

in european cities: Making connections<br />

Case Study of Norra Älvstranden,<br />

Gothenburg (Sweden) Project<br />

funded by the Joseph Rowntree<br />

Foundation URBED Ltd.<br />

2. Ivarson L., Andersson M., 2011,<br />

The Älvstranden Process, 2000–2010.<br />

From Riverside to Rivercity, http://<br />

www.alvstranden.com.<br />

3. http://www.alvstranden.com/<br />

4. http://en.wikipedia.org/wiki/Gothenburg<br />

5. http://www.goteborg.se/wps/<br />

portal/stadsbyggnad<br />

72<br />

1/2012

---

Renewal of Industrial<br />

Cityscape. Case Study<br />

in Covilha, Portugal<br />

Anna Marta W³odarczyk<br />

Odnowiony<br />

krajobraz<br />

poprzemys³owy.<br />

Studium przypadku<br />

w Covilha, Portugalia<br />

Introduction<br />

Wstêp<br />

Fig. 1a. Location – marking of the distant landscapes<br />

Ryc. 1a. Lokalizacja – zaznaczenie krajobrazów odległych<br />

The paper presents the problem<br />

of transformation of the industrial cityscape<br />

in Portugal. This kind of cityscape<br />

in Europe is broadly described<br />

also by German authors. On one<br />

hand, the history of development, urban<br />

structure and appearance meant<br />

as maintaining the historical picture<br />

of the building heritage is shown in<br />

Berlin’s overview of the metropolis<br />

[Senatsverwaltung fuer Stadtentwicklung<br />

2009]. Similarly, the revitalization<br />

of architecture and generally its<br />

re -use is to be observed in the analysis<br />

of historical towns with little industrial<br />

history [Santifaller, 2008]. On the<br />

other hand the well known monuments<br />

in Great Britain were precisely<br />

researched by English authors, who<br />

familiarized us with many elements<br />

of cityscape in form of industrial archaeology<br />

[Stratton, Trinder 1997].<br />

Besides, literature discusses as well<br />

the subject of landscape in form of<br />

garden -cities connected with urban<br />

industrialization [Czyżewski 2009].<br />

Fig. 1b. The slightly built -up cityscape of<br />

Covilha (from the west): The upper part of<br />

the industrial district Distrito da Ribeira da<br />

Goldra. Marked white: Part of the complex of<br />

woollen factories about 1900, (marked grey):<br />

The Royal Cloth Factory.<br />

Sources: The photo made in the UBI<br />

University – Faculty of Civil Engineering<br />

(photo of poster)<br />

Ryc. 1b. W niewielkiej części zabudowany<br />

krajobraz Covilha (od strony zachodniej).<br />

Górna część dzielnicy przemysłowej Distrito<br />

da Ribeira da Goldra. Na biało zaznaczono:<br />

fragment kompleksu fabryk wełny około<br />

roku 1900. Na szaro zaznaczono: Królewską<br />

Fabrykę Odzieży.<br />

Źródła: Fotografia posteru na Uniwersytecie<br />

UBI – Wydział Budownictwa<br />

73

---

Nevertheless, in Covilha in the<br />

period of industry, at the beginning<br />

of the 20 th century (cf. Fig. 1a, 1b) the<br />

style of architecture within the district<br />

cityscape was harmoniously composed<br />

with the surrounding topography.<br />

In the following decades this<br />

image changed [Włodarczyk 2009].<br />

In the period of post -industrial<br />

degradation, advanced building<br />

technology and a growing nu<strong>mb</strong>er<br />

of inhabitants led to a vertical urban<br />

densification (cf. the background of<br />

the overview Fig. 2). The prevailing<br />

character of the vernacular architecture<br />

was affected by new styles of<br />

housing, losing the harmony it had,<br />

i.e. the natural mountainous horizontal<br />

line. In addition, the degradation<br />

of the old factories caused the spatial<br />

transformation of the original industrial<br />

overview. This process started<br />

slowly and spontaneously. The rehabilitation<br />

process that followed, by<br />

contrast, rapidly changed the urban<br />

fabric of the remaining factories.<br />

The period of post-<br />

-industrial rehabilitation<br />

Okres rehabilitacji<br />

postindustrialnej<br />

The analysis is researched as<br />

based on two kinds of cityscapes in<br />

Covilha: Remote and adjacent cityscapes<br />

[Włodarczyk 2009].<br />

The remote views take in almost<br />

the total UBI Area and its nearest surroundings.<br />

The adjacent views take<br />

Fig. 2. The industrial complex of woollen factories in the upper part of the Ribeira da Goldra river<br />

valley in the 1980s. The complex is placed in the typical mountainous conditions of Covilha. It is<br />

to see, that the buildings in the foreground are properly matched to the rough shape of the ground.<br />

They seem to fulfil the valley completely.<br />

View from the west. In the foreground (on the left): The UBI University and (on the right) two<br />

smokestacks as characteristic dominating cityscape features. In the background: The modern<br />

shapes of housing estates built in the 1970s. Denotations (Fig. 2):<br />

Nos. 1 -3, 9, 10: A group of former factories which has been transformed into university buildings<br />

and new university structures; No. 10: An operating textile factory<br />

Nos. 3.1, 8.1: The historical smokestacks of the transformed factories, which serve as visually<br />

dominant orientation points in the district,<br />

a, b: The listed chapels of the district<br />

Sources: The author’s analysis on the photo – slide scanned in CREA, UBI University, The<br />

Museum of Wool Manufacturing<br />

Ryc. 2. Przemysłowy kompleks fabryk wełny w górnej części doliny rzeki Ribeira da Goldra<br />

w latach 1980. Zespół znajduje się w typowych górskich warunkach Covilha. Można zauważyć,<br />

że budynki z przodu fotografii są dopasowane do nierównego kształtu gruntu. Zdają się one<br />

wypełniać dolinę całkowicie.<br />

Widok od strony zachodniej. Z przodu fotografii (po lewej stronie) Uniwersytet UBI oraz (po<br />

prawej stronie) dwa kominy jako charakterystyczne dominujące pionowe cechy krajobrazowe.<br />

W tle: kształty współczesnych zespołów mieszkaniowych wzniesionych w latach 1970.<br />

Oznaczenia (Ryc. 2):<br />

Nr 1 -3, 9, 10: grupa dawnych fabryk, które zostały przekształcone w budynki uniwersytetu oraz<br />

w inne struktury z nimi związane.<br />

Nr 10: Działająca jeszcze fabryka tekstylna<br />

Nr 3.1, 8.1: Historyczne kominy przekształconych fabryk, które służą jako wizualnie dominujące<br />

punkty orientacyjne w dzielnicy<br />

a, b: chronione zabytkowe kaplice.<br />

Źródła: analizy autorskie na fotografii, przezrocze pochodzące z Uniwersytetu UBI, Muzeum<br />

Manufaktury Welny<br />

74<br />

1/2012

---

in parts of the remote view while the<br />

remainder of the researched space<br />

becomes the nearest surroundings.<br />

The first type of cityscape is necessary<br />

to show the quantitative features,<br />

distinguishing between the amount of<br />

original and new elements in the UBI<br />

Area. The second type of cityscape<br />

presents qualitative features, discovering<br />

the type of adjacent views. They<br />

permit new perceptions of the UBI<br />

Area, which consist of visual breaks<br />

and cityscape windows.<br />

Most photographs of the remote<br />

cityscapes are taken with the camera<br />

facing south. They are considered to<br />

be the most representative pictures of<br />

the case study, and take into account<br />

the hilly topography of the investigated<br />

area and the typical (in these<br />

conditions) way of building.<br />

The photographs of the visual<br />

break (cf. Fig. 5a) and the cityscape<br />

window (cf. Fig. 5b) are taken from<br />

the northeast as the most representative<br />

examples as well, considering<br />

the location and mountainous nature<br />

of the topography. Other kinds of<br />

photographs might also have been<br />

taken (from the east or north), but<br />

geographic conditions and the architectural<br />

composition would make the<br />

view difficult to read. Therefore, the<br />

photographs and cityscapes of the<br />

UBI Area have been analysed from<br />

the north and partially from the west<br />

and southwest. Furthermore, it should<br />

be mentioned that the marked cityscape<br />

window was neither planned<br />

nor protected during the period of<br />

degradation. It still exists, however,<br />

during the period of post -industrial<br />

rehabilitation. The view is situated<br />

near the investigated area.<br />

The cityscape analysis begins<br />

with a historical view over the city in<br />

about 1900 (cf. Fig. 1b). The typical<br />

feature of this photo is a harmonious<br />

line created by the low and long industrial<br />

architectural structures and<br />

by some surrounding buildings. The<br />

industrial architecture is matched to<br />

the hills in the Ribeira da Goldra river<br />

valley (cf. Fig. 2).<br />

The situation of the industrial<br />

complex along the river valley is<br />

visible in the photo in Fig. 3 and 4.<br />

Here the horizontal line of the factories<br />

typical for the woollen industry<br />

of Covilha is evident. The historical<br />

flat and small -scale style of the city’s<br />

architecture has to be compared with<br />

the large -scale, high -rise structures<br />

built in the 1970s (cf. Fig.3 and 4),<br />

which changed the horizontal character<br />

to a vertical one.<br />

Besides, the projects of the architectural<br />

re -use and re -integration<br />

resulted in brand -new forms either<br />

growing out of the old buildings<br />

or simply being added to the destroyed<br />

industrial structures (cf. Fig.<br />

4, 6a). These technical and aesthetic<br />

changes currently influence not only<br />

the general industrial cityscape but<br />

also the character of the surrounding<br />

open areas. It is therefore possible<br />

to observe a loss of vernacular local<br />

values within the built environment.<br />

New open space created by distinctly<br />

transformed architecture has a vertical<br />

spatial style (cf. Fig. 4) in contrast<br />

to existing original areas, which have<br />

largely horizontal lines (cf. Fig. 1b).<br />

Moreover, enjoying the view of the<br />

Fig. 3. The intensively built -up cityscape of Covilha in 2004 (on the left: marked white, viewed<br />

from the west): The upper part of the industrial district Distrito da Ribeira da Goldra. On the right:<br />

The former industrial residence, now re -used as a part of the university library. Photo: The author<br />

Ryc. 3. Intensywnie zabudowany krajobraz Covilha w roku 2004 (po lewej stronie: zaznaczony na<br />

biało widok od strony zachodniej): górna okolica dzielnicy przemysłowej Distrito da Ribeira da<br />

Goldra. Po prawej stronie: dawna rezydencja przemysłowa obecnie zaadaptowana funkcjonalnie<br />

jako część biblioteki uniwersyteckiej. Fotografia: Autorka<br />

75

---

UBI Area it is possible to perceive<br />

that the spatial upgrading of the industrial<br />

areas leans more toward the<br />

currently international building style<br />

than toward the original indigenous<br />

character of the industrial settlements<br />

(cf. Fig. 3 and 4). Moreover, a perception<br />

of the remote view of the city is<br />

often possible thanks to the spaces of<br />

streets and the surrounding hills (cf.<br />

Figs. 6a -6b).<br />

One visual break and one cityscape<br />

window have been chosen<br />

(mentioned above) from many possible<br />

cases. They look into the research<br />

area from the outside, from the<br />

north. These adjacent cityscapes offer<br />

a view of the UBI Area (cf. Fig. 5b)<br />

and of industrial buildings nearby (cf.<br />

Fig. 5a), illustrating in an appropriate<br />

way the character of the places from<br />

where these buildings are viewed.<br />

New industrial<br />

cityscape: Remote and<br />

near views<br />

Nowy industrialny pejza¿:<br />

w oddaleniu i bliskoœci<br />

widoków<br />

In the terrain surrounding the<br />

industrial space some remote cityscapes<br />

were identified (cf. Figs. 1a<br />

and 6a -6b). The map (cf. Fig. 1a)<br />

presents these views as seen on the<br />

site adjacent to the UBI Area.<br />

Several scientific discussions<br />

have taken place concerning the<br />

upgrading processes of the industrial<br />

areas along the Ribeira da Goldra<br />

River. These deliberations, however,<br />

refer mostly to the new functions<br />

that the transformed factories have,<br />

and analyse current university and<br />

museum offers [Mathias 1999, Fonseca<br />

2007].<br />

Other analyses focus on newer<br />

existing buildings and on planned<br />

ones, as well as on the infrastructure<br />

surrounding the industrial sites [Programa<br />

Polis 2001].<br />

Strictly rehabilitation -related<br />

programmes are presented by the<br />

UBI University, the Projecto Rota<br />

de La Translana, the Programa Polis,<br />

and Smas, City Council of Covilha.<br />

Themes are urban planning problems<br />

on a city and regional scale, as well<br />

as the transformation of industrial<br />

architecture. The upgrading of the<br />

76<br />

Fig. 4. Looking from the south toward the UBI Area: The massiveness of new buildings in<br />

comparison with the small scale of the vernacular ones. On the left (thick white line) new<br />

buildings constructed in place of the demolished former industrial buildings are visible. The<br />

present character of the site and its buildings differs from the original genius loci created by the<br />

former inhabitants. Photo: The author<br />

Ryc. 4. Patrząc z południa w kierunku Obszaru UBI masywność nowych budynków<br />

w porównaniu z małą skalą budynków tradycyjnych. Po lewej stronie widoczne są (gruba<br />

biała linia) nowe obiekty wzniesione w miejsce wyburzonych dawnych fabryk. Obecny<br />

charakter obszaru oraz jego budowli różni się od pierwotnego genius loci wytworzonego przez<br />

mieszkańców. Fotografia: Autorka<br />

1/2012

---

iverbanks for open space is also acknowledged<br />

[Programa Polis 2001].<br />

A remark about the “…conservation<br />

of the landscape and natural<br />

values in the Serra da Estrella and the<br />

safeguarding of its architectural and<br />

cultural heritage area…” (“Conservation<br />

of the landscape and natural<br />

values in the Serra da Estrella and the<br />

safeguarding of its architectural and<br />

cultural heritage area is dependent on<br />

sustainable development to vitalize<br />

economic and cultural activities and<br />

prevent deterioration of the environment”,<br />

Mathias, 1999, p. 72) is considered<br />

significant. Nevertheless, the<br />

investigated sources do not address<br />

the subject of cityscape planning<br />

in the industrial areas. Appropriate<br />

enquiries are missing regarding the<br />

analysis and planning decisions made<br />

about the remote and adjacent views<br />

of the former factories considering the<br />

protection of the industrial structures.<br />

During the period of post-<br />

-industrial rehabilitation the analysed<br />

cityscape of the former wool<br />

factories presents the structure of the<br />

largely upgraded UBI Area. A view<br />

of it had been observed from various<br />

surrounding points, especially<br />

from the adjacent surroundings in<br />

Distrito Ribeira da Goldra. It is also<br />

highly visible from within the city,<br />

from well -known and accessible<br />

viewing points in Covilha, mountain<br />

paths close to the city centre Centro<br />

Historico, and from the district’s<br />

neighbouring areas (cf. Figs. 3 and<br />

6a-6b). The cityscape of the present<br />

UBI Area shows densely built former<br />

factories which together constitute<br />

an architectural composition specific<br />

to the woollen industry of the 18th<br />

century in the region.<br />

The area is situated on the side<br />

a the mountain complex belonging to<br />

the Serra de Estrella. The mountainous<br />

shape of the district creates open<br />

space which facilitates the perception<br />

of the remote view from south -eastern<br />

parts of the city. These conditions also<br />

allow for an adjacent view from western<br />

paths along the hillside and from<br />

eastern paths leading to the city centre.<br />

In conclusion, urban connections<br />

and the geographic layout<br />

(i.e., the mountains) ensure the visibility<br />

of the industrial cityscape in<br />

Fig. 5. Location – placement of landscape window (c.w.) and the observation interval (v.b.)<br />

Fig. 5a. Visual break: The locations of some of the modern housing blocks up the Ribeira da Goldra river valley provide only limited views towards<br />

the neighbouring old woollen factories (the view from the north towards the river valley is marked)<br />

Fig. 5b. Cityscape window: The old industrial areas can be seen via the existing ruins of the historical buildings along the path up and to the northwest<br />

of the UBI Area (the view towards the UBI Area is marked). Both views (cf. Figs. 5a -5b) were created spontaneously: Neither were they planned as<br />

cityscape elements, nor are they presently researched as such, nor protected for future visual observations. Photos (5a -5b): The author<br />

Ryc. 5. Lokalizacja – umiejscowienie okna krajobrazowego (c.w.) oraz przerwy widokowej (v.b.)<br />

Ryc. 5a. Przerwa wizualna: lokalizacja kilku współczesnych bloków mieszkalnych w górze doliny rzeki Ribeira da Goldra umożliwia tylko<br />

ograniczone widoki w kierunku sąsiadujących starych fabryk wełny. Zaznaczony jest widok z północy w kierunku doliny rzeki.<br />

Ryc. 5b. Okno krajobrazowe: stare przemysłowe tereny można dostrzec poprzez istniejące ruiny budynków historycznych umiejscowionych wzdłuż<br />

ścieżki na jej górnym odcinku oraz w kierunku północno -zachodnim obszaru UBI (zaznaczony jest widok w kierunku Obszaru UBI). Oba widoki<br />

(patrz: ryc. 5a – ryc. 5b) utworzone zostały spontanicznie: nie były one planowane jako elementy krajobrazowe ani nie są one obecnie badane jako<br />

takie, ani też nie są chronione dla celów przyszłych obserwacji wizualnych. Fotografie (5 a – 5 b): Autorka<br />

77

---

Fig. 6a. The paths leading from the UBI Area to the neighbouring districts are elements of the urban connections, which still create possibilities for<br />

cityscape observations. Marked is (white rectangle) the part of the re -used industrial UBI Area visible from the south -west; (white circle) the Museum<br />

of Wool Manufacturing<br />

Fig. 6b. A north -eastern view from a terrace open for visitors (marked by a white ellipsis) of one of the block houses up the river valley; (black circle)<br />

a part of the re -used Museum of Wool Manufacturing Dye -works Centre and (black rectangular) a new building belonging to the University Library of<br />

UBI. Photos (6a -6b): The author<br />

Ryc. 6a. Ścieżki prowadzące z Obszaru UBI do sąsiednich dzielnic są elementami powiązań urbanistycznych, które wciąż stwarzają możliwości<br />

dla obserwacji krajobrazu. Na zdjęciu zaznaczony jest (biały prostokąt) fragment przekształconego funkcjonalnie Obszaru UBI, widocznego<br />

z południowego zachodu. (Biały okrąg): Muzeum Manufaktury Wełny.<br />

Ryc. 6b. Północno -wschodni widok z tarasu otwartego dla odwiedzających (zaznaczony białą elipsą) jednego z budynków blokowych w górze doliny<br />

rzecznej. Część przekształconego funkcjonalnie Muzeum Manufaktury Wełny – Centrum Farbowania Wełny (czarny okrąg) oraz nowy budynek<br />

należący do Biblioteki Uniwersyteckiej UBI (czarny czworobok). Fotografie(ryc.6a,6b): Autorka<br />

Anna Marta Włodarczyk<br />

Institute of Architecture<br />

University of Applied Sciences in Nysa<br />

Instytut Architektury<br />

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie<br />

the background, although views of<br />

the adjacent cityscape are partially<br />

limited by the hills.<br />

One cityscape window (cf. Fig.<br />

5b) and one visual break (cf. Fig. 5a)<br />

can be seen in the research area.<br />

These views (cf. Fig. 3 -4) permit an<br />

adjacent and a remote perception of<br />

the various parts of the industrial site.<br />

Summary<br />

Podsumowanie<br />

The paper analyses the remote<br />

and near views of former industrial<br />

areas.<br />

Covilha is a city placed in<br />

a mountainous region of Serra da<br />

Estrela. This is a factor, which causes<br />

a strong urban intensification of housing<br />

and factory areas.<br />

The article operates on graphic<br />

and visual analysis of various cityscapes.<br />

Among many panoramas the<br />

most important and original one are<br />

the small views of cityscape windows<br />

and visual breaks. They are basis for<br />

the new perception of the former<br />

industrial space. The observers can<br />

discover the UBI Area as a new place,<br />

since its recovered parts are visible in<br />

different forms in -between the new<br />

and old buildings.<br />

Additionally, the panorama of<br />

the total city is being enriched by the<br />

renewed space of science.<br />

References<br />

1. Czyżewski, A. 2009: Miasta-<br />

-ogrody i narodziny przedmieścia<br />

kulturalnego. Sir Ebenezer Howard:<br />

Miasta ogrody przyszłości, Państwowe<br />

Muzeum Etnograficzne w Warszawie,<br />

Warszawa.<br />

2. Fonseca, L., 2007: Mais de mil<br />

sítios de interesse à volta da Rota da<br />

Lã, in: Diario XXI – a Beira Interior<br />

On -line (2007), 26 de Março de<br />

2007, http://www.diarioxxi.com/<br />

lop=artigo.<br />

3. Mathias, M., 1999: The Serra da<br />

Estrella – the highest cordillera in<br />

Portugal, in: Atlantis (1999) Nr. 6,<br />

pp. 68 -78.<br />

4. Programa Polis, 2001: Viver as<br />

cidades, Ministerio do A<strong>mb</strong>iente e<br />

Ordenamento do Territorio, Programa<br />

Polis, Lisboa.<br />

5. Santifaller, E. 2008: Transform.<br />

Zur Revitalisierung von Immobilien.<br />

The Revitalisation of Buildings, Prestel,<br />

Munich.<br />

6. Senatsverwaltung fuer Stadtentwicklung,<br />

2009: Historical City in<br />

New Quality. Focuses of the Urban<br />

Heritage Conservation Programme in<br />

Berlin, Senatsverwaltung fuer Stadtentwicklung,<br />

Berlin.<br />

7. Włodarczyk, A., 2009: The adaptive<br />

re -use and re -integration of<br />

urban industrial areas. Case studies in<br />

Covilha (P), Zurich (CH), and Berlin<br />

(D), Wissenschaftlicher Verlag Berlin,<br />

Berlin.<br />

78<br />

1/2012

---

Standardy<br />

Priorytety przyrodnicze<br />

i spo³eczne w rewitalizacji terenów<br />

poprzemys³owych kompleksu Emscher<br />

Landschaftspark w Niemczech<br />

Kinga Kimic<br />

Scientific and<br />

Social Aspects of<br />

Postindustrial Areas’<br />

Revitalization of<br />

Emscher Landscape<br />

Park in Germany<br />

Wstêp<br />

Introduction<br />

W długiej historii budowy miast<br />

przemysł był motorem napędowym<br />

ich rozwoju. Również dziś jest on<br />

czynnikiem warunkującym istnienie<br />

wielu z nich. Jednak, bazując<br />

na doświadczeniach poprzednich<br />

dekad, obecnie znacznie łatwiej jest<br />

przewidzieć i ocenić skutki tej sytuacji<br />

– zarówno pozytywne, jak i negatywne.<br />

Możemy też, coraz bardziej<br />

świadomie, propagować taki rozwój<br />

miast, który oparty jest na stosowaniu<br />

nowoczesnych technologii, zmniejszeniu<br />

zużycia energii i surowców<br />

naturalnych, eliminacji zanieczyszczeń.<br />

Przełom wieków XX i XXI to<br />

czas zarówno eksperymentów, jak<br />

i sprawdzania możliwości, na ile<br />

integracja z naturą musi postępować<br />

restrykcyjnie, a na ile powinna<br />

współgrać z aktualnymi potrzebami<br />

i oczekiwaniami społecznymi.<br />

Uzyskanie kompromisu pomiędzy<br />

zagrożeniami powodowanymi przez<br />

przemysł, którego nie da się wyeliminować,<br />

a wartościami niesionymi<br />

przez naturę staje się realnym sposobem<br />

na rozwiązanie przynajmniej<br />

części z istniejących na tym polu<br />

problemów. Wśród współczesnych<br />

działań, podejmowanych w różnych<br />

krajach w zgodzie z ideą rozwoju<br />

zrównoważonego, na szczególną<br />

uwagę zasługuje dolina rzeki Emscher<br />

Zagłębia Ruhry w Niemczech.<br />

Jej „przestrzenie stracone” w dość<br />

szybkim tempie stają się wzorcowymi<br />

przykładami terenów odzyskujących<br />

dawne i wzbogacanych o nowe<br />

wartości.<br />

Niniejszy artykuł ma charakter<br />

przeglądowy. Oparty został na informacjach<br />

pozyskanych z dostępnych<br />

publikacji dotyczących procesu<br />

rewitalizacji prowadzonego w kompleksie<br />

Emscher Landschaftspark<br />

w Niemczech. Celem podjętym<br />

w ramach niniejszego opracowania<br />

było rozpoznanie i scharakteryzowanie<br />

wielokierunkowych działań<br />

naprawczych, opracowanych dla<br />

zdegradowanych terenów poprzemysłowych,<br />

a opartych o uznane<br />

za równie ważne i wartościowe<br />

priorytety: przyrodniczy i społeczny.<br />

Uzasadnieniem dla podjętego<br />

opracowania jest fakt, iż Emscher<br />

Landschaftspark uznawany jest powszechnie<br />

za jeden z czołowych<br />

i szczycący się pozytywnymi wynikami<br />

zespołów projektów rewitalizacji<br />

realizowanych w ujęciu wieloletnim<br />

i na szeroką skalę w Europie.<br />

Kompleks Emscher<br />

Landschaftspark<br />

Emscher Landscape Park’s<br />

Complex<br />

Początki rozwoju Zagłębia<br />

Ruhry w Niemczech, jednego z największych<br />

zagłębi węgla kamiennego<br />

w środkowej części Nadrenii<br />

Północnej -Westfalii, a jednocześnie<br />

Europy i świata, sięgają początku<br />

XIX wieku. Bardzo szybko region<br />

79

---

ten, w tym dolina rzeki Emscher,<br />

stał się czołowym dla rozwoju wielu<br />

gałęzi przemysłu: koksowniczego,<br />

chemicznego, energetycznego, maszynowego,<br />

elektrotechnicznego,<br />

petrochemicznego, hutnictwa żelaza<br />

oraz metali nieżelaznych i in. Budowa<br />

nowych fabryk i towarzyszącej im<br />

infrastruktury transportowej a także<br />

pozyskiwanie oraz przetwarzanie<br />

naturalnych surowców przyczyniły<br />

się do żywiołowego rozwoju tego<br />

regionu, co jednocześnie wiązało<br />

się z postępującą degradacją jego<br />

naturalnego środowiska. Narastanie<br />

zjawisk negatywnych towarzyszących<br />

tym działaniom oraz ich konsekwencje<br />

odczuwane były coraz<br />

intensywniej, również w kolejnych<br />

dekadach XX wieku na coraz większym<br />

terenie wykraczającym poza<br />

Europę. Przemiany gospodarcze oraz<br />

powszechne skierowanie uwagi na<br />

potrzebę ponownego zwrócenia się<br />

człowieka ku przyrodzie przyczyniły<br />

się do zainicjowania działań<br />

służących poprawie niekorzystnej<br />

sytuacji tego regionu. Zmiana podejścia<br />

do jego rozwoju oparta<br />

została na, zakrojonych na szeroką<br />

skalę, działaniach naprawczych,<br />

prowadzonych od lat 90. XX wieku<br />

w ramach rewitalizacji. Zostały one<br />

zapoczątkowane wraz z organizacją<br />

na tym terenie Międzynarodowej<br />

Wystawy Budownictwa (IBA) trwającej<br />

w latach 1989–1999. W jej<br />

ramach idea stworzenia rozległego<br />

przyrodniczego kompleksu stała się<br />

podstawą do strukturalnych przekształceń<br />

regionu, a Emscher Landschaftspark<br />

ogłoszono projektem<br />

kluczowym (ryc. 1). Teren związany<br />

z rzeką Emscher objął powierzchnię<br />

około 800 tys. km 2 , a powierzchnia<br />

samego parku wyniosła około 450<br />

km 2 . Obecnie, w prowadzonych<br />

działaniach naprawczych uczestniczy<br />

20 miast: Duisburg, Mülheim<br />

nad Ruhrą, Oberhausen, Bottrop,<br />

Gladbeck, Essen, Gelsenkirchen,<br />

Bochum, Herne, Castrop -Rauxel,<br />

Herten, Recklinghausen, Waltrop,<br />

Dortmund, Lünen, Bergkamen, Kamen,<br />

Werne, Bönen, Unna [Auer<br />

2010b]. Zarówno w ich obrębie, jak<br />

i sąsiedztwie, funkcjonuje już ponad<br />

30 różnej wielkości parków i ogrodów<br />

oraz rozległych, wielohektarowych<br />

obszarów postrzeganych jako<br />

unikalny krajobraz. Kolejne lata skutkują<br />

włączaniem do projektu nowych<br />

obszarów i miejsc. Na krajobraz<br />

przyrodniczy kompleksu Emscher<br />

Landschaftspark składa się pięć grup<br />

tworzących go, a zarazem charakterystycznych,<br />

elementów. W ujęciu<br />

lokalnym jest to sieć ogrodów<br />

i parków związanych z przestrzenią<br />

Ryc. 1. Obszar Międzynarodowej Wystawy Budownictwa (IBA) Emscher Park 1989–1999 z układem regionalnych korytarzy przyrodniczych.<br />

(fot. Ruhr Museum/IBA archives [w:] Unter freiem Himmel. Emscher Landschaftspark. Under the Open Sky. Emscher Landscape Park.<br />

Birkhäuser, Basel, 2010)<br />

Fig. 1. Area of the International Building Exhibition Emscher Park 1989–1999 with regional green corridors. (photo: Ruhr Museum/IBA<br />

archives [in:] Unter freiem Himmel. Emscher Landschaftspark. Under the Open Sky. Emscher Landscape Park. Birkhäuser, Basel, 2010)<br />

80<br />

1/2012

---

miast. W ujęciu regionu są to: hałdy<br />

postrzegane jako czytelne w terenie<br />

wyznaczniki działalności człowieka,<br />

„przyroda przemysłowa” odrodzona<br />

na terenach zdegradowanych, zielone<br />

korytarze przyrodnicze (tereny<br />

otwarte i leśne oraz tereny rolnicze)<br />

− sięgacze − wyprowadzone z doliny<br />

rzeki Emscher na zewnątrz i łączące<br />

ją z miastami i otoczeniem oraz<br />

rozbudowana sieć tematycznych tras<br />

wypoczynkowych wkomponowana<br />

w ]krajobraz [Auer 2010b; Siemer,<br />

Stottrop 2010].<br />

Metamorfoza tych terenów<br />

przyjmuje wiele form, zawsze jednak<br />

ideą wiodącą jest uzyskanie harmonii<br />

pomiędzy wątkami przyrodniczymi<br />

i społecznymi [Kimic 2008].<br />

Priorytety przyrodnicze<br />

Scientific priorities<br />

Przez wiele dziesięcioleci, dla<br />

doliny rzeki Emscher i rozwijających<br />

się w jej otoczeniu przemysłowych<br />

miast, charakterystyczny był proces<br />

odbierania naturze coraz większych<br />

obszarów i eliminowania z nich roślinności<br />

połączony z eksploatacją<br />

zasobów naturalnych. Dziś sytuacja<br />

odwróciła się – to „natura pożera<br />

miasta przemysłowe” [Siemer, Stottrop<br />

2010] wkraczając w ich zurbanizowaną<br />

przestrzeń i zdegradowane<br />

otoczenie.<br />

Podstawą, służącą przywróceniu<br />

terenom wartości przyrodniczych,<br />

jest renaturyzacja. Wykorzystanie<br />

naturalnej sukcesji roślinnej<br />

do regeneracji terenów zdegradowanych<br />

jest nadrzędnym działaniem realizowanym<br />

w kreowaniu przestrzeni<br />

regionu postrzeganego odtąd jako<br />

rozległy park. Powierzenie naturze<br />

funkcji głównego architekta wymagało<br />

jednak śmiałego odwrócenia<br />

standardowej roli parku, postrzeganego<br />

jako sztuczny twór rąk ludzkich<br />

wykorzystujący elementy przyrodnicze.<br />

Zmiana punktu widzenia<br />

i docenienie ogromnej roli przyrody<br />

zaowocowały pozostawieniem jej<br />

samej sobie, z różnorodnością naturalnych<br />

form i ich zmiennością.<br />

Skutkuje to spontanicznym rozwojem<br />

roślinności i towarzyszącego jej świata<br />

zwierzęcego w czasie i przestrzeni.<br />

Podejście takie dało możliwość<br />

obserwacji i badań nad przemianami<br />

zbiorowisk roślinnych − obszary te,<br />

a zwłaszcza ich wybrane miejsca, są<br />

doskonałym polem badawczym dla<br />

przyrodników. Ze względu na swą<br />

specyfikę i różnorodność form roślinnych<br />

oraz wykształcających się stopniowo<br />

i zmieniających zbiorowisk,<br />

przyroda terenów poprzemysłowych<br />

kompleksu Emscher Landschaftspark<br />

nazywana jest „przyrodą przemysłową”<br />

1 . Zaistnienie i utrzymanie<br />

naturalnych procesów przyrodniczych,<br />

w tym rozwój zbiorowisk<br />

roślinnych, uznane jest powszechnie<br />

za podstawę przyrodniczego rozwoju<br />

regionu oraz uzyskania ciągłości<br />

jego istnienia w czasie i przestrzeni.<br />

Jednocześnie uwarunkowane jest<br />

minimalną ingerencją człowieka<br />

w ten proces. Wykształcone według<br />

tych zasad ekosystemy roślinne są<br />

znacznie cenniejsze od nasadzeń<br />

sztucznie wprowadzanych – są też<br />

znacznie trwalsze. Nowy, tworzony<br />

w ten sposób, krajobraz regionu wykracza<br />

poza wszelkie dotychczasowe<br />

wzorce – kompleksy przyrodnicze<br />

oraz poszczególne ogrody i parki nie<br />

są zielonymi wyspami w przestrzeni<br />

zabudowanej i poprzemysłowej.<br />

Są punktem wyjścia dla swobodnie<br />

rozwijającej się i penetrującej kolejne<br />

obszary natury odzyskującej po<br />

woli swe utracone miejsce. Integracja<br />

z przyrodą objawia się jej współistnieniem<br />

i ingerencją w zaistniały<br />

krajobraz o zmienionych przez człowieka<br />

cechach – świadkami przeszłości<br />

są ogromne rdzewiejące budowle<br />

i konstrukcje, nie użytkowane linie<br />

kolejowe i system dróg. Prowadzone<br />

działania w rejonie kompleksu<br />

Emscher Landschaftspark nie są<br />

jednak, jak można by przypuszczać,<br />

ograniczone wyłącznie do pro-<br />

-ekologicznych. Wręcz przeciwnie<br />

− powrót do natury traktowany jest na<br />

równi z zachowaniem cech kulturowych<br />

regionu i ma przez to wpływ na<br />

kreowanie nowej jakości krajobrazu<br />

[Kimic 2011a]. Realizowane jest to<br />

na dwa sposoby. Po pierwsze, przez<br />

pozostawienie istniejących obiektów,<br />

z których część podlega degradacji<br />

na skutek wpływu czynników atmosferycznych.<br />

Po drugie – przez<br />

adaptację części z nich do nowych<br />

funkcji; dotyczy to istniejących form<br />

ukształtowania terenu (rozległych<br />

hałd, wyrobisk), architektury (fabryk,<br />

hal produkcyjnych, magazynów),<br />

murów, stalowych konstrukcji i in.<br />

81

---

wykorzystywanych dotychczas do<br />

celów produkcyjnych. Wśród tych<br />

przemian bardzo spektakularne jest<br />

zajmowanie architektury i elementów<br />

infrastruktury towarzyszącej<br />

przez roślinność. Mury porośnięte<br />

pionierskimi, pięknie kwitnącymi<br />

krzewinkami, czy brzozy wyrastające<br />

na dachach, kominach i rynnach budynków<br />

Landschaftspark Duisburg-<br />

-Nord − to zjawiska powszechne.<br />

Teren Industriewald Zeche Zollverein<br />

w Essen (ryc. 2) oraz Kokerei Hansa<br />

Park w Dortmundzie (wpisany do rejestru<br />

obiektów chronionych) − stały<br />

się swoistymi laboratoriami przyrody,<br />

gdzie rośliny porastają miejsca,<br />

z których dawniej usuwane były<br />

za pomocą środków chemicznych.<br />

Poprzemysłowe formy terenowe<br />

i obiekty architektoniczne (elementy<br />

rozwoju cywilizacji) oraz przyroda<br />

uznane zostały w tych obiektach<br />

za równorzędne i uzupełniające się<br />

nawzajem wyznaczniki „genius loci”<br />

[Bava 2010; Kimic 2011a i b]. Sztuka<br />

kreowania przestrzeni poprzez naturę<br />

i z zachowaniem dziedzictwa kulturowego<br />

miejsca stanowi wyznacznik<br />

rozwoju omawianego regionu. Działania<br />

te służą ogólnej poprawie warunków<br />

życia ludności w miastach.<br />

W nich upatrywane jest rozwiązanie<br />

wszelkich problemów powstałych<br />

na skutek dotychczasowego oddalania<br />

się człowieka od natury. Takie<br />

podejście, realizowane zarówno<br />

w małej, jak i wielkiej skali, wpisuje<br />

się w nurt ekologiczny (określany<br />

także jako zrównoważony) identyfikowany<br />

wśród wiodących trendów<br />

propagowanych we współczesnej<br />

architekturze krajobrazu [Drapella-<br />

-Hermansdorfer 2006; Kimic 2011a].<br />

Niesie ze sobą również wydźwięk<br />

duchowy – postrzegane jest jako<br />

swoiste oczyszczenie, moralna poprawa<br />

i wybawienie od negatywnych<br />

decyzji i posunięć, nastawionych na<br />

dominację przemysłu w opozycji do<br />

natury, kontynuowanych przez wiele<br />

dekad [Bava 2010].<br />

Priorytety spo³eczne<br />

Social priorities<br />

Tereny przemysłowe – dotychczas<br />

odseparowane i zamknięte – po<br />

zaprzestaniu prowadzonej w ich<br />

obrębie działalności zostały udostępnione<br />

szerokiemu gronu odwiedzających.<br />

Również na tym poziomie<br />

działań postawiono sobie za główny<br />

cel stworzenie nowej przestrzeni publicznej<br />

– realizowanej w różnej skali<br />

i wymiarze, ale także funkcjonującej<br />

w zgodzie z naturą i zachowaniem<br />

wartości kulturowych regionu 2 . Zapewnienie<br />

człowiekowi kontaktu<br />

z przyrodą odbywa się tu poprzez<br />

umożliwienie mu wypoczynku w jej<br />

otoczeniu [Kimic 2011b]. Realna stała<br />

się dostępność rozległych terenów<br />

otwartych i poprzemysłowych – są<br />

Ryc. 2. Industriewald Zeche Zollverein – roślinność wkraczająca na tereny poprzemysłowe.<br />

(Unter freiem Himmel. Emscher Landschaftspark. Under the Open Sky. Emscher Landscape Park.<br />

Birkhäuser, Basel, 2010)<br />

Fig.2. Industriewald Zeche Zollverein – natural plants overgrown industrial area. (Unter freiem<br />

Himmel. Emscher Landschaftspark. Under the Open Sky. Emscher Landscape Park. Birkhäuser,<br />

Basel, 2010)<br />

82<br />

1/2012

---

Ryc. 3. Landschaftspark Duisburg -Nord – mury dawnych bunkrów do przechowywania rud<br />

zaadaptowane na ścianki wspinaczkowe. (fot. Kaufmann Ursula [w:] Unter freiem Himmel.<br />

Emscher Landschaftspark. Under the Open Sky. Emscher Landscape Park. Birkhäuser, Basel,<br />

2010)<br />

Fig. 3. Landschaftspark Duisburg -Nord – walls of old ore bunkers adapted to cli<strong>mb</strong>ing slopes.<br />

(photo: Kaufmann Ursula [in:] Unter freiem Himmel. Emscher Landschaftspark. Under the Open<br />

Sky. Emscher Landscape Park. Birkhäuser, Basel, 2010)<br />

one atrakcyjne dla turystów, dla nich<br />

także opracowany został różnorodny<br />

program edukacyjno -rekreacyjny.<br />

Równocześnie te rozległe obszary<br />

stały się miejscem organizacji wypoczynku<br />

masowego – organizacji<br />

imprez i plenerów, publicznych kąpielisk<br />

i in. Są odpowiedzią na deficyt<br />

miejsc rekreacji w ścisłych centrach<br />

miast. Tymczasem mniejsze ogrody<br />

i parki miejskie zyskały znaczenie<br />

lokalne stając się, jakże pożądanym<br />

od wielu lat, miejscami wypoczynku<br />

społeczności danej dzielnicy, bądź<br />

fragmentu danego miasta. W obu<br />

przypadkach postindustrialne ogrody,<br />

parki i obszary krajobrazowe<br />

kształtowane są na wiele sposobów –<br />

niektóre pozostają terenami rozwoju<br />

dzikiej, nieokiełznanej natury, inne<br />

przyjmują nowatorskie rozwiązania<br />

przestrzenne o znamionach sztuki<br />

i nowoczesnego designu [Auer<br />

2010b, Kimic 2011b].<br />

Trasy turystyczne i rowerowe<br />

zostały połączone z ponadregionalnymi<br />

trasami funkcjonującymi<br />

w Zagłębiu Ruhry. Biegną one często<br />

po drogach służących dotychczas do<br />

transportu przetwarzanych surowców<br />

i produkowanych materiałów.<br />

Nie rzadko prowadzone są po nasypach<br />

dawnych linii kolejowych,<br />

wykorzystując do tego celu istniejące<br />

i nowo projektowane kładki i mosty,<br />

dając lepszy wgląd w otaczający krajobraz.<br />

Włączając w ideę zwiedzania<br />

i poznania wybrane odniesienia<br />

tematyczna (np. Szlak Dziedzictwa<br />

Przemysłowego lub Szlak Dziedzictwa<br />

Przyrodniczego) stają się one<br />

łącznikiem pomiędzy przeszłością,<br />

a teraźniejszością. Funkcjonujące<br />

jeszcze w latach 80. XX wieku<br />

szlaki rowerowe kończyły się na<br />

ogrodzeniach pobliskich fabryk. Dziś<br />

tworzone trasy, mające za zadanie<br />

integrację i mobilizację całych rodzin<br />

do aktywnego spędzania wolnego<br />

czasu, obejmują system połączeń<br />

o długości 230 km i skorelowane są<br />

z trasami spacerowymi. Rozbudowany<br />

system informacji przestrzennej<br />

pozwala na wybór jednej z 25 tras<br />

tematycznych propagujących poznanie<br />

dziedzictwa przyrodniczego<br />

i kulturowego regionu. Atrakcją dla<br />

odwiedzających jest 14 tras widokowych<br />

poprowadzonych przy udziale<br />

zaadaptowanych hałd – charakterystycznych<br />

punktów identyfikowanych<br />

w otwartym krajobrazie. Wątki<br />

przyrodnicze rozwijać można na<br />

szeroką skalę – w sposób mniej aktywny,<br />

a bardziej poznawczy. Służy<br />

temu Centrum Informacji Emscher<br />

Landschaftspark w Haus Ripshorst<br />

dokumentujące piękno i znaczenie<br />

bioróżnorodności Zagłębia Ruhry.<br />

Podobną rolę pełni Centrum Ekologiczne<br />

Beversee w Bergkamen,<br />

którego jezioro – powstałe po zalaniu<br />

wyrobisk węgla – stało się miejscem<br />

rozwoju roślin wodnych i przywodnych,<br />

a także Centrum Ekologiczne<br />

Schulze -Heil z ogrodem roślin<br />

i zlokalizowanymi w jego obrębie<br />

stacjami przyrodniczymi.<br />

Zwiedzanie regionu jest także<br />

możliwe drogą wodną przy wykorzystaniu<br />

istniejącego systemu cieków<br />

83

---

i sztucznie utworzonych kanałów.<br />

Wiodącą rolę pełni w tym układzie<br />

kanał Rhein -Herne z towarzyszącym<br />

mu rozbudowanym systemem<br />

przystanków i miejsc umożliwiających<br />

wypoczynek. Ciekawostką jest<br />

możliwość obserwacji zmieniającego<br />

się otaczającego krajobrazu – od<br />

obszarów przemysłowych, poprzez<br />

rolnicze, do mieszkaniowych i terenów<br />

zaadaptowanych na ogrody<br />

działkowe [Auer 2010a].<br />

Rekreacyjne wykorzystanie terenów<br />

poprzemysłowych kompleksu<br />

Emscher Landschaftspark opiera się<br />

na idei wyjścia naprzeciw oczekiwaniom<br />

i potrzebom wszystkich<br />

grup wiekowych użytkowników,<br />

umożliwieniu im realizacji wielu<br />

typów aktywności. Wielkość poszczególnych<br />

obiektów i ich lokalizacja<br />

w krajobrazie otwartym lub<br />

w centralnej części miast determinuje<br />

zakres programu wypoczynkowych<br />

i różnorodność zastosowanych form<br />

przestrzennych, w tym możliwości<br />

dostosowania istniejącej architektury<br />

do nowych funkcji. Landschaftspark<br />

Duisburg -Nord słynie z adaptacji<br />

murów, kominów i konstrukcji stalowych<br />

służących wcześniej do transportu<br />

surowców, do organizacji tras<br />

pieszych i wspinaczkowych o różnej<br />

trudności (ryc. 3). Formalnie zaprojektowany<br />

Westpark w Bochum,<br />

w którego kompozycji przenika się<br />

sztuka z naturą, zyskał kompleks<br />

boisk sportowych zorganizowanych<br />

w dawnych halach przemysłowych<br />

i magazynach. Zmienne ukształtowanie<br />

terenu, powstałe na skutek<br />

wydobycia kamienia naturalnego,<br />

wykorzystano do organizacji terenów<br />

sportowych i miejsc zabaw dla dzieci<br />

w postaci ogrodów odkrywców w Seepark<br />

w Lünen [Graublaugrün 2004;<br />

Auer 2010c; Kimic 2011b].<br />

Podsumowanie<br />

Conclusion<br />

Działania podjęte w kompleksie<br />

Emscher Landschaftspark w Niemczech<br />

należy ocenić pozytywnie.<br />

Nie tylko dlatego, że prowadzone są<br />

w ujęciu wieloletnim z przewidywaniem<br />

i planowaniem ich następstw,<br />

ale przede wszystkim dlatego, że<br />

charakteryzuje je wielokierunkowość,<br />

co w pełni wpisuje się w ideę<br />

rewitalizacji. Realizowane są na<br />

wielu płaszczyznach:<br />

na poziomie planowania w skali<br />

regionu – bazując na wielokierunkowym<br />

rozwoju regionalnym<br />

opartym o poprawę jakości wód,<br />

powietrza i gleb, a w dalszej<br />

kolejności wpływając pośrednio<br />

lub bezpośrednio na utrzymanie<br />

istniejących i odbudowę zniszczonych<br />

zbiorowisk roślinnych<br />

utrwalając ich istnienie;<br />

na poziomie planowania w skali<br />

miejsca – a następnie uwzględniając<br />

projekty zagospodarowania<br />

wybranych stref miejskich,<br />

a także konkretnych obiektów<br />

i ich zespołów, by całkowicie<br />

uzupełnić złożoną mozaikę terenów<br />

zieleni łącząc wątki przyrodnicze<br />

i społeczne nawet na<br />

niewielkich miejskich terenach<br />

[Kimic 2008, Auer 2010b].<br />

Taki sposób postępowania<br />

umożliwia realizację priorytetów<br />

przyrodniczych i społecznych w danym<br />

miejscu ograniczając konflikty<br />

występujące między nimi do minimum.<br />

Jednocześnie zmiany dokonywane<br />

w omawianym regionie<br />

ukazują, iż działania naprawcze<br />

w obrąbie zdegradowanych terenów<br />

poprzemysłowych oparte na „powrocie<br />

do natury” nie są ukierunkowane<br />

na ich całkowitą ochronę przed intensywnym<br />

użytkowaniem. Wręcz<br />

przeciwnie – uwzględniają adaptację<br />

tych obszarów do celów społecznych<br />

związanych z możliwością realizacji<br />

wielu form wypoczynku przez mieszkańców<br />

i turystów.<br />

Jak pokazują ponad dwudziesto<br />

letnie już doświadczenia, kompleks<br />

Emscher Landschaftspark jest dziś postrzegany<br />

jako ogromny sukces transformacji<br />

jednego z najbardziej uprzemysłowionych<br />

regionów Europy.<br />

Strategie przyjęte dla tego rozległego<br />

obszaru uznaje się za modelowe dla<br />

europejskiego rozwoju urbanistyki<br />

powiązanej z propagowaniem wartości<br />

przyrodniczych i społecznych.<br />

Kinga Kimic<br />

Katedra Architektury Krajobrazu<br />

Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu<br />

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego<br />

Department of Landscape Architecture<br />

Division of Agriculture and Landscape<br />

Architecture<br />

Warsaw University of Life Sciences<br />

84<br />

1/2012

---

Przypisy<br />

1<br />

Dla grona botaników prowadzących badania<br />

na omawianym terenie – często w środowisku<br />

ekstremalnie zdegradowanym – dużym zaskoczeniem<br />

był znaczny stopień różnorodności<br />

biologicznej powstających struktur roślinności<br />

oraz intensywność i szybkość ich rozwoju. Ze<br />

względu na tą specyfikę przyroda określana jest<br />

tu mianem Industrienatur – „przyrodą przemysłową”.<br />

Siemer S., Stottrop U., Burggrafen,<br />

Stahlbarone und Freizeitkönige: parks in der<br />

kulturgeschichte des Ruhrgebiets [w:] Unter<br />

freiem Himmel. Emscher Landschaftspark.<br />

Under the Open Sky. Emscher Landscape Park.<br />

Birkhäuser, Basel, s. 59; Ehses B., Industrienatur:<br />

wilde Schönheit, stille Schlote [w:] Unter<br />

freiem Himmel. Emscher Landschaftspark.<br />

Under the Open Sky. Emscher Landscape Park.<br />

Birkhäuser, Basel, s. 163 -167.<br />

2<br />

W przypadku kompleksu Emscher Landschaftspark<br />

jest to powrót do korzeni – już<br />

w roku 1920 oraz w latach 70. XX wieku<br />

powstawały projekty terenów parkowych dla<br />

wybranych miast przemysłowych regionu.<br />

Auer S., 2010, Eine Landschaft aus Gärten<br />

und Parks [w:] Unter freiem Himmel. Emscher<br />

Landschaftspark. Under the Open Sky.<br />

Emscher Landscape Park. Birkhäuser, Basel,<br />

s. 60.<br />

Literatura<br />

1. Auer S., 2010a, Das Neue Emschertal:<br />

urban Fluss - und Parklandschaft<br />

[w:] Unter freiem Himmel.<br />

Emscher Landschaftspark. Under the<br />

Open Sky. Emscher Landscape Park,<br />

Birkhäuser, Basel, s. 190 -197.<br />

2. Auer S., 2010b, Der Emscher<br />

Landschaftspark [w:] Unter freiem<br />

Himmel. Emscher Landschaftspark.<br />

Under the Open Sky. Emscher<br />

Landscape Park, Birkhäuser, Basel,<br />

s. 14 -19.<br />

3. Auer S., 2010c, Eine Landschaft<br />

aus Gärten und Parks [w:] Unter<br />

freiem Himmel. Emscher Landschaftspark.<br />

Under the Open Sky. Emscher<br />

Landscape Park, Birkhäuser, Basel,<br />

s. 60 -127.<br />

4. Bava H., 2010, Territorien der<br />

Bewegung [w:] Unter freiem Himmel.<br />

Emscher Landschaftspark. Under the<br />

Open Sky. Emscher Landscape Park,<br />

Birkhäuser, Basel, s. 36 -43.<br />

5. Drapella -Hermansdorfer A.,<br />

2006, Współczesny park miejski<br />

w Europie [w:] Wizja rozwoju Wojewódzkiego<br />

Parku Kultury i Wypoczynku<br />

im. Gen. Jerzego Ziętka,<br />

Materiały konferencyjne, Urząd<br />

Marszałkowski Województwa Śląskiego,<br />

Katowice, on -line: http://<br />

www.slaskie.pl/wpkiw/pw_wpme_2.<br />

pdf (dostęp: 12.04.2011).<br />

6. Ehses B., Industrienatur: wilde<br />

Schönheit, stille Schlote [w:] Unter<br />

freiem Himmel. Emscher Landschaftspark.<br />

Under the Open Sky. Emscher<br />

Landscape Park, Birkhäuser, Basel,<br />

s. 163 -167.<br />

7. Graublaugrün., 2004, Das Revier<br />

atment auf: Der Emscher Landschaftspark.<br />

Eine Ausstellung im Museum<br />

für Europische Gartenkunst, Stiftung<br />

Schloss und Parken Benrath, Düsseldorf.<br />

8. Kimic K., 2008, Park ekologiczny<br />

– próba rewitalizacji terenów zdegradowanych<br />

na skutek działalności<br />

człowieka [w:] Polskie Ogrody ekologiczne,<br />

Materiały konferencyjne<br />

(red. Kozłowska S., Koziarska L.),<br />

LOP, Warszawa, s. 25 -29.<br />

9. Kimic K., 2011a, Wiodące trendy<br />

w projektowaniu terenów zieleni<br />

– wybrane przykłady [w:] Zieleń<br />

Miejska. Zieleń w mieście przyjazna<br />

mieszkańcom, Materiały V Ogólnopolskiej<br />

Konferencji Szkoleniowej<br />

19 -20 maja 2011 r. w Gdyni, Abrys<br />

Sp. z o.o., Poznań, s. 75 -86.<br />

10. Kimic K., 2011b, Wykorzystanie<br />

terenów poprzemysłowych do celów<br />

rekreacyjnych [w:] Zieleń Miejska, nr<br />

3(47)2011, Poznań, s. 50.<br />

11. Siemer S., Stottrop U., 2010,<br />

Burggrafen, Stahlbarone und Freizeitkönige:<br />

parks in der kulturgeschichte<br />

des Ruhrgebiets [w:] Unter<br />

freiem Himmel. Emscher Landschaftspark.<br />

Under the Open Sky. Emscher<br />

Landscape Park, Birkhäuser, Basel,<br />

s. 52 -59.<br />

85

---

Przyk³adowy zbiór efektów<br />

kszta³cenia dla kierunku<br />

architektura krajobrazu<br />

Zbigniew Kuriata, Aleksandra Lis, £ukasz Pardela<br />

The Exemplary<br />

Set of Benchmarks<br />

for Degree<br />

Programmes<br />

in Landscape<br />

Architecture<br />

Wstêp<br />

Introduction<br />

Idea możliwości zdobywania<br />

wiedzy w kilku różnych ośrodkach<br />

akademickich doprowadziła do<br />

powstania koncepcji Europejskiego<br />

Obszaru Szkolnictwa Wyższego<br />

(EOSW), w którym będą obowiązywać<br />

wspólne zasady organizacji<br />

studiów wyższych. Wychodząc<br />

z założenia, że idea ta jest możliwa<br />

do zrealizowania, kiedy istnieją narzędzia<br />

umożliwiające porównanie<br />

kwalifikacji uzyskiwanych w rozmaitych<br />

zakresach i formach uczenia<br />

się w różnych miejscach, stworzono<br />

ramy kwalifikacji – Europejskie<br />

i Krajowe.<br />

Tematyka artykułu porusza<br />

zagadnienia najaktualniejsze, które<br />

zawiera Projekt z dnia 10 września<br />

2010 o zmianie ustawy Prawo<br />

o szkolnictwie wyższym zakładający,<br />

że podstawą programów kształcenia<br />

na wyższych uczelniach będą Krajowe<br />

Ramy Kwalifikacji dla Szkolnictwa<br />

Wyższego zawierające opis,<br />

przez określenie efektów kształcenia,<br />

kwalifikacji zdobywanych w polskim<br />

systemie szkolnictwa wyższego<br />

(Art. 1, pkt. 18 a -c). Oprócz tego<br />

minister właściwy do spraw szkolnictwa<br />

wyższego określi, w drodze<br />

rozporządzenia, po zasięgnięciu<br />

opinii Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa<br />

Wyższego, wzorcowe efekty<br />

kształcenia dla poszczególnych<br />

kierunków studiów, uwzględniając<br />

poziom i profil kształcenia w poszczególnych<br />

obszarach kształcenia,<br />

a także istniejące kierunki studiów<br />

(Art. 9.2). Ustawa weszła w życie<br />

z dniem 1 października 2011 r.,<br />

jednak część jej zapisów odnośnie<br />

krajowych ram kwalifikacji wejdzie<br />

w życie w nowym roku akademickim<br />

z dniem 1 października 2012 r.<br />

Autorzy referatu wchodzili<br />

w skład zespołu, który przygotował<br />

przykładowy zbiór efektów kształcenia<br />

dla kierunku architektura<br />

krajobrazu. W niniejszym referacie<br />

przedstawiają podstawowe założenia<br />

opracowania, które przygotowano<br />

w kwietniu 2010 roku. Przy jego<br />

tworzeniu powołano się na wzorce<br />

brytyjskie dotyczące architektury<br />

krajobrazu. Z uwagi na praktyczny<br />

aspekt zawodu, jak i jego równie<br />

istotny akademicki wymiar, starano<br />

się zrównoważyć zbiór efektów<br />

kształcenia czerpiąc z obszarów<br />

działań architektury krajobrazu pierwiastki,<br />

których wypadkowa pozwala<br />

kształcić absolwenta rozumiejącego<br />

relacje pomiędzy środowiskiem<br />

a ludźmi, zdolnego projektować,<br />

planować i zarządzać krajobrazem.<br />

Tworzy również warunki i możliwości<br />

do stymulowania różnorodności<br />

oraz innowacyjności w tworzeniu<br />

własnych programów studiów,<br />

ukierunkowanych na plany kształcenia<br />

uwzględniające ko<strong>mb</strong>inacje<br />

obszarów działań w architekturze<br />

krajobrazu.<br />

86<br />

1/2012

---

Metody<br />

Methods<br />

Biorąc pod uwagę to, że kierunek<br />

architektura krajobrazu w Uniwersytecie<br />

Przyrodniczym we Wrocławiu<br />

istnieje już 10 lat, przyjęto<br />

metodę opracowania przykładowych<br />

efektów kształcenia dla tego kierunku,<br />

polegającą na wykorzystaniu<br />

dotychczasowych rozwiązań i zdobytych<br />

w minionym okresie doświadczeń.<br />

Aby właściwie podejść do tematu<br />

przyjęto następujące założenia:<br />

kierunek obejmuje wiele dziedzin,<br />

w związku z powyższym<br />

bazujemy na kilku wyodrębnionych<br />

obszarach kształcenia,<br />

wykorzystujemy te elementy<br />

procesu dydaktycznego, które<br />

sprawdziły się w przeszłości,<br />

bierzemy pod uwagę postulaty<br />

jakie pojawiały się ze strony<br />

studentów, a dotyczyły procesu<br />

kształcenia,<br />

określamy profil naszego absolwenta.<br />

Aby dokładnie rozpoznać stan<br />

istniejący przeanalizowano obowiązujące<br />

do tej pory programy studiów<br />

oraz karty przedmiotów jakie<br />

obecnie (a także w przeszłości) są<br />

realizowane. W następnej kolejności<br />

określono oczekiwania co do efektów<br />

kształcenia uzyskanych przez absolwenta<br />

w wyniku ukończenia dwóch<br />

podstawowych cykli/stopni studiów<br />

(studiów I i II stopnia). Tutaj należało<br />

odpowiedzieć na pytanie, gdzie<br />

absolwent znajdzie zatrudnienie po<br />

ukończeniu I, a następnie II stopnia<br />

studiów, jaką wiedzę powinien mieć,<br />

jakie umiejętności powinien posiąść<br />

oraz jakimi kompetencjami personalnymi<br />

i społecznymi powinien dysponować,<br />

aby poradzić sobie na szeroko<br />

rozumianym rynku pracy. Ze względu<br />

na szeroki zakres możliwości pracy<br />

w dziedzinie architektury krajobrazu,<br />

a także różnorodność problemów,<br />

jakie należy rozwiązać wykonując<br />

ten zawód, przyjęto jeden profil dla<br />

I stopnia studiów – profil praktyczny,<br />

i dwa profile dla II stopnia studiów<br />

– ogólnoakademicki i praktyczny.<br />

W przypadku I stopnia studiów przyjęto<br />

rozwiązanie z jednym profilem<br />

zakładając, że absolwent jest przede<br />

wszystkim inżynierem przygotowanym<br />

do realizacji zarówno zadań<br />

projektowych jak i wykonawstwa,<br />

w tym nadzoru, w ograniczonym<br />

zakresie, szeroko rozumianych obiektów<br />

architektury krajobrazu.<br />

Mając na uwadze powyższe<br />

założenia opracowano nowy plan<br />

studiów dla I i II stopnia, z podziałem<br />

na dwa profile przy II stopniu<br />

studiów. Należy nadmienić, że nie<br />

jest to duża zmiana w stosunku do<br />

tego, co dotychczas było realizowane<br />

w naszym Instytucie.<br />

W dalszym ciągu dominują<br />

przedmioty techniczne, bo taki jest<br />

charakter tego zawodu (założenie to<br />

wynika z dotychczasowych doświadczeń<br />

członków zespołu opracowującego<br />

przykładowy zbiór efektów<br />

kształcenia – uczestnictwo w pracach<br />

projektowych i wykonawczych<br />

obiektów architektury krajobrazu, jak<br />

i doświadczeń naszych absolwentów,<br />

którzy znaleźli zatrudnienie<br />

w wyuczonym zawodzie). W ramach<br />

obchodów 10 -lecia kierunku<br />

architektura krajobrazu w naszej<br />

uczelni, w jednej z sesji uczestniczyli<br />

absolwenci, którzy prowadzą własne<br />

firmy, bądź pracują w firmach zajmujących<br />

się projektowaniem i realizacją<br />

obiektów architektury krajobrazu,<br />

dzieląc się swoimi doświadczeniami<br />

i uwagami dotyczącymi zarówno<br />

funkcjonowania w zawodzie jak<br />

i niedoskonałościami procesu dydaktycznego,<br />

zwracając uwagę na<br />

ważność, szeroko rozumianych,<br />

zagadnień przyrodniczych, umiejętności<br />

twórczego działania w zakresie<br />

sztuk plastycznych oraz zdolności do<br />

pracy w zespole, pracy z ludźmi i dla<br />

ludzi. Z tych ostatnich założeń wynika<br />

umiejscowienie programu m.in.<br />

w obszarze nauk humanistycznych.<br />

W następnym etapie zostały<br />

opracowane szczegółowe efekty<br />

kształcenia dla poszczególnych<br />

przedmiotów, w rozbiciu na grupy<br />

opisów efektów kształcenia (wiedza,<br />

umiejętności dziedzinowe, kompetencje<br />

personalne i społeczne). Na<br />

bazie opisu efektów szczegółowych<br />

wyróżniono, dla poszczególnych<br />

przedmiotów, efekty ogólne.<br />

Zaproponowany plan studiów,<br />

w rozbiciu na poszczególne stopnie<br />

i profile, podział na semestry i konkretne<br />

przedmioty oraz opracowane<br />

ogólne opisy efektów kształcenia<br />

dla przedmiotów pozwolił na zestawienie<br />

tych informacji w macierzy<br />

efektów kształcenia z podziałem<br />

na grupy/kategorie opisów efektów<br />

kształcenia (tab. 1).<br />

87

---

Tab. 1. Fragment macierzy efektów kształcenia (tabela robocza)<br />

Tab. 1. Fragment of a matrix of learning outcomes (working table)<br />

PRZEDMIOTY<br />

WF<br />

Rysunek<br />

Geometria wykreślna<br />

Matematyka<br />

Język angielski<br />

Teoria kompozycji<br />

Geodezja<br />

Ochrona własności intelektualnej, BHP, ergonomia<br />

Formy komunikacji w architekturze krajobrazu<br />

Malarstwo<br />

Projektowanie wstępne<br />

Języka angielski<br />

Materiały budowlane w architekturze krajobrazu<br />

Technologie informatyczne CAD<br />

Fizjografia<br />

Gleboznawstwo<br />

Szata roślinna - dendrologia<br />

Geometria wykreślna<br />

Rzeźba<br />

Projektowanie form ogrodowych<br />

UMIEJĘTNOŚCI SEMESTR I SEMESTR II<br />

wykorzystuje rysunek odręczny dla celów analiz<br />

przestrzennych i przekazywania informacji<br />

o krajobrazie<br />

wykonuje przestrzenne wizualizacje idei i projektów<br />

z wykorzystaniem zasad geometrii wykreślnej<br />

i technik komputerowych<br />

praktycznie stosuje zasady kształtowania form<br />

przestrzennych w różnym kontekście i skali<br />

dokonuje analizy i waloryzacji kompozycji form<br />

przestrzennych w krajobrazie<br />

rozpoznaje i charakteryzuje zbiorowiska roślinne<br />

i ich siedliska<br />

rozpoznaje, w stopniu podstawowym,<br />

charakterystyczne dla różnych okresów<br />

historycznych układy urbanistyczne i ruralistyczne<br />

oraz ich komponenty<br />

ocenia na podstawowym poziomie wartość<br />

kulturową krajobrazu i jego składowych<br />

stosuje, na bazie znajomości podstawowych metod,<br />

podejście metodyczne w rozwiązywaniu zadania<br />

projektowego<br />

stosuje podstawowe zasady projektowania<br />

przestrzeni o różnej funkcji zastosowaniem<br />

odpowiednich materiałów<br />

sporządza uproszczoną dokumentację projektową<br />

zgodnie z wymogami formalnymi i przedstawia ją<br />

w formie rysunkowej i opisowej<br />

pozyskuje podstawowe informacje właściwe do<br />

zadania projektowego z różnych źródeł<br />

analizuje uwarunkowania sytuacyjne przestrzeni<br />

przy użyciu standardowych metod stosowanych<br />

w obszarze architektury krajobrazów<br />

umie przeprowadzić wybrane analizy wykraczające<br />

po za ramy architektury krajobrazu<br />

praktycznie określa potrzeby i wytyczne w zakresie<br />

prac projektowych i wykonawczych różnych branż<br />

przy obiektach architektury krajobrazu<br />

potrafi przy użyciu podstawowych metod<br />

badawczych uzyskać różnorodne dane o terenie<br />

potrafi wykorzystywać powszechnie znane narzędzia<br />

do sporządzania i prezentacji projektów<br />

ma umiejętność komunikacji w języku angielskim<br />

i innym języku obcym<br />

88<br />

1/2012

---

Za³o¿enia<br />

Assumption<br />

Umiejscowienie kierunku<br />

w obszarach KRK<br />

Direction location<br />

in the areas of KRK<br />

Podstawą opracowania wytycznych<br />

programowych dla danego<br />

kierunku jest umiejscowienie go<br />

w wyszczególnionych w Krajowych<br />

Ramach Kwalifikacji obszarach – studiów<br />

przyrodniczych, technicznych,<br />

rolniczych i leśnych, społecznych.<br />

Kierunek architektura krajobrazu<br />

nie mieści się w całości w żadnym<br />

z tych obszarów, co wynika z jego<br />

szerokiego, interdyscyplinarnego<br />

charakteru oraz specyfiki zawodu<br />

architekta krajobrazu, który jest:<br />

inżynierem, znającym techniczne<br />

podstawy budowania przestrzeni<br />

i potrafiącym te sposoby właściwie<br />

przedstawić i opisać; przyrodnikiem,<br />

który rozumie zależności<br />

i systemowe relacje w świecie przyrody;<br />

artystą, wrażliwym na piękno,<br />

z umiejętnością komponowania<br />

krajobrazu ze świadomością wartości<br />

wizualnych jego formy i wreszcie<br />

humanistą, potrafiącym zrozumieć<br />

potrzeby człowieka, stanowiącego<br />

podstawowy podmiot działań architekta<br />

krajobrazu.<br />

Specyfika zawodu powinna<br />

przekładać się na proces nauczania<br />

przygotowującego studenta do wykonywania<br />

zawodu architekta krajobrazu.<br />

Musi on być, poza wiedzą<br />

i umiejętnościami inżynierskimi, uzupełniony<br />

o elementy nauczania zaczerpnięte<br />

z innych obszarów nauki,<br />

które pozwolą wykształcić sylwetkę<br />

absolwenta odpowiedzialnie wykonującego<br />

powierzone mu w ramach<br />

wykonywanego zawodu zadania.<br />

Interdyscyplinarny charakter<br />

nauczania prowadzący do zrozumienia<br />

funkcjonowania i wykształcenia<br />

umiejętności komponowania krajobrazu<br />

przyrodniczego i antropogenicznego<br />

w sposób prowadzący do<br />

podniesienia jakości życia człowieka,<br />

w każdym jego wymiarze, powinien<br />

uwzględniać gruntowne i wszechstronne<br />

przygotowanie studenta,<br />

wykształcenie w nim świadomości<br />

złożonego charakteru problematyki,<br />

jaką jest poznanie przestrzeni i właściwe<br />

jej przekształcanie, przywracanie<br />

dawnych i nadawanie miejscu<br />

nowych wartości.<br />

To zadanie kształcenia w podstawowym<br />

wymiarze dotyczy<br />

projektanta -inżyniera, który będzie<br />

absolwentem studiów I stopnia. Dalsze<br />

kształcenie, w ramach II stopnia,<br />

zmierzać powinno do pogłębienia<br />

wiedzy studenta, wiedzy, której<br />

elementem jest kreacja, poznanie<br />

człowieka, jako użytkownika, a także<br />

partnera w działaniach różnego<br />

rodzaju, uczestnika procesu kształtowania<br />

środowiska. Myślenie takie<br />

może stać się podstawą działania<br />

architekta krajobrazu w obszarach<br />

związanych z projektowaniem,<br />

programowaniem i zarządzaniem<br />

krajobrazem jedynie w wyniku interdyscyplinarnej<br />

edukacji.<br />

Powyższe założenia wynikające<br />

z charakteru zawodu, do którego<br />

przygotowują studia na kierunku<br />

architektura krajobrazu, skłoniły<br />

autorów do umiejscowienia tego<br />

kierunku w czterech obszarach.<br />

Podstawowym dla tego kierunku<br />

obszarem jest obszar nauk technicznych,<br />

obszarami uzupełniającymi<br />

są: obszar nauk rolniczych, leśnych<br />

i weterynaryjnych, obszar nauk społecznych<br />

i obszar studiów poświęconych<br />

sztuce.<br />

Cel i profile studiów<br />

Purposes and profiles<br />

of studies<br />

Nowe zasady dotyczące programów<br />

nauczania przewidują wprowadzenie<br />

dwóch profili studiów – profil<br />

praktyczny i profil ogólnoakademicki.<br />

Autorzy, opracowując przykładowy<br />

zbiór efektów kształcenia<br />

dla kierunku architektura krajobrazu<br />

przewidzieli dla studiów pierwszego<br />

stopnia jedynie profil praktyczny<br />

przygotowujący absolwenta do<br />

wykonywania zawodu zgodnie<br />

z nadanym stopniem inżyniera architektury<br />

krajobrazu. Aby ten cel<br />

został spełniony, absolwent powinien<br />

posiąść podstawowe umiejętności<br />

zawodowe związane z projektowaniem<br />

krajobrazu o różnej skali<br />

i funkcji oraz sporządzeniem dokumentacji<br />

zgodnej z obowiązującymi<br />

ustaleniami prawnymi w tym<br />

89

---

zakresie. Przygotowanie zawodowe<br />

architekta krajobrazu jest, o czym<br />

należy pamiętać, obarczone szczególną<br />

odpowiedzialnością, bowiem<br />

zawód architekta krajobrazu do tej<br />

pory nie doczekał się postulowanych<br />

przez środowisko regulacji prawnych<br />

– nie powstała izba architektów krajobrazu,<br />

nie wprowadzono dla tego<br />

zawodu uprawnień zawodowych.<br />

Jedyną jednostką potwierdzającą<br />

przygotowanie do wykonywania<br />

zawodu jest uczelnia wydająca absolwentowi<br />

dyplom i nadająca mu<br />

stopień zawodowy inżyniera architektury<br />

krajobrazu.<br />

Dla drugiego stopnia kształcenia<br />

autorzy przewidzieli dwa profile:<br />

praktyczny i ogólno -akademicki. Założono,<br />

że podstawą procesu kształcenia<br />

prowadzącego do poszerzenia<br />

i pogłębienia wiedzy na II stopniu na<br />

kierunku architektura krajobrazu są<br />

efekty kształcenia uzyskane na I stopniu<br />

studiów na kierunku architektura<br />

krajobrazu i na kierunkach pokrewnych<br />

(architektura, planowanie przestrzenne,<br />

gospodarka przestrzenna,<br />

kształtowanie środowiska).<br />

Kształcenie na kierunku architektura<br />

krajobrazu na II stopniu,<br />

według opracowanego przez<br />

autorów programu, zmierza do<br />

pogłębienia wiedzy i umiejętności<br />

pozwalających na efektywne projektowanie<br />

a ponadto, w profilu ogólno-<br />

-akademickim – programowanie i zarządzanie<br />

krajobrazem, zaś w profilu<br />

praktycznym – kierowanie procesem<br />

inwestycyjnym w obszarze architektury<br />

krajobrazu. Interdyscyplinarny<br />

charakter edukacji prowadzić powinien<br />

do wykształcenia absolwenta<br />

świadomego podjętych działań i ich<br />

konsekwencji w obszarze architektury<br />

krajobrazu i w obszarach<br />

pokrewnych.<br />

Wzorce miêdzynarodowe<br />

International standards<br />

Przy opracowywaniu efektów<br />

kształcenia dla architektury krajobrazu<br />

brano pod uwagę powstały w roku<br />

2007 brytyjski program w zakresie<br />

architektury krajobrazu opracowany<br />

przez agencję jakości The Quality Assurance<br />

Agency for Higher Education.<br />

Wyszczególnione w tym programie<br />

grupy efektów odbiegają<br />

w pewnej części od proponowanych<br />

w ramach KRK. Obejmują trzy grupy<br />

związane z umiejętnościami (wiedza<br />

i zrozumienie, umiejętności kierunkowe<br />

i umiejętności ogólne) oraz<br />

cztery grupy dotyczące obszarów<br />

działań w architekturze krajobrazu<br />

(planowanie krajobrazu, projektowanie<br />

krajobrazu, zarządzanie krajobrazem<br />

i nauka o krajobrazie).<br />

Pomimo różnic w podziale<br />

deskryptorów, zawarte w nich efekty<br />

kształcenia są analogiczne do tych,<br />

które przedstawiono w niniejszym<br />

dokumencie. Odzwierciedlają one<br />

szerokie pole możliwości kształcenia<br />

kierunkowego w procesie<br />

dotyczącym badań, refleksji i syntezy<br />

zdobytej wiedzy kierunkowej<br />

w rozwiązywaniu określonych zadań<br />

projektowych.<br />

W szczególności zwrócić należy<br />

uwagę na progresywne umiejętności<br />

ogólne, które ogniskują się<br />

na zdolności komunikacji interpersonalnej<br />

i innych kompetencjach społecznych,<br />

istotnych z praktycznego<br />

punktu widzenia aspektu zawodu<br />

architekta krajobrazu. Ten rodzaj<br />

umiejętności, często zawężany,<br />

a nierzadko w części pomijany,<br />

w obowiązujących Standardach<br />

Kształcenia dla kierunku Architektura<br />

Krajobrazu, został uwzględniony<br />

w proponowanym programie<br />

i znalazł odzwierciedlenie w sformułowanych<br />

efektach kształcenia<br />

– zwłaszcza w grupie umiejętności<br />

oraz pośród kompetencji i postaw<br />

społecznych.<br />

Zasadnicze różnice pomiędzy<br />

analizowanym a proponowanym<br />

w niniejszym dokumencie programem<br />

dotyczą obszaru zarządzania<br />

krajobrazem oraz nauki<br />

o krajobrazie. Zagadnienia związane<br />

z zarządzaniem krajobrazem<br />

wprowadzane są szerzej na profilu<br />

ogólno akademickim na studiach II<br />

stopnia. Nie posiadają one jednak<br />

tak specjalistycznego charakteru, jak<br />

w analizowanym programie brytyjskim<br />

(nie obejmują m.in. tworzenia<br />

strategii zarządzania krajobrazem czy<br />

komunikacji z interesjuszami (ang.<br />

„stakeholders”).<br />

Pewne różnice występują również<br />

w obu programach w obszarze<br />

określonym w programie brytyjskim<br />

jako nauka o krajobrazie (landscape<br />

science) – obejmującym efekty odnoszące<br />

się do wiedzy należącej do<br />

90<br />

1/2012

---

Tab. 2. Przykładowy wykaz niezbędnych efektów kształcenia – kandydata na studia II stopnia<br />

o profilu ogólno akademickim w zakresie umiejętności (fragment opracowania)<br />

Tab. 2. A sample list of necessary learning outcomes – of the candidate for second -cycle studies<br />

with the general academic profile in skills (part of the development)<br />

OPIS KIERUNKOWYCH EFEKTÓW KSZTAŁCENIA<br />

po zakończeniu studiów I stopnia na kierunku Architektura krajobrazu<br />

UMIEJĘTNOŚCI<br />

wykorzystuje rysunek odręczny dla celów analiz przestrzennych<br />

i przekazywania informacji o krajobrazie<br />

wykonuje przestrzenne wizualizacje idei i projektów z wykorzystaniem zasad<br />

geometrii wykreślnej i technik komputerowych<br />

dokonuje analizy i waloryzacji kompozycji form przestrzennych<br />

w krajobrazie<br />

potrafi wykorzystywać powszechnie znane narzędzia do sporządzania<br />

i prezentacji projektów<br />

ma umiejętność komunikacji w języku angielskim i innym języku obcym<br />

praktycznie stosuje zasady kształtowania form przestrzennych w różnym<br />

kontekście i skali<br />

pozyskuje podstawowe informacje właściwe do zadania projektowego<br />

z różnych źródeł<br />

analizuje uwarunkowania sytuacyjne przestrzeni przy użyciu standardowych<br />

metod stosowanych w obszarze architektury krajobrazów<br />

umie przeprowadzić wybrane analizy wykraczające po za ramy architektury<br />

krajobrazu<br />

rozpoznaje i charakteryzuje zbiorowiska roślinne i ich siedliska<br />

potrafi wykonać inwentaryzację szaty roślinnej<br />

rozpoznaje, w stopniu podstawowym, charakterystyczne dla różnych okresów<br />

historycznych układy urbanistyczne i ruralistyczne oraz ich komponenty<br />

ocenia na podstawowym poziomie wartość kulturową krajobrazu i jego<br />

składowych<br />

stosuje, na bazie znajomości podstawowych metod, podejście metodyczne<br />

w rozwiązywaniu zadania projektowego<br />

wybranych nauk pokrewnych wobec<br />

architektury krajobrazu. W przedstawionym<br />

programie te obszary wiedzy<br />

odnoszone są do ich zastosowania<br />

i ukierunkowania praktycznego<br />

bardziej niż do teoretycznej wiedzy<br />

o charakterze naukowym. Ponadto<br />

autorzy programu brytyjskiego określają<br />

i nazywają dziedziny i dyscypliny<br />

naukowe objęte efektami kształcenia<br />

bardziej konkretnie i szczegółowo,<br />

niż zostało to w proponowanym<br />

programie ujęte.<br />

Efekty kształcenia<br />

na kierunku<br />

„Architektura<br />

krajobrazu” –<br />

studia I stopnia<br />

AK1_U01<br />

AK1_U02<br />

AK1_U03<br />

AK1_U04<br />

AK1_U05<br />

AK1_U06<br />

AK1_U09<br />

AK1_U10<br />

AK1_U11<br />

AK1_U15<br />

AK1_U16<br />

AK1_U17<br />

AK1_U18<br />

AK1_U19<br />

Przyk³adowe<br />

rozwi¹zania<br />

programowe<br />

Exemplary design solutions<br />

W tabelach 1, 2, 3 przedstawiono<br />

fragmenty opracowań ukazujące<br />

zasadę postępowania i konstrukcji<br />

dokumentu.<br />

Podsumowanie,<br />

wnioski<br />

Summary, conclusions<br />

Proponowane wzorce w zakresie<br />

wiedzy, kompetencji i umiejętności<br />

przyszłych absolwentów,<br />

prezentowane przez autorów w niniejszym<br />

artykule, mogą stanowić<br />

przyczynek do tworzenia przykładowych<br />

zbiorów efektów kształcenia<br />

w innych ośrodkach akademickich.<br />

Co ważne, nie stanowią wyłącznej<br />

formuły kształcenia, ponieważ<br />

zmiana ustawy Prawo o szkolnictwie<br />

wyższym zakłada, w tym zakresie,<br />

zwiększenie autonomii uczelni. Istotą<br />

zmian w przygotowaniu przyszłych<br />

architektów krajobrazu do pracy zawodowej<br />

jest ich mobilność, uzyskana<br />

dzięki porównywalności efektów<br />

kształcenia pomiędzy ośrodkami akademickimi.<br />

Proponowane wzorce,<br />

choć może kontrowersyjne, stanowią<br />

punkt wyjścia do szerokiej dyskusji<br />

środowiskowej. W tym względzie<br />

ukazują kierunek idei autonomicznego<br />

określania profilu uczelni poprzez<br />

indywidualnie opracowany program<br />

zdobywania kwalifikacji w edukacji<br />

zawodowej przyszłych absolwentów.<br />

Proponowane wzorce leżą u podstaw<br />

zróżnicowania sposobów nauczania,<br />

zdobywania wiedzy i oceniania,<br />

zwiększenia swobody działań i integracji<br />

środowisk projektowych. Zmiany<br />

te wychodzą naprzeciw jakości<br />

kształcenia, wprowadzeniu „marki”,<br />

reprezentatywnych obszarów działań<br />

91

---

Tab. 3. Efekty kształcenia dla II stopnia studiów w obszarze nauk technicznych i ich odniesienie<br />

do szczegółowych efektów kształcenia na między obszarowym kierunku Architektura Krajobrazu<br />

w zakresie umiejętności (fragment opracowania).<br />

Tab. 3. Learning outcomes for the second cycle of studies in the field of technical sciences, and<br />

their reference to the specific learning outcomes in the interareal course Landscape Architecture<br />

in the skills (part of the development).<br />

Efekty<br />

kształcenia<br />

w obszarze<br />

nauk<br />

technicznych<br />

OPIS EFEKTÓW KSZTAŁCENIA W OBSZARZE NAUK<br />

TECHNICZNYCH<br />

- profil ogólno akademicki<br />

Efekty kształcenia<br />

na kierunku<br />

„Architektura<br />

krajobrazu” –<br />

profil ogólnoakademicki<br />

UMIEJĘTNOŚCI<br />

z zakresu architektury krajobrazu,<br />

które staną się wyróżnikami ośrodków<br />

kształcenia przyszłych architektów<br />

krajobrazu, co skutkować<br />

może wkroczeniem społeczeństwa<br />

w kolejny etap na drodze do poprawy<br />

jakości krajobrazu i implementacji<br />

założeń Europejskiej Komisji Krajobrazowej.<br />

Zbigniew Kuriata<br />

Aleksandra Lis<br />

Łukasz Pardela<br />

Instytut Architektury Krajobrazu<br />

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu<br />

Instytut of Landscape Architecture<br />

Wroclaw University of Environment and Life<br />

Science<br />

OT2_U01<br />

OT2_U03<br />

OT2_U04<br />

OT2_U05<br />

OT2_U06<br />

potrafi pozyskiwać informacje z literatury,<br />

baz danych oraz innych źródeł, integrować je, dokonywać<br />

ich interpretacji i krytycznej oceny oraz wyciągać wnioski<br />

i formułować opinie<br />

potrafi kierować małym zespołem<br />

potrafi biegle porozumiewać się przy użyciu różnych<br />

technik w środowisku zawodowym oraz w innych<br />

środowiskach, także w języku angielskim lub innym języku<br />

obcym uznawanym za język komunikacji międzynarodowej<br />

w danej dyscyplinie inżynierskiej<br />

potrafi określić kierunki dalszego uczenia się<br />

i zrealizować proces samokształcenia<br />

potrafi posługiwać się technikami informacyjno-<br />

-komunikacyjnymi właściwymi do realizacji zadań<br />

typowych dla działalności inżynierskiej<br />

AK2_U08<br />

AK2_U05;<br />

AK2_U06;<br />

AK2_U09;<br />

AK2_U06;<br />

AK2_U11;<br />

AK2_U12;<br />

AK2_U05;<br />

AK2_U07;<br />

AK2_U08;<br />

AK2_U02;<br />

AK2_U03;<br />

AK2_U07;<br />

AK2_U08;<br />

Literatura<br />

1. Autonomia programowa uczelni.<br />

Ramy kwalifikacji dla szkolnictwa<br />

wyższego, Ministerstwo Nauki<br />

i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa<br />

2010.<br />

2. Lorenc M., Kuriata Z., Lis A.,<br />

Pardela Ł., 2011, Przykładowy zbiór<br />

efektów kształcenia dla kierunku<br />

architektura krajobrazu, studia I stopnia,<br />

Warszawa 2011.<br />

3. Lorenc M., Kuriata Z., Lis A.,<br />

Pardela Ł., 2011, Przykładowy zbiór<br />

efektów kształcenia dla kierunku architektura<br />

krajobrazu, studia II stopnia,<br />

Warszawa 2011.<br />

4. Landscape Architecture, The<br />

Quality Assurance Agency for Higher<br />

Education 2007, QAA 185 09/07.<br />

5. Od Europejskich do Krajowych<br />

Ram Kwalifikacji, Ministerstwo Edukacji<br />

Narodowej, Warszawa 2009.<br />

OT1_U07<br />

OT2_U08<br />

OT2_U09<br />

OT2_U10<br />

OT2_U11<br />

OT1_U14<br />

OT1_U15<br />

OT1_U16<br />

potrafi planować i przeprowadzać eksperymenty, w tym<br />

pomiary i symulacje komputerowe, interpretować uzyskane<br />

wyniki i wyciągać wnioski<br />

potrafi wykorzystać do formułowania<br />

i rozwiązywania zadań inżynierskich metody analityczne,<br />

symulacyjne i eksperymentalne<br />

potrafi formułować i testować hipotezy związane<br />

z problemami inżynierskimi<br />

potrafi – przy formułowaniu i rozwiązywaniu zadań<br />

inżynierskich – integrować wiedzę z różnych dziedzin<br />

i dyscyplin oraz zastosować podejście systemowe,<br />

uwzględniające także aspekty pozatechniczne<br />

potrafi ocenić przydatność i możliwość wykorzystania<br />

nowych osiągnięć (technik i technologii)<br />

w reprezentowanej dyscyplinie inżynierskiej<br />

potrafi dokonać analizy sposobu funkcjonowania<br />

i ocenić – w zakresie wynikającym z reprezentowanej<br />

dyscypliny inżynierskiej – istniejące rozwiązania techniczne:<br />

urządzenia, obiekty, systemy, procesy, usługi itp.<br />

potrafi zaproponować ulepszenia/usprawnienia<br />

istniejących rozwiązań technicznych<br />

potrafi dokonać identyfikacji i sformułować specyfikację<br />

złożonych zadań inżynierskich, charakterystycznych dla<br />

reprezentowanej dyscypliny inżynierskiej, w tym zadań<br />

nietypowych, uwzględniając ich aspekty pozatechniczne<br />

AK2_U01;<br />

AK2_U02;<br />

AK2_U09;<br />

AK2_U07,<br />

AK2_U08<br />

AK2_U03,<br />

AK2_U04,<br />

AK2_U10<br />

AK2_U03;<br />

AK2_U10<br />

AK2_U04<br />

AK2_U03;<br />

AK2_U10<br />

AK2_U03;<br />

AK2_U04;<br />

AK2_U10<br />

AK2_U03;<br />

AK2_U04<br />

OT1_U17<br />

potrafi – stosując także koncepcyjnie nowe metody<br />

– rozwiązywać złożone zadania inżynierskie<br />

charakterystyczne dla reprezentowanej dyscypliny<br />

inżynierskiej, w tym zadania nietypowe<br />

AK2_U04;<br />

AK2_U04<br />

OT1_U18<br />

potrafi – zgodnie z zadaną specyfikacją, uwzględniającą<br />

aspekty pozatechniczne – zaprojektować oraz zrealizować<br />

złożone urządzenie, obiekt, system lub proces, związane<br />

z reprezentowaną dyscypliną inżynierską, używając<br />

właściwych metod, technik i narzędzi, jeśli trzeba –<br />

przystosowując do tego celu istniejące lub opracowując<br />

AK2_U03<br />

92<br />

1/2012

---

Doliny rzeczne w planowaniu<br />

i zagospodarowaniu<br />

przestrzennym<br />

Wies³awa Strabel<br />

River Valleys in<br />

Spatial Planning<br />

and Creation<br />

of Land -use<br />

Wprowadzenie<br />

Introduction<br />

W wyniku zabudowy tych terenów,<br />

zmiany ukształtowania, następuje<br />

widoczny w dokumentach<br />

planistycznych, a w konsekwencji<br />

w krajobrazie, proces zacierania się<br />

granic dolin rzecznych, czytelnych<br />

dawniej w przestrzeni i widocznych<br />

jeszcze na mapach form geomorfologicznych<br />

1 .<br />

Postawiono tezę, że wprowadzenie<br />

obowiązku wyznaczania<br />

w dokumentach planistycznych<br />

w skali gminy (w studiach i planach<br />

zagospodarowania przestrzennego)<br />

granic dolin rzecznych jest warunkiem<br />

kontynuacji bądź przywrócenia<br />

ciągłości przyrodniczych powiązań<br />

w gminie. Jedynie bowiem fizyczne,<br />

czytelne wyodrębnienie w dokumentach<br />

planistycznych terenów dolin<br />

rzecznych, które nastąpi w formie<br />

prawnie obowiązujących ustaleń<br />

planów miejscowych, jest gwarancją<br />

ochrony tych terenów przed zabudową<br />

i szansą na zachowanie ich wartości<br />

przyrodniczych, środowiskowo-<br />

-zdrowotnych i krajobrazowych dla<br />

następnych pokoleń.<br />

Przyk³ad 1<br />

Wyznaczenie na rysunkach planów<br />

granic dolin rzecznych, zgodnie<br />

z granicami określonymi na mapie<br />

geomorfologicznej<br />

Example 1<br />

Assigning on the drawings of<br />

plans the boarders of river valleys,<br />

according to the boarders presented<br />

on the geomorphological map<br />

W niniejszym przykładzie<br />

przedstawione zostały plany miejscowe<br />

[Strabel 2005], które obejmowały<br />

swoimi granicami obszary terenów<br />

zainwestowanych w sołectwach gminy<br />

Sośnicowice 2 . Układ przestrzenny<br />

i obsługa komunikacyjna terenów<br />

objętych sporządzanymi planami<br />

bardzo silnie podporządkowane są<br />

istniejącej sieci hydrotechnicznej.<br />

W gminie tej układ sieci komunikacyjnej<br />

„od zawsze” towarzyszył<br />

układowi sieci rzecznej (istniejącym<br />

ciekom wodnym). Dlatego też dominująca<br />

jest tu zabudowa typu ulicowego,<br />

w formie obustronnie wzdłuż<br />

dróg publicznych usytuowanej zabudowy.<br />

Dawniej zabudowa miała<br />

charakter zagrodowej, droga była<br />

wiejska, towarzyszyła dolinie rzecznej.<br />

Obecnie przeważa zabudowa<br />

mieszkaniowa jednorodzinna, a klasy<br />

dróg, pomimo funkcjonalności<br />

jak dawniej lokalnej, w większości<br />

sołectw są coraz wyższe (dominują<br />

drogi publiczne klasy głównej).<br />

Ponieważ, wraz z planami miejscowymi<br />

opracowywana była zmiana<br />

studium uwarunkowań i kierunków<br />

93

---

zagospodarowania przestrzennego<br />

gminy, to, korzystając z map topograficznych<br />

dla studium (także z map<br />

tematycznych, takich jak hydrograficzne<br />

3 ), w opracowaniu ekofizjograficznym<br />

w skali gminy analizie<br />

poddano również zmiany ukształtowania<br />

określone na mapach geomorfologicznych<br />

powiększonych do skali<br />

1: 10 000. Potem, już dla potrzeb<br />

planów miejscowych, wykonane zostały<br />

uszczegółowione opracowania<br />

ekofizjograficzne (w skali planów tj.<br />

1:2000) a granice dolin rzecznych<br />

z mapy topograficznej zostały zaktualizowane<br />

na mapach zasadniczych 4 .<br />

Efekt tych działań ilustrują poniższe<br />

rysunki (por.: ryc. 1. Przykład 1).<br />

Aktualizacja, zgodnie z uzupełniającą<br />

inwentaryzacją urbanistyczną,<br />

fotodokumentacją i materiałem<br />

dokumentacyjnym (o zasięgu granic<br />

powodzi z 1997 roku 5 ) oznaczała<br />

indywidualne dostosowywanie i konkretyzowanie<br />

granic wyznaczonych<br />

terenów dolin rzecznych 6 . Do projektów<br />

planów (na rysunki planów)<br />

„przeniesiono” linie rozgraniczające<br />

tereny dolin rzecznych (i tereny<br />

o innym przeznaczeniu lub o innych<br />

zasadach zagospodarowania). Wyznaczały<br />

one granice terenów oznaczonych<br />

sy<strong>mb</strong>olem ZPE – o przeznaczeniu<br />

podstawowym: tereny zieleni<br />

w strefach naturalnych ciągów ekologicznych.<br />

Jako zasadę przyjęto, że<br />

granicami dolin rzecznych i ustaleniami<br />

ZPE obejmować należy wszystkie<br />

tereny dolin, także te, na których<br />

wybudowane już zostały budynki<br />

mieszkalne (zamiast praktykowanego<br />

dotąd obejmowania ich ustaleniami<br />

o przeznaczeniu podstawowym:<br />

tereny zabudowy mieszkaniowej<br />

np. MN, w ustaleniach planu adaptowano<br />

istniejącą zabudowę w obrębie<br />

przeznaczenia podstawowego:<br />

tereny zieleni w strefach naturalnych<br />

ciągów ekologicznych). Jest to ważny<br />

dla dalszego funkcjonowania dolin<br />

rzecznych jako korytarzy ekologicznych<br />

argument planistyczny: raz wyłączonym<br />

z wyznaczonego zasięgu<br />

dolin rzecznych terenów już się nie<br />

przywróci ich naturalnych więzi.<br />

Otrzymają inne przeznaczenia,<br />

ustalone zostaną inne zasady zagospodarowania.<br />

Ustalenia te należały<br />

do podstawowych, gwarantujących<br />

zachowanie rozeznanych wartości<br />

przyrodniczych, a także zapewniających<br />

ochronę przeciwpowodziową<br />

i przeciwerozyjną. Najpoważniejszy<br />

jest tu argument prawnej gwarancji<br />

tej ochrony, ponieważ wprowadzony<br />

jest ustaleniami planu stanowiącego<br />

akt prawa miejscowego jako konstytucyjne<br />

źródło tego prawa 7 .<br />

To właśnie brak w dotychczasowych<br />

planach wyznaczonych granic<br />

dolin rzecznych doprowadził do<br />

częściowej już zabudowy tych terenów<br />

silnie zagrażając ich ciągłości<br />

ekologicznej oraz zdrowiu i mieniu<br />

mieszkańców (na terenach zagrożonych<br />

zalaniem). Zwrócić należy<br />

także uwagę na fakt, że zapisane<br />

w planach wymagania nakazujące<br />

ochronę tych terenów oraz kierunek<br />

ich przemian, w przyszłości wpłyną<br />

także na podniesienie wartości gruntów<br />

w otoczeniu tak atrakcyjnych<br />

przyrodniczo terenów.<br />

94<br />

1/2012<br />

Ryc. 1. Przykład 1. Doliny rzeczne w planach miejscowych<br />

1) Formy geomorfologiczne w obszarze gminy – (1a) fragment: doliny rzeczne<br />

2) Rysunek ekofizjografii – (2a) fragment<br />

3) Rysunek planów miejscowych na tle gminy – (3a) fragment rysunku planu<br />

Fig. 1. Example 1. River valleys in master plans<br />

1) Geological formations in area of town – (1a) Part of geological formations maps<br />

2) Ecophysiography – (2a) Part of ecophysiography<br />

3) Drawing of master plans on the background of the town – (3a) Part of master plan illustration<br />

(with regard to river valley)

---

Ryc. 2. Przykład 2. Gdy nie ma planów miejscowych<br />

1) 1996 r.: w kolorze zielonym widoczny teren doliny<br />

2) 1998 r.: tereny w otoczeniu cieku wodnego i jego doliny – jeszcze nie zabudowane<br />

3) 2004 r.: fragment rysunku planu miejscowego dla południowych dzielnic Katowic – biały kolor<br />

oznacza tereny wyłączone z opracowanego planu miejscowego<br />

4) 2009–2011 r.: zrealizowana zabudowa „na cieku”<br />

Fig. 2. Example 2. If there is no master plan<br />

1) 1996: As green marked is the area of the river valley<br />

2) 1998: The areas surrounding the river and its valley – still unbuilt<br />

3) 2004: A part of drawing of the master plan for the south districts of Katowice – the white<br />

colour assigns the areas excluded from the analysis of the master plan<br />

4) 2009–2011: The realised buildings over the river<br />

Uchwalone plany miejscowe<br />

(jak wyżej) potwierdzają, że objęcie<br />

w projektach planów miejscowych<br />

terenów dolin rzecznych ustaleniami<br />

wskazującymi jednoznacznie<br />

przyrodnicze funkcje terenów wraz<br />

z ograniczeniami w zasadach zagospodarowania,<br />

nie jest przedmiotem<br />

braku zrozumienia i powodem<br />

konfliktów. Wręcz przeciwnie, zauważamy,<br />

że takie rozwiązania są<br />

aprobowane przez mieszkańców<br />

i właścicieli tych nieruchomości:<br />

podczas wyłożenia projektów planów<br />

miejscowych ograniczających<br />

warunki zagospodarowania terenów<br />

dolin rzecznych, z zakazem zabudowy<br />

włącznie 8 – te rozwiązania<br />

planów były społecznie aprobowane.<br />

Ważniejsze wydaje się jest tutaj<br />

edukowanie przedstawicieli samorządów<br />

terytorialnych dla uzyskania<br />

akceptacji i zrozumienia dla projektowanych<br />

w planach miejscowych<br />

ustaleń gwarantujących w planach<br />

prawną ochronę terenów dolin rzecznych.<br />

Szczególnie wtedy, gdy bardziej<br />

zależy im na intensyfikowaniu<br />

inwestowania niż na równoważeniu<br />

rozwoju gminy.<br />

Przyk³ad 2<br />

Gdy nie ma planów<br />

Example 2<br />

If there is no plan<br />

Odmienna sytuacja jest wtedy,<br />

gdy gminy nie tylko nie zamierzają<br />

efektywnie przeciwdziałać zamiarom<br />

inwestorów niezgodnym z celami<br />

uchwalonej przez siebie polityki<br />

przestrzennej 9 , ale właśnie z powodu<br />

inwestorów, żeby plany nie ograniczały<br />

ich „wolności gospodarczej”,<br />

nie sporządzają opracowań planistycznych,<br />

bądź od nich odstępują.<br />

W praktyce napotykamy na<br />

przykłady działania gmin, które<br />

wskazują, jak nazywa się to w oficjalnych<br />

dokumentach [Śleszyński,<br />

Komornicki 2008] „słabość administracji”,<br />

groźną dla jakości przestrzeni<br />

w gminie i w konsekwencji w skali<br />

kraju. Jako przedstawiające „efekt<br />

istniejących patologii” określane są<br />

tutaj sytuacje wzrastającej liczby decyzji<br />

o ustaleniu warunków zabudowy<br />

zamiast pozwoleń wydawanych<br />

na podstawie planu miejscowego.<br />

Przekładają się one wprost na<br />

efekty zagospodarowania: w decyzjach<br />

administracyjnych nie<br />

uwzględnia się analiz wykonywanych<br />

dla określenia uwarunkowań<br />

i występujących powiązań z otoczeniem.<br />

Bywa, że nie uwzględnia<br />

się również zakazu wkraczania<br />

z zabudową na te tereny, określone<br />

w studium uwarunkowań i kierunków<br />

zagospodarowania przestrzennego<br />

gminy.<br />

W przedstawianym tu przypadku<br />

(por.: ryc. 2. Przykład 2) wskazano<br />

sytuację, którą wprost potwierdza<br />

oficjalny dokument gminy 10 . Przy-<br />

95

---

Ryc. 3. Przykład 3.<br />

1) Koncepcja zagospodarowania<br />

2) Realizacja: Park w dolinie Ślepiotki (a, b, c)<br />

Fig. 3. Example 3.<br />

1) The concept of the land -use<br />

2) Realisation: The park in the Ślepiotka River Valley (a, b, c)<br />

kładem będzie tutaj fragment miasta,<br />

w swojej części dotyczącej dzielnic<br />

południowych 11 .<br />

Brak planów miejscowych<br />

oznacza przede wszystkim, że zasoby<br />

przyrodnicze: tereny otwarte,<br />

tereny zieleni, korytarze ekologiczne,<br />

które należą do najsłabszych,<br />

najbardziej wrażliwych elementów<br />

zagospodarowania są najbardziej<br />

zagrożone. Bez planów nie mogą być<br />

objęte żadnym skutecznym narzędziem<br />

ochrony. To także zagrożenie<br />

społeczne, gdyż warunki zabudowy<br />

ustalane są nie w trybie demokratycznych<br />

procedur planistycznych,<br />

gwarantujących udział wszystkim<br />

zainteresowanym osobom oraz instytucjom.<br />

Nie może być chronione<br />

dobro publiczne, interes wspólny<br />

wszystkich mieszkańców.<br />

To prawda, że problematyka<br />

planistyczna nie należy do dziedzin<br />

bezkonfliktowych. Że trudność<br />

zawiera się także w koniecznej<br />

znajomości przepisów prawa zawartych<br />

w kilkudziesięciu ustawach<br />

i rozporządzeniach wykonawczych<br />

a interpretacje prawne dostarczają<br />

wielu wątpliwości, co do właściwości<br />

rozstrzygnięć w przestrzeni.<br />

Jednak obserwowana niechęć<br />

administracji do prowadzenia racjonalnej<br />

polityki przestrzennej wskazuje<br />

na stan zagrożenia patologiami<br />

procesu planowania miejscowego.<br />

Na tle tego planistycznego obrazu<br />

zaniechań gminy przedstawione<br />

poniżej rysunki (por.: ryc. 2. Przykład<br />

2) dokumentują historię obserwowanego<br />

przez Autorkę przypadku<br />

terenu doliny rzecznej w Katowicach<br />

i efektu jej zabudowywania w drodze<br />

decyzji podejmowanych w trybie<br />

postępowania administracyjnego –<br />

z powodu braku planu miejscowego.<br />

Obrazuje to niekontrolowany w ogóle,<br />

z pominięciem demokratycznych<br />

procedur planistycznych proces<br />

pozbawiania mieszkańców – ich<br />

terenów otwartych, rzek – ich dolin,<br />

a przestrzeni miasta – najważniejszego<br />

elementu struktury przyrodniczej,<br />

jakim są korytarze ekologiczne.<br />

Ryc. 2, rys. 1 i 2 pokazuje, że<br />

przed uchwaleniem planu (do 1998<br />

roku) tereny doliny były wyraźnie<br />

terenami otwartymi, wolnymi od<br />

zabudowy. Na ryc. 2, rys. 3 (z datą<br />

2004) zwraca uwagę „biały” kolor<br />

terenu (z granicami planu) oznaczający<br />

„wycięte” z terenu opracowania<br />

miejscowego planu dla dzielnic<br />

południowych Katowic tereny dolin.<br />

W tej sytuacji, wobec braku planu,<br />

zabudowa na wskazanym na rysunku<br />

terenie doliny następować musiała<br />

(i następowała) na podstawie decyzji<br />

administracyjnych (decyzje wzizt).<br />

Zdjęcie lotnicze (ryc. 2, rys. 4) przedstawia<br />

zrealizowaną „na cieku” 6 lat<br />

później zabudowę mieszkaniową.<br />

Ciek został przekryty, orurowany<br />

i zabetonowany.<br />

Takich miejsc jest zbyt wiele,<br />

żeby nie uznać, że przedstawiają<br />

efekt polityki gminy, a nie studium<br />

pojedynczego przypadku.<br />

Przyk³ad 3<br />

Park w dolinie Ślepiotki – realizacja<br />

Example 3<br />

The park in the Ślepiotka River<br />

Valley – realisation<br />

Dlatego z całą mocą trzeba<br />

podkreślić, że dla przestrzeni polskich<br />

miast zabójcze jest wybieranie<br />

przez gminy rozwiązań przestrzennych<br />

przy pomocy decyzji<br />

96<br />

1/2012

---

administracyjnych zamiast planów<br />

miejscowych jako narzędzi „aktów<br />

prawa miejscowego”. Zasobów<br />

przyrodniczych nie można wtedy<br />

chronić, chyba, że znajdą się odrębne<br />

fundusze pomocowe. Taki<br />

przypadek zdarzył się w 2009 roku<br />

w Katowicach: dolina Ślepiotki,<br />

a przynajmniej jej kilku hektarowa<br />

część, miała szansę na realizację<br />

[Włodarczyk, Strabel, Szendera<br />

2009] w formie akcji pilotażowej<br />

do projektu REURIS (rewitalizacja<br />

miejskich przestrzeni nadrzecznych)<br />

w ramach programu dla Europy<br />

Środkowej” 12 . Fragment doliny Ślepiotki<br />

objęty zrealizowaną w grudniu<br />

2010 roku koncepcją i projektem<br />

budowlanym, zlokalizowany jest<br />

w południowej dzielnicy Katowic<br />

– w Ochojcu, pomiędzy ulicami<br />

Gen. Jankego i Kościuszki. Łączna<br />

powierzchnia terenu opracowania:<br />

4,13 ha. Pomimo bezpośredniego<br />

sąsiedztwa miejskiej zabudowy teren<br />

ten zachował wiele cech naturalnych<br />

korytarza ekologicznego, przede<br />

wszystkim z powodu rzeźby doliny:<br />

dość strome brzegi uchroniły dolinę<br />

przed zabudową.<br />

Podstawowym założeniem<br />

programu rewitalizacji tego terenu<br />

było, żeby w sensie społecznym,<br />

przestrzennym i przyrodniczym teren<br />

ten stał się miejscem wartościowym<br />

i ważnym dla mieszkańców Katowic,<br />

jako zapoczątkowana pilotażowym<br />

projektem propozycja udostępnienia<br />

korytarza zieleni dla wypoczynku<br />

w naturalnym sąsiedztwie cieku<br />

wodnego (por.: ryc. 3. Przykład 3).<br />

Nie mniej od walorów przyrodniczo<br />

-parkowych tego zamierzenia<br />

ważne były przewidywane<br />

efekty renaturyzacyjne 13 w znaczeniu<br />

przyrodniczym i krajobrazowym.<br />

Ich znaczenie polegało nie tylko<br />

na ochronie kluczowych elementów<br />

ekosystemu w tzw. strefie wewnętrznej<br />

14 , ale przede wszystkim<br />

na wydobyciu waloru edukacyjnego<br />

zachowanej bioróżnorodności – stąd<br />

propozycja udostępnienia części<br />

środkowej doliny poprzez ścieżkę<br />

edukacyjną w formie drewnianych<br />

pomostów, przy których znajdują<br />

się stanowiska bioróżnorodności<br />

wraz z tablicami informacyjnymi i in.<br />

elementami edukacyjnymi. Poza tym<br />

naturalnym charakterem roślinności<br />

w strefie tej zlokalizowano także<br />

urządzenia rekreacyjne: miejsca do<br />

odpoczynku, siedziska, drewniany<br />

amfiteatr, altanę, plac gier i zabaw,<br />

polanę biwakową.<br />

Główne części programu stanowiły:<br />

ŚCIEŻKA EDUKACYJNA (pomosty<br />

drewniane) wraz ze stanowiskami<br />

bioróżnorodności (opisane<br />

i oznakowane stanowiska grup<br />

roślin) – jako podstawowy m.in.<br />

dla uczniów okolicznych szkół,<br />

teren praktycznych doświadczeń<br />

przyrodniczych i biologicznych.<br />

CZĘŚCIOWA RENATURYZACJA<br />

POTOKU ŚLEPIOTKI – przykładowe<br />

rozwiązania o charakterze<br />

inicjatyw proekologicznych.<br />

POPRAWA TECHNICZNO – ES-<br />

TETYCZNA INFRASTRUKTURY<br />

TECHNICZNEJ towarzyszącej<br />

ciekom polegająca na estetyzacji<br />

urządzeń i obiektów odwodnienia,<br />

sieci i urządzeń kanalizacji<br />

sanitarnej – kreacja, kojarzenie<br />

efektów techniki, technologii<br />

z ładem przestrzennym, estetyką.<br />

Uzyskanym efektem podniesienia<br />

atrakcyjności opracowanego<br />

fragmentu terenu doliny Ślepiotki<br />

w obszarze zabudowy mieszkaniowej<br />

jest ogólnodostępny „miejski<br />

charakter parku”, spełniający podstawowe<br />

zadania terenów otwartych<br />

w mieście. Udostępniona mieszkańcom<br />

południowych dzielnic Katowic<br />

przestrzeń „Parku w Dolinie Rzeki<br />

Ślepiotki w Katowicach” jest także takim<br />

przykładem realizacji przestrzeni<br />

publicznych w formie aktywnych<br />

biologicznie terenów nadrzecznych,<br />

zrealizowanym przy bardzo prostych<br />

środkach. Do tych podstawowych<br />

zaliczyć należy: ścieżki o przepuszczalnej<br />

strukturze, naturalny<br />

materiał drewnianych pomostów,<br />

siedzisk, „żywą altanę” z wierzby.<br />

Najważniejszy jest tutaj naturalny<br />

charakter roślinności, zachowanie<br />

bioróżnorodności – stanowiąc przykład<br />

korytarza ekologicznego w mieście<br />

o nieznacznie przekształconych<br />

siedliskach.<br />

Wnioski<br />

Conclusions<br />

Doliny rzeczne stanowią<br />

w przestrzeni miast szczególny rodzaj<br />

terenów otwartych. Zrewitalizowane,<br />

przejąć mogą rolę niezwykle<br />

97

---

atrakcyjnych miejskich przestrzeni<br />

publicznych: ważnych dla wizerunku<br />

miasta i spełniających potrzeby jego<br />

mieszkańców.<br />

Samo wyznaczenie w miejscowych<br />

planach zagospodarowania<br />

przestrzennego terenów o różnym<br />

stopniu zagrożeń powodziowych<br />

i objęcie ich dostosowanymi do<br />

stopnia tych zagrożeń zasadami<br />

zagospodarowania, nie gwarantuje<br />

jeszcze bezpieczeństwa publicznego<br />

(ochrona ludzi i mienia). Ale jeśli na<br />

rysunkach planów miejscowych nie<br />

zostaną wskazane tereny obniżeń<br />

dolin rzecznych, jeśli nie zostaną<br />

wyodrębnione liniami rozgraniczającymi<br />

tereny dolin rzecznych od<br />

terenów o innym przeznaczeniu lub<br />

innych zasadach zagospodarowania,<br />

to już nie będzie żadnego narzędzia,<br />

które skutecznie zatrzymałoby proces<br />

degradacji dolin rzecznych jako<br />

ważnych dla zdrowia mieszkańców<br />

korytarzy ekologicznych.<br />

Wiesława Strabel<br />

Instytut Architektury<br />

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie<br />

Institute of Architecture<br />

University of Applied Sciences in Nysa<br />

Przypisy<br />

1<br />

Mapa form geomorfologicznych ze szczególnym<br />

uwzględnieniem form antropogenicznych<br />

informuje o głównych rysach rzeźby<br />

terenu i jej związku z budową podłoża, daje<br />

dokładny i wymierny obraz rzeźby terenu.<br />

Spełnia wymagania stawiane przez różne<br />

dziedziny gospodarki, zmierzające do bardziej<br />

racjonalnego wykorzystania form powierzchni<br />

ziemi [Powszechna encyklopedia PWN, 2006].<br />

Mapa geomorfologiczna, z której korzystano<br />

w trakcie sporządzania opracowań planistycznych<br />

z obszaru woj. śląskiego stanowiła<br />

nakładkę tematyczną na mapę topograficzną<br />

w skali 1:25000 w układzie „1965” (opracowana<br />

została w roku 1989 na podstawie<br />

czarno -białych zdjęć lotniczych w skali około<br />

1:10 000 wykonanych w latach 1986–1987 dla<br />

całego byłego woj. katowickiego, zleceniodawcą<br />

był Wydział Geodezji Urzędu Wojewódzkiego<br />

w Katowicach)<br />

2<br />

Miejscowe plan zagospodarowania przestrzennego<br />

gminy Sośnicowice dla terenów<br />

zurbanizowanych – sporządzane w 2004 -tym<br />

roku, opublikowane w Dz.U. Województwa<br />

Śląskiego w 2005 r. oraz Studium uikzp gminy<br />

Sośnicowice uchwalone w 2004 -tym roku. Autorka<br />

artykułu była generalnym projektantem<br />

tych opracowań.<br />

3<br />

Mapy hydrograficzne: poziom szczegółowości<br />

treści tej mapy odpowiada skali 1:50 000,<br />

co pozwala na dość ogólne ujęcie problematyki<br />

„wodnej”, w tym: topograficzne działy wodne,<br />

wody powierzchniowe i podziemne, przepuszczalność<br />

gruntów, zjawiska i obiekty gospodarki<br />

wodnej, punkty hydrometryczne pomiarów<br />

stacjonarnych. Baza danych hydrograficznych<br />

przedstawiona jest na podkładzie sytuacyjnym<br />

stanowiącym raster mapy topograficznej.<br />

4<br />

W ramach zajęć z „projektowania urbanistycznego”<br />

w Instytucie Architektury i Urbanistyki<br />

PWSZ w Nysie, podczas wykonywania<br />

projektów planów miejscowych, przyjmujemy<br />

za zasadę, że nasi studenci na mapach topograficznych<br />

opracowują „analizę istniejącego<br />

użytkowania terenów”, a na mapach zasadniczych<br />

wykonują „rysunek planu miejscowego”.<br />

To ważny efekt poznawczy pracy na różnych<br />

mapach, z wykorzystaniem ich specyficznych<br />

danych.<br />

5<br />

W trakcie sporządzania studium i planów<br />

gmina nie dysponowała żadną ekspertyzą<br />

hydrotechniczną, ale udało się uzyskać od<br />

sołtysów sołectw dość szczegółowe informacje<br />

o zasięgach powodzi z 1997 roku i za aprobatą<br />

organów i instytucji opiniujących projekty<br />

planów miejscowych przyjęto, że zasięg powodzi<br />

wyznaczał stan odpowiadający opisom<br />

powodzi historycznych (wg przepisów Ustawy<br />

Prawo wodne, Art. 88a -m) i wodom 100 -letnim<br />

– Q 1% oraz, że zasięgi te wyznaczać powinny<br />

tereny o zakazie zabudowy i o ograniczeniach<br />

w zagospodarowaniu.<br />

6<br />

W ten sposób uzupełniono mapę opracowania<br />

ekofizjograficznego o treść „mapy zagrożeń<br />

powodziowych”<br />

7<br />

KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ<br />

POLSKIEJ Rozdział III ŹRÓDŁA PRAWA<br />

Art. 87. ust. 2. Źródłami powszechnie obowiązującego<br />

prawa Rzeczypospolitej Polskiej<br />

są na obszarze działania organów, które je<br />

ustanowiły, akty prawa miejscowego.<br />

8<br />

Podczas wyłożenia łącznie 18 projektów<br />

planów, które wprowadzały swoimi ustaleniami<br />

zakazy i ograniczenia w granicach dolin<br />

rzecznych wyznaczonych liniami rozgraniczającymi<br />

terenów ZPE – wśród złożonych<br />

uwag do planów, mniej niż 5 procent stanowiły<br />

protesty właścicieli gruntów objętych tymi<br />

ustaleniami, nie osiągnęły więc poziomu,<br />

świadczącego o istotności problemu w badaniach<br />

statystycznych.<br />

9<br />

Nie często zdarza się, że gminy przystępują<br />

do sporządzania planów miejscowych<br />

dla terenów dolin rzecznych. Niewiele gmin<br />

może też poszczycić się podjęciem uchwały<br />

dotyczącej „Programu ochrony dolin rzecznych”,<br />

tak jak w 1999 roku podjęta została<br />

uchwała Rady Miejskiej Katowic o ochronie<br />

dolin rzecznych. Na podstawie takiej uchwały,<br />

w 2003 roku gmina przystąpiła do sporządzenia<br />

planów miejscowych dla terenów dolin<br />

rzecznych Ślepiotki i Kłodnicy, które miały<br />

być przedmiotem ochrony. Obydwa plany<br />

zostały przygotowane w formie projektów<br />

planów „do uchwalenia” (po wyłożeniu, po<br />

dyskusji publicznej i rozstrzygnięciu zarzutów<br />

i protestów) [Strabel 2004]. Autorka artykułu<br />

była gen. Projektantem tych planów i wraz<br />

z zespołem Architektoniczno -Urbanistycznego<br />

Biura Projektowo -Badawczego w Katowicach,<br />

w ramach którego plany były opracowane,<br />

z ogłoszeń prasowych dowiedziała się, że władze<br />

miasta uchyliły swoją uchwałę „O ochronie<br />

dolin rzecznych w Katowicach”, która stanowiła<br />

podstawę sporządzania tych planów.<br />

98<br />

1/2012

---

10<br />

Z opracowanej w Urzędzie Miasta Katowice<br />

„Analizy zmian w zagospodarowaniu przestrzennym…”<br />

z października 2010 r. wynika,<br />

że zamiast opracowywać plany miejscowe<br />

zagospodarowuje się miasto przy pomocy decyzji<br />

administracyjnych: suma terenów miasta<br />

objętych decyzjami administracyjnymi wydanymi<br />

przez UM Katowice w latach 2005 –2008<br />

stanowi łącznie powierzchnię 2172 ha, to jest<br />

więcej niż suma powierzchni obowiązujących<br />

i uchwalonych w dłuższym czasie planów<br />

miejscowych (w latach 2005 –2010), która<br />

wynosi 1322,4 ha. To oznacza, że prawie dwukrotnie<br />

większy obszar miasta zabudowywany<br />

jest przy pomocy decyzji administracyjnych<br />

niż przy pomocy rozwiązań przestrzennych<br />

i ustaleń planów miejscowych. Ta dysproporcja<br />

wynika z nieprawidłowej, szkodliwej dla ładu<br />

przestrzennego i dla rozwoju naszego miasta<br />

praktyki administracji Urzędu Miejskiego a dokładnie<br />

Wydziału Planowania Przestrzennego.<br />

11<br />

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego<br />

południowych dzielnic miasta Katowice,<br />

kilkakrotnie zmieniany był Uchwałami<br />

Rady Miejskiej Katowic: Nr LIII/599/98 z dnia<br />

19 czerwca 1998 r., nr XLI/551/01 z dnia 26<br />

listopada 2001 r., Nr XXVI/451/04 Rady<br />

Miasta Katowice z dnia 28 czerwca 2004 r.,<br />

Nr XXIX/591/04 z dnia 30 sierpnia 2004 r.<br />

Granice terenu objętego planem wyznaczyły<br />

ostatecznie załączniki graficzne do Uchwały Nr<br />

XXIX/591/04 Rady Miasta Katowice z dnia 30<br />

sierpnia 2004 r. Rysunek Planu Nr 1 wykonany<br />

został na mapie sytuacyjno -wysokościowej<br />

w skali 1:5000, którą stanowiła mapa topograficzna.<br />

Miejscowy plan dla południowych<br />

dzielnic miasta Katowice (uchwalony w 2004<br />

roku, sporządzany był w sumie przez 7 lat od<br />

zawiadomienia o przystąpieniu do uchwalenia).<br />

Plan miejscowy, który doprowadzono do<br />

funkcji „planu dla deweloperów”. Powycinany,<br />

pookrawany tak przez te lata pracy nad nim,<br />

że wyznacza jedynie tereny pod zabudowę.<br />

Tereny dolin rzecznych zostały wyłączone<br />

z obszaru opracowania planu.<br />

12<br />

Inwestycja zrealizowana została w ramach<br />

międzynarodowego projektu REURIS (Revitalisation<br />

of Urban River Spaces, Rewitalizacja<br />

Miejskich Przestrzeni Nadrzecznych) programu<br />

Central Europe i dofinansowanego z Europejskiego<br />

Funduszu Rozwoju Regionalnego<br />

(EFRR), a autorka artykułu miała okazję raz<br />

jeszcze, po nie uchwalonym przez gminę planie<br />

miejscowym dla obszaru doliny rzecznej Ślepiotki<br />

[Strabel 2004], zrealizować rozwiązania<br />

koncepcji rewitalizacji doliny Ślepiotki – fragmentu<br />

korytarza ekologicznego.<br />

13<br />

Nie udało się przeprowadzić pełnego procesu<br />

renaturyzacji i odtworzenia dawnego koryta.<br />

Zastosowano jednak – dla efektu edukacyjnego<br />

i informacji – rozwiązania takie jak: wskazanie<br />

„suchego koryta” (dawny ślad koryta rzeki), pomosty<br />

drewniane – dla obserwacji „mokradeł”,<br />

stanowiska np. skrzypu olbrzymiego i in.<br />

14<br />

W projekcie „Zmiany miejscowego planu<br />

ogólnego zagospodarowania przestrzennego<br />

miasta Katowice dla obszaru doliny potoku<br />

Ślepiotka” z 2004 roku dokonano podziału<br />

funkcjonalno -przestrzennego terenów objętych<br />

planem wg kryterium ich przyrodniczych<br />

wymagań. Ochroną objęto przede wszystkim<br />

tereny wewnętrznej strefy (przybrzeżnej), natomiast<br />

strefa pośrednia i zewnętrzna stanowiła<br />

obszar objęty ograniczeniami i dopuszczeniami<br />

w zagospodarowaniu terenów.<br />

Literatura<br />

1. Powszechna encyklopedia PWN,<br />

2006, Ency2005 Application WN<br />

PWN SA © Wydawnictwo Naukowe<br />

PWN S.A., program lic. CD.<br />

2. Strabel W. z zespołem, 2005,<br />

Miejscowe plany zagospodarowania<br />

przestrzennego dla terenów zurbanizowanych<br />

w Sośnicowicach,<br />

Uchwały RM w Sośnicowicach<br />

z dnia 22.03.2005 r., publ. Dz.U.<br />

Woj. Śl. z dnia 4.05.2005 r. Nr 53,<br />

poz. 1357 -1366, 2009, ARCH -URBS<br />

Katowice.<br />

3. Strabel W. z zespołem, 2004,<br />

Zmiana miejscowego planu ogólnego<br />

zagospodarowania przestrzennego<br />

miasta Katowice dla obszaru doliny<br />

potoku Ślepiotka, ARCH -URBS<br />

Katowice.<br />

4. Strabel W., 2005, Woda w mieście<br />

jako element uzdrawiających<br />

przestrzeni publicznych [w:] III Międzynarodowe<br />

Sympozjum Naukowe<br />

Architektura i Technika a Zdrowie,<br />

Gliwice 18 -19.10.2005 r. Wyd. Politechnika<br />

Śląska, Gliwice, s. 269 -274.<br />

5. Strabel W., 2005, Odnowa krajobrazu<br />

miejskiego w miastach aglomeracji<br />

górnośląskiej (na przykładzie<br />

dolin rzecznych [w:] Odnowa krajobrazu<br />

miejskiego. Koncepcje. Programy.<br />

Projekty. (Urban Landscape<br />

Renewal), ULAR, Wyd. Politechnika<br />

Śląska, Gliwice, s. 159 -165.<br />

6. Śleszyński P., Komornicki T.,<br />

2008, Raport o stanie i uwarunkowaniach<br />

prac planistycznych<br />

w gminach na koniec 2008 roku.<br />

Opracowanie Instytutu Geografii<br />

i Przestrzennego Zagospodarowania<br />

PAN dla Departamentu Gospodarki<br />

Przestrzennej na zlecenie Ministerstwa<br />

Infrastruktury.<br />

7. Włodarczyk J., Strabel W., Szendera<br />

W., 2009, Dokumentacja projektowa<br />

(budowlana i wykonawcza)<br />

dla rewitalizacji fragmentu terenu<br />

nad rzeką Ślepiotką jako akcji pilotażowej<br />

do projektu Reuris (rewitalizacja<br />

miejskich przestrzeni nadrzecznych)<br />

w ramach programu dla Europy<br />

Środkowej, ARCH -URBS Katowice.<br />

99

---

Forum<br />

Krajobraz forteczny poligonem<br />

wymiany doœwiadczeñ<br />

edukacyjno -naukowych<br />

Zofia Mavar, Dražen Arbutina<br />

Fortification Landscape<br />

as Training Ground<br />

for the Exchange<br />

of Educational and<br />

Scientific Experiences<br />

Wprowadzenie<br />

Introduction<br />

W krajobrazie kulturowym<br />

Chorwacji szczególne miejsce zajmuje<br />

pejzaż forteczny, a wśród jego<br />

różnorodnych, lepiej lub gorzej<br />

zachowanych form, wyróżnia się<br />

krajobraz Puli, miasta położonego na<br />

wybrzeżu Adriatyku, w południowo-<br />

-zachodniej części półwyspu istryjskiego.<br />

Od połowy XIX do lat 90.<br />

XX wieku głównym czynnikiem rozwojowym<br />

tego miasta była funkcja<br />

militarna, a istotny wkład w kształtowanie<br />

specyficznego krajobrazu<br />

urbanistycznego miasta miały władze<br />

wojskowe, w szczególności Monarchii<br />

Austrowęgierskiej. W tkance<br />

miasta i w otaczającej je okolicy<br />

zachowały się liczne obiekty wojskowe<br />

ze wspomnianego okresu. Są to<br />

budowle militarne wraz z zapleczem,<br />

systemem infrastrukturalnym i komunalnym<br />

oraz budowle towarzyszące<br />

o funkcji socjalnej, publicznej,<br />

kulturalnej i innej. Wszystko to po<br />

dziś dzień stanowi podstawę struktury<br />

urbanistyczno -architektonicznej<br />

miasta i jest wyrazistym, charakterystycznym<br />

znakiem miejskiego i pozamiejskiego<br />

krajobrazu tej części<br />

Istrii. W samym mieście, a zwłaszcza<br />

w szeroko pojętym otoczeniu,<br />

głównie na obszarach użytkowanych<br />

przez wiele lat przez wojsko, zasób<br />

zachowanej architektury obronnej<br />

jest zadziwiająco duży. Przez długie<br />

lata zasób ten nie był dostępny<br />

badaczom i stąd długo nie można<br />

było prowadzić studiów nad jego<br />

wartością materialną i niematerialną.<br />

Z tych samych względów nie było<br />

też możliwe rozpoznanie i właściwa<br />

ocena ogromnego potencjału gospodarczego<br />

i kulturowego szeregu<br />

niezwykle atrakcyjnych miejsc przez<br />

wiele lat zajmowanych przez wojsko.<br />

Dopiero zmiany polityczno-<br />

-gospodarcze w latach 90. otwarły<br />

możliwość prowadzenia systematycznej<br />

ewidencji i tworzenia programu<br />

badań. W następstwie możliwe<br />

jest także poszukiwanie skutecznych<br />

metod ochrony i sposobów nowego<br />

zagospodarowania tych, dotychczas<br />

wyizolowanych, zasobów historycznych<br />

i w większości wysoce<br />

zaniedbanych obszarów, z reguły<br />

rozmieszczonych na samym brzegu<br />

Adriatyku. Tym samym rozważać<br />

trzeba ich adaptację do współczesnych<br />

funkcji ważnych dla rozwoju<br />

gospodarczego miasta i regionu. Ze<br />

względu na system organizacyjny<br />

i niedostatki w kadrach służby konserwatorskiej<br />

w Chorwacji, wykonanie<br />

tych zadań okazało się trudne lub<br />

wręcz niemożliwe bez współpracy<br />

odpowiednich instytucji naukowych,<br />

a zwłaszcza uczelni. Jednak, integracja<br />

programów i uzgadnianie ich<br />

na szczeblu urzędów państwowych<br />

i władz uczelni z wielu względów<br />

nie były łatwe. Między innymi ważną<br />

przeszkodą utrudniającą sformułowanie<br />

wieloletniego programu takiej<br />

współpracy była fakultatywna forma<br />

praktyk studenckich – obecnie jedna<br />

z podstawowych form prowadzenia<br />

wspomnianych badań. Wprawdzie<br />

100<br />

1/2012

---

pomocne okazały się nieformalne<br />

kontakty i niesformalizowana współpraca,<br />

ale z natury rzeczy miała ona<br />

charakter sporadyczny.<br />

Poważniejszą współpracę pomiędzy<br />

Ministerstwem Kultury a odpowiednimi<br />

uczelniami podjęto<br />

w pierwszej połowie lat dziewiędziesiątych<br />

XX wieku, głównie po<br />

zakończeniu działań wojennych 1 ,<br />

kiedy wojsko stopniowo opuszczało<br />

ufortyfikowane tereny. W tym okresie<br />

okazało się, że ze względu na<br />

ogromne straty wojenne i brak wielu<br />

rodzimych specjalistów w dziedzinie<br />

odnowy dziedzictwa kulturowego,<br />

niezbędne jest skorzystanie z pomocy<br />

i doświadczeń profesjonalistów<br />

i naukowców z uczelni i instytucji<br />

z innych krajów europejskich. Tego<br />

rodzaju pomoc organizowana była<br />

głównie poprzez UNESCO, ale oferty<br />

wsparcia ze strony specjalistów<br />

i uczelni niektórych państw europejskich<br />

kierowane były także bezpośrednio<br />

do Ministerstwa Kultury Republiki<br />

Chorwacji. Trzeba przy tym<br />

zaznaczyć, że jedne z pierwszych<br />

ofert napłynęły właśnie z Polski. Jako<br />

jedną z możliwych form współpracy<br />

i wymiany doświadczeń wybrano<br />

międzynarodowe warsztaty studentów<br />

architektury i budownictwa,<br />

w których, wraz z pracownikami<br />

chorwackiej służby konserwatorskiej<br />

i studentami rodzimych uczelni,<br />

uczestniczyli studenci i pracownicy<br />

naukowi Politechniki Krakowskiej<br />

i Politechniki Świętokrzyskiej<br />

w Kielcach. Prace zapoczątkowano<br />

w roku 1994 w regionach najbardziej<br />

dotkniętych wojną, na wschodzie<br />

i południu Chorwacji: w Slavoniji<br />

(Osijek, Lipik) i w rejonie Dubrovnika<br />

(Konavle). W tymże roku, w ramach<br />

warsztatów, zainaugurowano prace<br />

badawcze nad architekturą obronną,<br />

a od roku 2001 prace te koncentrują<br />

się głównie na obszarze Twierdzy<br />

Pula, gdzie, ze względu na nowe<br />

okoliczności znacznej redukcji sił<br />

zbrojnych, przebiegał proces reorganizacji<br />

i demilitaryzacji. Tu właśnie,<br />

większość powojskowych terenów<br />

pozbawiona funkcji i bespośredniego<br />

nadzoru (chociaż formalnie<br />

nadal pod zarządem Ministerstwa<br />

Obrony, albo regionalnej lub lokalnej<br />

władzy), podlega niebywałej dewastacji<br />

w niedostatku koncepcji o ich<br />

przeznaczeniu, a w oczekiwaniu<br />

ofert od zainteresowanych investorów.<br />

Stan ten pogłębia opieszałość<br />

procesu podejmowania decyzji<br />

związanych z przenoszeniem kompetencji<br />

w sprawie zarządzania tym<br />

specyficznym państwowym majątkiem,<br />

a dotąd, choćby chwilowym<br />

zagospodarowaniem.<br />

Na wybór miejsc warsztatów<br />

i tematów decydujący wpływ jednak<br />

miały potencjalne plany inwestycyjne<br />

w stosunku do historycznych<br />

obiektów opuszczanych przez wojsko<br />

i obszarów, które znalazły się<br />

poza zakresem zainteresowania<br />

władz wojskowych. Dlatego pierwszym<br />

programem objęta była wyspa<br />

Mali Brijun, która z wielu względów,<br />

po odejściu wojska, już z początkiem<br />

lat 90. XX wieku, stała się magnesem<br />

przyciągającym interesujących<br />

z punktu widzenia władz inwestorów.<br />

Ponieważ wyspa ta znajduje<br />

się na obszarze jednego z ośmiu<br />

parków narodowych Chorwacji, była<br />

to zarazem inauguracja programu<br />

edukacyjno -naukowego Parku Narodowego<br />

Brijuni, przewidzianego<br />

w rządowym programie rozwoju<br />

i rewitalizacji.<br />

Wyspa ta jest jedną z czternastu<br />

wysp małego archipelagu (w jego<br />

składzie dwie większe i 9 maleńkich<br />

wysepek) położonego w pobliżu Puli<br />

mającego przez wiele wieków ważne<br />

znaczenie strategiczne. Dokumentują<br />

to liczne zachowane budowle<br />

obronne lub ich resztki pochodzące<br />

z niemal wszystkich ważniejszych<br />

okresów historycznych. W większości<br />

są to jednak obiekty z czasów Monarchii<br />

Austrowęgierskiej, należące<br />

do rozwiniętego systemu obrony Puli,<br />

która w połowie XIX wieku przejęła<br />

rolę głównego portu i austriackiej<br />

bazy wojennej na Adriatyku. Umocnienia<br />

na wyspie Mali Brijun miały za<br />

zadanie obronę przedpola i dostępu<br />

do portu od strony morza, a zarazem<br />

ochronę floty wojennej zakotwiczonej<br />

w Kanale Fažanskim. Chociaż<br />

ze względów strategicznych wyspa<br />

ta była pod zarządem wojska aż po<br />

nasze czasy, nie miało to większego<br />

wpływu na odziedziczony krajobraz<br />

kulturowy. Aczkolwiek widocznie<br />

zaniedbany, krajobraz ten niemal<br />

w całości prezentuje historyczne<br />

założenie i reprezentatywne typowe<br />

obiektów obronnych w jego składzie<br />

(fort o nietypowym kształcie i bateriami<br />

broni ciężkiej, wyrzutnia torpedo-<br />

101

---

wa i bateria moździerzy oraz drugie<br />

baterie w rozproszonej kompozycji<br />

stanowisk ogniowych i budowli<br />

schronowych), bez względu na ich<br />

zachowanie, wraz z oryginalnymi<br />

detalalami wyposażenia, a w tym<br />

i unikatowym uzbrojenjem.<br />

Celem jasno zdefiniowanego<br />

programu warsztatów była wymiana<br />

informacji i szkolenie w zakresie:<br />

kompletowania dokumentacji historycznej<br />

i technicznej, wykonywania<br />

dokumentacji stanu zachowania<br />

budowli i ich wyposażenia oraz<br />

badania krajobrazu fortecznego,<br />

a także sporządzania wszelkich studiów<br />

i analiz służących identyfikacji,<br />

klasyfikacji i waloryzacji zasobów<br />

architektury obronnej wznoszonej<br />

od końca XIX wieku do I Wojny<br />

Światowej. Celem było także gromadzenie<br />

materiałów do sporządzania<br />

projektów rewaloryzacji i propozycji<br />

adaptacji obiektów do nowych potrzeb<br />

oraz do tworzenia koncepcji<br />

zagospodarowania terenu wyspy.<br />

W pierwszych latach w warsztatach<br />

tych uczestniczyli adepci<br />

sztuki konserwatorskiej i studenci<br />

architektury, a w latach następnych<br />

także studenci innych kierunków:<br />

architektury krajobrazu, historii sztuki,<br />

budownictwa, geografii, a nawet<br />

sztuk plastycznych. Od samego początku<br />

program edukacyjny i prace<br />

terenowe prowadzone przez krajowych<br />

i zagranicznych ekspertów,<br />

wspierane były wykładami seminaryjnymi<br />

na wybrane tematy związane<br />

z rozwojem historycznym, ochroną<br />

i metodami odnowy fortyfikacji<br />

i krajobrazu fortecznego, a w skład<br />

obowiązkowego programu wchodzi<br />

i objazd naukowy.<br />

Pozytywne<br />

doœwiadczenia<br />

i znaczenie<br />

warsztatów dla<br />

ochrony dziedzictwa<br />

kulturowego<br />

Positive experiences and the<br />

importance of workshops<br />

for the cultural heritage<br />

protection<br />

W 2011 roku na obszarze<br />

Twierdzy Pula odbyły się już dziesiąte<br />

warsztaty. Od roku 2001 w realizacji<br />

programu, w pracach dotyczących<br />

pojedynczych fortyfikacji<br />

czy grup, w systemie Twierdzy Pula<br />

uczestniczyło przeszło dwustu studentów<br />

z wielu krajów europejskich:<br />

z Polski, Włoch, Słowenii, Ukrainy,<br />

Bośni i Hercegowiny i oczywiście<br />

Chorwacji. Towarzyszyli im<br />

opiekunowie naukowi i eksperci<br />

z dziedziny architektury obronnej<br />

ze środowisk naukowych Krakowa,<br />

Wrocławia, Warszawy, Wenecji,<br />

Werony Lubljany i Charkowa. Prace<br />

uczestników, zorganizowanych<br />

w grupy tematyczne, powołane do<br />

różnych zadań, stanowią ogromny<br />

wkład do badań nad architekturą<br />

obronną Chorwacji. Na wysoką ocenę<br />

zasługuje wielki wkład warsztatów<br />

w metodykę badań nad rozwojem<br />

architektury obronnej, zwłaszcza<br />

złożonych systemów obronnych,<br />

a także w nurt poszukiwań stosownych<br />

rozwiązań w zakresie adaptacji<br />

tego rodzaju zabytków do nowych<br />

funkcji. Trzeba docenić także wielki<br />

wpływ warsztatów na świadomość<br />

studentów co do znaczenia sztuki<br />

fortyfikacji dla rozwoju konstrukcji<br />

i materiałów budowlanych.<br />

Warsztaty okazały się bardzo<br />

pożytecznym sposobem badania<br />

integralnych zasobów krajobrazu<br />

fortecznego. Ogromne znaczenie<br />

miała tu wymiana doświadczeń<br />

i metod pracy między środowiskami<br />

naukowymi wielu krajów.<br />

To wszystko przyczyniło się do<br />

poszerzenia bazy danych i zasobów<br />

dokumentacji oraz wniosło szereg<br />

interesujących idei co do możliwości<br />

zagospodarowania struktur budowlanych<br />

i terenów oraz rozwiązywania<br />

detali.<br />

Program warsztatów i w tych ramach<br />

organizowane akcje popularyzacyjne<br />

(wykłady i wystawy), ukazały<br />

władzom lokalnym i społeczeństwu<br />

niedoceniane dotąd wartości architektury<br />

i krajobrazu fortecznego oraz<br />

pobudziły różne środowiska do akcji<br />

ochrony, rewaloryzacji i rekultywacji.<br />

Ponadto warsztaty zmobilizowały<br />

władze miejskie Puli do powołania<br />

specjalnej rady, której zadaniem<br />

jest troska o stosowną waloryzację<br />

i ochronę fortyfikacji miasta. Trzeba<br />

także podkreślić, że warsztaty były<br />

pierwszym krokiem w kierunku kre-<br />

102<br />

1/2012

---

owania wspólnej polityki w dziedzinie<br />

badań, waloryzacji, klasyfikacji,<br />

ochrony i prezentacji historycznych<br />

systemów obronnych, nie tylko na<br />

szczeblu lokalnym, ale również<br />

krajowym. Nie bez znaczenia jest<br />

fakt, że z uwagi na międzynarodowy<br />

charakter warsztatów i układy regionalnych<br />

stref kulturowych, problemy<br />

te zyskały rangę międzynarodową.<br />

Zgodnie z założeniami, dziesięcioletnie<br />

doświadczenia w organizowaniu<br />

prac terenowych i badawczych<br />

przez Zarząd Ochrony Dziedzictwa<br />

Kulturowego Ministerstwa<br />

Kultury Republiki Chorwacji owocują<br />

dobrym przygotowaniem studentów<br />

do komunikacji zawodowej i współpracy<br />

interdyscyplinarnej.<br />

Równocześnie warsztaty okazały<br />

się bardzo dobrym poligonem<br />

doskonalenia metod edukacji profesjonalnej<br />

na różnych kierunkach<br />

studiów, w dziedzinie ochrony i rewaloryzacji<br />

zabytków i krajobrazu<br />

kulturowego. Doświadczenia prac<br />

terenowych znalazły swoją kontynuację<br />

w kształtowaniu programów nauczania,<br />

co nierzadko wpływało na<br />

wybór tematów prac semestralnych,<br />

dyplomowych, a nawet doktorskich.<br />

W konsekwencji powstało wiele<br />

nader ciekawych opracowań – wiele<br />

propozycji rozwiązań dla zabytków<br />

architektury obronnej i krajobrazu<br />

fortecznego. Wspomniane prace,<br />

wraz z obszerną dokumentacją,<br />

mogą być dobrym gruntem do rozważań<br />

nad metodami rehabilitacji<br />

obiektów fortecznych i rekultywacji<br />

obszarów powojskowych, a ponadto<br />

w przyszłości mogą być punktem<br />

wyjścia do podejmowania decyzji,<br />

czy też do sporządzania planów<br />

i projektów na szczeblu lokalnym,<br />

regionalnym i państwowym.<br />

Znaczenie warsztatów<br />

dla systemu edukacji<br />

Importance of workshops<br />

for the education system<br />

Już pobieżne spojrzenie na<br />

współczesny system kształcenia na<br />

wyższych uczelniach w Chorwacji<br />

pozwala dostrzec przewagę nauczania<br />

teoretycznego nad szkoleniem<br />

praktycznym. W przypadku studiów<br />

technicznych jest to bardzo wyraźny<br />

niedostatek. Dlatego też na tych kierunkach<br />

coraz częściej pojawiają się<br />

tendencje do powiększenia zakresu<br />

aktywności praktycznej, wspierane<br />

przez wprowadzany obecnie boloński<br />

system nauczania 2 . Niestety,<br />

dążenia te z wielu względów, przede<br />

wszystkim z powodu ograniczeń finansowych,<br />

mają zbyt często jedynie<br />

deklaratywny charakter. Niezwykle<br />

często zdarza się, że zakres wiedzy<br />

zdobyty na warsztatach nie jest<br />

w ogóle uwzględniony w formalnych<br />

programach studiów. Zazwyczaj<br />

formalne programy dydaktyczne<br />

nie przewidują dostatecznej liczby<br />

godzin. Nie tworzy się też odpowiednich<br />

warunków do przekazywania<br />

potrzebnej wiedzy i kształcenie<br />

umiejętności, choćby w minimalnym<br />

zakresie.<br />

Dla ilustracji można przytoczyć<br />

choćby różnice programowe między<br />

różnymi kierunkami studiów na<br />

uczelniach chorwackich w zakresie<br />

tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego:<br />

od całkowitego ignorowania<br />

i nauczenia wyłącznie teoretycznego<br />

do pewnych ograniczonych form nauczania<br />

praktycznego. Jest to podejście<br />

wysoce dysfunkcyjne i niestety<br />

znajduje to swe odbicie w stanie<br />

zachowania historycznych budowli,<br />

a w ostateczności także w stanie<br />

krajobrazu kulturowego jako całości.<br />

Przykładowo można zauważyć,<br />

że w programach kształcenia<br />

przyszłych historyków sztuki, przy<br />

bogatym obowiązkowym programie<br />

teoretycznej wiedzy, całkowity jest<br />

brak ich przygotowania do praktycznych<br />

zadań 3 . Ten fakt staje się<br />

bardziej dramatyczny, jeśli mamy<br />

na uwadze, że absolwenci tego kierunku<br />

studiów stanowią większość<br />

kadry konserwatorskiej zatrudnionej<br />

w służbie ochrony zabytków.<br />

Tymczasem programy dydaktyczne<br />

na studiach architektury<br />

przyszłym architektom w dziedzinie<br />

ochrony dziedzictwa kulturowego<br />

zapewniają jedynie minimum wiedzy<br />

teoretycznej, a tylko w indywidualnych<br />

przypadkach odpowiedni zakres<br />

zajęć praktycznych związanych<br />

z tą problematyką i to nie w pełnym<br />

zakresie. Potrzeba praktycznych<br />

zajęć we wspomnianej dziedzinie<br />

zaspakajana jest poprzez organizację<br />

wakacyjnych zajęć w terenie.<br />

Niestety, zajęcia letnich szkół dla<br />

103

---

studentów architektury nie są obowiązkowe<br />

4 .<br />

Natomiast wyjątkowo duże<br />

braki można odnotować w edukacji<br />

inżynierów budowlanych, którzy<br />

w czasie studiów prawie nie spotykają<br />

się z problematyką ochrony<br />

zabytków 5 . Jednak w ostatnich latach<br />

sytuacja ulega pewnej poprawie,<br />

ponieważ studenci Wydziału Budownictwa<br />

Politechniki w Zagrzebiu na<br />

studiach drugiego stopnia mają możliwość<br />

wyboru, jako tematu pracy<br />

dyplomowej, zagadnień związanych<br />

z ochroną dziedzictwa kulturowego.<br />

W takich przypadkach studenci mają<br />

możliwość korzystania z wykładów<br />

na temat dziedzictwa kulturowego.<br />

Warto podkreślić, że program wykładów,<br />

choć nie są one obowiązkowe,<br />

jest nieco szerszy niż ten obowiązkowy<br />

na studiach architektonicznych.<br />

Niestety, program ten nie przewiduje<br />

zajęć praktycznych przygotowujących<br />

do pracy zawodowej. Stąd<br />

pewien postęp w kształceniu inżynierów<br />

budowlanych należy jednak<br />

uznać za wysoce niewystarczający.<br />

Między innymi nie mają formalnego<br />

i praktycznego przygotowania do<br />

wykonywania dokumentacji stanu<br />

technicznego i projektów dla zabytkowego<br />

budownictwa chociaż Ustawa<br />

o robotach i działalności architektonicznej<br />

i inżynierskiej w planowaniu<br />

przestrzennym i budownictwie 6<br />

im to umożliwia. Dlatego warsztaty<br />

dla wielu przyszłych inżynierów są<br />

wyjątkowym sposobem przygotowania<br />

do pracy zawodowej.<br />

Na wielu uczelniach w Chorwacji<br />

praca zespołowa najczęściej<br />

jest całkiem zaniedbywana,<br />

a w większości prawie niemożliwa,<br />

chociaż w wypadku studiów technicznych<br />

wręcz pożądana. Przecież<br />

działalność projektowa czy planerska<br />

jest multydyscyplinarnym procesem<br />

komplementarnych profesji.<br />

Praktyczny sposób nauczania<br />

ważny jest szczególnie na tych stanowiskach<br />

pracy, gdzie od pracownika<br />

o danej specjalności, natychmiast<br />

po ukończeniu studiów, oczekuje<br />

się praktycznego zaangażowania.<br />

To właśnie w trakcie warsztatów,<br />

seminariów i zajęć podejmowanych<br />

w ramach letnich szkół student może<br />

skonfrontować teoretyczną wiedzę<br />

z praktyką i nabyć nowych, cennych<br />

umiejętności zawodowych. Dlatego<br />

warsztaty i letnie szkoły są jednym<br />

z najbardziej efektywnych i często<br />

jedynym sposobem praktycznego<br />

przygotowania studentów do zawodu,<br />

jaki realizowany jest w toku<br />

całych studiów. Tak więc zalet edukacji<br />

poprzez warsztaty nie da się<br />

przecenić.<br />

Oprócz wzbogacania programu<br />

nauczania, warsztaty to doskonała<br />

okazja do nieformalnych kontaktów<br />

między wykładowcami i studentami.<br />

Wspólna praca, nielimitowana<br />

sztywnym programem zajęć, daje<br />

szansę tworzenia lepszych relacji<br />

i twórczych interakcji. Toteż propozycja<br />

Ministerstwa Kultury dotycząca<br />

uczestnictwa studentów Wydziału<br />

Budownictwa Politechniki w Zagrzebiu<br />

w warsztatach na wyspach<br />

Brijuni była dobrze przyjęta, zarówno<br />

przez władze jak i wykładowców tej<br />

uczelni.<br />

Wnioski<br />

Conclusion<br />

Warsztaty studenckie organizowane<br />

od 10 lat przez Ministerstwo<br />

Kultury Republiki Chorwacji, poświęcone<br />

problemom ochrony i rewaloryzacji<br />

architektury i krajobrazu<br />

fortecznego pozwoliły na:<br />

poznanie przez studentów specyficznej<br />

kategorii dziedzictwa<br />

kulturowego i problemów jego<br />

ochrony,<br />

pozyskanie przez służby konserwatorskie<br />

i stałe poszerzanie bazy<br />

danych i dokumentacji dziedzictwa<br />

kulturowego tego rodzaju,<br />

włączenie studentów w realizację<br />

praktycznych zadań konserwatorskich<br />

podejmowanych przez<br />

instytucje i służby do tego powołane,<br />

zdobywanie przez studentów wiedzy,<br />

a także kształcenie i sprawdzanie<br />

umiejętności w zakresie<br />

prac dokumentacyjnych, opracowywania<br />

rezultatów prac terenowych<br />

oraz prowadzenia prac<br />

studialnych i projektowych,<br />

integracja i komunikacja między<br />

uczestnikami pochodzącymi<br />

z różnych środowisk zawodowych<br />

i kulturowych,<br />

przygotowanie uczestników do<br />

pracy w interdyscyplinarnych<br />

104<br />

1/2012

---

i międzynarodowych zespołach<br />

badawczych i projektowych.<br />

Rejon obronny Twierdzy Pula<br />

to obiekt o ogromnej wartości lecz<br />

także wielkiej złożoności struktury.<br />

Jako taki, jest niezmiernie trudny do<br />

zabezpieczenia, ochrony i właściwej<br />

adaptacji. W nowych warunkach<br />

ustrojowych, w obliczu nowego<br />

podejścia do gospodarki przestrzennej,<br />

obiekt ten „zadaje” wiele pytań<br />

i oczekuje odpowiedzi ze strony<br />

wielu profesjonalistów biorących<br />

udział w kształtowaniu krajobrazu<br />

i zarządzaniu jego zasobami. Dla<br />

sprostania tym zadaniom niezmiernie<br />

ważne jest przygotowanie zawodowe,<br />

które w dużej mierze zależy<br />

od procesu edukacji i to w wielu<br />

zakresach wiedzy i umiejętności. Do<br />

edukacyjnych walorów omawianych<br />

warsztatów zaliczyć należy:<br />

możliwość pozyskania wiedzy<br />

o dziedzictwie kulturowym przez<br />

studentów tych kierunków, których<br />

programy nie zawierają wiedzy<br />

tego rodzaju. Jest to szczególnie<br />

ważne w odniesieniu do tych<br />

profesji, które zgodnie ze swymi<br />

uprawnieniami ustawowymi mają<br />

możliwość podejmowania zadań<br />

związanych z ochroną zabytków<br />

i krajobrazu kulturowego,<br />

możliwość pozyskania umiejętności<br />

praktycznych z zakresu<br />

sporządzania dokumentacji badawczej<br />

i tworzenia projektów<br />

związanych z zabytkami przez<br />

studentów, którzy w ramach<br />

programów studiów uczą się wyłącznie<br />

teorii,<br />

możliwość wymiany doświadczeń<br />

miedzy studentami i nauczycielami<br />

akademickimi różnych uczelni<br />

chorwackich i zagranicznych.<br />

Zofia Mavar<br />

Ministerstwo Kultury Republiki Chorwacji<br />

Ministery of Cultural Republic of Croatia<br />

Politechnika w Zagrzebiu<br />

Polytechnic of Zagreb<br />

Dražen Arbutina<br />

Przypisy<br />

1<br />

Wojenna agresja Serbii na teritorium Chorwacji,<br />

walka o niepodległość (1991–1995)<br />

i okres reintegracji okupowanych części kraju<br />

(do 1998).<br />

2<br />

Chorwacja Deklarację Bolońską podpisała<br />

w 2001 roku, a proces wdrażania jej postanowień<br />

w system szkolnictwa wyższego zapoczęto<br />

w 2005 roku przystosowaniem wszystkich<br />

programów studiów.<br />

3<br />

Zob. www.ffzg.unizg.hr/programi/dok/<br />

povijest -umjetnosti_preddiplomski.rtf i www.<br />

ffzg.unizg.hr/programi/diplomsli/Povijest%20<br />

umjetnosti.rtf.<br />

4<br />

Zob. www.arhitekt.unizg.hr/_af/_hr/nastava/.<br />

5<br />

http://info.grad.hr/gf/index.asp?pid=137<br />

i http://www2.tvz.hr/strucni -studij-<br />

-graditeljstva/nastavni-plan-i-program/.<br />

6<br />

Zakon o arhitektonskim i inženjerskim poslovima<br />

i djelatnostima u prostornom uređenju<br />

i gradnji z dnia 7. 05. 2011 (Narodne novine nr.<br />

152/2008, 49/2011).<br />

105

---

Parki Barcelony – od stylu<br />

modernisme po wspó³czesne<br />

krajobrazy tworzone „od -nowa”<br />

Izabela Sykta<br />

Barcelona<br />

Parks – since<br />

Modernisme Style<br />

up to Contemporary<br />

Formation of “Anew”<br />

Landscapes<br />

Wstêp<br />

Introduction<br />

Barcelona to miasto Gaudí’ego,<br />

ale to także miasto wielu oryginalnych<br />

parków, na czele ze sztandarowym<br />

dziełem tego wybitnego<br />

Katalończyka – parkiem Güell. Zakładanie<br />

nowych parków w Barcelonie<br />

często towarzyszyło ważnym<br />

wydarzeniom w życiu miasta. Atrakcyjnie<br />

urządzone tereny zieleni miały<br />

– zdaniem gospodarzy dwóch Wystaw<br />

Światowych w 1888 i 1929 r.,<br />

Igrzysk Olimpijskich 1992 r. czy<br />

Międzynarodowego Forum Kultur<br />

UNESCO w 2004 r. – znacząco wpływać<br />

na poprawę wizerunku miasta.<br />

Nowe parki to również efekt szeroko<br />

zakrojonych akcji rewitalizacji terenów<br />

poprzemysłowych, miejskich<br />

programów operacyjnych, jak chociażby<br />

budowa nowego nabrzeża,<br />

czy buforowanie zielenią wielkich<br />

arterii komunikacyjnych. Niezależnie<br />

od motywów ich zakładania, okresu<br />

powstania czy osobowości projektantów<br />

– parki Barcelony wydawałoby<br />

się tak zróżnicowane kompozycyjnie,<br />

formalnie i funkcjonalnie, łączy<br />

pewien wspólny rys, składający się<br />

na ich specyficzny genius loci, przejawiający<br />

się w traktowaniu tradycji,<br />

a zwłaszcza osiągnięć lokalnego<br />

stylu modernisme jako nieustającego<br />

źródła współczesnych inspiracji<br />

projektowych.<br />

Styl modernisme<br />

w parkach Barcelony<br />

Modernisme style<br />

in Barcelona parks<br />

Kataloński styl modernisme<br />

– wyrażający się w architekturze,<br />

rzeźbie, malarstwie, ale także sztuce<br />

ogrodowej od ostatnich dekad<br />

XIX w. do lat 30. XX w. – był z jednej<br />

strony odmianą ogólnoeuropejskiego<br />

prądu w sztuce, określanego jako<br />

Jugendstil, Art Nouveau, secesja czy<br />

modernizm 1 , z drugiej zaś wykształcił<br />

oryginalne lokalne formy i detale<br />

architektoniczne, stanowiące o niepowtarzalnym<br />

wyrazie obiektów<br />

architektonicznych i ogrodowych realizowanych<br />

w owym czasie w Barcelonie.<br />

Styl ten, odpowiadający<br />

nowym oczekiwaniom estetycznym<br />

XIX -wiecznej barcelońskiej burżuazji<br />

początkowo odbierany był niechętnie.<br />

Antoni Gaudí – główna figura<br />

nowego nurtu w sztuce 2 – przez<br />

niektórych ubóstwiany, przez innych<br />

głośno krytykowany, nazywany był<br />

„somnia truites – „omletowy marzyciel”<br />

3 , czyli ktoś, kto wymyśla szaleństwa.<br />

Dopiero z upływem czasu<br />

styl modernisme, długo traktowany<br />

jako przejaw złego gustu, stał się<br />

synonimem wyrafinowanej estetycznie<br />

i jednocześnie pełnej fantazji<br />

kultury architektonicznej Barcelony 4 .<br />

Nowy kierunek odwołujący się do<br />

motywów narodowych i ukrytych nacjonalistycznych<br />

znaczeń, stanowił<br />

część szerszego zjawiska, jakim był<br />

106<br />

1/2012

---

Ryc. 1. Styl modernisme w parkach Barcelony. A. Łuk triumfalny – główne wejście do Parku Ciutadella. B.C. Park Güell (fot. I. Sykta)<br />

Fig. 1. Modernisme style in Barcelona parks. A. Triumphal arch – main entrance to Park Ciutadella. B.C. Park Güell (photo by I. Sykta)<br />

kataloński Renaixença (Renesans),<br />

nawiązujący do historycznych stylów<br />

i rzemiosła, czerpiący inspiracje<br />

z katalońskiego gotyku i tradycyjnego<br />

kowalstwa artystycznego oraz<br />

sięgający do ornamentalnych stylów<br />

arabskiej Hiszpanii 5 . Ten filozoficzny<br />

i estetyczny bunt przeciwko pseudo-<br />

-sztuce i modernistycznemu, mechanistycznemu<br />

światu oraz sztywnym<br />

zasadom projektowania architektury<br />

doby industrialnej rozwinął nowe<br />

koncepcje architektoniczne w oparciu<br />

o naturalne materiały lokalne,<br />

kamień i ceramikę oraz ornamentykę<br />

wykorzystującą giętką linię i formy<br />

organiczne, żywą kolorystykę i sy<strong>mb</strong>olikę<br />

inspirowaną światem natury 6 .<br />

Pierwsze sygnały stylu modernisme<br />

w kształtowaniu przestrzeni zielonych<br />

Barcelony pojawiły się w Parc<br />

Ciutadella (proj. Josep Fontseré,<br />

1873) 7 . Park ten – obecnie największy<br />

i najbardziej lubiany przez mieszkańców<br />

teren zielony w centrum<br />

miasta 8 , założony w miejscu rozebranej<br />

cytadeli 9 , stał się scenerią dla<br />

jednego z najważniejszych w historii<br />

miasta wydarzeń – Wielkiej Wystawy<br />

Światowej 1888 r. Główne wejście<br />

na tereny wystawowe podkreślono<br />

monumentalnym łukiem triumfalnym<br />

Arc de Triomf (proj. Josep Vilaseca) 10<br />

z dekoracją reliefową autorstwa m.in.<br />

Josepa Llimona, jednego z głównych<br />

przedstawicieli modernisme w rzeźbie.<br />

Tereny parkowe wyposażono<br />

także w inne jego dzieła, uchodzące<br />

za najbardziej reprezentatywne<br />

dla nowego kierunku w sztuce, jak:<br />

posąg konny Ramona Berenguera III,<br />

monumentalne popiersie A Doctor<br />

Robert (1904–1910) oraz umieszczona<br />

w centrum owalnej sadzawki,<br />

pełna melancholijnej ekspresji rzeźba<br />

Desconsol (1907) 11 . Formalny układ<br />

kompozycji parku nadają dwie krzyżujące<br />

się aleje – jedna obsadzona<br />

topolami, druga – lipami i kasztanowcami.<br />

Poza tym park ma charakter<br />

nieformalny z miękko prowadzonymi<br />

ścieżkami, rozległym trawnikiem,<br />

sztucznym jeziorem Estany oraz<br />

wysokimi okazami drzew i palmami.<br />

W swobodnie kształtowanym<br />

krajobrazie parku rozmieszczono<br />

interesujące obiekty architektoniczne,<br />

częściowo pozostałości urządzeń<br />

Wystawy Światowej. Począwszy od<br />

imponującej swoją wybujałą formą<br />

kaskady (proj. Josep Fontseré, Antoni<br />

Gaudí 12 ), po jedno z kluczowych<br />

dzieł katalońskiego modernisme,<br />

inspirowany baśniowymi motywami<br />

orientu, obiekt restauracji Castell<br />

dels Tres Dragons (Zamek Trzech<br />

Smoków) (proj. Lluís Domènech<br />

i Montaner), dziś Muzeum Zoologii<br />

13 . Pozostałe oddające ducha i styl<br />

epoki modernisme obiekty w parku<br />

to: cieniarnia L’U<strong>mb</strong>racle – ceglana<br />

konstrukcja z ażurowym drewnianym<br />

dachem, palmiarnia i mini<br />

ogród botaniczny oraz cieplarnia<br />

L’Hivernacle – przeszklona oranżeria<br />

z kutego żelaza z restauracją 14 , tworząca<br />

doskonałą scenerię do letnich<br />

spotkań i koncertów.<br />

Zasygnalizowane w parku Ciutadella<br />

elementy stylu modernisme<br />

osiągnęły swoją pełną i nadzwyczaj<br />

oryginalną postać w Parc Güell (proj.<br />

Antoni Gaudí, 1900 –1914). Geneza<br />

powstania parku wiąże się z ideą<br />

Eusebio Güell’a, wpływowego przemysłowca<br />

i jednocześnie mecenasa<br />

Antoniego Gaudí’ego – założenia<br />

w dzielnicy Gracia na stokach tzw.<br />

Łysej Góry 15 , miasta -ogrodu dla<br />

zamożnej burżuazji. Koncepcja autorstwa<br />

Gaudí’ego zakładała kreację<br />

nowego krajobrazu z ekskluzywnym<br />

osiedlem 60 domów z ogrodami,<br />

połączonymi wkomponowanymi<br />

w krajobraz drogami i alejkami,<br />

gdzie piękno i bujność form natury<br />

łączyły się z wyrafinowaną estetycznie<br />

kompozycją architektury<br />

oraz najnowszymi udogodnieniami<br />

technicznymi. Idea ta ze względu na<br />

niewielkie zainteresowanie potencjalnych<br />

nabywców i zbyt oddaloną<br />

od centrum lokalizację skończyła się<br />

komercyjnym fiaskiem. Tylko dwa<br />

domy znalazły lokatorów 16 , z pozostałych<br />

planowanych obiektów wybudowano<br />

jedynie dwa pawilony dla<br />

strażników, dziś funkcjonujące jako<br />

107

---

strefa recepcyjna parku 17 . W 1922 r.<br />

władze Barcelony wykupiły teren<br />

od spadkobierców Güell’a i przekształciły<br />

go w park miejski 18 . W ten<br />

sposób na chybionym ekonomicznie<br />

projekcie skorzystało miasto,<br />

otrzymując najbardziej osobliwy<br />

publiczny park na świecie, w którym<br />

zwiedzający spacerując wśród<br />

bujnej zieleni i niesamowitych form<br />

architektonicznych, inspirowanych<br />

tworami katalońskiej przyrody, napawając<br />

się wspaniałą panoramą<br />

Barcelony aż po Morze Śródziemne<br />

na odległym planie 19 . Ogrodowa<br />

architektura Gaudí’ego wynika nie<br />

tylko z nostalgicznej admiracji dla<br />

dzieł natury, ale jest oparta na<br />

wnikliwej obserwacji i dogłębnym<br />

zrozumieniu jej struktury i praw nią<br />

rządzących, jest autorską, matematyczną<br />

i jednocześnie artystyczną interpretacją<br />

natury. „Gaudí rozumiał,<br />

że natura wykorzystuje wspaniałe<br />

formy strukturalne” 20 – pisał Juan Bassegoda<br />

Nonell. Rozumiał i wiedzę<br />

tę wykorzystywał dla kształtowania<br />

swoich niepowtarzalnych dzieł 21 .<br />

Jedną z najbardziej kreatywnych<br />

fascynacji Gaudí’ego, która uzyskała<br />

swoją pełną interpretację w świątyni<br />

Sagrada Familia, ale także przejawiła<br />

się w parku Güell, był mistyczny<br />

masyw skalny Montserrat, którego<br />

rzeźbiarskie formy były odwzorowywane<br />

w sztuce Gaudí’ego z niemal<br />

religijną egzaltacją 22 . Skalne twory<br />

Montserrat zostały artystycznie przetworzone<br />

w detalach nawierzchni,<br />

w postaci wtapiających się w zbocze<br />

kamiennych portyków i wiaduktów 23 ,<br />

których pochylone kolumny wyglądają<br />

jak skamieniały las 24 , w usypanej<br />

z kamiennych głazów Góry Trzech<br />

Krzyży – z bocianim gniazdem, pełniącym<br />

rolę punktu widokowego,<br />

czy w fantazyjnych zadaszeniach<br />

i kominach pawilonów ogrodowych.<br />

Kształtowane przez artystę formy<br />

architektoniczne są wkomponowane<br />

w naturalny krajobraz z jego bogatą<br />

topografią i szatą roślinną. Miękko<br />

prowadzone – często pod pergolami<br />

spowitymi bugenwillą i glicynią –<br />

ścieżki wiodą w górę w kierunku<br />

bardziej zalesionych fragmentów<br />

parku, tonących w cieniu szarych<br />

i zielonych sosen, oliwek, eukaliptusa,<br />

dębu ostrolistnego i ligustru.<br />

Całość dopełniają agawy i palmy 25 .<br />

Wsłuchanie się w rytm natury to<br />

także przestudiowanie przez Gaudí’ego<br />

sposobów, w jakie radzi sobie<br />

ona z problemami inżynierskimi<br />

oraz pomysłowe zaadaptowanie ich<br />

w rozwiązaniach projektowych, np.<br />

w odwodnieniu i nawodnieniu parku.<br />

Kształt dachu Sali Hipostylowej<br />

oraz przemyślany system rynien i rur<br />

umieszczonych w trzonach kolumn<br />

ułatwia spływ wody deszczowej do<br />

specjalnych cystern poniżej kolumnady<br />

doryckiej, skąd jest ona pozyskiwana<br />

do podlewania 26 . Główne<br />

elementy architektury ogrodowej<br />

parku – dzisiaj będące powszechnie<br />

kojarzonymi z nim ikonami stylu<br />

Gaudí’ego i uniwersalnymi sy<strong>mb</strong>olami<br />

Barcelony – to przede wszystkim<br />

malowniczo ukształtowane schody<br />

wejściowe z rzeźbą salamandry Font<br />

del Drac, pokrytą barwnymi trencadís<br />

(kawałkami kolorowej ceramiki) 27 .<br />

Dalej – wieńcząca bieg schodów<br />

Sala Hipostylowa (Sala Hipòstila lub<br />

Sala de las Cien Columnas) – sklepiona<br />

sala kolumnowa, podparta 86<br />

masywnymi kolumnami doryckimi,<br />

planowana pierwotnie jako plac<br />

targowy 28 . Powyżej ulokowano rodzaj<br />

amfiteatralnie ukształtowanego<br />

owalnego placu – w pierwszym<br />

zamyśle miejsca spotkań i celebrowania<br />

ważnych uroczystości na wzór<br />

teatru greckiego – opasanego wijącą<br />

się niczym wąż barierką z wkomponowanymi<br />

ławkami, z barwną<br />

ceramiczną dekoracją z trencadís<br />

(proj. Josep M. Jujol, 1907–1913) 29 ,<br />

stanowiącego doskonale eksponowaną<br />

płaszczyznę widokową, z panoramą<br />

całego miasta ze skrzącą się taflą<br />

morza w tle 30 . Park przesycony jest<br />

sy<strong>mb</strong>oliką odwołująca się nie tylko<br />

do świata natury, ale także do ideałów<br />

narodowych i patriotycznych <strong>31</strong> ,<br />

religijnych 32 i mitologicznych 33 ,<br />

do kultury i filozofii antyku 34 . Wielość<br />

i złożoność sy<strong>mb</strong>oli, nadająca<br />

przestrzeniom parkowym czasami<br />

wręcz metafizyczny charakter, pozostaje<br />

w zgodzie z duchem epoki<br />

modernisme, wyraźnie gustującej<br />

w kreowaniu nastroju tajemniczości<br />

i mistyki 35 . W 1969 r. park Güell<br />

wpisano na listę narodowych dóbr<br />

kultury, a od 1984 r. znajduje się on<br />

na Liście światowego dziedzictwa<br />

UNESCO 36 . W latach 1987–1994<br />

przeprowadzono gruntowną restaurację<br />

parku 37 . Obiekt stanowi ikonę<br />

stylu samego Gaudí’ego oraz kierunku<br />

modernisme i jest do dziś nie<br />

108<br />

1/2012

---

gasnącą inspiracją dla projektujących<br />

współczesne parki Barcelony (ryc. 1).<br />

Parki olimpijskie 1992<br />

Olimpic parks 1992<br />

Igrzyska olimpijskie w 1992 r.<br />

w Barcelonie stały się kamieniem<br />

milowym w rozwoju miasta. Skłoniły<br />

organizatorów do ponownego przemyślenia<br />

i przemodelowania zasad<br />

jego funkcjonowania, znalezienia<br />

remediów na najbardziej dotkliwe<br />

defekty, w tym również niedobór<br />

urządzonych terenów zieleni 38 .<br />

Okres od momentu decyzji o organizacji<br />

olimpiady w 1986 r. miejscy<br />

planiści określili mianem drugiego<br />

Renaixença 39 , kiedy to w ramach<br />

architektoniczno -urbanistycznego<br />

przebudzenia miasta, ściągnięto doń<br />

największe ówczesne sławy architektury.<br />

Główne tereny olimpijskie –<br />

Anella Olímpica de Montjuïc (plan:<br />

Carles Buxadé, Federico Correa, Joan<br />

Margarit, Alfons Milà) – wyznaczono<br />

na wzgórzu Montjuïc, wykorzystując<br />

w dużej mierze urządzenia Wielkiej<br />

Wystawy Światowej 1929 r., w tym<br />

dawny stadion – Estadi Olímpic<br />

(proj. modernizacji pod kier. Federico<br />

Correa) 40 , czy Poble Español<br />

– Miasteczko Hiszpańskie z Wielkiej<br />

Wystawy, w którym urządzono<br />

wioskę olimpijską. Wzniesiono nowe<br />

e<strong>mb</strong>lematyczne obiekty, jak hala<br />

widowiskowo -sportowa Palau Sant<br />

Jordi (proj. Arata Isozaki) 41 , budynek<br />

Institut d’Educació Física (proj. Ricardo<br />

Bofill), zespół basenów Piscines<br />

Picornell i Piscines Montjuïc (proj.<br />

Moisés Gallego, Franc Fernández) 42<br />

czy rzeźbiarsko uformowana wieża<br />

telefonii komórkowej, nazywana<br />

Torre Calatrava (proj. Santiago Calatrava)<br />

43 , najbardziej rozpoznawalny<br />

landmark całości założenia. Obiekty<br />

olimpijskie usytuowano w otoczeniu<br />

starannie zaprojektowanych<br />

przestrzeni publicznych z dużym<br />

udziałem zieleni i wyposażonych<br />

w sugestywne instalacje rzeźbiarskie,<br />

na czele z wypełniającym przedpole<br />

Palau Sant Jordi – Canvi (aut. Aiko<br />

Miyawaki, 1990). Ta intrygująca<br />

instalacja, zatytułowana Utsurohi,<br />

co znaczy „zmiana”, składająca się<br />

z 36 metalowych kolumn, połączonych<br />

stalowymi cięgnami, tworzących<br />

„las metalowych drzew” 44 ,<br />

kreuje zagadkową grę przestrzenną,<br />

szczególnie interesującą podczas<br />

zachodu słońca. Główne założenie<br />

urbanistyczne zespołu olimpijskiego<br />

na Montjuïc uzupełniają dwa parki<br />

Parc i Sot del Migdia oraz Parc i Auditori<br />

a l’Aire Lliure (proj. Beth Galí,<br />

1988–1992), położone w pewnej<br />

odległości od centralnego placu<br />

w ramach szerszej koncepcji terenów<br />

otaczających (proj. Nicolas Forestier).<br />

Z panoramicznie komponowanymi<br />

tarasami, wnętrzami ogrodowymi<br />

i belwederem dyskretnie wpisują się<br />

one w otaczający krajobraz wzgórza<br />

45 . Drugim miejscem koncentracji<br />

obiektów olimpijskich był Parc de<br />

la Vall d’Hebron (proj. Eduard Bru,<br />

1989 –1991) 46 , mieszczący tor rowerowy,<br />

wielofunkcyjny stadion, korty<br />

tenisowe, budynki treningowe 47 oraz<br />

wioskę olimpijską dla dziennikarzy 48 .<br />

Rozległa i prawie pozbawiona roślinności<br />

przestrzeń parku, skupiona na<br />

geometrii platform z urządzeniami<br />

sportowymi i ciągów komunikacji,<br />

nie daje jego użytkownikom poczucia<br />

bezpieczeństwa czy komfortu wypoczynku<br />

w kojącym zmysły otoczeniu.<br />

Przewrotnym bowiem zamierzeniem<br />

projektantów – manipulującym skalą<br />

otwartych form krajobrazu – stało się<br />

„osiągnięcie miasta (…), które jest<br />

odczuwane i stworzone jako coś<br />

strasznego, poszukującego swojego<br />

strasznego piękna” 49 . W parku pojawiają<br />

się rzeźby plenerowe – Dime,<br />

dime, querido (aut. Susanna Solano,<br />

1992), minimalistyczna kompozycja<br />

abstrakcyjnych linii i form, mogąca<br />

w zależności od punktu widzenia obserwatora<br />

oddziaływać przestrzennie<br />

jako rodzaj bramy, czy kameralnego<br />

schronienia oraz żartobliwa rzeźba<br />

w duchu pop art – Mistos (aut. Claes<br />

Oldenburg, Coosje van Bruggen,<br />

1992) – przeskalowane pudełko zapałek<br />

50 . Całość założeń olimpijskich<br />

regulował Plan Zagospodarowania<br />

Wioski Olimpijskiej i Portu Olimpijskiego<br />

(Pla d’Ordenació de la Vila<br />

Olímpica i del Port Olímpic, proj.<br />

MBM i Albert Puigdomènech, 1985–<br />

1992), który obejmował działania<br />

operacyjne głównie w zakresie infrastruktury<br />

– budowa głównej arterii<br />

komunikacyjnej Ronda Litoral i dróg<br />

nabrzeża, częściowo prowadzonych<br />

poniżej poziomu terenu i przekrytych<br />

przez urządzone parkowo platformy,<br />

zapewniające możliwość bezkolizyjnego<br />

przejścia z miasta na plaże oraz<br />

109

---

udowę portu olimpijskiego i plaż<br />

– wraz z zabudową wioski olimpijskiej<br />

51 , urządzeń, biur, przestrzeni<br />

rekreacyjnych, centrów handlowych<br />

i innych, połączonych w system,<br />

parków nabrzeża ciągnących się od<br />

Barcelonety, gdzie powstał Passeig<br />

Marítim de la Barceloneta (proj.<br />

Jaume Artigues, Jordi Heinrich,<br />

Miquel Ros, Olga Tarrassó, Ana M.<br />

Castañeda, 1992–1996) 52 , przez<br />

Port Olímpic 53 , Diagonal Mar i Forum<br />

aż do ujścia rzeki Besòs 54 . Ciąg<br />

plaż, wyposażonych w falochrony<br />

osłaniające od otwartego morza,<br />

podzielono na 6 odcinków, spiętych<br />

pieszą promenadą, stanowiącą oś<br />

parku linearnego – Parc del Litoral<br />

55 , któremu towarzyszą urządzone<br />

tereny zielone, takie jak: Parc del<br />

Port Olímpic, Parc del Poble Nou,<br />

Parc de la Barceloneta 56 , Parc de<br />

les Cascades, Parc d’Icària i inne 57 .<br />

(ryc. 2). Tym, co łączy i jednocześnie<br />

wyróżnia parki, place i promenady<br />

nabrzeża, realizowane z okazji<br />

Olimpiady 1992 r., jest wyposażenie<br />

ich w liczne kompozycje plenerowe<br />

i instalacje rzeźbiarskie. To efekt zorganizowanej<br />

w 1992 r. przedolimpijskiej<br />

wystawy rzeźb na otwartym powietrzu<br />

„Configuraciones Urbanes”,<br />

w której uczestniczyli najbardziej<br />

znani artyści z całego świata i dzięki<br />

której krajobraz miasta, a szczególnie<br />

nabrzeża wzbogaciły nowe akcenty<br />

przestrzenne, z których wiele nabrało<br />

znaczenia sy<strong>mb</strong>oli. By wymienić te<br />

najważniejsze należy zacząć od Parc<br />

de les Cascades, w którym znalazły<br />

się dwie znaczące instalacje: Sense<br />

Títol (aut. Auke Devries) 58 oraz David<br />

i Goliat (aut. Antoni Llena) 59 , poprzez<br />

„kultową” Peix – Rybę (aut. Frank<br />

Gehry) na nabrzeżu Portu Olimpijskiego,<br />

intrygującą strukturę z miedzianych<br />

prętów, która niczym złoty<br />

delfin wyłania się ponad zabudową<br />

nabrzeża 60 , po równie eksponowaną<br />

Cap de Barcelona – Głowę Barcelony<br />

(aut. Roy Liechtenstein) – umieszczony<br />

na piedestale artystycznie<br />

przetworzony obraz kobiecej twarzy,<br />

widoczny z wielu punktów i zamykający<br />

perspektywę promenady Passeig<br />

de Colom 61 . Być może mniej znane,<br />

ale nie mniej ekspresyjne są l’Estel<br />

Ferit (aut. Rebecca Horn) – wznosząca<br />

się na Platja de Barceloneta<br />

wieża, zbudowana z dyslokowanych<br />

w stosunku do siebie modularnych<br />

kostek, przywołująca swoją formą<br />

ślady przeszłości okolicy i tzw. xiringuítos<br />

– plażowych barów rybackich,<br />

które rozebrano w ramach akcji<br />

porządkowania nabrzeża przed olimpiadą<br />

62 oraz skłaniająca do głębszej<br />

refleksji – Una habiatació on Sempre<br />

Plou (aut. Juan Muñoz) – rodzaj ażurowej<br />

klatki, w której w nieznośnej<br />

ciszy tkwią dziwnie ukształtowane<br />

postacie 63 . Wypada wspomnieć<br />

jeszcze o dwóch realizacjach w ramach<br />

„Configuraciones Urbanes”,<br />

ciekawych ze względu na to, że ich<br />

przestrzenne oddziaływanie odbywa<br />

się na poziomie nawierzchni tzw.<br />

Moll de la Barceloneta. Rosa dels<br />

Vents – Róża wiatrów (aut. Lothar<br />

Baumgarten) to seria napisów wyrytych<br />

w nawierzchni Plaça de Pau<br />

Vila i oznaczających nazwy wiatrów<br />

wiejących w Katalonii – tramuntana,<br />

migjorn, ponent, llevant, paloc,<br />

mistral, regal, garbí 64 . Creixent en<br />

aperença (Crescendo appare) (aut.<br />

Mario Merz) – to seria podświetlonych,<br />

neonowych liczb umieszczonych<br />

w bruku Paseig Joan de Barbó,<br />

odzwierciedlających matematyczny<br />

ciągu Fibonacci’ego 65 .<br />

Ryc. 2. Park linearny Parc del Litoral ciągnący się wzdłuż arterii komunikacyjnej Cinturó del Litoral, spajający parki: Parc de les Cascades, Parc del<br />

Port i Parc d’Icària [z: 1000 x Landscape Architecture, 2009. van Uffelen Ch. (red.), Verlagshaus Braun]<br />

Fig. 2. Linear park Parc del Litoral, extended along the transport artery Cinturó del Litoral, connecting parks: Parc de les Cascades, Parc del Port<br />

and Parc d’Icària [from: 1000 x Landscape Architecture, 2009. van Uffelen Ch. (ed.), Verlagshaus Braun]<br />

110<br />

1/2012

---

Ryc. 3. Nowe krajobrazy parków Barcelony. A. Parc de l’Espanya Industrial. B. Parc del Port Olímpic z rzeźbą Peix (Ryba) (fot. I. Sykta)<br />

Fig. 3. Anew landscapes of Barcelona parks. A. Parc de l’Espanya Industrial. B. Parc del Port Olímpic with the sculpture Peix (Fish) (photo by I. Sykta)<br />

Parki na terenach<br />

poprzemys³owych<br />

Parks at postindustrial areas<br />

Wyraźna poprawa jakości krajobrazu<br />

Barcelony pod koniec XX<br />

w. była w dużej mierze efektem<br />

organizacji olimpiady, ale również<br />

zakładania nowych terenów zieleni<br />

na obszarach poprzemysłowych i poeksploatacyjnych,<br />

m.in. w ramach<br />

Projektu Odnowy Miasta z 1980 r.,<br />

tzw. planu Maragall’a (Mayor Maragall’s<br />

Urban Renewal Project) 66 .<br />

Jedną z pierwszych inicjatyw<br />

był Parc de la Creueta del Coll<br />

(proj. MBM Arquitectes, Josep Martorell,<br />

Oriol Bohigas, David Mackay,<br />

1981–1987), wpisany w malowniczą<br />

scenerię dawnego kamieniołomu 67 .<br />

Centralną przestrzeń parku tworzy<br />

wyniesiony, otoczony skalnymi ścianami<br />

owalny plac z jeziorem, nad<br />

którym na stalowych linach przesuwa<br />

się mobilna rzeźba Elogi de l’aigua<br />

(aut. Eduardo de Chilida, 1987), masywny<br />

betonowy blok z wystającymi<br />

skręconymi ramionami, sy<strong>mb</strong>olicznie<br />

odwołujący się do mitu o Narcyzie 68 ,<br />

ale też swoiste memento prowadzonej<br />

tu eksploatacji kamienia.<br />

Parc de Joan Miró (Parc de<br />

L’Escorxador) (proj. Antoni Solanas,<br />

Màrius Quintana, Beth Galí, Andreu<br />

Arriola, 1982–1989) zajmuje<br />

przestrzeń 4 niezabudowanych<br />

kwartałów w dzielnicy Eixample<br />

na terenie dawnej rzeźni. Jest podzielony<br />

na dwie strefy – parkową,<br />

przeważającą terytorialnie i placową<br />

– dominującą formalnie. Część<br />

parkowa – o regularnej kompozycji<br />

kwaterowej, z dwiema przecinającymi<br />

się pergolami, z nasadzeniami<br />

śródziemnomorskich roślin, z palmami,<br />

sosnami i platanami, z placami<br />

zabaw, miejscami do gier oraz wybiegami<br />

dla psów – stanowi kameralną<br />

przestrzeń rekreacyjną. Od strony<br />

Carrer de Vilamarí dwa horyzontalne<br />

pawilony bibliotek, usytuowane nad<br />

kanałem wodnym tworzą rodzaj<br />

bramy i wyznaczają granice parku 69 .<br />

Najbardziej e<strong>mb</strong>lematyczną częścią<br />

parku jest położony na drugim krańcu<br />

założenia rozległy plac z basenem,<br />

w centrum którego wznosi się pokaźnych<br />

rozmiarów abstrakcyjna rzeźba<br />

Dona i Ocell – Kobieta i ptak (aut.<br />

Joan Miró, 1983). Ta, budząca kiedyś<br />

estetyczne kontrowersje, pokryta<br />

mozaiką w intensywnych barwach<br />

czerwieni, żółci, zieleni i błękitu,<br />

rzeźba stanowi przyciągającą uwagę<br />

zabawną i żywą ikonę 70 . W 2006 r.<br />

przeprowadzono renowację parku<br />

(proj. BB & GG Arquitectes) wraz<br />

z poszerzeniem dotychczasowego<br />

placu o rozległy trawnik, założony na<br />

dachu podziemnego parkingu. Został<br />

zakomponowany w manierze land<br />

art jako zielony dywan z nieregularnymi<br />

wzgórkami, przecięty „rzeką”<br />

wysokich traw 71 .<br />

Na terenach dawnej fabryki<br />

tekstyliów Vapor Nou, w otoczeniu<br />

stacji kolejowej Estació Sants, utworzono<br />

Parc de l’Espanya Industrial<br />

(proj. Luis Peña Ganchegui, Francesco<br />

Rius, 1985), obejmujący duży<br />

111

---

plac, sztuczne jezioro, fontanny,<br />

tereny zabawowe i sportowe oraz<br />

wyposażony w liczne rzeźby plenerowe<br />

72 . Ukształtowana amfiteatralnie<br />

przestrzeń parku pozwala na wglądy<br />

na jezioro i towarzyszącą mu polanę<br />

z drzewami. Rzeźbiarsko uformowano<br />

ściany głównego wnętrza<br />

parkowego z betonowymi stopniami,<br />

pochylniami i platformami. Granicę<br />

parku od strony ruchliwej ulicy<br />

akcentuje rytm wież i jednocześnie<br />

wielkich latarni, pomalowanych<br />

w barwach Katalonii. Parc de l’Espanya<br />

Industrial – jak inne parki w Barcelonie<br />

– stanowi ekspozycję rzeźb<br />

na wolnym powietrzu – przeważnie<br />

współczesnych abstrakcyjnych dzieł<br />

z wyróżniającym się Drac – Smok<br />

(aut. Andrés Nagel, 1985) 73 , czy Alto<br />

Rapsody (aut. Anthony Caro, 1985) 74 ,<br />

ale również antycznych replik jak<br />

np. posąg Neptuna na środku jeziora<br />

(ryc. 3).<br />

W zrealizowanym w ramach<br />

planu Maragall’a założeniu Parc del<br />

Clot (proj. Daniel Freixas, Vicente<br />

Miranda, 1986) przekształcono tereny<br />

i obiekty dawnej stacji kolejowej<br />

Clot w unikalny park miejski 75 .<br />

Świadczące o industrialnej przeszłości<br />

miejsca, struktury ceglanych<br />

łuków zostały wykorzystane jako<br />

konstrukcje akweduktów i kaskad<br />

wodnych. Wnętrza ramowane na<br />

poły zrujnowanymi ścianami dawnych<br />

obiektów przemysłowych wypełnia<br />

zieleń. Rzeźbiarski charakter<br />

przestrzeni parku dopełniają stopnie<br />

prowadzące na wyższy poziom otaczającej<br />

ulicy, cztery połączone ze<br />

sobą wielkie kolumny, kładki piesze,<br />

sztuczny zielony kopiec oraz wodospad<br />

spadający z wysokości 25 m<br />

z jednego z akweduktów. I oczywiście<br />

akcent rzeźbiarski w postaci<br />

brązowej rzeźby – Rites of spring<br />

(aut. Bryan Hunt, 1986), której konceptualny<br />

wyraz i enigmatyczna niezależność,<br />

nie mające nic wspólnego<br />

z industrialnym rodowodem miejsca,<br />

zdają się mieć na celu wyłącznie<br />

dostarczenie wizualnej przyjemności<br />

korzystającym z przestrzeni parku 76 .<br />

W centrum miasta na terenach<br />

dawnej elektrowni zrealizowano<br />

nowy kompleks łączący zabudowę<br />

komercyjno -biurową z terenami parkowymi<br />

Seu Central de Fecsa i Parc<br />

de les Tres Xemeneies – Park Trzech<br />

Kominów (proj. Pere Riera, Josep M.<br />

Gutiérrez, Josep Sotrres, Montserrat<br />

Batle, Bartomeu Busom, 1991–1995).<br />

W kompozycji założenia – inspirowanej<br />

malarstwem Giorgio de Chirico<br />

– wykorzystano pozostałe po<br />

elektrowni trzy kominy jako główne<br />

dominanty, kształtujące wizerunek<br />

obiektu. Ich tło stanowi nowa bryła<br />

architektoniczna o neutralnym<br />

wyrazie plastycznym, utrzymująca<br />

skalę zabudowy dzielnicy i ustawiona<br />

na prostokątnej sadzawce.<br />

Przedpole ukształtowano w postaci<br />

otwartych terenów zieleni z zaskakującymi<br />

akcentami rzeźbiarskimi,<br />

jak np. zdeformowany, betonowy<br />

prostopadłościan, funkcjonujący<br />

jako scena plenerowa czy też przeskalowane<br />

czerwone krzesło, nieco<br />

surrealistyczny element umeblowania<br />

ulicy 77 .<br />

Parc de L’Estació del Nord<br />

(proj. Andreu Arriola, Carme Fiol,<br />

Enric Pericas, 1992) założono na<br />

terenie dwóch niezabudowanych<br />

kwartałów w dzielnicy Eixample<br />

przy dworcu autobusowym Estació<br />

del Nord. Artystka Beverly Pepper<br />

zrealizowała tu swoją kompozycję<br />

land art, składającą się z dwóch stref<br />

– słońca i cienia, sygnalizowanych<br />

odmienną instalacją rzeźbiarską.<br />

W cieniu drzew ukryto Espiral arbrat<br />

– krąg zestawiony z obniżających<br />

się amfiteatralnie stopni. W słońcu<br />

wygrzewa się – Cel caigut – smok,<br />

nieregularna w obrysie rzeźba wyłaniająca<br />

i ponownie zagłębiająca<br />

się w płaszczyźnie otaczającego<br />

trawnika, pokryta – jak to zazwyczaj<br />

w Barcelonie – mozaiką z glazurowanych<br />

płytek ceramicznych (aut.<br />

Joan Raventós) utrzymanych w odcieniach<br />

błękitu, niczym fragment<br />

niebiańskiego sklepienia na ziemi 78 .<br />

Ta bajkowa interpretacja krajobrazu<br />

dokłada kolejny barwny kawałek do<br />

mozaiki pełnych artystycznej fantazji<br />

zielonych przestrzeni publicznych<br />

współczesnej Barcelony.<br />

Parki Barcelony<br />

XXI wieku<br />

Barcelona 21 st century parks<br />

Nowe krajobrazy parków XXI<br />

wieku w Barcelonie obejmują zarówno<br />

rewitalizacje obszarów przekształconych<br />

i poeksploatacyjnych,<br />

jak i całkiem nowe lokalizacje. Do<br />

112<br />

1/2012

---

pierwszych można zaliczyć akcję<br />

„uparkowienia” obszaru strategicznego<br />

Fòrum – Besòs, położonego<br />

na wschodnich peryferiach miasta<br />

między Wioską Olimpijską i Besòs<br />

w dzielnicy Sant Martí. Te tereny<br />

zasolonych bagien, o niezdrowym<br />

klimacie były miejscem największej<br />

koncentracji przemysłu w Hiszpanii<br />

z fabrykami, krematorium, wysypiskiem<br />

śmieci i oczyszczalnią ścieków<br />

przy ujściu rzeki Besòs. Program<br />

rewitalizacji obszaru zakładał stworzenie<br />

nowego nabrzeża i urządzenie<br />

zielonych przestrzeni publicznych:<br />

Esplanada del Fòrum, Port Fòrum,<br />

Passeig García Faria, Parc de Diagonal<br />

Mar, Parc de la Pau i park rzeczny<br />

Besòs. To modelowe rozwiązanie,<br />

uwzględniające kryteria zrównoważonego<br />

rozwoju, objęło regenerację<br />

koryta rzeki, ukrycie pod ziemią<br />

instalacji, zamknięcie oczyszczalni<br />

wody, konstrukcję baterii solarnych,<br />

systemu centralnego ogrzewania<br />

i klimatyzacji dla obszaru Fòrum 79 .<br />

Esplanada del Fòrum (proj. José A. M.<br />

Lapeña, Elías Torres, 2002–2004) to<br />

wielofunkcyjna przestrzeń, działająca<br />

jak rodzaj opończy spowijającej<br />

budynki i obiekty przemysłowe, na<br />

czele z centrum kulturalnym Fòrum<br />

(proj. Herzog i de Meuron) 80 , którego<br />

przyziemie stanowi kontynuację<br />

przestrzeni Avinguda Diagonal, a dalej<br />

rozszerza się na serię wysięgników<br />

zbliżających się do morza 81 . W ramach<br />

Esplanada del Fòrum znalazła<br />

się Zona de Banys del Fòrum (proj.<br />

BB & GG Arquitectes, 2002–2004),<br />

tworząca centrum strefy kąpielowej<br />

w postaci wyspy wysuniętej w stronę<br />

morza wyposażonej w solaria, naturalne<br />

skały i sztuczne betonowe falochrony,<br />

naturalne baseny i sztuczne<br />

fale, spa, łaźnie parowe, sauny itd. 82<br />

Port (Marina) Fòrum (proj. BCQ<br />

Arquitectes – David Baena, Toni<br />

Casamor, 2001–2004) to strefa sportów<br />

wodnych, obejmująca wielofunkcyjne<br />

obiekty architektoniczne,<br />

a także plenerowe o ekspresyjnej<br />

konstrukcji, jak: kładka, wieża iluminacji<br />

i pergole, których głównym<br />

tworzywem jest beton i stal Corten 83 .<br />

Duże wrażenie robi Plaça Fotovoltaica<br />

z pochylonym dachem z panelem<br />

słonecznym o powierzchni 4 000<br />

m 2 . Obiekt mieści szkołę żeglarską,<br />

a częściowo przekryty solarną<br />

pergolą plac to doskonałe miejsce<br />

organizacji koncertów 84 . Na obrzeżu<br />

strefy pieszej Fòrum rozciąga się Parc<br />

de la Pau (proj. Iñaki Ábalos, Juan<br />

Herreros, 2000 –2004), mieszczący<br />

nowe proekologiczne urządzenia<br />

zaopatrzenia w energię, oczyszczalnię<br />

ścieków, ciepłownię wodną<br />

oraz zmodernizowane krematorium<br />

obok ujścia Besòs. Odpowiednio<br />

przekształcona linia wybrzeża tworzy<br />

tutaj ostatnią w pasie nadmorskim<br />

sztuczną plażę 85 .<br />

Parc de Diagonal Mar (proj.<br />

EMBT Arquitectes Assoc. Enric Miralles,<br />

Benedetta Tagliabaque, 1997–<br />

–2003) 86 tworzy rozległy pasaż,<br />

wiążący główną arterię miasta Av.<br />

Diagonal z plażami nabrzeża, wypełniając<br />

wolną przestrzeń między wysokościowcami.<br />

Kompozycja parku<br />

opiera się na głównej osi, od której –<br />

jak z pnia – rozchodzą się w różnych<br />

kierunkach alejki – niczym gałęzie<br />

drzewa 87 . Idea ta w trzecim wymiarze<br />

została podkreślona przeplatającymi<br />

się konstrukcjami metalowych rur,<br />

tworzących pergole z zawieszonymi,<br />

obłożonymi ceramiczną mozaiką,<br />

wazami. Ta pulsująca rzeźbiarska<br />

plątanina przeprowadza przez park,<br />

wokół jeziora z towarzyszącą mu<br />

roślinnością nadwodną aż nad morze<br />

88 (ryc. 4).<br />

Ciągnący się wzdłuż wybrzeża<br />

Passeig García Faria (proj. Pere Joan<br />

Ravetllat & Carme Ribas Arquitectos,<br />

2004) 89 to trudna ingerencja<br />

architektoniczno -krajobrazowa.<br />

Konieczność przesłonięcia wielkiego<br />

parkingu oraz szpecących, masywnych<br />

konstrukcji ramp, pokonania<br />

znacznych różnic poziomów otaczających<br />

ulic, parkingu i promenady<br />

wzdłuż plaży, niekorzystny kształt<br />

działki (1,5 km dł., zaledwie 40 m.<br />

szer.), trudne kwestie odwodnienia<br />

i niemożność wprowadzenia<br />

wysokiej zieleni to czynniki, które<br />

bezpośrednio wpłynęły na rozwiązania<br />

projektowe w postaci dwóch<br />

równoległych pasm: betonowego<br />

pasażu stanowiącego zadaszenie<br />

parkingu i autostrady, z nawierzchnią<br />

w dwóch występujących naprzemiennie<br />

kolorach, przeznaczonego<br />

na uprawianie joggingu, jazdy na<br />

rowerze i innych aktywności ruchowych<br />

oraz – łagodzącego surowość<br />

i twardość architektury pasażu – obszaru<br />

o charakterze krajobrazowym,<br />

z wydzielonymi trapezami zieleni,<br />

połączonego z pasem nad gara-<br />

113

---

Ryc. 4. Nowe krajobrazy parków Barcelony. Parc de Diagonal Mar – plan parku [z: Ultimate landscape design, 2005. Asensio P. (red.), teNeues<br />

Publishing Company, Kempen], widok głównej alejki (fot. I. Sykta)<br />

Fig. 4. Anew landscapes of Barcelona parks. Parc de Diagonal Mar – plan of the park [from: Ultimate landscape design, 2005. Asensio P. (ed.),<br />

teNeues Publishing Company, Kempen], view of a main pedestrian lane (photo by I. Sykta)<br />

żem podwyższonymi platformami,<br />

zwróconymi w stronę morza. Dobór<br />

roślin w tej części podyktowany był<br />

nadmorskim usytuowaniem – stąd<br />

rzędy krzewów zróżnicowane wysokością,<br />

pasy traw i oleandrów,<br />

grupy i szpalery palm 90 . W sposób<br />

pro -krajobrazowy ukształtowano<br />

nową zabudowę naprzeciwko Passeig<br />

García Faria, dostosowując jej<br />

gabaryty do parametrów zabudowy<br />

Eixample i uzależniając wysokość<br />

budynków od możliwości uzyskania<br />

widoku na morze 91 .<br />

Południowo -wschodni park nabrzeżny<br />

& Audytoria (South -East Coastal<br />

Park & Auditoriums) (proj. Foreign<br />

Office Architects FOA, 2004) 92 ,<br />

jedno z kluczowych przedsięwzięć,<br />

związanych z Międzynarodowym<br />

Forum Kultur UNESCO w 2004 r.<br />

w Barcelonie, to ukształtowany „od-<br />

-nowa” nadmorski krajobraz, którego<br />

topografię tworzą sztuczne, betonowe<br />

wydmy. Ich rzeźba, formująca<br />

wypiętrzone garby oraz zacienione<br />

i osłonięte przed przeważającymi<br />

wiatrami południowo -zachodnimi<br />

jamy, pozwala na wpisanie w całość<br />

założenia dwóch ogromnych<br />

audytoriów, w których odbywają się<br />

koncerty i spektakle plenerowe oraz<br />

innych przestrzeni rekreacyjnych.<br />

Odpowiednie urzeźbienie terenu zapewnia<br />

właściwe warunki wegetacji<br />

roślin, dobranych z uwzględnieniem<br />

charakteru naturalnego pokrycia<br />

wydm oraz wytrzymałości na nowe<br />

warunki ekspozycji. Ze względu<br />

na główne przeznaczenie obiektu<br />

tj. organizację masowych imprez<br />

plenerowych i idącą w ślad za tym<br />

konieczność poruszania się ciężkiego<br />

sprzętu, kompozycję przestrzeni<br />

zdominował tzw. hard landscaping,<br />

z wyraźną przewagą tworzywa<br />

architektoniczno -budowlanego nad<br />

roślinnym. Podstawowym elementem<br />

konstrukcyjnym, determinującym<br />

wizerunek założenia są uformowane<br />

w kształcie półksiężyców, masywne<br />

płyty betonowe, układane w dwukolorowych<br />

pasach szarych i czerwonych,<br />

ciągnących się w kierunku<br />

wschód – zachód, wyznaczających<br />

kierunek poruszania się po parku.<br />

Kształt płyt pozwala na elastyczność<br />

ich układania wzdłuż miękko<br />

prowadzonych linii w poziomie<br />

i pionie oraz swobodnego podążania<br />

za skomplikowaną geometrią wydm<br />

i nasadzeń, bez konieczności ich<br />

przycinania. Całość – mimo przyciężkiej,<br />

betonowej estetyki i monotonnej<br />

powtarzalności prefabrykowanych<br />

elementów – stanowi przemyślane<br />

odwołanie do barcelońskich tradycji<br />

rzeźbiarskiego traktowania tworzywa<br />

parkowego, stosowania wyrazistej<br />

kolorystyki oraz przywodzi konotacje<br />

do stosowania mozaik i płytek<br />

ceramicznych w przestrzeniach publicznych<br />

Barcelony, a szczególnie<br />

do prac Gaudí’ego w Parku Güell 93 .<br />

Jardí Botànic de Barcelona (proj.<br />

Carlos Ferrater, Josep Lluis Canosa,<br />

Bet Figueras, 1989–1999/2001/2003)<br />

to nowy ogród botaniczny Barcelony,<br />

114<br />

1/2012

---

Ryc. 5. Nowe krajobrazy parków Barcelony. A. Południowo -wschodni park nabrzeżny & Audytoria. B. Ogród Botaniczny Barcelony (fot. I. Sykta)<br />

Fig. 5. Anew landscapes of Barcelona parks. A. South -East Coastal Park & Auditoriums. B. Barcelona Botanical Garden (photo by I. Sykta)<br />

jedna z bardziej spektakularnych<br />

realizacji parkowych ostatnich lat.<br />

Malowniczo usytuowany na stokach<br />

wzgórza Montjuïc tworzy rodzaj<br />

wielkiego amfiteatru o południowo-<br />

-wschodniej orientacji z rozległą panoramą<br />

całego miasta. Kompozycję<br />

ogrodu determinuje trójkątna trójwymiarowa<br />

siatka, tworząca rodzaj<br />

mozaiki, doskonale wpisującej się<br />

w topografię terenu, kreująca nowoczesną<br />

i dynamiczną równowagę<br />

między minimalistyczną geometrią<br />

architektury ogrodowej – wykorzystującej<br />

jako swoje tworzywo<br />

głównie beton i stal Corten – a miękkością<br />

krzywizn i bujnością natury.<br />

Kolekcja roślin prezentuje rośliny<br />

o charakterze śródziemnomorskim<br />

z 5 regionów świata, ze szczególnym<br />

uwzględnieniem flory Katalonii 94<br />

(ryc. 5).<br />

Parc Central de Nou Barris<br />

i Plaza Virrei Amat (proj. Andreu<br />

Arriola & Carme Fiol, 1992–2003,<br />

2007) to jedna z ostatnich realizacji<br />

parkowych Barcelony, zakładająca<br />

przestrzenną, funkcjonalną i komunikacyjną<br />

integrację rozproszonych<br />

osiedli blokowych w dzielnicy Nou<br />

Barris poprzez stworzenie atrakcyjnego<br />

terenu zieleni na niezabudowanym<br />

obszarze pomiędzy nimi.<br />

Formalną inspiracją dla koncepcji<br />

parku i jego dekoracyjnych elementów<br />

był obraz Picassa Horta de Sant<br />

Joan. Interpretacja tego kubistycznego<br />

dzieła w trójwymiarowym<br />

krajobrazie nowego parku wyraża się<br />

w jego napiętej geometrii, fragmentacji<br />

i przenikaniu się przestrzeni,<br />

nakładaniu się planów i wielości<br />

osi. W ten sposób dokonuje się<br />

transformacja pustej i pozbawionej<br />

wyrazu przestrzeni w nowy nasycony<br />

nowymi formami i znaczeniami<br />

krajobraz. Wewnętrzne przestrzenie<br />

w parku wydzielono poprzez nachylone<br />

płaszczyzny podstawy i ścian,<br />

nadając im śmiałą kolorystykę, zestawiając<br />

jaskrawe barwy czerwieni,<br />

żółci i błękitu. W koncepcję całości<br />

założenia włączono istniejące<br />

wcześniej elementy, takie jak: patio<br />

dawnego szpitala psychiatrycznego<br />

czy budynek z salą konferencyjną<br />

oraz jezioro, na którym umieszczono<br />

nową pływającą restaurację. Głównym<br />

akcentem rzeźbiarskim i ikoną<br />

parku są wielkie panele w kształcie<br />

kamertonów czy palm, pełniące<br />

jednocześnie rolę pomysłowych elementów<br />

oświetlenia 95 (ryc. 6).<br />

Ryc. 6. Nowe krajobrazy parków Barcelony. Centralny park Nou Barris – plan fragmentu<br />

parku [z: Vidiela À. S., 2009. Atlas współczesnej architektury krajobrazu, Top Mark Centre,<br />

Warszawa], widok jednego z parkowych wnętrz (fot. I. Sykta)<br />

Fig. 6. Anew landscapes of Barcelona parks. Central park of Nou Barris – plan of the fragment<br />

of the park [from: Vidiela À. S., 2009. Atlas współczesnej architektury krajobrazu, Top Mark<br />

Centre, Warszawa], view of the park’s landscape (photo by I. Sykta)<br />

115

---

Podsumowanie<br />

Summary<br />

Parki zakładane w ostatnich<br />

latach w Barcelonie to krajobrazy<br />

tworzone „od -nowa” w nowych<br />

lokalizacjach lub przekształcające<br />

istniejące, często zdegradowane<br />

i zaniechane krajobrazy na nowe.<br />

To realizacje wykorzystujące nowe<br />

technologie i możliwości materiałowe,<br />

odnoszące się do najbardziej<br />

aktualnych i uniwersalnych tendencji<br />

projektowych w architekturze krajobrazu,<br />

ale z drugiej strony odwołujące<br />

się do lokalnych, ukształtowanych<br />

na początku XX w. barcelońskich<br />

tradycji projektowania terenów zieleni.<br />

Bogate dziedzictwo, z którego<br />

czerpią inspirację twórcy współczesnych<br />

parków w Barcelonie, to<br />

głównie spuścizna stylu modernisme<br />

– katalońskiej odmiany secesji, z jego<br />

głównymi założeniami ogrodowymi,<br />

jak park Ciutadella, a zwłaszcza park<br />

Güell, dziś niemal „kultowe” dzieło<br />

Gaudí’ego.<br />

W nowych parkowych kompozycjach<br />

widoczna jest troska<br />

o zachowanie lokalnej tożsamości,<br />

indywidualnego charakteru i oryginalności<br />

elementów poszczególnych<br />

obiektów. Nawiązanie do tradycji<br />

przede wszystkim przejawia się<br />

w rzeźbiarskim traktowaniu tworzywa<br />

parkowego. Odbywa się to<br />

zarówno w odniesieniu do ukształtowania<br />

terenu poprzez wykorzystanie<br />

istniejącej topografii, różnic<br />

poziomów, nachylenia terenu dla<br />

kreowania malowniczej scenerii<br />

krajobrazowej, ale również poprzez<br />

tworzenie sztucznych uformowań,<br />

często naśladujących elementy<br />

przyrody nieożywionej – jak wydmy,<br />

kopce, skały, skarpy – by potęgować<br />

efekt urozmaicenia rzeźby terenu.<br />

Rzeźbienie krajobrazu nowych<br />

parków Barcelony to także dzieła<br />

sztuki land art oraz wyposażanie<br />

przestrzeni parkowych w liczne<br />

akcenty rzeźbiarskie – głównie w postaci<br />

abstrakcyjnych instalacji, często<br />

przywołujących konotacje do tradycji<br />

danego miejsca, wskrzeszające<br />

jego genius loci oraz wprowadzające<br />

wartości sy<strong>mb</strong>oliczne. Obiekty te –<br />

będąc ikonami kojarzonymi z danym<br />

parkiem – często stawały się sy<strong>mb</strong>olami<br />

o szerszym zasięgu, sy<strong>mb</strong>olami<br />

wyrafinowanej artystycznie i żywej<br />

kultury Barcelony. Z twórcami<br />

dawnych parków Barcelony łączy<br />

współczesnych projektantów sposób<br />

traktowania tworzywa roślinnego.<br />

Nasadzenia mają przeważnie charakter<br />

nieformalny i wykorzystują<br />

rodzimą śródziemnomorską roślinność.<br />

Swobodnie komponowana<br />

zieleń stanowi tło dla wyrazistych<br />

i dominujących formalnie struktur<br />

architektonicznych. Te z kolei pod<br />

względem materiałowym zdają się<br />

odbiegać od tradycji, bazując głównie<br />

na konstrukcjach betonowych<br />

i stalowych, z dużym upodobaniem<br />

dla stali Corten, zapominając o ulubionych<br />

w okresie modernisme –<br />

kamieniu, cegle czy kutym żelazie.<br />

Natomiast z wielkim sentymentem,<br />

szczególnie dla dzieł Gaudí’ego<br />

w parku Güell, wciąż stosowane są<br />

okładziny z barwnych płytek ceramicznych<br />

typu trencadís, pojawiające<br />

się w wielu dekoracyjnych elementach<br />

współczesnej architektury<br />

parkowej. Podobnie jak na początku<br />

XX w. duże znaczenie w kompozycji<br />

parków ma kolor – odważne, często<br />

kontrastowe zestawienia jaskrawych<br />

barw nadają przestrzeniom parkowym<br />

witalny charakter.<br />

Wszystkie te elementy – wywodzone<br />

z lokalnej tradycji i sentymentu<br />

dla dzieł stylu modernisme<br />

– stanowią o oryginalnym i niepowtarzalnym<br />

charakterze parków<br />

Barcelony, wyróżniającym je na tle<br />

współczesnych realizacji architektury<br />

krajobrazu na świecie.<br />

Izabela Sykta<br />

Instytut Architektury Krajobrazu<br />

Wydział Architektury<br />

Politechnika Krakowska<br />

Institute of Landscape Architecture<br />

Faculty of Architecture<br />

Cracow University of Technology<br />

Przypisy<br />

1<br />

Jellicoe G. & S., 2006. The Landscape of<br />

Man, Thames&Hudson, Londyn, s. 290.<br />

2<br />

Architektami barcelońskiego modernisme<br />

byli: Antoni Gaudí i Cornet (realizacje: Casa<br />

Vicens, Casa Mila ‘La Pedrera’, Casa Batlló,<br />

Palau Güell, krypta kaplicy Colonia Güell<br />

w Santa Coloma de Cervelló; kościół Sagrada<br />

Familia, Parc Güell), Lluís Domènech i Montaner<br />

(realizacje: Palau de la Música Catalana,<br />

Hospital de la Santa Creu i de Sant Pau, Casa<br />

Lléo Morera, Castell dels Tres Dragons), Josep<br />

Puig i Cadafalch (realizacje: Casa Amatller,<br />

Casa de les Punxes, fabryka tkanin Casaramona<br />

– obecnie centrum kultury CaixaForum).<br />

Przedstawiciele modernisme w rzeźbie to:<br />

116<br />

1/2012

---

Josep Llimona (gł. dzieła: pomniki Ramona<br />

Berenguera I, Ramona Berenguera III, dekoracja<br />

reliefowa Arc de Triomf, pomnik Doktora<br />

Roberta, Sant Jordi nu, Desconsol), Eusebi<br />

Arnau (gł. dzieła: dekoracja rzeźbiarska wnętrz<br />

Palau de la Música Catalana); Frederic Marès<br />

i Josep Clarà (gł. dzieła: Deessa) [w:] Jellicoe<br />

2006, op. cit., s. 290, Williams R., 2010.<br />

Barcelona. Step by step, Berlitz, Warszawa,<br />

s. 20 -21; Simonis D., 2008. Barcelona, National<br />

Geographic, G+J RBA, s. 160, 164; http://<br />

www.bcn.es/publicacions/Bcn_escultures/info/<br />

chapter4.html; http://es.wikipedia.org/wiki/<br />

Modernismo_catal%C3%A1n.<br />

3<br />

W jednym z ówczesnych barcelońskich<br />

czasopism można było przeczytać: „Niektórzy<br />

powiadają, że wszystko, co robi w parku<br />

Güell’a to wyrzucanie pieniędzy na tworzenie<br />

monumentalnych omletów. Za jajka musi jednak<br />

płacić Güell!” [w:] Simonis 2008, op. cit.,<br />

s. 165.<br />

4<br />

Williams 2010, op. cit., s. 20.<br />

5<br />

Ibidem, s. 20.<br />

6<br />

Ibidem, s. 20; Jellicoe 2006, op. cit., s. 290;<br />

http://es.wikipedia.org/wiki/Modernismo_catal%C3%A1n.<br />

7<br />

Simonis 2008, op. cit., s. 133.<br />

8<br />

Park o powierzchni ok. 30,9 hektarów mieści<br />

zoo, a także siedzibę Parlamentu Katalonii<br />

oraz Muzeum Sztuki Nowoczesnej i Muzeum<br />

Zoologii. [w:] Capó J., Catasús A., 2003.<br />

Barcelona escultures, Ediciones Polígrafa,<br />

Barcelona, s. 38.<br />

9<br />

Po zwycięstwie Filipa V w hiszpańskiej wojnie<br />

o sukcesję w 1714 r. Barcelonę zmuszono<br />

do uległości. W dzielnicy La Ribera zburzono<br />

ponad 1000 domów i ich miejscu wybudowano<br />

wielką twierdzę – Ciutadella – więzienie<br />

i miejsce kaźni zrewoltowanych mieszkańców,<br />

skąd artylerzyści ostrzeliwali miasto. Pod<br />

koniec XIX w. ów sy<strong>mb</strong>ol znienawidzonej<br />

władzy centralnej rozebrano. Od 1872 r. teren<br />

poforteczny zaczęto przekształcać w publiczny<br />

zieleniec. Po decyzji z 1885 r. o organizacji<br />

w tym miejscu Wystawy Światowej prace nabrały<br />

tempa. Niektóre z wzniesionych wówczas<br />

obiektów i pawilonów przetrwało do dziś, jak<br />

np. budynki przy głównym wejściu do parku<br />

przy Passeig de Picasso, gdzie obok siebie stoją<br />

kaplica i szkoła – dawny pałac gubernatora<br />

(1748). Arsenał twierdzy w latach 1939–1980<br />

zajmowały koszary, dziś jest siedzibą Parlamentu<br />

Katalonii. [w:] Simonis 2008, op. cit.,<br />

s. 118, 133, 134; Williams 2010, op. cit., s. 60.<br />

10<br />

Oryginalna architektura Arc de Triomf zamiast<br />

nawiązania do antyku i użycia kamienia,<br />

odwołuje się do tradycji islamskich, wcześniej<br />

zakorzenionych na Półwyspie Iberyjskim.<br />

Głównym materiałem jest ulubiona przez<br />

barcelońskich modernistów cegła. [w:] 1001<br />

ogrodów, które warto w życiu zobaczyć, 2008.<br />

Spencer -Jones R. (red./ed.) / Wojciechowska-<br />

-Ring Dorota (red. pol./polish ed.), Muza S.A.,<br />

Warszawa, s. 712; Simonis 2008, op. cit.,<br />

s. 138.<br />

11<br />

http://www.bcn.es/publicacions/Bcn_escultures/info/chapter4.html;<br />

Desconsol (Niepocieszona)<br />

to pierwsza z serii marmurowych<br />

kobiecych posągów Josepa Llimona. Pierwsza<br />

gipsowa wersja rzeźby (1903) uświetniała teren<br />

parad w parku Ciutadella. Ostateczna wersja<br />

z 1907 r. otrzymała nagrodę honorową na<br />

V Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Barcelonie.<br />

Rzeźba prezentuje styl sy<strong>mb</strong>olistyczny,<br />

charakterystyczny dla katalońskiego modernisme<br />

w rzeźbie. W 1984 r. odrestaurowaną<br />

rzeźbę umieszczono w gmachu Parlamentu<br />

Katalońskiego, pozostawiając na jeziorze<br />

jej reprodukcję. [w:] Capó, Catasús 2003,<br />

op. cit., s. 38.<br />

12<br />

Antoni Gaudí asystował J. Fontsère przy<br />

projekcie kaskady w Parc de la Ciutadella.<br />

Była to pierwsza próba kształtowania przez<br />

niego pejzażu miasta. Pompatyczna forma<br />

kaskady, utrzymana w stylu eklektycznym,<br />

nie posiada jeszcze oryginalnych cech charakterystycznych<br />

dla późniejszej twórczości<br />

Gaudí’ego. Woda w kaskadzie, ramowanej<br />

półkolistymi schodami z balustradą i zwieńczonej<br />

posągiem Wenus w muszli, spływa po<br />

pokrytych zielenią stopniach, ramowanych<br />

neobarokowymi posągami do sadzawki<br />

z mniejszymi fontannami. Kaskada stanowi<br />

jedną z głównych atrakcji turystycznych parku,<br />

wywołując ogromne wrażenie na zwiedzających<br />

dzięki niesamowitej animacji przepływającej<br />

wody. [w:] Simonis 2008, op. cit., s. 133,<br />

135; Williams 2010, op. cit., s. 60.<br />

13<br />

Castell dels Tres Dragons to średniowieczny<br />

kaprys, wzorowany na budynku Llotja (giełdy)<br />

w Walencji, stylizowany na, baśniowy zamek<br />

z arabskimi motywami, z wieżami zwieńczonymi<br />

ceramicznymi koronami. W architekturze<br />

obiektu wykorzystano materiały charakterystyczne<br />

dla barcelońskiego modernisme.<br />

Surowe cegły wypełniają metalowy szkielet,<br />

a całość dopełniają wymyślne detale z kutego<br />

żelaza. [w:] Simonis 2008, op. cit., s. 135;<br />

Williams 2010, op. cit., s. 58 -60.<br />

14<br />

1001 ogrodów, które warto w życiu zobaczyć<br />

2008, op. cit., s. 712; Simonis 2008, op. cit.,<br />

s. 135; Williams 2010, op. cit., s. 60.<br />

15<br />

Wzgórze, na którym usytuowano park Güell<br />

nazywano Montaña Pelada (Łysa Góra). Obecna<br />

nazwa to Turó del Carmel.<br />

16<br />

W jednym z domów, zaprojektowanym<br />

przez F. Berenguer’a, mieszkał w latach<br />

1906–1925 Gaudí. Dziś funkcjonuje tu Casa-<br />

-Museo Gaudí (Dom -Muzeum Gaudí’ego).<br />

Druga z dwóch rezydencji, projektu J. Batllevell’a<br />

(1906) Casa Trias, należała do adwokata<br />

Martí Trias i Domènech. [w:] http://es.wikipedia.org/wiki/Parque_G%C3%BCell.<br />

17<br />

http://es.wikipedia.org/wiki/Parque_G%C3%BCell;<br />

http://pl.wikipedia.org/wiki/<br />

Park_G%C3%BCell.<br />

18<br />

1001 ogrodów, które warto w życiu zobaczyć<br />

2008, op. cit., s. 710; Jellicoe 2006, op. cit.,<br />

s. 290; Simonis 2008, op. cit., s. 46, 165, 167;<br />

http://pl.wikipedia.org/wiki/Park_G%C3%B-<br />

Cell.<br />

19<br />

Simonis 2008, op. cit., s. 166.<br />

20<br />

1001 ogrodów, które warto w życiu zobaczyć<br />

2008, op. cit., s. 710.<br />

21<br />

Gaudí studiował złożoną fizjologię liści,<br />

łodygi kwiatów, pnie drzew, wykorzystując tę<br />

wiedzę jako model systemów strukturalnych<br />

swoich obiektów. Analizował powierzchnię<br />

i pokrycie terenu, badał geologię doceniał<br />

sezonowe zmiany w przyrodzie, uczył się<br />

117

---

procesów, poprzez które natura osiąga stany<br />

ewolucji i wieczności. [w:] Green architecture,<br />

2000. Wines J., Jodidio P. (red./ed.), Taschen,<br />

Kolonia, s. 234.<br />

22<br />

Według legendy wielki rozłam Valle Malo<br />

w Montserrat nastąpił w czasie ukrzyżowania<br />

Chrystusa. Przejęty tą wizją Gaudí w kształtowanych<br />

przez siebie stylizowanych i świadomie<br />

zniekształconych formach architektonicznych<br />

próbował oddać mistykę i świętego ducha<br />

Montserrat. [w:] Jellicoe 2006, op. cit., s. 290.<br />

23<br />

Gaudí skonstruował kilka wiaduktów,<br />

o łącznej długości 3 km, które miały być<br />

głównymi ciągami komunikacji kołowej<br />

i pieszej w parku. Były stylizowane na różne<br />

style architektoniczne. Viaducto del Museo<br />

jest w stylu gotyckim, Viaducto del Algarrobo<br />

– barokowym, a Viaducto de las Jardineras –<br />

romańskim. Główna droga przecinająca park,<br />

zwana Rosario, ze względu na ciąg kamiennych<br />

kul, nawiązujących do paciorków różańca, jest<br />

inspirowana rzymską drogą prowadzącą do<br />

San Cugat del Vallés. Otaczające Casa Güell<br />

Pórtico de la Lavandera ma formę romańskiego<br />

wirydarza otoczonego podwójnym rzędem<br />

kolumn. Inny odcinek portyku to spiralna rampa.<br />

Przy wejściu do parku znajduje się żelazna<br />

brama z motywem „krowiej wątroby”, według<br />

znanej wypowiedzi Salvadora Dalí. [w:] http://<br />

es.wikipedia.org/wiki/Parque_G%C3%BCell.<br />

24<br />

Simonis 2008, op. cit., s. 166 -167.<br />

25<br />

1001 ogrodów, które warto w życiu zobaczyć<br />

2008, op. cit., s. 710.<br />

26<br />

Green architecture 2000, op. cit., s. 234;<br />

Capó, Catasús 2003, op. cit., s. 118 -119;<br />

http://pl.wikipedia.org/wiki/Park_G%C3%B-<br />

Cell; http://es.wikipedia.org/wiki/Parque_G%C3%BCell.<br />

27<br />

1001 ogrodów, które warto w życiu zobaczyć<br />

2008, op. cit., s. 710; Jellicoe 2006, op. cit.,<br />

s. 290; Simonis 2008, op. cit., s. 46; Capó, Catasús<br />

2003, s. 118 -119; http://pl.wikipedia.org/<br />

wiki/Park_G%C3%BCell; http://es.wikipedia.<br />

org/wiki/Parque_G%C3%BCell.<br />

28<br />

http://pl.wikipedia.org/wiki/Park_G%C3%BCell;<br />

http://es.wikipedia.org/<br />

wiki/Parque_G%C3%BCell.<br />

29<br />

W ceramicznej dekoracji wężowej ławki,<br />

z tzw. „trencadís” (wykonanych z odłamków<br />

szkła, ceramiki, materiałów odpadowych, butelek,<br />

naczyń), wykorzystano kolaże motywów<br />

dadaistycznych i surrealistycznych, abstrakcyjnych<br />

wzorów i motywów figuratywnych<br />

w postaci znaków zodiaku, gwiazd, kwiatów,<br />

zwierząt, ptaków itd. Jujol wprowadził również<br />

róże i alegoryczne frazy na cześć Dziewicy<br />

Maryi w języku katalońskim i łacińskim. Dominuje<br />

żywa kolorystyka w tonacjach błękitu,<br />

zieleni i żółci, które wg Gaudí’ego sy<strong>mb</strong>olizowały<br />

wiarę, nadzieję i miłosierdzie. [w:] http://<br />

es.wikipedia.org/wiki/Parque_G%C3%BCell.<br />

30<br />

1001 ogrodów, które warto w życiu zobaczyć<br />

2008, op. cit., s. 710; Jellicoe 2006, op. cit.,<br />

s. 290; Simonis 2008, op. cit., s. 16; http://pl.wikipedia.org/wiki/Park_G%C3%BCell;<br />

http://<br />

es.wikipedia.org/wiki/Parque_G%C3%BCell.<br />

<strong>31</strong><br />

Na monumentalnych schodach w rejonie<br />

głównego wejścia do parku umieszczono<br />

sy<strong>mb</strong>ole polityczne Państwa Katalońskiego<br />

w postaci węża na tle katalońskiej flagi – sy<strong>mb</strong>olu<br />

mądrości.<br />

32<br />

Sy<strong>mb</strong>oliczne odniesienia do religii katolickiej<br />

to Monumento de Calvario lub Colina<br />

de las Tres Cruces początkowo planowana<br />

w formie kaplicy, zrealizowana zaś w postaci<br />

góry zwieńczonej trzema krzyżami, do której<br />

wiedzie procesjonalna ścieżka – Rosario – ze<br />

150 kamieniami, sy<strong>mb</strong>olizującymi paciorki<br />

różańca.<br />

33<br />

Projekt parku w dużej mierze inspirowany<br />

był świątynią Apollina w Delfach. Rzeźba salamandry<br />

umieszczona na głównych schodach<br />

to sy<strong>mb</strong>ol Plutona oraz ognia.<br />

34<br />

Nawiązaniem do kultury antyku jest Sala<br />

Hipostylowa, podpierana przez doryckie kolumny.<br />

Taras nad salą kolumnową przez Gaudí<br />

określał teatrem greckim.<br />

35<br />

http://es.wikipedia.org/wiki/Parque_G%C3%BCell;<br />

1001 ogrodów, które warto<br />

w życiu zobaczyć 2008, op. cit., s. 710.<br />

36<br />

http://pl.wikipedia.org/wiki/Park_G%C3%BCell;<br />

http://es.wikipedia.org/<br />

wiki/Parque_G%C3%BCell.<br />

37<br />

Prace były prowadzone przy udziale Elies<br />

Torres i Tur oraz Josepa Antoni Martínez<br />

i Lapeña, przy współpracy Joan‘a Bassegoda.<br />

[w:] http://es.wikipedia.org/wiki/Parque_G%C3%BCell.<br />

38<br />

http://www.bcn.es/publicacions/Bcn_escultures/info/chapter4.html.<br />

39<br />

Williams 2010, op. cit., s. 13.<br />

40<br />

Miralles R., Sierra P., 2010. Barcelona arquitectura<br />

contemporània 1979 –2010, Ediciones<br />

Polígrafa, Barcelona, s. 190; Simonis 2008, op.<br />

cit., s. 195.<br />

41<br />

Miralles, Sierra 2010, op. cit., s. 191; Simonis<br />

2008, op. cit., s. 195.<br />

42<br />

Ibidem, s. 192 -193; Simonis 2008, op. cit.,<br />

s. 195.<br />

43<br />

Miralles, Sierra 2010, op. cit., s. 188 -189;<br />

Simonis 2008, s. 194 -195; http://www.bcn.es/<br />

publicacions/Bcn_escultures/info/chapter4.<br />

html.<br />

44<br />

Capó, Catasús 2003, op. cit., s. 102.<br />

45<br />

Miralles, Sierra 2010, op. cit., s. 198.<br />

46<br />

Ibidem, s. 106.<br />

47<br />

Interesujące są obiekty treningowe i pawilon<br />

zawodów łuczniczych Tir a<strong>mb</strong> Arc (proj. Enric<br />

Miralles, Carme Pinós, 1989–1991), zlokalizowane<br />

na jednym tarasów budynki z rzeźbiarsko<br />

uformowanymi dachami prezentują konstrukcyjne<br />

możliwości utrzymania mas ziemnych<br />

w celu uzyskania rozległych, płaskich terenów<br />

gier. [w:] Ibidem, s. 110 -111.<br />

48<br />

Ibidem, s. 103; http://www.bcn.es/publicacions/Bcn_escultures/info/chapter4.html.<br />

49<br />

1000 x Landscape Architecture, 2009. van<br />

Uffelen Ch. (red./ed.), Verlagshaus Braun,<br />

s. 747.<br />

50<br />

Capó, Catasús 2003, op. cit., s. 124 -127.<br />

51<br />

Wioskę Olimpijską (Vila Olímpica) zaprojektowano<br />

jako odrębną dzielnicę mieszkaniową,<br />

gdzie w komponowanych wnętrzach<br />

urbanistycznych pojawiły się nowoczesne typy<br />

budownictwa. Ich parametry odzwierciedlały<br />

tradycyjne formy zabudowy miejskiej. [w:]<br />

Miralles, Sierra 2010, op. cit., s. 60; Williams<br />

2010, op. cit., s. 62.<br />

118<br />

1/2012

---

52<br />

Passeig Marítim de la Barceloneta to<br />

nadmorska promenada, w której kompozycji<br />

uwzględniono kryteria krajobrazowe wynikające<br />

z układu urbanistycznego dzielnicy Barceloneta<br />

z charakterystycznym ustawieniem<br />

ulic i zabudowy pod kątem 45˚ w stosunku do<br />

promenady. Park w sposób harmonijny łączy<br />

urządzenia obsługujące plażę, elementy oświetlenia<br />

i małą architekturę oraz ciekawe akcenty<br />

rzeźbiarskie. [w:] Miralles, Sierra 2010, op. cit.,<br />

s. 48 -49.<br />

53<br />

Port Olimpijski (Port Olímpic) to przestrzeń<br />

rekreacji i wypoczynku. Każde z nabrzeży<br />

portowych nosi nazwę innego wiatru: mistral,<br />

xaloc i regal. Ponad inne budowle w Porcie<br />

wyrastają najwyższy wieżowiec w Hiszpanii –<br />

Hotel Arts (proj. Bruce Graham) oraz biurowiec<br />

MAPFRE. Główny landmark miejsca i jeden<br />

z sy<strong>mb</strong>oli nabrzeża to miedziana konstrukcja<br />

gigantycznej ryby – Peix lub Pez y esfera (Ryba<br />

i kula) (aut. Frank Gehry, 1992). [w:] Williams<br />

2010, op. cit., s. 65.<br />

54<br />

Realizacja Wioski Olimpijskiej w 1992 r.<br />

jako zwróconej do morza nowej dzielnicy<br />

mieszkaniowej z systemem parków i obiektów<br />

towarzyszących kontynuowała zainaugurowaną<br />

w 1985 r. transformację urbanistyczną<br />

dzielnicy przemysłowej Poblenou, położonej<br />

pomiędzy Parkiem Ciutadella, morzem i cmentarzem<br />

Nova Icària, oddzielonej od reszty miasta<br />

linią kolejową. [w:] Miralles, Sierra 2010,<br />

op. cit., s. 58; Williams 2010, op. cit., s. 62.<br />

55<br />

Parc del Litoral ciągnie się równolegle do<br />

wybrzeża na długości prawie 2 km, oddzielając<br />

drogi wjazdowe i wyjazdowe z miasta, w tym<br />

arterię Cinturó del Litoral od dróg przeznaczonych<br />

na inne rodzaje komunikacji. Park jest<br />

podzielony na trzy części: Parc de les Cascades,<br />

położony ponad tunelem Ronda del Litoral<br />

z systemem wodospadów i rzeźb autorstwa<br />

Auke Devries i Antoniego Llena, Parc del Port<br />

osłonięty od ruchu ulicznego przez dwa masywy<br />

zieleni i łączący się bezpośrednio z Portem<br />

Olimpijskim oraz Parc d’Icària usytuowany na<br />

poziomie Cinturó z 5 drewnianymi mostami,<br />

łączącymi miasto z parkiem i morzem. [w:]<br />

1000 x Landscape Architecture 2009, op. cit.,<br />

s. 750.<br />

56<br />

W Parc de la Barceloneta pozostawiono<br />

szkielet starego gazomierza, magazyn w stylu<br />

modernisme i wieżę ciśnień (proj. Domènech<br />

i Estapà). [w:] Williams 2010, op.cit, s. 63.<br />

57<br />

Ibidem, s. 65.<br />

58<br />

Rzeźba Sense Títol to dar miasta Rotterdamu.<br />

Praca składa się z 5 powyginanych<br />

rurowych elementów, nazwanych: spirala,<br />

słonecznik, klatka, piłka i gwiazda, umieszczonych<br />

na wodnej tafli basenu. Przypominają<br />

owady, które odpoczywają na wodzie. [w:]<br />

Capó, Catasús 2003, op. cit., s. 40.<br />

59<br />

Rzeźba David i Goliat stanowiła ryzykowne<br />

rozwiązanie ze względu na rozpięcie<br />

płaszczyzny o powierzchni 120 m 2 narażonej<br />

na silne wiatry od morza. Zwycięstwo Davida<br />

nad Goliatem sy<strong>mb</strong>olizuje sukces miasta, które<br />

poradziło sobie z transformacją poprzemysłowego,<br />

zdewastowanego terenu na Wioskę<br />

Olimpijską. [w:] Capó, Catasús 2003, op. cit.,<br />

s. 42 -43.<br />

60<br />

Peix – Ryba lub Pez y esfera – Ryba i kula<br />

(aut. Frank Gehry) to rodzaj wielkiej pergoli<br />

skonstruowanej z krzyżujących się metalowych<br />

miedzianych prętów, formujących kształt zbliżony<br />

do wielkiej ryby. Usytuowana w centrum<br />

komercyjno -rekreacyjnym u stóp hotelu Hotel<br />

Arts w Porcie Olimpijskim stanowi najbardziej<br />

wyróżniający się z sy<strong>mb</strong>oli barcelońskiego<br />

nabrzeża. [w:] Capó, Catasús 2003, op. cit.,<br />

s. 44 -47; Williams 2010, op. cit., s. 65.<br />

61<br />

Cap de Barcelona – Głowa Barcelony należy<br />

do serii rzeźb Brushstrokes Roy’a Liechtenstein’a.<br />

To wielkie popiersie, zestawione<br />

z 8 prefabrykowanych betonowych elementów,<br />

połączonych ze sobą i pokrytych fakturami<br />

charakterystycznymi dla komiksowych grafik<br />

artysty. Dobrze eksponowana lokalizacja rzeźby<br />

i jej zaskakująca forma czynią z niej jeden<br />

z najbardziej charakterystycznych sy<strong>mb</strong>oli<br />

współczesnej Barcelony. [w:] Capó, Catasús<br />

2003, op. cit., s. 62 -63.<br />

62<br />

Forma stalowej wieży L’Estel Ferit oddaje<br />

ducha niegdysiejszych barów rybackich, nadających<br />

specyficzny charakter plaży Barceloneta<br />

przed jej transformacją w 1992 r. [w:] Capó,<br />

Catasús 2003, op. cit., s. 72 -73; Williams 2010,<br />

op. cit., s. 63.<br />

63<br />

Ustawiona na plaży Barceloneta w cieniu<br />

wielkich drzew – instalacja Una habiatació<br />

on Sempre Plou – zaprasza do zajrzenia wgłąb<br />

pomieszczenia o żaluzjowych ścianach, gdzie<br />

umieszczono 5 wielkich, brązowych figur,<br />

przypominających formą kiwające się lalki. Nie<br />

komunikujące się ze sobą, aczkolwiek dzielące<br />

wspólną przestrzeń anonimowe postacie kreują<br />

wewnątrz klatki dziwną, niepokojącą i skłaniającą<br />

do refleksji atmosferę. [w:] Capó, Catasús<br />

2003, op. cit., s. 74 -77.<br />

64<br />

Ibidem, s. 64 -67.<br />

65<br />

Ibidem, s. 68 -69.<br />

66<br />

Burmistrz Barcelony Pasqual Maragall,<br />

opracował w 1980 r. program odnowy miasta,<br />

którego realizacja obejmowała m.in.<br />

uwolnienie opuszczonych, zdegradowanych<br />

terenów w mieście i przeznaczenie ich na<br />

przestrzenie publiczne i parki, usprawnienie<br />

infrastruktury i renowację ponad 80%<br />

terenów mieszkaniowych i komercyjnych.<br />

[w:] http://www.ft.com/cms/s/1/9d51af18-<br />

-a839-11d9-87a9-00000e2511c8.html#axz-<br />

z1RQzp5AiU; http://www.europe -cities.com/<br />

en/786/spain/barcelona/place/24743_parc_<br />

del_clot/.<br />

67<br />

Miralles, Sierra 2010, op. cit., s. 107.<br />

68<br />

Capó, Catasús 2003, op. cit., s. 120 -123.<br />

69<br />

1001 ogrodów, które warto w życiu zobaczyć<br />

2008, op. cit., s. 708; Miralles, Sierra 2010,<br />

op. cit., s. 184; Capó, Catasús 2003, op. cit.,<br />

s. 84 -87.<br />

70<br />

Rzeźba Dona i Ocell – Kobieta i ptak, to<br />

jedna z ostatnich prac słynnego Katalończyka<br />

Joana Miró, stworzona we współpracy z ceramikiem<br />

Gardy Artigas’em. To betonowa statua<br />

o wysokości 22 m. z okładziną z ceramicznych<br />

kafelek. [w:] 1001 ogrodów, które warto w życiu<br />

zobaczyć 2008, op. cit., s. 708; Miralles,<br />

Sierra 2010, op. cit., s. 184; Capó, Catasús<br />

2003, op. cit., s. 84 -87.<br />

71<br />

Vidiela À. S., 2009. Atlas współczesnej<br />

architektury krajobrazu, Top Mark Centre,<br />

Warszawa, s. 144 -146.<br />

119

---

72<br />

http://www.aviewoncities.com/barcelona/<br />

parcdelespanyaindustrial.htm; Capó, Catasús<br />

2003, op. cit., s. 80 -81.<br />

73<br />

Drac – Smok to pokaźnych rozmiarów<br />

rzeźba (dł. <strong>31</strong> m, wys. 12 m) o użytkowym<br />

charakterze zjeżdżalni dla dzieci. Ekspresyjnie<br />

uformowana gigantyczna stalowa bestia stoi<br />

nad brzegiem sztucznego jeziora. [w:] Capó,<br />

Catasús 2003, op. cit., s. 80 -81; http://www.<br />

aviewoncities.com/barcelona/parcdelespanyaindustrial.htm.<br />

74<br />

Alto Rapsody to eksponat z wystawy<br />

w Fundació Joan Miró w 1985 r., zakupiony<br />

przez Radę Miasta Barcelony i umieszczony<br />

w Parc de l’Espanya Industrial. Skonstruowana<br />

z metalowych elementów połączonych śrubami<br />

rzeźba, budzi industrialne skojarzenia, uzasadniając<br />

swoją lokalizację w tym właśnie parku.<br />

[w:] Capó, Catasús 2003, op. cit., s. 80 -81.<br />

75<br />

http://www.europe -cities.com/en/786/spain/<br />

barcelona/place/24743_parc_del_clot/.<br />

76<br />

Capó, Catasús 2003, op. cit., s. 158 -159.<br />

77<br />

Miralles, Sierra 2010, op. cit., s. 26 -27.<br />

78<br />

Capó, Catasús 2003, op. cit., s. 26 -29; 1001<br />

ogrodów, które warto w życiu zobaczyć, Warszawa<br />

2008, s. 704.<br />

79<br />

Miralles, Sierra 2010, op. cit., s. 70.<br />

80<br />

Williams 2010, op. cit., s. 65<br />

81<br />

Miralles, Sierra 2010, op. cit., s. 76 -77.<br />

82<br />

Ibidem, s. 79.<br />

83<br />

Ibidem, s. 80; Williams 2010, op. cit., s. 65.<br />

84<br />

Williams 2010, op. cit., s. 65; Miralles,<br />

Sierra 2010, op. cit., s. 76 -77.<br />

85<br />

Miralles, Sierra 2010, op. cit., s. 78.<br />

86<br />

Ultimate landscape design, 2005. Asensio<br />

P. (red./ed.), teNeues Publishing Company,<br />

Kempen, s. 32; Miralles, Sierra 2010, op. cit.,<br />

s. 83.<br />

87<br />

Ultimate landscape design 2005, op. cit.,<br />

s. 35.<br />

88<br />

Miralles, Sierra 2010, op. cit., s. 70, 83;<br />

Williams 2010, op. cit., s. 65.<br />

89<br />

Ultimate landscape design 2005, op. cit.,<br />

s. 53; Vidiela 2009, op. cit., s. 344.<br />

90<br />

Ultimate landscape design 2005, op. cit.,<br />

s. 255; Vidiela 2009, op. cit., s. 344, 346, 352.<br />

91<br />

Miralles, Sierra 2010, op. cit., s. 70.<br />

92<br />

Gaventa S., 2006. New Public Spaces,<br />

Octopus Publishing Group Ltd, Londyn, s. 92.<br />

93<br />

Ibidem, s. 92 -94; 1000 x Landscape Architecture<br />

2009, op. cit., s. 748.<br />

94<br />

W Ogrodzie Botanicznym Barcelony<br />

prezentowane są rośliny z 5 regionów świata<br />

o klimacie śródziemnomorskim. Eukaliptus<br />

i banksja – rozpoczynają kolekcję australijskią.<br />

„Drzewo butelkowe”, sosna, dąb kalifornijski,<br />

pusznik – reprezentują Kalifornię. Wielki baobab<br />

i gazanie – to reprezentacja południowej<br />

Afryki. Araukaria chilijska – to sy<strong>mb</strong>ol Chile.<br />

Dąb korkowy, kasztan jadalny, kolcorośl<br />

i myszopłoch ciernisty – to flora regionu<br />

śródziemnomorskiego Europy. Trasę kończy<br />

zespół sadzawek z roślinami wodnymi. [w:]<br />

1001 ogrodów, które warto w życiu zobaczyć<br />

2008, op. cit., s. 702; Miralles, Sierra 2010, op.<br />

cit., s. 196 -197; 1000 x Landscape Architecture<br />

2009, op. cit., s. 749.<br />

95<br />

1000 x Landscape Architecture 2009, op.<br />

cit., s. 751; Vidiela 2009, op. cit., s. 134, 136,<br />

140; Miralles, Sierra 2010, op. cit., s. 92.<br />

Literatura<br />

1. Capó J., Catasús A., 2003, Barcelona<br />

escultures, Ediciones Polígrafa,<br />

Barcelona.<br />

2. Gaventa S., 2006, New Public<br />

Spaces, Octopus Publishing Group<br />

Ltd, Londyn.<br />

3. Green architecture, 2000, Wines<br />

J., Jodidio P. (red./ed.), Taschen,<br />

Kolonia.<br />

4. Jellicoe G. & S., 2006, The Landscape<br />

of Man, Thames&Hudson,<br />

Londyn.<br />

5. Miralles R., Sierra P., 2010, Barcelona<br />

arquitectura contemporània<br />

1979 –2010, Ediciones Polígrafa,<br />

Barcelona.<br />

6. Simonis D., 2008, Barcelona,<br />

National Geographic, G+J RBA.<br />

7. Ultimate landscape design, 2005.<br />

Asensio P. (red./ed.), teNeues Publishing<br />

Company, Kempen<br />

8. Vidiela À. S., 2009, Atlas współczesnej<br />

architektury krajobrazu, Top<br />

Mark Centre, Warszawa.<br />

9. Williams R., 2010, Barcelona.<br />

Step by step, Berlitz, Warszawa.<br />

10. 1000 x Landscape Architecture,<br />

2009, van Uffelen Ch. (red./ed.),<br />

Verlagshaus Braun.<br />

11. 1001 ogrodów, które warto w życiu<br />

zobaczyć, 2008, Spencer -Jones<br />

R. (red./ed.) / Wojciechowska -Ring<br />

Dorota (red. pol./polish ed.), Muza<br />

S.A., Warszawa.<br />

Źródła Internetowe:<br />

12. http://www.bcn.es/publicacions/<br />

Bcn_escultures/info/chapter4.html<br />

13. http://es.wikipedia.org/wiki/Parque_G%C3%BCell<br />

http://pl.wikipedia.org/wiki/Park_G%C3%BCell<br />

14. http://www.aviewoncities.com/<br />

barcelona/parcdelespanyaindustrial.<br />

htm<br />

15. http://www.europe -cities.<br />

com/en/786/spain/barcelona/place/24743_parc_del_clot/<br />

16. http://www.ft.com/cms/<br />

s/1/9d51af18 -a839 -11d9 -87a9-<br />

-00000e2511c8.html#axzz1RQzp5AiU<br />

120<br />

1/2012

---

Space and Time<br />

in Art<br />

Larissa L. Alekseyeva<br />

Przestrzeñ i czas<br />

w sztuce<br />

Introduction<br />

Wstêp<br />

The rapid transformation of<br />

the present day society, the global<br />

processes of social development<br />

influence the values, ideals and philosophy<br />

of young people. And in that<br />

sense, the attention to the past and<br />

the access to the cultural heritage of<br />

previous generations give an opportunity<br />

for the deeper understanding of<br />

art. The laws of beauty created over<br />

millennia appear also in such forms<br />

as space and time, i.e. as architecture<br />

and music.<br />

Widely known Schelling’s idea<br />

that the “architecture is music in<br />

space, like frozen music”, encourages<br />

to consideration of the individual<br />

parallels and intersections of these art<br />

forms in different historical periods<br />

[1, 2]. The principle of picturesqueness<br />

“one after another” is here very<br />

important. We also emphasize that<br />

this article does not aim at uncovering<br />

the specificity of these art forms at the<br />

level of theoretical concepts along<br />

with their functions and styles. Our<br />

main goal is to show some other opportunity<br />

to influence the emotional<br />

sphere of young people and enrich<br />

their artistic perception of works of<br />

different art forms.<br />

Gothic style in music<br />

and architecture<br />

Styl gotycki w muzyce<br />

i architekturze<br />

Today many interesting aspects<br />

of the Gothic style in architecture can<br />

be found – only from the scientific point<br />

of view or in terms of the medieval<br />

conception. Nevertheless, the most<br />

unusual, in our opinion, and surprisingly<br />

solid description of Gothic art<br />

is the music of the German composer<br />

Robert Schumann, created a century<br />

and a half ago. It is the fourth part<br />

of the Third Symphony ‘The Rhine’,<br />

inspired by the Köln cathedral.<br />

History has preserved to our<br />

time Peter Tchaikovsky’s opinions<br />

about the music of this part of the symphony.<br />

According to him, “Nothing<br />

more powerful and better has come<br />

from any artist. The Köln cathedral has<br />

been built for ages, but only one page<br />

of the great musician, inspired by<br />

the majestic beauty of the cathedral,<br />

will leave for future generations the<br />

feelings of a similar immortal monument<br />

as the church itself”.<br />

It may be supposed that the<br />

musical composition of Robert Schumann<br />

was to some extent influenced<br />

by another important work of Gothic<br />

style, i.e. the Wrocław Roman Catholic<br />

cathedral under the invocation of<br />

St. John the Baptist (Figs 1, 2).<br />

Of course, the period of the<br />

Gothic art style in architecture and<br />

the time of the creation of the Schu-<br />

121

---

Fig. 1. Cathedral under the invocation of St.<br />

John the Baptist in Wrocław, a fragment<br />

Ryc. 1. Katedra p.w. Św. Jana Chrzciciela we<br />

Wrocławiu, fragment<br />

mann’s music are divided by centuries,<br />

but this difference of time and<br />

space gives the young people another<br />

lesson of understanding these kinds<br />

of art in their originality and the greatness<br />

of their creators.<br />

Music and architecture<br />

in 19 th century<br />

Muzyka i architektura<br />

w XIX wieku<br />

For the understanding of space<br />

and time in art, the music of Claude<br />

Debussy should be taken into account,<br />

his two preludes – „Sunken<br />

Cathedral” and „Gate of Alha<strong>mb</strong>ra”<br />

are examples of intersection of music<br />

and architecture. The only difference<br />

is that the former one is connected<br />

with the ancient Breton legend, and<br />

the second one is inspired by the<br />

masterpiece of the late Mauritanian<br />

architecture, located on the eastern<br />

outskirts of Granada in Spain.<br />

„Sunken Cathedral” by Debussy<br />

is the musical narration of the ancient<br />

city Ys which was inundated by the<br />

sea. According to the legend, sometimes<br />

at dawn, the Cathedral rises from<br />

the water and one can hear the bells<br />

ringing and the polyphonic singing<br />

of the choir. Then unexpectedly the<br />

Cathedral again disappears in the<br />

depths of sea and nothing disturbs<br />

the following centuries of silence. The<br />

sacred character of the music may<br />

remind to some people the Byzantine<br />

architecture, whereas other listeners<br />

imagine the architectural monuments<br />

of the Renaissance. They all, in our<br />

opinion, are right, since this music<br />

creates a generalized representation<br />

of space and the aesthetic origin of<br />

architecture form.<br />

The music of the prelude „Gate<br />

of Alha<strong>mb</strong>ra” as well as the architectural<br />

masterpiece are an expression of<br />

beauty of different arts. Here the ornamental<br />

and decorative capriciousness<br />

of both works are blended, resulting<br />

in the disappearance of time and in<br />

the creation of a rare form, which can<br />

be considered as „mobile space” and<br />

„frozen time”.<br />

It should be pointed out the<br />

composer has given the name „Gate<br />

of Alha<strong>mb</strong>ra”, and not merely “Alha<strong>mb</strong>ra”<br />

to his work. Therefore the listener<br />

has the opportunity to imagine<br />

and to see something unusual inside<br />

the walls of the palace. This fact adds<br />

to „Gate of Alha<strong>mb</strong>ra” some kind<br />

of a musical poetry, in accordance<br />

to words of the composer himself:<br />

“music exists for the indistinctness”.<br />

One can say that the palace as an architectural<br />

work shows things which<br />

were not shown in the music, and<br />

for a moment the time is stopped by<br />

the space.<br />

Another interesting example<br />

of the intersection of music and architecture<br />

concerns the friendship of<br />

famous Russian artists – the composer<br />

Modest Mussorgsky and the architect<br />

Victor Hartmann. They were connected<br />

not only by mutual respect,<br />

but also by the aim to achieve “new<br />

bounds of the boundless art”.<br />

Fig. 2. The architectural detail of the<br />

cathedral under the invocation of St. John the<br />

Baptist in Wrocław<br />

Ryc. 2. Detal architektoniczny katedry p.w.<br />

Św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu<br />

122<br />

1/2012

---

Modest Mussorgsky was moved<br />

by sudden death of Victor Hartmann.<br />

A posthumous exhibition of the<br />

architect’s art works, attended by<br />

Mussorgsky, inspired the composer to<br />

create a cycle „Pictures from an Exhibition”.<br />

In the preface to the second<br />

edition of this musical composition,<br />

the works of Victor Hartmann, taken<br />

during his trip to Europe were mentioned.<br />

According to V. Stasov, it was<br />

„... lively, graceful outline ... a lot of<br />

scenes, styles, shapes of everyday life,<br />

caught from the environment – on the<br />

streets and in churches, in the Paris<br />

cataco<strong>mb</strong>s, and the Polish monasteries,<br />

in the Roman streets and villages<br />

of Limoges ....”<br />

The work „Old Castle” of Mussorgsky’s<br />

cycle characterizes the<br />

synthesis of space and time. It is<br />

a response to Hartmann’s watercolor,<br />

which was made under the influence<br />

of Italian architecture. Grandeur with<br />

a touch of mild sadness and the representation<br />

of music and architecture<br />

create a picture of symmetry, harmony,<br />

and even the color. Emotional and<br />

aesthetic effect is enhanced because<br />

there are three distinctive stages of<br />

perception – the architecture (one of<br />

the castles of Italy), painting (watercolor<br />

of architect) and music (work<br />

of the composer). This extraordinary<br />

reflection of the architectural monument<br />

in other kinds of art is important<br />

and enriches the feelings of spectators<br />

and listeners.<br />

„Golden Gate of Kiev” is<br />

a sketch of Victor Hartmann, who<br />

made it to the architectural design<br />

for the Kiev city gate. The project<br />

was made with the aim of reviving<br />

the image of the Kiev city as the<br />

capital of ancient Russia; this plan<br />

was achieved by using suitable line<br />

proportions (Figs 3, 4). And Modest<br />

Mussorgsky presented this idea with<br />

his usual talent. In music there is the<br />

„Russian soul” – bells and folk songs,<br />

celebrations and festivities, and the<br />

composer’s love for the Fatherland.<br />

These both works of different art<br />

forms induce so close feelings that<br />

one may suppose a joint and simultaneous<br />

creativeness of architect and<br />

composer.<br />

Conclusion<br />

Wnioski<br />

In the history the intersections<br />

of two different kinds of art – architecture<br />

and music are to be found. Of<br />

course there exist more time - space<br />

parallels in works of art than are<br />

shown in the present paper, however<br />

it should be hoped that the understanding<br />

of intersections of various art<br />

kinds is important in the development<br />

of young people and may offer some<br />

help in their education.<br />

Photos made by Anna Borcz<br />

Zdjęcia wykonała Anna Borcz<br />

Larissa L. Alekseyeva<br />

Institute of Art Education, Moscow<br />

Russian Academy of Education (IAE, RAE)<br />

References<br />

1. 2008, Scientific Account: Problems<br />

of contemporary education,<br />

Russian Academy of Education,<br />

p. 125.<br />

2. Stoyko A. G., 1972, Music, 334.<br />

Fig. 3. The Orthodox church in Kiev<br />

Ryc. 3. Cerkiew w Kijowie<br />

Fig. 4. Golden Gate of Kiev,<br />

bars of the entrance<br />

Ryc. 4. Złota Brama w Kijowie,<br />

krata wejściowa<br />

123

---

Summaries<br />

Problems<br />

The Inspirations and<br />

the Arrangement Ideas<br />

in Design of Green<br />

Areas on the Example<br />

of Some Rural Tourism<br />

Facilities in Warmia<br />

and Mazury<br />

The paper focused on problems<br />

of design of rural gardens and their<br />

adaptation to the needs of tourism<br />

and recreation. It presents the sources<br />

of inspiration and some ideas for arrangement.<br />

The green areas around<br />

the rural tourism facilities co<strong>mb</strong>ine<br />

the functions of home garden and<br />

a small public garden, intended for<br />

tourists. Development of these areas<br />

increases attractiveness of place and<br />

affects the image of the facilietes, also<br />

aims at maintaining the identity of the<br />

village. Owners of rural tourist enterprises<br />

are interested in animation or<br />

the focus of their offer. They should<br />

cooperate with garden designers,<br />

whose ideas are adapted to local conditions,<br />

take into account tradition of<br />

the place, style of architecture, and<br />

features of the countryside.<br />

Iwona Polucha<br />

Therapy Garden –<br />

Study on the Example<br />

of the Rehabilitation<br />

Park in the Olympic<br />

Stadium in Wroc³aw<br />

This paper describes the analysis<br />

and structuring of ways of proceeding<br />

and patterns of spatial-formal<br />

solutions of the rehabilitation park designed<br />

in terms to minimize its cost.<br />

Research groups were students<br />

of landscape architecture (University<br />

of Environmental and Life Sciences in<br />

Wrocław) and Physiotherapy (College<br />

of Physical Education in Wrocław)<br />

solving a real project problem – the<br />

concept of a rehabilitation park at<br />

the rehabilitation center and the<br />

Academy of Physical Education in the<br />

Olympic Stadium in Wrocław. There<br />

were used in this work the analytical<br />

and synthetic methods – starting<br />

with an analysis of conditions and<br />

restrictions, diagnose of problems and<br />

determining the underlying assumptions,<br />

the possible lines of the project<br />

action were crystallized consolidating<br />

them into clear structures.<br />

The presented results of research<br />

and conceptual works of<br />

authors and research groups show<br />

that the primary factor influencing<br />

the structuring of the right directions<br />

of the spatial-program modeling of<br />

park with a rehabilitation function<br />

are not only targets of rehabilitation<br />

programs, but also the economic conditions<br />

– in this case the assumption<br />

of low-budget project that seemingly<br />

restricting possibilities of activities<br />

influenced as a result these activities<br />

clean-up and stimulated the responsible<br />

choices.<br />

Aleksandra Lis<br />

Ewa Podhajska<br />

Lucyna Górska-Kłęk<br />

The Holiday Functions<br />

but the Landscape of<br />

the Mountain’s Village<br />

Eastern Sudeten<br />

Mountains – the<br />

Case Study or the<br />

Determination<br />

Highlands are an area predisposed<br />

to the development of the<br />

holiday function, hence the essential<br />

problem: – whether the current<br />

figure of the holiday infrastructure<br />

enriches or lowers a value of the<br />

landscape villages of the Eastern<br />

Sudeten Mountains. Analyses are<br />

indicating the huge asymmetry between<br />

raised still in 70ties or 80ties,<br />

holiday objects, located in the space<br />

of the village of holiday houses and<br />

old, often neglected country building<br />

development. The nu<strong>mb</strong>er of weekend<br />

objects new, being characterized<br />

by a different form of the lump,<br />

or the attempt of the reactivation of<br />

wooden buildings, it causes of the<br />

gradual disappearance of the local<br />

form and the decline of the historically<br />

formed landscape of the village.<br />

A new formula is formed; the profile<br />

is still unclear however.<br />

Jerzy Oleszek<br />

124<br />

1/2012

---

Landscape Ecology<br />

Ecological Housing-<br />

-Estates and the<br />

Landscape (in a Polish<br />

Way)<br />

The article presents present condition<br />

of development of ecological<br />

housing estates in Poland and suggests<br />

the way to make housing estate<br />

friendly for the landscape. The main<br />

thesis of article is that: housing estate<br />

can be regarded truly ecological if it<br />

is friendly for the landscape, which<br />

is an important component of the<br />

environment.<br />

Phenomenon of ecological<br />

housing estates is marked by diversity<br />

in understanding the idea and ways of<br />

its realization. It includes: theoretical<br />

studies, activity of architecture enthusiasts,<br />

realizations of real estate development<br />

and initiatives at the stage<br />

of a project. Additionally, there are<br />

some situations when an “ecological<br />

housing estate” is only a name – it<br />

serves solely as a way to built new<br />

housing estates in protected areas or<br />

achieve other commercial targets. All<br />

these occurrences are creating new<br />

phenomena in Polish landscape.<br />

Essential conditions with is<br />

necessary to take into consideration<br />

at design and realization the ecological<br />

housing estates are: location,<br />

spatial structure, functional solutions,<br />

architectural form, and the applied<br />

technologies. Order of named terms,<br />

corresponding to their importance,<br />

can be a pattern of the method of<br />

the planning and the evaluation of<br />

ecological housing estates.<br />

Jan Kamiński<br />

Searching for<br />

New Postindustrial<br />

Landscape Areas<br />

Today, in cities and postindustrial<br />

agglomerations the presence of<br />

degraded areas, their scale, lack of<br />

ideas for re-use, breadth of hazards,<br />

lack of planning tools and methods<br />

and financial resources, makes the<br />

restoration of balance between nature<br />

and culture, while meeting the needs<br />

of man, is complicated. The restoration<br />

of the landscape, equivalent to<br />

the achievement of balance between<br />

the natural and built environment<br />

becomes, in many cases, a luxury that<br />

not every city or region can afford.<br />

In many cases, however, what constitutes<br />

a threat can become an opportunity<br />

to create a new image of the<br />

postindustrial areas. Sometimes the<br />

bold vision and a creative approach<br />

are enough to see in the degraded<br />

landscape the beauty and turn it into<br />

a new quality.The new landscape is<br />

creating, which can be harmonious<br />

despite the scale of transformations.<br />

The challenge for the conversion of<br />

postindustrial landscapes is a co<strong>mb</strong>ination<br />

of technological solutions<br />

with the social and environmental<br />

factor, while the process of creative<br />

finding new values. In this context,<br />

identification of natural values of the<br />

postindustrial areas, an indication of<br />

particularly valuable places worthy of<br />

protection, preservation or processing,<br />

and new management, took on<br />

special significance. An opportunity<br />

that can bring the postindustrial areas<br />

economic, social and environmental<br />

benefits becomes the use of the anthropogenic<br />

elements of the natural<br />

environment such as: dumps, pits or<br />

artificial water reservoirs. Creating<br />

through them a new landscape the<br />

features of the individual degraded<br />

elements are no longer only peculiarities,<br />

they become distinctive values<br />

of an area. In co<strong>mb</strong>ination with the<br />

possibility of forming a new image<br />

and the necessary technical innovation,<br />

these values are an attraction,<br />

whose popularity and skillful use can<br />

restore the spatial order and affect the<br />

perception way of contemporary cities<br />

and postindustrial agglomerations.<br />

Alina Pancewicz<br />

Presentations<br />

New Prospects for<br />

the Documentation<br />

of Historic Garden<br />

Layouts, Illustrated<br />

with the Example of<br />

the Palace and Park<br />

Complex in Maluszyn<br />

The method of the elementary<br />

study of resources, and the current<br />

state and forms of heritage protec-<br />

125

---

tion for historic garden layouts, are<br />

defined by the guidelines for the<br />

compiling of records for horticultural<br />

monuments (in accordance with the<br />

all-Polish programme of records of<br />

historic gardens). This method is<br />

generally used and very valuable, as<br />

thanks to this there are standard, reviewed<br />

documentations of historical<br />

garden and landscape compositions<br />

nationwide. It needs to be emphasised,<br />

however, that a large nu<strong>mb</strong>er<br />

of records compiled at the beginning<br />

of the programme (in the years 1970-<br />

1980) do not meet the requirements<br />

specified for such documentations,<br />

and, above all, they are out of date.<br />

At the same time this record is frequently<br />

the only documentation of<br />

a historic garden, based on which<br />

elementary restorers’ decisions are<br />

made, and it also often represents<br />

the only source of knowledge about<br />

such a monument, so is used for all<br />

kinds of purposes. The updating of<br />

documentation for historic garden<br />

compositions is for many reasons a<br />

matter of great urgency and in the<br />

context of the tools available at the<br />

moment, and the increasing nu<strong>mb</strong>er<br />

of qualified people, it seem possible<br />

for it to be conducted effectively.<br />

Current documentation, compiled in<br />

accordance with a unified method,<br />

would definitely contribute to an<br />

improvement in historic landscape<br />

management, including the making<br />

of the right decisions in terms of<br />

restoration and planning. Updates<br />

of records would form the basis for<br />

defining the real transformations of<br />

garden layouts which had occurred<br />

since the time of compiling the first<br />

recorded documents, and which also<br />

represents great value. This would allow<br />

the definition of the directions for<br />

the evolution of historical compositions<br />

and the identification of threats,<br />

and, in consequence, to determine<br />

the right means of conservation for<br />

the diminishing resources of Polish<br />

garden design. The subject used as an<br />

example in this article to present the<br />

method of documenting and analysing<br />

spatial transformations is the park<br />

and palace complex in Maluszyn,<br />

truly magnificent in the past, currently<br />

preserved in fragmentary condition<br />

and de facto evanescing in the modern<br />

settlement structure.<br />

Iwona Brankiewicz<br />

Małgorzata Milecka<br />

Revalorization of<br />

Historical Park in<br />

Rybieniec<br />

Manorial estate in Rybieniec<br />

has been legally protected since<br />

year 1999, when it was included to<br />

register of monuments with nu<strong>mb</strong>er<br />

17/Wlkp/A. Manor consist of manor<br />

house build in 1910 and park from<br />

the turn of XIXth and XXth century,<br />

with area of 2,7 ha. Manor farm,<br />

which were a part of Rybieniec manorial<br />

estate is not existing anymore.<br />

There is only one non historical,<br />

partly demolished building, elevated<br />

by PGR (Państwowe Gospodarstwo<br />

Rolne – State agricultural farm).<br />

Manor farm was used by PRG after<br />

Second World War.<br />

All spatial complex is picturesque<br />

localized on a slope over lake.<br />

Manor hause and park have good<br />

landscape exposition from a road<br />

leading to Rybieniec, because of high<br />

location in terrain.<br />

The aim of the studies is to<br />

investigate composition of trees and<br />

shrubs species and collecting information<br />

of historical spatial arrangement<br />

of the park.<br />

In 2009 garden inventory within<br />

dendrological inventory was made,<br />

also historical studies were completed.<br />

In 2010 project of revalorization<br />

of historical park were started.<br />

Due to completed studies richness<br />

of composition of trees and<br />

shrubs species was displayed also<br />

historical spatial arrangement of the<br />

park and arrangement of historical<br />

plantings were identified. Results of<br />

studies were used in revalorization<br />

project.<br />

Maria Chojnacka<br />

Agnieszka Wilkaniec<br />

Piotr Urbański<br />

Landscape<br />

Identification as the<br />

Basis for Regeneration<br />

Model of Waterfronts<br />

in Gothenbourg in<br />

Sweden. “New –<br />

Known Landscape“<br />

Goteborg in Sweden is one of<br />

those harbour cities, which development<br />

has been determined by the<br />

functional issues of waterfront location,<br />

being in the past a world famous<br />

shipyard centre. Thereby city had<br />

remained cut off from the waterfront<br />

126<br />

1/2012

---

– in public aspect. Due to establish<br />

the sustainable development of the<br />

industrial waterfronts and make them<br />

accessible the city initiated in late 70-<br />

ties a regeneration process.<br />

Analysis of the Älvstranden<br />

Utveckling process allows to specify<br />

it, as a case of the long-term, nonlinear<br />

planning process – the comprehensive<br />

and successful investment,<br />

which is based on wide public<br />

participation. A determinant of the<br />

regeneration scheme was to take<br />

care of history e<strong>mb</strong>odied in area due<br />

to preserve the identity of developed<br />

area and gain the sustainability and<br />

high quality environment. The waterfront’s<br />

public realm has became<br />

the functionally attractive and spatial<br />

unique. Housing, enterprise, science<br />

and commerce are developed besides<br />

preserved former shipyard infrastructure.<br />

The history is clearly legible in<br />

landscape and relationship between<br />

the inhabitants and environment is<br />

carefully encouraged. Developed waterfronts<br />

creates the identity of the entire<br />

city, through its significant new,<br />

but known expression of landscape.<br />

Eliza Sochacka -Sutkowska<br />

Odnowiony krajobraz<br />

poprzemys³owy.<br />

Studium przypadku<br />

w Covilha, Portugalia<br />

Miejski krajobraz Portugalii w<br />

XXI wieku jest zdominowany w dużej<br />

części przez procesy rewitalizacji.<br />

Geneza przemysłowej epoki produkcji<br />

wełny w Covilha sięga XVII wieku.<br />

Obszar w latach 1980-tych zaczyna<br />

się przekształcać w przestrzeń<br />

naukową. UBI (Uniwersytetu da Beira<br />

Interior).<br />

Celem artykułu jest przedstawienie<br />

różnych form krajobrazu<br />

urbanistycznego, uwzględniającego<br />

minione stulecia działalności człowieka.<br />

Obecnie w analizowanym<br />

mieście możemy obserwować proces<br />

odtwarzania (odnowy) panoram miejskich<br />

a także widoków o mniejszej<br />

skali. Jest to główny oryginalny wątek<br />

niniejszego opracowania.<br />

Wyniki pracy wydobywają walory<br />

krajobrazowego kształtowania<br />

dawnej przestrzeni przemysłowej.<br />

Podstawą artykułu jest literatura<br />

związana z tematem oraz badania in<br />

situ prowadzone w Portugalii od roku<br />

2001 do chwili obecnej.<br />

Anna Marta Włodarczyk<br />

Standards<br />

Scientific and<br />

Social Aspects of<br />

Postindustrial Areas’<br />

Revitalization of<br />

Emscher Landscape<br />

Park in Germany<br />

The Emscher Landscape Park<br />

complex, situated at the Emscher<br />

River’s surroundings in the State of<br />

North Rhine-Westphalia’s Ruhr coalbasin,<br />

was created on strongly demoted<br />

post-industrial terrains. Since<br />

90’s of 20th century there have been<br />

served a purpose to restore them into<br />

the nature. The revitalization’s processes<br />

concerned on two equivalent<br />

priorities: scientific and social. Scientific<br />

aspect based on renaturation<br />

connected with creation of potential<br />

conditions to revegetation and plants’<br />

development, then initiation of constant<br />

natural processes. Fundamental<br />

tasks of social aspect based on improving<br />

the inhabitants’ quality of life:<br />

the assurance of contact with nature,<br />

the possibility of many forms of rest’s<br />

realized in public parks, gardens and<br />

open landscape. Also based on the regional<br />

post-industrial objects’ cultural<br />

features’ preservation connected with<br />

it’s secular tradition. Both directions<br />

of development stay in close relation<br />

completing each other.<br />

Kinga Kimic<br />

The Exemplary Set<br />

of Benchmarks for<br />

Degree Programmes in<br />

Landscape Architecture<br />

The idea of opportunity of<br />

knowledge acquisition at several<br />

different academic centers has led<br />

to the concept of a European Higher<br />

Education Area (EOSW), where will<br />

oblige the common principles of<br />

organization of higher education.<br />

Assuming that this idea is feasible<br />

when there are tools for comparing<br />

the qualifications obtained in different<br />

areas and forms of learning in different<br />

locations, there were provided<br />

the frameworks of qualifications – the<br />

European and National frameworks.<br />

127

---

The project of 10 Septe<strong>mb</strong>er<br />

2010 amending the Law on Higher<br />

Education assumed that the basis<br />

for training programs at colleges<br />

and universities will be the National<br />

Qualifications Frameworks for Higher<br />

Education, including a description,<br />

with the term of learning outcomes,<br />

qualifications obtained in the Polish<br />

system of higher education. In addition,<br />

the minister responsible for<br />

higher education was to determine,<br />

by regulation, after consultation<br />

with the Central Council of Science<br />

and Higher Education, the standard<br />

learning outcomes for particular<br />

fields of study, considering the level<br />

and profile of education in different<br />

areas of education, as well as existing<br />

courses of study.<br />

The authors of the paper were<br />

part of a team that in 2011 prepared<br />

a sample set of learning outcomes for<br />

the course landscape architecture.<br />

They set out in this paper the main<br />

assumptions to develop.<br />

Zbigniew Kuriata<br />

Aleksandra Lis<br />

Łukasz Pardela<br />

River Valleys in Spatial<br />

Planning and Creation<br />

of Land -use<br />

The paper is based on experiences<br />

in the field of the theory and<br />

praxis of spatial planning and creation<br />

of land-use of river valleys.<br />

The conclusions, which result<br />

from the analysed examples are presented<br />

in two aspects. The first introductory<br />

one, is the geomorphological<br />

point of view of spatial planning as a<br />

reaction towards the hitherto fact of<br />

overbuilding the areas of river valleys.<br />

The second one is underlining<br />

the cultural and landscape values<br />

in spatial land-use of river valleys.<br />

This seems to be the chance for the<br />

present urban planning, since making<br />

the new revitalised public spaces accessible<br />

for inhabitants of cities and<br />

towns is significant.<br />

The examples here are, among<br />

others, the author’s projects of landuse<br />

plans, master plans, and the<br />

projects realised in praxis.<br />

Wiesława Strabel<br />

Forum<br />

Fortification Landscape<br />

as Training Ground<br />

for the Exchange<br />

of Educational and<br />

Scientific Experiences<br />

The Austrian monarchy, in<br />

particular the military authorities<br />

of the Austrian cesarian court, had<br />

important contribution in shaping<br />

the cultural landscape of Croatia<br />

since the eighteenth century to the<br />

First World War. In the system of<br />

fortress landscapes Pula occupies an<br />

important place, a city located in the<br />

southwestern part of the peninsula Istra.<br />

Since the mid-nineteenth century<br />

to the 90s of the twentieth century,<br />

a major factor in development of<br />

the city was a military function. The<br />

impressive resource of defense architecture<br />

considering of continuation of<br />

the military functions was for decades<br />

not available to researchers. Only the<br />

political change in the 90’s open up<br />

the possibility of systematic recording<br />

and stimulation test program, and at<br />

the same time and effective methods<br />

to protect endangered resources and<br />

seeking ways of the new development.<br />

Realization of the program with<br />

the participation of students initiated<br />

the Board of Preservation of Monuments<br />

of the Ministry of Culture, and<br />

the work was inaugurated in 2001.<br />

The clearly defined program had the<br />

objective of exchanging of informations<br />

and training in the asse<strong>mb</strong>ly of<br />

historical and technical documentation,<br />

in performing the documentation<br />

of preservation state, and all studies<br />

and analysis for the valorization,<br />

as well as proposals for the sanitation<br />

of objects and land development. The<br />

field education program was supported<br />

by seminar lectures on selected<br />

topics, and <strong>numer</strong>ous discussions.<br />

Due to the lack of native specialists<br />

in the field of defensive architecture<br />

it appeared to need to use the experience<br />

of professionals and researchers<br />

from another country. In the first<br />

years of the program were attended<br />

students of architecture from home<br />

and abroad, and with the development<br />

of the program in later years<br />

and other fields of study: landscape<br />

128<br />

1/2012

---

architecture, art history, construction,<br />

geography, even the fine arts.<br />

The article points the decennary<br />

experiences in the organization of<br />

field and research work, and preparation<br />

of students for professional<br />

communication and interdisciplinary<br />

collaboration.<br />

Workshop of Board of Cultural<br />

Heritage Protection of the Ministry<br />

of Culture of the Republic of Croatia<br />

proved to be very good training<br />

ground for the improvement of<br />

educational and professional working<br />

methods in the field of protection<br />

and revalorization of monuments<br />

and cultural landscape. Fieldwork<br />

experiences are reflected in the development<br />

of curricula, and often<br />

influenced the selection of semester<br />

work, graduate and even doctoral<br />

work items. In the final part of the<br />

article it includes the evaluation of<br />

the long-term cooperation and results<br />

of workshops by a representative of<br />

academic environment, which participated<br />

in the workshops.<br />

Zofia Mavar<br />

Dražen Arbutina<br />

Barcelona Parks – since<br />

Modernisme Style<br />

up to Contemporary<br />

Formation of “Anew”<br />

Landscapes<br />

Presented in the article review<br />

of former and contemporary parks<br />

in Barcelona starts with the objects<br />

representative for the Catalonian<br />

trend of Art Nouveau, defined here<br />

as modernisme style. It was signalized<br />

in local garden art at the end of 19 th<br />

century in Ciutadella Park, and then<br />

developed in successive realizations<br />

up to the thirties of 20 th century, with<br />

its most e<strong>mb</strong>lematic creation – Park<br />

Güell, designed by Antoni Gaudi.<br />

Changes in the landscape composition<br />

and parquitecture material up to<br />

contemporary times have been visible<br />

in creative evolution and transformation<br />

of modernisme tradition,<br />

and – on the other hand – in new,<br />

disregarding from tradition individual<br />

search. The most distinguished realizations<br />

presenting this trend are parks<br />

located at postindustrial areas (i.e.<br />

Parc de l’Espanya Industrial, Parc de<br />

la Creueta del Coll), “olimpic’ parks,<br />

realized for Olimpic Games in 1992<br />

in Barcelona (i.e. parks at Montjüic,<br />

Parc de les Cascades, Parc de la Vall<br />

d’Hebron), thematic gardens (i.e.<br />

Barcelona Botanical Garden) and<br />

anew landscapes, such as Parc Central<br />

de Nou Barris, Parc de l’Estació<br />

del Nord, Parc Diagonal Mar, Parc<br />

del Auditoris and many others. These<br />

newest contemporary objects – concentrated<br />

on anew creation – surprise<br />

with different ways of sculpturing<br />

landscape using original sculptural<br />

installations, land art techniques and<br />

artistic and structural potentiality of<br />

concrete and steel. Greenery as a<br />

parquitecture material plays complementing<br />

role and seems to be subordinated<br />

by architectural and sculptural<br />

creation. This characteristic for<br />

new Barcelona parks feature infixes<br />

into the newest global tendencies in<br />

designing of public parks. But by the<br />

other hand – especially in the context<br />

of sculptural modeling of space – we<br />

can find in their disposition and individual<br />

elements reverberating echoes<br />

of creativity of Gaudi and other artists<br />

of modernisme style.<br />

Izabela Sykta<br />

Przestrzeñ i czas<br />

w sztuce<br />

Na przestrzeni wieków obserwuje<br />

się łączność dwóch dziedzin<br />

sztuki – architektury i muzyki. Artykuł<br />

opiera się na idei Schellinga „architektura<br />

jest muzyką w przestrzeni”.<br />

W tekście omówiono przykłady<br />

gotyckich katedr w Kolonii i Wrocławiu,<br />

stanowiących inspirację muzyki<br />

Schumanna, następnie pałacu<br />

Alha<strong>mb</strong>ra będącego natchnieniem<br />

preludium Debussy’ego oraz architektury<br />

Kijowa mającej wpływ na<br />

muzykę Mussorgskiego.<br />

Zrozumienie łączności dzieł<br />

architektury i muzyki może okazać<br />

się pomocne w artystycznym rozwoju<br />

młodzieży.<br />

Larissa L. Alekseyeva<br />

129

---

Wskazówki dla autorów<br />

ARCHITEKTURA KRAJOBRAZU jest kwartalnikiem poświęconym<br />

różnym dziedzinom związanym z architekturą<br />

krajobrazu oraz dziedzinom pokrewnym. Do druku przyjmowane<br />

są: prace oryginalne i poglądowe oraz artykuły<br />

o charakterze krytyki fachowej.<br />

Strona internetowa czasopisma: http://www.aqua.ar.wroc.<br />

pl/ak/.<br />

Wymogi ogólne i techniczne przygotowania prac<br />

Objętość prac, wraz z rysunkami, fotografiami i tabelami,<br />

nie powinna przekraczać 10 stron formatu A -4. Tekst<br />

należy pisać czcionką typu TNR 12 pkt.; 1,5 odstępu<br />

między wierszami, dopuszcza się stosowanie kursywy<br />

i pogrubienia tekstu (prosimy nie stosować podkreśleń).<br />

Śródtytułów nie <strong>numer</strong>ować.<br />

Piśmiennictwo – przy powoływaniu się w tekście pracy<br />

na publikacje innych autorów, podajemy w nawiasie nazwisko<br />

i rok [Kowalski i Lewandowski 2000, Lewandowski<br />

2001, Zalewski i in. 2001] lub ...zdaniem Kowalskiego<br />

[2000]... Dane w spisie piśmiennictwa podawane w kolejności:<br />

nazwisko( -a), inicjał( -y) imienia(imion) autora( -ów),<br />

tytuł pracy, nazwa czasopisma lub serii, zgodnie z przyjętymi<br />

skrótami, rok, tom miejsce i rok wydania, (pisane<br />

kursywą) oraz <strong>numer</strong>y stron, np.: Kowalski J., Kamień<br />

w wodzie [w:] „Architektura Krajobrazu”, nr 2 -3/2001,<br />

Wrocław 2001, s. 23 -26. W przypadku wydawnictw<br />

zwartych, po zapisie nazwiska – tytuł publikacji, nazwę<br />

wydawnictwa, miejsce i rok wydania.<br />

Obowiązuje następujący układ pracy:<br />

1. Tytuł artykułu w języku polskim i angielskim.<br />

2. Imię i nazwisko autora( -ów).<br />

3. Streszczenie pracy (od 600 do 1000 znaków) w języku<br />

polskim i angielskim.<br />

4. Tekst główny pracy naukowej, który powinien obejmować:<br />

wstęp z celem i hipotezą badawczą, materiał<br />

i metody, wyniki, dyskusję, wnioski (lub podsumowanie)<br />

i piśmiennictwo.<br />

5. Afiliacja oraz adres miejsca pracy autora( -ów) – pocztowy<br />

i internetowy.<br />

Tytuły tabel oraz ich treść, a także podpisy rysunków<br />

i legendy oraz śródtytuły muszą być podane w języku<br />

polskim i angielskim, a <strong>numer</strong>y tabel i rysunków – cyframi<br />

arabskimi. Wszystkie ilustracje <strong>numer</strong>owane w sposób<br />

ciągły opisane jako ryciny (ryc.).<br />

LANDSCAPE ARCHITECTURE is a quarterly on various<br />

issues related to landscape architecture and related fields.<br />

For printing are accepted: original papers and review papers<br />

and articles of a professional critique.<br />

Internet site of the magazine: http://www.aqua.ar.wroc.<br />

pl/ak/.<br />

General and technical requirements of preparation<br />

of the papers<br />

The volume of work, together with drawings, photographs<br />

and tables should not exceed 10 pages A -4. The text should<br />

be typed with TNR font 12 points; 1.5 line spacing, it is<br />

permissible to use italics and bold text (please do not use<br />

underscores). Internal titles should be not nu<strong>mb</strong>ered.<br />

Literature – when referring in the text of the publications<br />

of other authors, we give in brackets the name and year<br />

[Kowalski and Lewandowski 2000, Lewandowski 2001,<br />

Zalewski and others 2001] or ...according to Kowalski<br />

[2000]... Data in the table of literature are given in order:<br />

name(s), initial(s) first name(s) of author(s), paper title,<br />

name of journal or serie, in accordance with the accepted<br />

abbreviations, year, volume, place and year of publication<br />

(in italics) and the page nu<strong>mb</strong>ers for example: Kowalski J.,<br />

The stone in the water [in:] “Landscape Architecture”, no.<br />

2 -3/2001, Wrocław 2001, pages. 23 -26. In the case of<br />

monographs, after writing the name – title of publication,<br />

publisher name, place and year of publication.<br />

The following system of work is valid:<br />

1. The title of the article in Polish and English.<br />

2. First name and name of author(s).<br />

3. Summary of paper (from 600 to 1000 characters) in<br />

Polish and English.<br />

4. The main text of scientific work, which should include:<br />

introduction with the purpose and research hypothesis,<br />

material and methods, results, discussion, conclusions<br />

(or summary) and references.<br />

5. Affiliation and address of the work of the author(s) –<br />

postal and Email address.<br />

Titles of tables and their contents, as well as titles of drawings<br />

and legends and captions must be given in Polish and<br />

English, and the nu<strong>mb</strong>ers of tables and figures – with Arabic<br />

<strong>numer</strong>als. All the illustrations nu<strong>mb</strong>ered in a continuous<br />

manner described as figures (Fig.).<br />

130<br />

1/2012

---

Prace należy przesyłać w postaci trzech wydruków, w tym<br />

dwóch bez podania nazwisk autorów (egzemplarze dla<br />

recenzentów). Po otrzymaniu recenzji autor przesyła do redakcji<br />

egzemplarz redakcyjny z uwagami recenzenta oraz<br />

poprawiony egzemplarz pracy wraz z nośnikiem elektronicznym<br />

i ustosunkowaniem się do uwag recenzentów.<br />

Nadesłanie materiałów do redakcji jest równoznaczne<br />

z poręczeniem Autora, że zawarte w nich treści nie naruszają<br />

praw autorskich innych osób.<br />

Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych oraz<br />

zastrzega sobie prawo ich redagowania i skracania. Autorzy<br />

prac partycypują w kosztach jej wydania. Informacja<br />

o opłatach i dodatkowe informacje dla autorów znajdują<br />

się na stronie internetowej http://www.aqua.ar.wroc.pl/ak/.<br />

Autorzy mają obowiązek, w odrębnym piśmie, podać<br />

informację o źródłach finansowania publikacji, wkładzie<br />

instytucji naukowo -badawczych, stowarzyszeń i innych<br />

podmiotów. W przypadku artykułów zbiorowych, należy<br />

także określić wkład poszczególnych autorów w powstanie<br />

publikacji (z podaniem informacji, kto jest autorem<br />

koncepcji, założeń, metod itp. wykorzystywanych przy<br />

pogotowaniu publikacji).<br />

Zasady recenzowania<br />

Teksty będą recenzowane przez dwóch niezależnych<br />

recenzentów spoza jednostki, w jakiej afiliowany jest autor,<br />

z zachowaniem zasad „double -blind review proces”<br />

(autorzy i recenzenci nie znają swojej tożsamości).<br />

Recenzje mają formę pisemną i kończą się jednoznacznym<br />

wnioskiem co do dopuszczenia artykułu do publikacji<br />

lub jego odrzucenia.<br />

Nazwiska recenzentów podawane są raz w roku – w ostatnim<br />

<strong>numer</strong>ze czasopisma.<br />

Zasady kwalifikowania lub odrzucenia pracy oraz formularz<br />

recenzencki znajdują się na stronie internetowej<br />

czasopisma.<br />

Informacje dotyczące „ghostwriting” i „guest authorship”<br />

Z „ghostwriting” mamy do czynienia, kiedy ktoś wniósł<br />

istotny wkład w powstanie publikacji bez ujawnienia<br />

jego udziału jako autora lub wymienienia go w podziękowaniach.<br />

Z „guest authorship” mamy do czynienia wówczas, gdy<br />

wkład osoby podanej jako autor/współautor publikacji jest<br />

znikomy lub nie miał miejsca.<br />

Oba te zjawiska są przejawem nierzetelności naukowej<br />

i wszelkie wykryte przez Redakcję przypadki będą demaskowane<br />

włącznie z powiadomieniem odpowiednich<br />

podmiotów.<br />

The papers should be sent in the form of three prints, including<br />

two without giving names of authors (copies for the reviewers).<br />

After receiving the review author sends a editorial<br />

copy to the editor with comments of reviewer, and a corrected<br />

copy of work with electronic media and responding<br />

to the comments of reviewers. Sending materials to the<br />

editor is tantamount to a guarantee of the Author, that their<br />

contents do not infringe the copyright of other persons.<br />

The editor will not return unsolicited materials and reserves<br />

the right to edit and cut. Authors of papers contribute to<br />

the costs of issue. Information about fees and additional<br />

informations for authors can be found on the website:<br />

http://www.aqua.ar.wroc.pl/ak/.<br />

Authors are required, in a separate document, to provide<br />

information about funding sources of publication, contribution<br />

of research institutions, associations and other<br />

entities. In the case of collective papers, there must be<br />

also specified the contribution of individual authors in the<br />

creation of publication (including the information, who is<br />

the author of concepts, principles, methods, etc. used in<br />

preparation of publication).<br />

The principles of review<br />

The texts will be reviewed by two independent reviewers<br />

from outside the unit in which the author is affiliated with<br />

the principles of “double -blind review process” (authors<br />

and reviewers do not know their identity).<br />

Reviews have a writing form and end with an explicit<br />

request about the approval of the article for publication<br />

or reject.<br />

The names of reviewers are given once a year – in the last<br />

issue of the journal.<br />

Rules on qualification or rejection of work and the reviewing<br />

form can be found on the website of the journal.<br />

Informations about “ghostwriting” i “guest authorship”<br />

“Ghostwriting” happens when someone has made a substantial<br />

contribution to publication without disclosing its<br />

participation as an author or is mentioned in the acknowledgments.<br />

The “guest authorship” we have to do if the contribution<br />

of the person named as the author / co -author is negligible<br />

or has not taken place.<br />

Both these phenomena are manifestations of scientific<br />

misconduct and any cases detected by the Editor will be<br />

exposed including notification of their respective entities.<br />

1<strong>31</strong>

---

RADA NAUKOWA<br />

ADVISORY BOARD<br />

Aleksander BÖHM –– Politechnika Krakowska (Polska) – przewodniczący<br />

Öner DEMIREL – Karadeniz Technical University (Turkey)<br />

Andrzej DRABIŃSKI – Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu (Polska)<br />

Dexin GEN – Hunan Agricultural University, Changsha (China)<br />

Robert HOLDEN – University of Greenwich, London (Great Britain)<br />

Olena KOLESNICHENKO – National University of Life and Environmental Sciences of Ukraine, Kiew (Ukraine)<br />

Krzysztof MŁYNARCZYK – Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie (Polska)<br />

Marcelino Martin MONTERO – University of Granada (Spain)<br />

Marek SZUMAŃSKI – Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie (Polska)<br />

Adam SZYMSKI – Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ( Polska)<br />

Elena ZOLOTARIEVA – Orel State Agrarian University (Russia)<br />

REDAKTOR NACZELNY<br />

EDI TOR<br />

prof. dr hab. inż. arch. Zuzanna BORCZ, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu,<br />

zuzanna.borcz@up.wroc.pl<br />

KOLEGIUM REDAKCYJNE<br />

EDITORIAL BOARD<br />

dr inż. arch. Aleksandra LIS – Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu,<br />

aleksandra.lis@up.wroc.pl – sekretarz<br />

dr hab. inż. arch. Irena NIEDŹWIECKA -FILIPIAK – Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu,<br />

irena.niedzwiecka -filipiak@up.wroc.pl – redaktor tematyczny<br />

dr hab. Maciej FILIPIAK – Instytut Dendrologii PAN, Kórnik,<br />

mfil@man.poznan.pl – redaktor tematyczny<br />

dr hab. Andrzej MICHALSKI – Katedra Matematyki, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu,<br />

andrzej.michalski@up.wroc.pl – redaktor statystyczny<br />

mgr fil. polskiej Anna BORCZ – Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu,<br />

anna.borcz@up.wroc.pl – redaktor językowy<br />

PROJEKT GRAFICZNY I £AMANIE GRAPHIC DESIGN & LAYOUT<br />

Witold GIDEL<br />

PROJEKT OK£ADKI<br />

Pawe³ OGIELSKI<br />

COVER DESIGN<br />

T£UMACZENIE TEKSTÓW<br />

Arkadiusz MARUSZEWSKI<br />

TRANS LA TION<br />

WYDAWCA<br />

PUBLISHER<br />

Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu<br />

Wydzia³ In¿ynierii Kszta³towania Œrodowiska i Geodezji<br />

pl. Grunwaldzki 24a, 50 -363 WROC£AW, tel. 71 3201558, fax 71 3201557<br />

e -mail: dziekanat.wiksig@up.wroc.pl, http://www.aqua.up.wroc.pl/ak/<br />

WARUNKI PRENUMERATY<br />

SUBSCRIPTION<br />

in¿. Jolanta JUST -MARUSZEWSKA<br />

tel. 71 320 -18-63, e -mail: jolanta.just -maruszewska@up.wroc.pl<br />

http://www.aqua.up.wroc.pl/ak/<br />

Kwartalnik Architektura Krajobrazu jest indeksowany w „Bazie danych<br />

o zawartości polskich czasopism technicznych” BazTech http://baztech.icm.edu.pl<br />

Druk: KONTRA s.c.<br />

52 -200 Wysoka / Wrocław, ul. Chabrowa 5a<br />

132<br />

1/2012

---

W nastêpnym <strong>numer</strong>ze:<br />

In the following issue:<br />

Wiejska przestrzeñ –<br />

zagro¿one dziedzictwo<br />

The Rural Space –<br />

Endangered Heritage<br />

133

---

To na grzbiet<br />

Nr 1/2012

---

135