akadémiai doktori értekezés svpplementvm ad lexicon ... - REAL-d
akadémiai doktori értekezés svpplementvm ad lexicon ... - REAL-d
akadémiai doktori értekezés svpplementvm ad lexicon ... - REAL-d
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
dc_145_10<br />
AKADÉMIAI DOKTORI ÉRTEKEZÉS<br />
SVPPLEMENTVM AD LEXICON LATINITATIS<br />
MEDII AEVI HVNGARIAE<br />
A-I<br />
PARS PRIMA ET SECVNDA<br />
COMPOSVIT/KÉSZÍTETTE:<br />
SZOVÁK KORNÉL<br />
BUDAPEST 2011.<br />
1
dc_145_10<br />
Tartalomjegyzék<br />
Előszó 3-4<br />
Bevezető 5-112<br />
I. A Magyarországi Középkori Latinság Szótára forrásbázisának létrejötte 4-21<br />
1. A kérdés távolabbi története 4-7<br />
2. Az UAI felkérésének előzményei 7-8<br />
3. A középlatin lexikográfia Magyarországon 8-10<br />
4. A magyar nemzeti bizottság megalakulása és az indulás évtizede 10-14<br />
5. A munka újraindulása és a megjelentetés 14-19<br />
6. A szótár tartalma 19-21<br />
II. A forrásbázis problémái 21-76<br />
1. Műfaji és tartalmi összetétel 21-23<br />
2. A nyelvi összetétele 24-26<br />
3. A magyar kontribució 26-29<br />
4. A ’millemagister’ 29-36<br />
5. Az egyedi használatú szavak 37-44<br />
6. A nyelvi igényesség szintjei 44-48<br />
7. A lehetséges szaknyelv kérdése: a heraldika 48-62<br />
8. Tematikus vokabuláriumok 62-63<br />
9. A történeti és filológiai érték kettőssége 63-69<br />
10. A nyelv bővülésének szabálytalan lehetőségei 69-70<br />
11. Az onomasztikon kérdése 70-75<br />
12. A kiegészítés szempontjai és irányai 75-77<br />
III. Összegzés és eredmény 77-79<br />
IV. Az <strong>ad</strong>atok kiválogatásának és összeállításának szempontjai 79-83<br />
V. Könyvészet és rövidítésjegyzék 84-112<br />
SVPPLEMENTVM AD LEXICON LATINITATIS MEDII AEVI HVNGARIAE<br />
A-I. PARS PRIMA 113-230<br />
A 113-132<br />
B 132-136<br />
C 136-166<br />
D 166-181<br />
E 181-194<br />
F 194-202<br />
G 202-206<br />
H 206-211<br />
I 211-230<br />
PARS SECVNDA 231-441<br />
PARS TERTIA 441-457<br />
2
dc_145_10<br />
“Összefoglalásként kijelenthetjük, hogy egy korszerű hazai latin szótár első 5 kötetét tartjuk kezünkben. Mivel a<br />
hazai latin nyelv az egész középkoron át meghatározó szerepet töltött be a magyar írásbeliség megindulásában, a<br />
magasabb irodalmi nyelv kialakulásában, anyanyelvünk fejlődésében, ezért a MKLSz megjelenését<br />
tudománytörténeti eseményként kell értékelnünk. E szótárral a magyar tudományos élet munkásai, a magyar<br />
művelődéstörténet vizsgálói , a történeti nyelvészet kutatói egy európai szintű � a továbbiakban nélkülözhetetlen �<br />
munkaeszközhöz jutottak. Tudomásom szerint a MKLSz.-ról külföldön eddig 12 elismerő ismertetés jelent meg.”<br />
Előszó<br />
FEHÉRTÓI KATALIN, Magyar Nyelv 96 (2000) 239-244.<br />
Már a középkori latinság szótárát szerkesztő kutatócsoportban dolgoztam, amikor egy<br />
alkalommal gimnáziumi latintanárom, Bánhegyi Miksa atya azzal hívott fel, hogy őt<br />
érdekelték volna az ’apsis’ szó pontos jelentése és a használatát bizonyító <strong>ad</strong>atok, de bizony a<br />
mi, akkor már megjelent első kötetünkben egy utalót talált az ’absis’ alaktól az ’apsis’-hoz,<br />
ahol azonban semmit nem talált. Kínos magyarázkodás után arra jutottam, hogy bizonnyal<br />
eredetileg a Gyöngyösi-féle szójegyzék cédulája tévesztette meg a szerkesztőt (ott ugyanis<br />
valóban szerepel ilyen alak), a szócikkíró azonban „nem engedelmeskedett”, ahogy a<br />
feldolgozási szabályzat tanította, negligálta az <strong>ad</strong>atot. Hosszú ideig megnyugtatott a<br />
magyarázat, mígnem kezembe került Balogh Jolán nagy <strong>ad</strong>attára, ahol is a budai<br />
építkezésekre és épületekre vonatkozó <strong>ad</strong>atok között oolyan Bonfini-idézetre bukkantam,<br />
amelyben szerepelt a kérdéses kifejezés, Miksa atyát erről már sajnos nem értesíthettem, bár<br />
nem is hiszem, hogy élete végéig foglalkoztatta volna az amúgy jelentéktelen probléma.<br />
Gondoltam először arra, hogy Balogh még a régi fóliáns-ki<strong>ad</strong>ásból szerezte az <strong>ad</strong>atot,<br />
amelyben a közismerten 16. száz<strong>ad</strong>i argumentumok sajátosan keveredtek az originális<br />
szöveggel, de rövid utánanézés után kiderült, hogy nem így van. Sőt, nem csak ez Bonfini<br />
használta építészeti szakszó hiányzik a gyűjteményünkből, hanem más terminus technicusok<br />
mellett egyszerű közsszavak is. A teljes Bonfini-korpusz alapos áttanulmányozása után már<br />
egy igen csak tisztes csokor állt rendelkezésemre, amit Ianus újonnan előkerült költeménye is<br />
tetemesen gyarapított. Most már <strong>ad</strong>ódott az a lehetőség, hogy a saját gyűjtésemet<br />
szembesítsem a megjelent kötetekbe foglalt anyaggal. Ez azt a lehetőséget kínálta egyrészt,<br />
hogy a Magyarországi Középkori Latinság Szótára megjelent szóanyagának a<br />
megbízhatóságát ellenőrizzem, másrészt következtetéseket vonjak le a középkori<br />
magyarországi latinság terjedelmére és fejlődési tendenciáira. A kilátások nem is csaltak meg,<br />
értékes következtetések <strong>ad</strong>ódtak a munka végeztével.<br />
3
Jelen munkám két szerkezeti egységből áll. A bevezető röviden ismerteti a Középkori<br />
Magyarországi Latinság Szótára forrásbázisának és nyomtatott köteteinek létrejöttét, mivel<br />
ezek ismerete elengedhetetlen a benne foglalt szóanyag értékelésénél. A második részben<br />
rövid fejezetek keretében igyekeztem bemutatni azokat a legfontosabb lehetőségeket és<br />
problémákat, melyekkel a hazai latin lexikográfusnak munkája során nap mint nap szembe<br />
kell néznie, illetve levontam a szótári forrásbázisra vonatkozó következtetéseimet. Munkám<br />
lényegi, a kutatók számára jóval hasznosabb része azonban a második szerkezeti egység, mely<br />
tulajdonképpen a megjelent kötetek kiegészítését tartalmazza abban a rendben, amelyben a<br />
Szótárban is találnánk őket. Ezt az egységet három részre osztottam. Az első sorozat mintegy<br />
1000 új szócikket tartalmaz, olyan szavak dokumentációjával, melyek eddig nem szerepeltek<br />
a Középkori Magyarországi Latinság Szótárában (a szótárszerűség megőrzése érdekében itt<br />
sorkihagyással tagoltam a szócikkeket, de nem alkalmaztam sorközt). A második részben<br />
szerepel az a szóállomány, mely a már ismert szavak dokumentációját kronológiai vagy<br />
egyszerűen számszerűen bővíti, ezek az <strong>ad</strong>atok rendszerint egy-egy szó egykori használatát<br />
biztosabb alapokra helyezi. Végezetül harm<strong>ad</strong>ikként csatoltam a szerkezeti egységhez a hazai<br />
középkori szójegyzékek betűrendbe rendezett vonatkozó anyagát, mivel ezek fontos<br />
kontrollehetőséget biztosítanak a teljes, forrásokból kinyert szóanyag értékelésénél.<br />
Az eredmény megnyugtatónak látszik. A Szótár mintegy 12.000 valós szócikkét<br />
mintegy 1000 önálló szóval sikerült gyarapítani. Az szavak számából <strong>ad</strong>ódik, hogy valódi<br />
nagyszótár áll (egyelőre nyomtatott formában az ábécé feléig) a rendelkezésünkre, másrészt a<br />
hiányok nem hal<strong>ad</strong>ják meg a 10 %-ot, vagyis a szótár megbízható. Ezekkel a<br />
következtetésekkel bocsátom munkámat azok bírálatára, akik naponként szembesülnek a<br />
szavakban rejlő lehetőségekkel.<br />
Budapest, 2011. január<br />
dc_145_10<br />
4
Bevezető<br />
I. A Magyarországi Középkori Latinság Szótára forrásbázisának létrejötte<br />
1. A kérdés távolabbi története<br />
A középlatin lexikográfia, ha nem is az antik latin nyelvével mérhető, de immár mégiscsak<br />
jelentős, két évszáz<strong>ad</strong>os múltra tekinthet vissza a tudománytörténetben. Az első nagy és<br />
átfogó modern szótári összefoglaló, Ambrogio Calepino Vocabulariuma a korszak nyelvét<br />
még mint élő idiómát foglalta rendszerbe, ennek több nyelvű ki<strong>ad</strong>ásai a nemzeti szótárírást is<br />
megtermékenyítették. 1 A középkor latin nyelvével való foglalatoskodást eredetileg merőben<br />
történészi érdekek diktálták, a latin filológusok érdeklődését lassanként az a felismerés<br />
váltotta ki, hogy a középkorban a latin még semmiképpen nem tekinthető holt nyelvnek, ha<br />
nem is volt a szó mai értelmében senkinek az anyanyelve.<br />
A latin bizonyos társ<strong>ad</strong>almi közegben az élő kommunikáció eszköze volt egyrészt,<br />
másrészt pedig a hivatali és irodalmi írásbeliség eszközeként szoros és mindennapos<br />
kapcsolatban állt a helyileg beszélt (szubsztrátum) nyelvekkel. A beszélők ugyan nem az<br />
anyatejjel szívták magukba, többnyire 3-5 esztendős koruktól kezdték csak tanulni, s nem is<br />
ezen a nyelven gondolkodtak, kifejezőkészségük azonban személyes <strong>ad</strong>ottságoktól függően<br />
(így volt ez egészen a 19. száz<strong>ad</strong> közepéig) igen magas színvonalú volt. A szubsztrátum<br />
nyelvvel való intenzív kapcsolat két jelentős fejlemény alapja lett. Az egyik, hogy a latin<br />
nyelv már a kései antikvitás (az ún. Spätlatein vagy Late Latin) óta rendszeresen<br />
korszerűsödött és bővült, a változó világ jelenségeinek leírására részint saját szabályai szerint<br />
képzett, részint kölcsönzött és a maga formájára alakított kifejezéseket, melyek egyre<br />
dúsították a szókincsét, olyannyira, hogy időnként ez a jelenség purista reakciókat váltott ki.<br />
Másik viszont, hogy a latin esztétikai mércéivel és kifejezési formáinak gazdagságával a<br />
nemzeti irodalmi nyelvek nevelőszülője lett, s bármennyire is megkezdték, főképp a 19.<br />
száz<strong>ad</strong> elejétől, egyes felekezetek körében már jóval korábbtól Európa nyelvei saját latin alóli<br />
„felszab<strong>ad</strong>ító harcukat”, annak alapvető hatásaitól már megszab<strong>ad</strong>ulni soha nem voltak<br />
képesek. Az antik nyelv filológusait lassanként az is a későbbi korok latinságához vonzotta,<br />
hogy az 500 és 1500 közötti időszakból, tehát nagyjából a klasszikus módon középkornak<br />
tekintett korból óvatos számítások szerint is mintegy tízszer annyi szöveg mar<strong>ad</strong>t korunkra,<br />
mint az antikvitásból, s míg az ókor teljesen feldolgozatlan (= „szűz”) szövegeinek száma<br />
1 Melich, Calepinus III-XIII.<br />
dc_145_10<br />
5
lassanként elfogyott, a középkori latinságé nagyjából arányait tekintve változatlan mar<strong>ad</strong>t. A<br />
középkor végére nézve igen megszívlelendő jelenséget mutat az a becslés, mely a nemzeti<br />
nyelvek rohamos előretörésének ellenére is a középkor végére a latin írásbeliség termékeinek<br />
arányát a nemzeti nyelvekének a tízszeresére teszi. 2 A belátás ezek után egyszerű volt és<br />
vállalható: a középkori és humanista latin az antik latinság szerves fejleménye, a latin nyelv<br />
történetének (két e gymástól bizonyos határok mentén elkülönülő) zárófejezete. Fontos<br />
felismerés volt az is, hogy a korszak nyelvi emlékeivel való foglalkozás latin filológiai<br />
képzettséget tételez fel. Ez a fajta képzettség azonban mind<strong>ad</strong>dig nem számított<br />
különlegesnek, tehát nem kellett hangsúlyozni, amíg a 19. száz<strong>ad</strong> végén az egyre<br />
specializálódó szaktudományok rendszerében végleg elvált egymástól a régi korokkal<br />
foglalkozó két tudományág: a történetkutatás és a (klasszikus) filológia. Mivel a vázolt<br />
fejlődés során a normalizáló tendenciák rendre visszatérítették a nyelvet az antik alapokhoz, a<br />
grammatika valójában változatlan mar<strong>ad</strong>t, alapvetően a vulgáris latin fejlődési irányait és<br />
jelenségeit szintetizáló kései latinra orientálódott, s a szintaxis maga is csak tulajdonképpen<br />
jelentéktelennek tekinthető módosulásokat szenvedett. A valóban – már a kortársaknak is –<br />
feltűnő változást a lexikai anyag tetemes bővülése jelentette, ez vetette fel egyre követelőbben<br />
egy megbízható és könnyen használható szótárnak az igényét.<br />
Az első, aki a középkor (aetas media) és a saját korát közvetlenül megelőző időszak<br />
(aetas infima) latinságát már történeti távlatból igyekezett glosszáriumba rendezni, s ezzel<br />
felbecsülhetetlen segédeszközt készített a korszak jobb megismerése érdekében, Charles du<br />
Fresne, Sieur Du Cange (1610 -1688) volt. Du Cange szótára eredetileg 1678-ban látott<br />
először napvilágot három kötetben Glossarium mediae et infimae Latinitatis címen, de<br />
másfélszáz esztendő elmúltával szükségessé vált kibővítése, melynek közzétételére hét<br />
kötetben G. A. L. Henschel szerkesztésében 1840-1850 között került sor, majd több ki<strong>ad</strong>ás<br />
után ennek az átdolgozása is elkerülhetetlenné vált, s így született meg ötödik ki<strong>ad</strong>ás gyanánt<br />
1883-1885 között Léopold Favre gondozásában a legendás tíz kötetes párizsi ki<strong>ad</strong>ás,<br />
melynek a használhatóságát mi sem bizonyíthatná jobban, mint az a tény, hogy 1954-ben a<br />
grazi Ak<strong>ad</strong>emische Druck- und Verlagsanstalt fotomechanikus utánnyomatot készített róla<br />
annak ellenére, hogy időközben komoly nemzetközi erőfeszítések történtek egy korszerű<br />
középkori latin szótár létrehozására. A strasbourgi Charles Schmidt Petit supplément-ja 1906-<br />
ban ismét csak jelzés volt arra, hogy a renovációs munkálatok ellenére a klasszikus<br />
glosszárium mind rendszere, mind forráskezelő technikája miatt gyorsan avul, használata<br />
2 Sprandel, Gesellschaft 107-120, 244-258.<br />
dc_145_10<br />
6
nehézkes és nem elégít már ki korszerű igényeket. Egyre elengedhetetlenebbnek látszott a<br />
kérdéssel való korszerű szembenézés, annál is inkább, mert 1900-tól kezdve öt német<br />
ak<strong>ad</strong>émia szövetsége elkezdte közzétenni a latin nyelv kincsestárát, a Thesaurus Linguae<br />
Latinaet, mely a kezdetektől a 8. száz<strong>ad</strong>ig, tehát a korai középkorig fogta át a latin nyelv<br />
történetét.<br />
2. Az UAI felkérésének előzményei<br />
dc_145_10<br />
Az a gondolat, hogy a Du Cange-féle glosszáriumot újfent ki kellene egészíteni, első ízben<br />
1913-ban a Londoni Történészkongresszuson merült fel történész és jogász körökben. Ekkor<br />
még az volt az elképzelés, hogy szerkesszenek egy történeti érdekű, történeti szempontokat<br />
előtérbe helyező középkori latin műszótárat ( „un lexique des termes techniques du latin<br />
médiéval”), de a háború a tervet hosszú időre elnapolta. Újabb felelevenítésére 1920-ban,<br />
rögtön az Union Ac<strong>ad</strong>émique Internationale megalakulását követően került sor, amikor Henri<br />
Pirenne belga gazdaságtörténész indítványozta, hogy az európai ak<strong>ad</strong>émiák működjenek<br />
együtt a terv megvalósításában. Ekkor azonban már egy teljes latin szótár ( „dictionnaire<br />
complet de la latinité médiéval”) létrehozását tűzték ki célul, rá<strong>ad</strong>ásul az 1921-1923-ban folyó<br />
előkészítő tárgyalások során az is kikristályosodott, hogy filológiai szempontokat érvényesítő<br />
szótár létrehozása a cél, tehát elsőrangú szemponttá váltak az orthográfiai kérdések, a kritikai<br />
ki<strong>ad</strong>ások, ill. a kéziratokkal való összevetés a megbízhatatlan edíciók esetében. Az előzetes<br />
tervek szerint a szótárnak csak a 6-11. száz<strong>ad</strong> közti latin emlékeket kellett volna feldolgoznia<br />
(„bas latinité”), s erre építették volna folytatásként az egyes országok és nemzetek a saját<br />
területük latinságának lexikális földolgozását az ezredfordulótól, végül azonban a<br />
feldolgozandó anyag a 800 és 1200 közötti időszak latinságára módosult. 1924-ben döntés<br />
született a módszer kérdésében, mely szerint az anyag feldolgozását az egyes országok<br />
ak<strong>ad</strong>émiáinak felügyelete alatt működő nemzeti bizottságok végzik, ezek munkáját pedig a<br />
Párizsban székelő központi bizottság („Comité central”), központi iroda és a mellette működő<br />
titkárság koordinálja. Jellemző módon a háborút követő években a kompetenciát az újonnan<br />
meghúzott politikai határok szerint jelölték ki, a nemzeti érzékenység nagy szerepet kapott az<br />
előzetes munkaprogramban. A szerkesztés elvi egységének érdekében döntöttek arról is, hogy<br />
„Archivum Latinitatis Medii Aevi. Bulletin Du Cange” címen folyóiratot indít a központi<br />
iroda, melynek olyasfajta szerepet szántak, mint az „Archiv für lateinische Lexikographie” a<br />
Thesaurus Linguae Latinae mellett, vagy az „Ephemeris Épigraphique”-é a Corpus<br />
Inscriptionum Latinarum esetében. A munka ezen döntéseknek megfelelően folyt egészen<br />
1928-ig, amikor is felmerült annak az igénye, hogy az anyagot a reneszánsz koráig kellene<br />
7
összegyűjteni, s az ebben az ügyben lefolyt vita ismét négy esztendőt vett igénybe. Az egyik<br />
javaslat fenntartotta az eredeti tervet, miszerint a cél egy teljes szótár (thesaurus) létrehozása,<br />
s az időhatárt 1200-ig tolta ki; a másik javaslat a reneszánsz-kutatók érdekeit érvényesítve<br />
1500-ig tolta ugyan ki az időhatárt, de csak a Forcellini–De Vit-féle szótárból hiányzó<br />
anyagot dolgozta volna fel glosszárium jelleggel. Végre is 1932-ben a központi irodánál<br />
döntés született a kérdést illetően, s szükségessé vált azon országok tagak<strong>ad</strong>émiáinak a<br />
felkérése is, melyek eredetileg kimar<strong>ad</strong>tak a munkából, hisz nem rendelkeztek a területükön<br />
1000 előtt keletkezett latin szövegekkel. Mivel a Magyar Tudományos Ak<strong>ad</strong>émia 1927-ben<br />
szintén tagja lett az Union Ac<strong>ad</strong>émique Internationale-nak, 1932-ben felszólítást kapott arra,<br />
hogy vegyen részt a Novum Glossarium Mediae Latinitatis előkészítő és feldolgozó<br />
munkálataiban. 3<br />
dc_145_10<br />
3. A középlatin lexikográfia Magyarországon<br />
A magyar histórikusok történeti szövegek értelmezéséhez a 19. száz<strong>ad</strong> végéig kénytelenek<br />
voltak megelégedni Szenci Molnár Albert 1604-ben napvilágot látott Dictionariumával,<br />
illetve Pápai Páriz Ferencnek az eredetileg Nagyszebenben 1767-ben, majd később másutt<br />
számos ki<strong>ad</strong>ásban megjelent Dictionarium manuale Latino-Ungaricum et Ungarico-Latino-<br />
Germanicumával, esetleg Márton Józsefnek a Bécsben 1818-ban Bécsben ki<strong>ad</strong>ott Lexicon<br />
trilingue Latino-Hungarico-Germanicumával. Ezek a szótárak ugyanis saját koruk latin<br />
nyelvhasználatát igyekeztek szótári rendszerben az olvasóközönség elé tárni, s ebben a<br />
nyelvhasználatban rengeteg középkori és koraújkori eredetű latin szó ill. jelentés élt tovább.<br />
Történtek ugyan korábban is kísérletek egy magyar „Du Cange” megszerkesztetésére (1787-<br />
ben pl. száz arany jutalmat tűztek ki egy olyan szótár létrehozásáért, melynek a címe<br />
Glossarium mediae et infimae Latinitatis Hungaricae Ecclesiastico-Historico-Diplomatico-<br />
Iuridico-Oeconomico-Dicasterialis-Philologico-Reale lett volna, s a jelentéseket németül,<br />
magyarul és horvátul magyarázta volna meg), de ezek kegyes kívánságok mar<strong>ad</strong>tak. 1894-ben<br />
azonban Ponori Thewrewk Emil, Finály Henrik, Imre Sándor és Hegedűs István<br />
előterjesztésére sok éves előzmények útán (az ügy 1888 óta rendszeresen szerepelt az<br />
Ak<strong>ad</strong>émia napirendjén) a Magyar Tudományos Ak<strong>ad</strong>émia pály<strong>ad</strong>íjat tűzött ki egy szótár<br />
összeállítására, mely a közép- és újkorban Magyarországon használatos latin szavak jelentését<br />
az antikvitás latin nyelvén és magyarul egyaránt megmagyarázza. Miután 1888 óta<br />
rendszeresen foglalkozott a középkori és kora újkori latin emlékek latin nyelvének kérdésével,<br />
3 Harmatta, Előszó V-IX. Fráterné, Bizottságok 365-374.<br />
8
dc_145_10<br />
az <strong>ak<strong>ad</strong>émiai</strong> pályázatot Bartal Antal Glossarium mediae et infimae Latinitatis regni<br />
Hungariae-ja nyerte el, mely 1901-ben Budapest mellett Lipcsében, a nagynevű Teubner<br />
Ki<strong>ad</strong>ó műhelyében is napvilágot látott 4 . Bár Bartal glosszáriuma saját korában sem volt<br />
korszerű, mégis jó hazai és nemzetközi visszhangot kapott, s azóta történésznemzedékek sora<br />
használta legfontosabb, gyakran szinte egyedüli lexikai segédeszközeként, ennek folytán mára<br />
szinte fogalommá vált Bartal neve és munkája. A szójegyzék használati értékét nem csak az<br />
jelzi, hogy az összes jelentős középlatin filológiai és történeti segédtudományi kézikönyv<br />
máig hivatkozik rá szinte kivétel nélkül 5 , de az is, hogy a Hildesheim és New York székhelyű<br />
Georg Olms Verlag 1970-ben, Budapesten pedig az Állami Könyvterjesztő Vállalat reprint<br />
sorozata 1983-ban közzé tette fotomechanikus újranyomásban. Az azonban hamar kiderült,<br />
hogy a középlatin szótár ügye ezzel sem oldódott meg megnyugtatóan. Amint a Du Cange-<br />
glosszárium esetében is történt, egyre másre derültek ki a hiányosságok (hangsúlyozni kell<br />
azonban, hogy csak egy létező kézikönyv hiányosságai tudnak kiderülni!), s a különböző<br />
szakterületek művelői kiegészítő szójegyzékeket kezdtek közzétenni saját szak- vagy<br />
tudományterületük legfontosabb folyóirataiban. 1902-ben Heinrich Gusztáv és Némethy Géza<br />
már felhívást tettek közzé a Magyar Történelmi Társulat folyóiratában, a Száz<strong>ad</strong>okban<br />
kiegészítések közzétételére, amire válaszul 1902–1913 között a folyóirat hasábjain Dőry<br />
Ferenc, Révész Kálmán, Jurkovich Emil, Kemény Lajos és Hóman Bálint összesen tíz<br />
közleményben 6 , a Magyar Nyelv 1905. évi kötetében Borovszky Samu egy közleményben 7 , az<br />
Egyetemes Philologiai Közlöny évfolyamaiban pedig 1902–1913 között Hegedűs István,<br />
Závodszky Levente, Vértesy Dezső, Endrei Gerzson összesen hét közleményben 8 , önálló<br />
formában pedig 1909-ben és 1913-ban Budó Jusztin 9 és Hóman Bálint 10 bocsátották a kutatók<br />
rendelkezésére saját gyűjteményeiket. A pótlások megjelenési helyei egyben kijelölték azokat a<br />
tudományágakat is, melyeknek az érdeklődésére a középlatin szótár számíthatott: ezek a magyar<br />
nyelvtudomány, a történettudomány és a filológia. A tény ugyan érdekes, hogy Eperjessy<br />
Kálmán és Juhász László latin nyelvű történeti szöveggyűjteményükhöz függelékként egy<br />
egészen jól használható szótárt is csatoltak 1935-ben 11 , s ennek segítségével szintén<br />
4<br />
Bartal, Glossarium.<br />
5<br />
Legújabban pl. Mantello - Rigg, Medieval Latin 105.<br />
6<br />
Száz<strong>ad</strong>ok 36 (1902) 589-590, 690-691, 784-787, 882-884, 960-964; 37 (1903) 190-192, 388-389, 685-687, 584-<br />
585; 47 (1913) 67-71.<br />
7<br />
Magyar Nyelv 1905, 41.<br />
8<br />
EPhK 26 (1902) 117-118, 216-218; 27 (1903) 467-473; 28 (1904) 219-221; 29 (1905) 31-35; 30 (1906) 689-693;<br />
32 (1908) 280-286; 37 (1913) 724-729.<br />
9<br />
Budó, Symbolae.<br />
10<br />
Glossarium. In: Hóman, Pénztörténet 660-675.<br />
11<br />
Szótár. In: Eperjessy – Juhász, Szemelvények 238-266.<br />
9
dc_145_10<br />
nemzedékek szereztek lexikai ismereteket, de a probléma akut mivoltán lényegében mit sem<br />
változtatott a dolog. Már csak azért sem, mert időközben a szótár egyszerű jelentésmeg<strong>ad</strong>ó<br />
kézikönyvből kutatásmódszertani segéd- vagy kézikönyvvé lépett elő. Az előzményekből annyi<br />
mindenesetre világosan kiderült, hogy a magyarországi latinság szótárának megalkotása már az<br />
1920-as nemzetközi eseményeket megelőzően is, hosszú időn keresztül olyan tudományos terv<br />
volt, mely számos tudományágat érdekelt, s melyet a Magyar Tudományos Ak<strong>ad</strong>émia szinte<br />
létrejötte pillanatától támogatott. Ennek érdekében a legkülönbözőbb szakterületek kutatói és<br />
egyetemi oktatói óriási magánerőfeszítéseket tettek a közelebbi és a régmúltban. Maga a<br />
megoldás azonban intézményes hátteret igényelt, hogy kilépjen a magánszférából. A kérdés<br />
további sorsa merőben összefüggött az egyetemi oktatással, azokkal a kísérletekkel, melyek a<br />
kései és keresztény (Révai József, Czebe Gyula) vagy a középkori latinságnak (ifj. Horváth<br />
János és Mezey László) egyetemi katedrát próbáltak teremteni.<br />
4. A magyar nemzeti bizottság megalakulása és az indulás évtizede 12<br />
A nemzetközi latin szótár ügye szerencsésen találkozott a régóta meglévő magyarországi<br />
igénnyel. Az Union Ac<strong>ad</strong>émique felkérését véleményezésre az Ak<strong>ad</strong>émia a Történelmi<br />
Bizottságnak osztotta ki, amely 1933. június 19-i ülésén foglalkozott is az üggyel, és a felkérést<br />
örömmel fog<strong>ad</strong>ta. A Történelmi Bizottság javaslata értelmében az Ak<strong>ad</strong>émia osztályközi<br />
bizottságot alakított az MTA Középkori Latin Szótárbizottsága néven, melynek formális alakuló<br />
ülésére 1934. március 12-én került sor, ahol is megjelent dr. Balogh Jenő, az Ak<strong>ad</strong>émia akkori<br />
főtitkára is, hisz ekkor kapta a Magyar Tudományos Ak<strong>ad</strong>émia egyik első nemzetközi<br />
együttműködésre szóló felkérését. Az ülésen elnökké választották Szentpétery Imrét, a magyar<br />
diplomatika nemzetközi hírnevű kutatóját, elő<strong>ad</strong>óvá pedig a Ianus-monográfus Huszti Józsefet.<br />
Az I. Osztály részéről Gombocz Zoltán osztályelnök, Láng Nándor, Förster Aurél és<br />
Jakubovich Emil ak<strong>ad</strong>émikusok, a II. Osztály részéről pedig Fináczy Ernő osztálytitkár,<br />
Lukinich Imre, Gombos Ferenc Albin, Hajnal István és Dőry Ferenc ak<strong>ad</strong>émikusok kaptak<br />
felkérést a tagságra, a névsor kevéssel utóbb Láng Nándorral, a Debreceni Egyetem<br />
professzorával egészült ki. Állandó munkatársként Fludorovits Jolánt kérték fel a szótár<br />
szervezési és <strong>ad</strong>minisztratív fel<strong>ad</strong>atainak elvégzésére. A Bizottság összetétele nem csak azt<br />
mutatja, hogy a szótár létrehozásában a magyar tudományosság komoly interdiszciplináris<br />
erőfeszítéseket tett, de geográfiai értelemben is felölelte az ország számos tudományos<br />
12 Alapvető forrás az irattárunk munkalapjai mellett Dr. Fludorovits Jolán Budapesten, 1951. május 14-én az új<br />
Bizottság kérésére készült ,,Beszámoló a Középkori- és Magyarországi-Latin Szótár munkálatairól 1934-1951.<br />
febr.-ig” című összefoglalója, Harmatta előszava is erre támaszkodott.<br />
10
dc_145_10<br />
műhelyét Budapesttől Pécsen és Szegeden át Debrecenig. Rögtön az első ülésen<br />
körvonalazódott az a kettős fel<strong>ad</strong>at, melynek megoldása a Bizottságra várt: a középkori források<br />
kicéduláztatásával egyrészt eleget tenni a nemzetközi együttműködés kívánalmainak, másrészt<br />
pedig az így felgyűjtött anyagból megalapozni a magyarországi középkori latinság teljes<br />
szótárát. Szerencsés módon a Bizottság már ekkor úgy döntött, hogy nem tartja magát a Comité<br />
central instrukciói értelmében a trianoni határokhoz, hanem a történelmi Magyarországon<br />
keletkezett szövegek feldolgozására törekszik, de a korban szokatlan módon nyitva hagyta a<br />
lehetőséget az utódállamokkal való baráti tudományos együttműködésre is. 1935. április 1-én a<br />
Bizottság jelentésben számolt be a Comité central-nak megalakulásáról, szervezetéről és az<br />
előkészítő munkálatok megindításáról. A munka megindítása előtt Fludorovits Jolán megbízták<br />
azzal, hogy az Union Ac<strong>ad</strong>émique utasításait sajátos szempontok szerint átdolgozza. A két célt<br />
már a gyűjtés során meg kívánták különböztetni azzal, hogy a Párizsba küldendő anyagot fehér<br />
színű cédulákra, az itthon felhasználandó anyagot pedig kék színű cédulákra jegyeztették ki. Az<br />
első és legfontosabb lépés a források listájának összeállítása volt, ezt követően pedig az<br />
értelmezhető és következetes rövidítési rendszer. Elvileg négy csoportra osztották a<br />
feldolgozást: okleveles anyag (Szentpétery Imre), törvények (Dőry Ferenc), elbeszélő források<br />
(Jakubovich Emil) és szójegyzékek; a szakrális rendeltetésű szövegek jegyzékének<br />
összeállítására sem ekkor, sem a későbbiekben nem találtak embert, bár az ekkoriban<br />
Münchenben tanulmányait végző ifj. Horváth János neve többször is felmerült és a<br />
későbbiekben tett is ezirányú lépéseket. A lista beküldése az ALMA hasábjain való<br />
megjelentetés céljából végül elmar<strong>ad</strong>t, mivel évről-évre bővült azoknak a forrásoknak a köre,<br />
melyeket felvettek a jegyzékbe. Az indulás után nem sokkal súlyos veszteségek érték a<br />
vállalkozást: elhúnyt Gombocz Zoltán, Fináczy Ernő és Jakubovich Emil, akik tudásukkal és<br />
tapasztalataikkal sokat segítettek a csoport munkájában. Részben az ő helyükre, részben<br />
kibővítésként M<strong>ad</strong>zsar Imrét, Kováts Ferencet, Pais Dezsőt, Szidarovszky Jánost és Melich<br />
Jánost kérték fel. A munkatársak toborzásának első időszakában úgy látszott, hogy a<br />
történészek jelentős szerepet vállalnak a munkavégzésben, érett kutatókként és az ifjabb<br />
generáció tagjaiként egyaránt szóba kerültek az Anonymus monográfus Szilágyi Loránd, a<br />
filológiai módszer történeti alkalmazásának lehetőségeit kutató Istványi Géza és Guoth Kálmán,<br />
a Szentpétery-tanítvány premontrei szerzetes Kumorovitz L. Bernát, a társ<strong>ad</strong>alomtörténész<br />
Kring (később Komjáthy) Miklós és a levéltáros (később évtizedeken át az Archivio Segreto<br />
vezető beosztású levéltárosa) Pásztor Lajos. Mivel őket inkább a tárgyi-tartalmi vonatkozások<br />
foglalkoztatták, kevésbé találták vonzónak a gyűjtőmunkát. Végül kizárólag Fischer (később<br />
Ferenczy) Endre volt az egyetlen, aki történészként Szt. István okleveleinek kicédulázásával<br />
11
észt vett a munkában, a fel<strong>ad</strong>at egyébiránt teljességgel a filológusokra hárult. Ugyan az<br />
utóbbiak közt is voltak olyanok, akiknek a lelkesedése szalmalángnak bizonyult, mint Kardos<br />
Tibor, Tomasz Jenő és Polednik Gyula, lassanként azonban kialakult azoknak az állandó<br />
munkatársaknak a köre, akiket a rendkívül alacsony, kezdetben cédulánként 5 filléres, később<br />
már 10 filléres díjazás sem tudott elriasztani: Mészáros Ede az elbeszélő és korai okleveles<br />
források, Ács Károly a törvények, Misner Béla a Huny<strong>ad</strong>i kori szövegek Gáldi László a<br />
szójegyzékek, Hardy Laura pedig a szakrális rendeltetésű szövegek, főleg zsinati határozatok<br />
kicédulázására vállalkoztak, akikhez Kövendi Dénes a családi okmánytárak, Waczulik Margit<br />
az elméleti jellegű munkák (traktátusok) és Mayer Erzsébet a prédikációk feldolgozásával<br />
csatlakoztak alkalmanként. Horváth János a liturgikus költészet és a Ritus et ordo című<br />
inkunábulum feldolgozását végezte 1936-ban, de később külföldi tanulmányai miatt hosszú<br />
időre kivált a munkából.<br />
Az 1935. esztendő folyamán fontos kérdésekben kellett állás foglalni. Először is meg<br />
kellett határozni a korszakhatárt, melynek keretein belül a keletkezett szövegek feldolgozandók.<br />
Miután a lengyelek 1550-ben állapodtak meg, sőt alkalmanként túl is léptek ezen az időponton,<br />
alkalmasnak látszott átmenetileg az 1440. év, de végül a Bizottság, rugalmasan kezelendő<br />
formában ugyan, a magyar középkor hagyományos határa, az 1526. esztendő mellett döntött. A<br />
másik lényeges kérdés a kéziratokhoz való viszony problémája volt. Azt természetesen nem<br />
vállalhatta a munkacsoport, hogy a teljes ki<strong>ad</strong>atlan forrásanyagra kiterjeszti a gyűjtést, de a<br />
megbízhatatlan edíciókban rendelkezésre álló szövegek esetében elkerülhetetlennek látszott a<br />
kéziratok figyelembe vétele. Végül arra való tekintettel, hogy nem állt rendelkezésre megfelelő,<br />
paleográfiában is járatos szakember, aki vállalta volna a cédulázást, a kérdést a Bizottság<br />
függőben hagyta. Végül lényegi kérdésnek bizonyult a szövegki<strong>ad</strong>ások közti hierarchia<br />
megállapítása, köztudomásúlag a legtöbb forrásszöveg ugyanis több ki<strong>ad</strong>ásban is rendelkezésre<br />
állt, s ezek közül nem mindig a legújabb volt a legmegbízhatóbb. A gyűjtésnél problémaként<br />
merült fel az <strong>ad</strong>ategység fogalma, aminek a következtében az oklevelek esetében pl. nem<br />
ki<strong>ad</strong>ványokat céduláztattak, hanem tematikus ill. kronológikus egységeket alakítottak ki.<br />
Elviekben a Comité central utasításának megfelelően exhaustív módszert követtek, tehát<br />
minden szóra, lett légyen az középkori vagy antik, az <strong>ad</strong>ott egységből legalább egy <strong>ad</strong>atot<br />
kiírtak.<br />
dc_145_10<br />
A cédulázó munkálatok egyik hatásaként feltétlenül meg kell említeni, amint arra Huszti<br />
József is kitér a Bizottság 1936. október 27-i ülésének jegyzőkönyvében, hogy intenzív<br />
kutatások indulhattak meg a magyarországi latin filológia területén. A szójegyzékeket cédulázó<br />
12
Gáldi László a szójegyzékeknek 13 , Ács Károly Szerémi Györgynek latinságáról értekezett,<br />
Istványi Géza a középlatin filológia aktuális helyzetét foglalta össze a német történettudomány<br />
vezető folyóiratában, a Deutsches Archivban 14 , s Guoth Kálmán hasontárgyú cikke mellett a<br />
mesterük tiszteletére írt Szentpétery Emlékkönyvben 15 . A rendkívüli cédulamennyiséget<br />
termelő Mészáros Ede (1935 és 1958 -ban bekövetkezett halála között 114.214 darab cédula<br />
elkészülte köthető hozzá) a Műhely / Ergastérion című folyóiratban összefoglalhatónak vélte a<br />
magyarországi latinság főbb szabályait 16 . Ezen cikke körül parázs vita kerekedett, melynek<br />
eredményeként Huszti tisztázta a Szt. István-kori latinság eredetének és összetételének<br />
kérdését 17 .<br />
1935-1944 között a gyűjtőmunka valóban lenyűgöző méreteket öltött. Az 1935-ben<br />
rendelkezésre álló 5000 cédulát 1936-ban 5 munkatárs közel 60.000, 1937-ben 7 munkatárs<br />
22.000, 1938-ban 8 munkatárs 30.000, 1939-ben 6 munkatárs 23.000, 1940-ben 7 munkatárs<br />
22.000, 1941-ben 6 munkatárs 21.000, 1942-ben 5 munkatárs 29.000, 1943-ban 4 munkatárs<br />
17.000, 1944-ben pedig 3 munkatárs 5000 cédulával gyarapította, aminek eredményeként 1944-<br />
re a cédulák száma a Novum Glossariumnak kiküldött fehér cédulákkal együtt meghal<strong>ad</strong>ta a<br />
230.000-et, azok nélkül pedig a 180.000-et, ami már valóban tetemes forrásbázisnak tekinthető.<br />
A bizottság évente egyszer ülésezett, s időközben több ízben kiegészült új tagokkal. A munka<br />
szervezési fel<strong>ad</strong>atai azonban ekkor már zömükben Huszti Józsefre, a bizottság referensére és<br />
Fludorovits Jolánra, az egyetlen állandó munkatársra hárultak. A valóban lendületes munkának<br />
a háború vetett gátat. Egyrészt az Union Ac<strong>ad</strong>émique-kel való kapcsolat fokozatosan lazult,<br />
mígnem 1942-ben egészen megszak<strong>ad</strong>t, ekkortól már a magyar Bizottságnak jelentéseit sem<br />
volt hova elküldenie. Ennek folyományaként a hazai latin szótár megalapozásának ügye került<br />
előtérbe. Másrészt a cédulázó munkatársak közül többek sorsát tragikusan befolyásolta a<br />
háború, közülük a Németországba hurcolt munkaszolgálatos Misner Béla soha nem térhetett<br />
vissza ... 1944 őszén, Budapest ostroma előtt az egész cédula-anyagot leszögezett ládákban az<br />
Ak<strong>ad</strong>émia pincéjében helyezték el, ahol a front elvonulása után Huszti és Fludorovits a ládákat<br />
felfeszítve és a cédulák egy részét szétszórva találták. Mihelyt alkalom <strong>ad</strong>ódott rá, Fludorovits a<br />
teljes cédula-állományt az Ak<strong>ad</strong>émiai Könyvtár tisztviselőinek és altisztjeinek segítségével<br />
felhozatta és a könyvtárban helyeztette el. Itt a helyhiány miatt többször cserélt helyet az anyag,<br />
1951 elején azután az MTA kézirattárának új helyiségébe került, s itt is mar<strong>ad</strong>t, mígnem az újjá<br />
13 Gáldi, Contributions.<br />
14 Istványi, Philologie.<br />
15 Guoth, Latinság. Istványi, Középlatin.<br />
16 Mészáros , Közép-latinság.<br />
17 Huszti, Szent István.<br />
dc_145_10<br />
13
alakult Bizottság nevében Horváth János 1951. április 12-én gondoskodott az anyagnak az<br />
Eötvös Collegium Könyvtárába való átszállításáról.<br />
5. A munka újraindulása és a megjelentetés 18<br />
Az időközben Horváth János vezetésére bízott vállalkozás 1951-ben meglehetős<br />
nehézségek közepette ugyan, de ismét elkezdődött. A munka lelke továbbra is — egészen<br />
1954-ben bekövetkezett haláláig — Huszti József volt, aki első lépésként felmérte az<br />
elszenvedett károkat, majd az <strong>ad</strong>digi gyűjtés hiányosságait, s folyamatos cédulázó munkával<br />
gondoskodott ezek pótlásáról. Különösen a folyóiratokban és gyűjteményes munkákban talált<br />
olyan oklevélközléseket, melyek tetemesen bővíthették a nyelvi anyagot. Halálával a munka<br />
megfelelő munkahely és állandó munkatárs hiányában mintegy három esztendeig látszólag<br />
szünetelt, de a munkalapok tanúsága szerint a cédulák továbbra is folyamatosan érkeztek be a<br />
korábbi megbízatásoknak megfelelően, méghozzá tetemes számban: 1952-ben Györkössy<br />
Alajos, Mészáros Ede, Wagner József, Módi Mihály, 1953-ban Huszti József, Baloghy<br />
Mária, Györkössy Alajos, Mezey László, Mészáros Ede, Wagner József, 1954-ben Kápolnay<br />
Lajos, 1955-ben Vermes Stefánia, Mészáros Ede, Waczulik Margit, 1956-ban Mészáros Ede<br />
és Waczulik Margit, 1957-ben Mészáros Ede, Szalay Ágnes, Waczulik Margit, 1958-ban<br />
Mészáros Ede, 1959-ben pedig Waczulik Margit, Mészáros Ede és Zsilka János cédulái<br />
gyarapították a korábbi gyűjteményt. 1957-ben végre az Ak<strong>ad</strong>émia Irodalomtörténeti Intézete<br />
biztosított egy helyiséget és egy főfoglalkozású állás is létrejött, s ezzel megteremtődött annak<br />
a lehetősége, hogy megkezdődjék a gyűjtött anyag számbavétele, ellenőrzése és most már<br />
külső munkatársak bevonásával a nemzetközi kötelezettségvállalásnak megfelelően az 1200<br />
előtti cédulák betűrendezése.<br />
Közben az Union Ac<strong>ad</strong>émique is elhatározta a háború megszakította vállalkozás<br />
folytatását, s a vállalkozás irányítását 1954-ben a dán Franz Blatt aarhusi professzorra bízta,<br />
akinek a munkájának köszönhetően a Novum Glossarium L betűt magába foglaló első füzete<br />
1957-ben napvilágot láthatott. Bár a füzetek megjelentetése azóta ak<strong>ad</strong>ozik, elméleti kételyek<br />
is nem kis mértékben merültek fel a nemzetközi latin szótár megvalósíthatóságát illetően, és<br />
az ábécé közepén indult szótár még nem érte el az S betűt, így gyakorlati haszna is rendkívül<br />
kevés, az azonban mindenki előtt világos és kétségbe vonhatatlan, hogy a nagyvállalkozás<br />
számos nemzeti latin szótárt indított útjára. 1953-ban megindult a lengyel, 1959-ben a német,<br />
1960-ban a katalán, 1968-ban a svéd, 1975-ben a harmincas évek előzményei után (Latham<br />
18 Harmatta , Előszó.<br />
dc_145_10<br />
14
1934-1935-ös Medieval Latin Word-List-je) az angol, 1977-ben pedig a holland és a cseh<br />
középlatin szótárak megjelentetése. Közülük mind a mai napig csak kevesen jutottak közel a<br />
megvalósuláshoz: a finn (1958), az olasz (1970) és a jugoszláv (1978) szótári munkálatok<br />
lényegében a megjelentetéssel befejeződtek, s Du Cange glosszáriumának kivonataként<br />
megjelent egy kéziszótár is időközben (Niermeyer), a lengyelek, a svédek, a hollandok, a<br />
katalánok szótára már közel jár a betűrend végéhez 19 , s ebben a sorban a magyar szótár ügye<br />
sem áll már olyan rosszul. Időközben ugyanis az MTA is felvette a kapcsolatokat az<br />
Unionnal, és újból bekapcsolódott a Novum Glossarium munkálataiba. Az 1200 előtti anyag<br />
betűrendbe szedését követően azonban kiderült, hogy a harmincas években kialakított gyűjtési<br />
utasítások nem felelnek meg a Novum Glossarium korszerű követelményeinek. 1960-1962<br />
között ezért újra cédulázásba kellett kezdeni, de ekkor már a korai, 1200 terjedő anyag teljes<br />
kicédulázása volt a cél. Ennek megvalósítását Horváth János megbízásából Boronkai Iván<br />
irányította, akit Boros Vilma, Hackel Anna, Karancsy Lászlóné, Redl Károly, Szepessy Tibor,<br />
Waczulik Margit és Teész Frigyesné cédulázó munkája támogatott, s hozzájuk 1963-1966<br />
között Kenéz Győző, Oszvald Ferenc, Pataki János levéltárosok, valamint Miklósváry<br />
Józsefné (Borzsák Erzsébet) és Kerényi Ká rolyné csatlakozott. A nagy jelentőségű revízió<br />
következtében azután egyrészt a 11-12. száz<strong>ad</strong> forrásanyaga minőségileg szinte teljes<br />
mértékben megújult, azaz nincs olyan szó vagy fontos jelentésárnyalat, amelyet ne lehetne a<br />
cédulák segítségével dokumentálni; másrészt az eredetileg meglévő cédulaállomány<br />
hozzávetőlegesen megháromszorozódott.<br />
A korszerűbb és nagyobb számú <strong>ad</strong>at birtokában Horváth János végre elkezdhette a<br />
magyar kötelezettség teljesítését, s az L—M—N betűs szóanyagnak a Novum Glossarium<br />
számára történő megszerkesztését. A szavak <strong>ad</strong>atait először is jelentéstani kategóriák szerint<br />
kellett besorolni, amelyben nagy segítséget jelentett a Thesaurus Linguae Latinae<br />
feldolgozása. Ezt követően a jelentéstani kategórián belül kronológiai rendet kellett teremteni,<br />
folyamatosan ügyelve arra, hogy az összeállított anyag a lehető legteljesebben tükrözze mind<br />
műfaji, mind pedig a feldolgozott <strong>ad</strong>atok számának tekintetében az 1200-ig terjedő<br />
magyarországi latinságot. Végül az így kialakított jelentéskategóriákat franciául is értelmezni<br />
kellett. Az ily módon megszerkesztett és a Comité central-nak kiküldött szóanyagot azután a<br />
Novum Glossarium szerkesztői valóbban kiaknázták, hisz az 1962-ben (Meabilis -Miles),<br />
1963-ban (Miles -Mozytia) és 1965-ben (Mox -Nazaza) napvilágot látott fsciculusok már<br />
tekintélyes mennyiségű magyarországi anyagot tartalmaznak, több száz dokumentáló <strong>ad</strong>at<br />
19 Solymosi, Középkori latinság 81-82.<br />
dc_145_10<br />
15
mellett önálló jelentéskategóriákat is 20 .<br />
dc_145_10<br />
Ezt követően 1964-ben Horváth János a szótári munkálatok irányítását Boronkai<br />
Ivánnak <strong>ad</strong>ta át, aki az MTA támogatása folytán 1960 óta másodmagával fofoglalkozásúként<br />
dolgozhatott a szótári anyag előkészítésén, s hamarosan négy részfmunkaidős munkatárs is<br />
segítette a fel<strong>ad</strong>atok elvégzésében. A munkának ekkortól fogva az MTA Ókortudományi<br />
Tanszéki Kutatócsoport <strong>ad</strong>ott otthont. Mivel a nemzetközi vállalásnak továbbra is eleget<br />
kellett tenni, Boronkainak először az O és P betűk anyagát kellett megszerkesztenie a fentiek<br />
szerint, amit azután megfelelő formában ki is küldött a Novum Glossarium számára. Másik<br />
soron következő fel<strong>ad</strong>ata a fiatal szerkesztőnek az volt, hogy a magyarországi szótár tervét<br />
tető alá hozza. Mivel a háború után nem alakult újjá a szótár munkálatait felügyelő <strong>ak<strong>ad</strong>émiai</strong><br />
bizottság, ekkor Boronkai nem számíthatott ennek sem elvi, sem gyakorlati támogatására. Az<br />
ezzel kapcsolatos első fel<strong>ad</strong>at az összes céduláknak egységes betűrendbe rendezése és<br />
továbbra is meglévő hiányok kiküszöbölés volt. Az egész anyag abszolút betűrendbe szedése<br />
lehetővé tette, hogy az időközben 750000-re szaporodott cédulákat, gyakorlatilag a középkori<br />
magyar történeti forrásanyag egységes tárgymutatóját,mindazok a szakemberek<br />
használhassák, akiknek ez a kutatásait előmozdíthatja. Történészek közül elsősorban<br />
Solymosi László, a magyar nyelvészek sorából pedig Büki Béla mélyedt el az anyag saját<br />
szakmai szempontjaik szerinti vizsgálatában. A rendezés másik hoz<strong>ad</strong>éka az volt, hogy a<br />
szerkesztő felmérhette a továbbra is fennálló hiányokat, gondoskodhatott pótlásukról,<br />
mindenesetre megállapíthatta azt, hogy az összegyűjtött <strong>ad</strong>atbázis kiválóan alkalmas arra,<br />
hogy az előzetes terveknek megfelelően a magyarországi latin nyelvhasználatot reprezentáló<br />
és dokumentáló szótár készülhessen belőle. Időközben Boronkai Iván állhatatos antikváriumi<br />
és <strong>ak<strong>ad</strong>émiai</strong> könyvtári másolati gyűjtőmunkája eredményeképpen létrejött az a könyvtári<br />
infrastrukturális környezet is, mely nemcsak a szótári munkát támogatja mindmáig<br />
hatékonyan, hanem különböző filológiai és történeti kutatásokhoz is jó alapot szolgáltat. A<br />
szorosabb értelemben vett szótári könyvtárhoz járult a filológus Révay Józsefnek főleg a kései<br />
és keresztény antikvitásra nézve tartalmas és gazdag könyvtára, ill. Trencsényi Waldapfel<br />
Imre szintén kitűnő klasszika-filológiai könyvgyűjteménye. A munka alapfeltétele azonban<br />
mégiscsak a társvállalkozások megjelent köteteinek beszerzése volt, e tekintetben bizton<br />
állítható, hogy manapság a szótár szerkesztősége rendelkezik a legteljesebb és a<br />
legkönnyebben használható ilyen tárgyú gyűjteménnyel Magyarországon.<br />
20 A Szótár szerkesztőinek fel<strong>ad</strong>ata többek között az is, hogy figyeljék és regisztrálják a magyar közreműködés<br />
hasznosításának arányait. Vö. az elmondottakat többek között Boronkai Iván ismertetéseivel a Novum<br />
Glossarium űjabban megjelent köteteiről: Antik Tanulmányok 30 (1983) 158-159 (Op-Or); 32 (1985-1986) 120<br />
(Or-Oz).<br />
16
Ezen előzmények után elódázhatatlanná vált a magyarországi szótár végleges<br />
tervezetének az elkészítése, amelynél szerencsére már jó és használható minták álltak<br />
rendelkezésre. A tervezésnél főleg a Thesaurus Linguae Latinae rendszerét alapul vevő,<br />
thezaurizáló jellegű Mittellateinisches Wörterbuch <strong>ad</strong>dig megjelent I. kötetét vették alapul, a<br />
terv megvitatására aztán az MTA I. Osztálya <strong>ad</strong> hoc bizottságot állított fel, melynek tagjai —<br />
Benkő Loránd, Boronkai Iván, Borsa Iván, Borzsák István, Csóka J. Lajos, Györffy György,<br />
Harmatta János, Horváth János, Mályusz Elemér, Mezey László, Mollay Károly, Székely<br />
György és Tarnai Andor, a magyarországi középkori latinság kutatásában érdekelt<br />
tudományágak képviselői – először írásban, majd két alkalommal – a 1973. december 13-án<br />
és 1974. március 15-én tartott bizottsági üléseken – szóban is kifejtették véleményüket az<br />
elkészült tervezetről, amelyet alapjában véve alkalmasnak találtak, s ennek következtében a<br />
tervezet a Klasszika-filológiai Bizottság és az azóta sajnálatos módon megszűnt Középkori<br />
Munkabizottság elé kerülhetett megvitatásra. A két <strong>ak<strong>ad</strong>émiai</strong> bizottság véleménye alapján az<br />
MTA I. Osztálya is elfog<strong>ad</strong>ta és jóváhagyta a tervezetet, s ezzel a magyar szótár ki<strong>ad</strong>ási<br />
munkálatai zöld utat kaptak.<br />
A szótár előkészítése a háború után is megtermékenyítőleg hatottak a középlatin<br />
filológiai és eszmetörténeti kutatásokra. 1974-ben a középkori kútfők tartalmi és kronológiai<br />
kérdéseit vitatták meg filológusok és történészek 21 , majd 1975-ben a szótár munkálataival<br />
kapcsolatban rendeztek tudományos kollokviumot, mely számos külföldi kutató is meghívást<br />
kapott. 22 1977. május 4-én Harmatta János az Ak<strong>ad</strong>émia Nyelv- és Irodalomtudományok<br />
Osztálya ülésén ismertette az elvégzett munkálatokat, s ugyanott Boronkai Iván bemutatta<br />
hozzászólások reményében a szótár mutatványát 23 . A szótár történetében az 1977. év<br />
egyébként is új korszak kezdetét jelentette. Az Ak<strong>ad</strong>émia Központi Hivatal<br />
Társ<strong>ad</strong>alomtudományi Főosztálya ez évtől kezdve ugyanis négy, ill. öt állandó és több<br />
ideiglenes munkatárs közreműködését biztosította a szótár munkálataiban, amelynek felelős<br />
szerkesztőjéül Boronkai Ivánt, az irodalomtudományok kandidátusát jelölték ki. 1978-ban ily<br />
módon felállhatott az MTA Ókortudományi Tanszéki Kutatócsoportján belül — jórészt<br />
kezdő, a középkorkutatásban alig járatos fiatal latin szakos tanárokból — az a<br />
munkaközösség, amelynek állhatatos és egyre színvonalasabb munkája nyomán a szótár<br />
megjelentetésének ügye is napirendre került. Ugyanebben az évben az MTA I. Osztálya<br />
jóváhagyta a Magyarországi Középkori Latinság Szótára szerkesztő-bizottságának<br />
21 Középkori kútfőink.<br />
22 Colloque.<br />
23 Harmatta, Szótár. Boronkai, Mutatvány.<br />
dc_145_10<br />
17
dc_145_10<br />
összetételét, mely ismét azt mutatta, hogy a latin szótár létrejötte számos tudományág érdekét<br />
szolgálja és interdiszciplináris együttműködés jegyében fog megszületni a régóta kívánt mű.<br />
A Harmatta János elnökletével megalakult bizottság tagjai lettek Benkő Loránd, Borzsák<br />
István, Csapodi Csaba, Fügedi Erik, Györffy György, H<strong>ad</strong>rovics László, Karácsonyi Béla,<br />
Klaniczay Tibor, Mályusz Elemér, Mezey László, Mollay Károly, Sinkovics István és Székely<br />
György. 1991-ben az időközben elhúnyt Mezey László helyére Vízkelety András, 1992-ben<br />
Sinkovics István és Mályusz Elemér helyére Érszegi Géza és Engel Pál kerültek. Újabb<br />
időkben távozott az élők sorából Karácsonyi Béla, Klaniczay Tibor, Mollay Károly és<br />
H<strong>ad</strong>rovics László. A többnyire ak<strong>ad</strong>émikusokból álló bizottság hatékony támogatása mellett<br />
(itt külön ki kell emelni a középkori kutatások ügye felett mindenkor éberen őrködő<br />
Klaniczay Tibor, valamint a lektorként is áldozatos munkát végző Fügedi Erik és Borzsák<br />
István támogatását) megkezdődhetett a készülőfélben lévő munka ki<strong>ad</strong>ásra való előkészítése.<br />
A kézirat még akkori viszonyokhoz képest is sokáig feküdt a ki<strong>ad</strong>ónál, végül azonban 1987-<br />
1989-ben és 1991-ben Boronkai Iván szerkesztésében az Ak<strong>ad</strong>émiai Ki<strong>ad</strong>ó gondozásában<br />
végre megjelenhetett az A-B ill. C betűket felölelő I-II. kötet 365 ill. 461 oldalon, ekkor még<br />
3-3 fasciculusban, melyeknek munkatársai Bellus Ibolya, Boronkai Iván, Déri Balázs, Hegyi<br />
Balázs, Mezey Ágnes, Szabó Mária, Szabó Zsuzsanna, Ványai Katalin, majd Hegyi György,<br />
Pataki Mária, Szécsi Katalin és Szovák Kornél voltak. Az első köteteket Borzsák István és<br />
Fügedi Erik lektorálták. A D-E betűket magába foglaló III. kötet, mely már az Argumentum<br />
Ki<strong>ad</strong>ó és az Ak<strong>ad</strong>émiai Ki<strong>ad</strong>ó közös gondozásában, Boronkai Iván és Bellus Ibolya<br />
szerkesztésében jelent meg, összesen 501 oldalt ölel fel, munkatársai pedig Bellus Ibolya,<br />
Boronkai Iván, Déri Balázs, Hegyi György, Romhányi Beatrix, Szabó Mária és Szovák<br />
Kornél, lektorai pedig Érszegi Géza és Fügedi Erik voltak. A IV. kötet az F-G-H betűkkel<br />
1993-ban látott napvilágot Boronkai Iván és Szovák Kornél szerkesztésében az Argumentum<br />
Ki<strong>ad</strong>ónál, 307 oldalon, Bellus Ibolya, Boronkai Iván, Déri Balázs, Romhányi Beatrix, Szabó<br />
Mária és Szovák Kornél munkájaként, Borzsák István és Solymosi László lektori munkája<br />
mellett. Végül az I betűt magába foglaló V. kötet ki<strong>ad</strong>ására Boronkai Iván időközbeni halála<br />
és a szerkesztőség elhelyezési körülményeinek megváltozása miatt 1999-ben került sor 465<br />
oldalon Szovák Kornél szerkesztésében, Bellus Ibolya, Boronkai Iván, Déri Balázs, Kisdi<br />
Klára, Monostori Martina, Szabó Mária és Szovák Kornél közreműködése mellett, Borzsák<br />
István és Solymosi László lektorálásában. 1987-1999 bő évtizede alatt 2099 oldalt sikerült<br />
megjelentetni az egymást sorban követő, egyre gazdagabb tartalmú és kiegyensúlyozottabb<br />
kötetekben, miközben a csoport 1993 augusztusában újfent eleget tett a Novum Glossarium<br />
iránti kötelezettségnek, s kiküldte Párizsba az S-Z betűk feldolgozott teljes anyagát, amivel<br />
18
utolérték az új Du Cange aktuális munkálatait. Időközben nagy érvágást jelentett a<br />
munkálatok számára, hogy több tapasztalt és begyakorolt munkatárs kivált az ekkorra már<br />
összeszokott csapatból, s a munkát 1960 óta szervező és jelentős részben végző Boronkai<br />
Iván, a vállalkozás lelke, 1995. május 13-án elhúnyt. A főszerkesztői fel<strong>ad</strong>atokat ekkortól<br />
Szovák Kornél vette át. A folyamatosan bővülő forrásbázisról a második kötettől a<br />
forrásjegyzék kiegészítései tesznek tanúbizonyságot, a II. kötetben 4, a III-ban 2, a IV-ben 2,<br />
az V-ben 8, tehát összesen 16 oldalon, ami pontosan a fele az eredeti, 32 oldalas<br />
forrásjegyzéknek. A megjelent kötetek a történész Solymosi László 24 és a magyar nyelvész<br />
Fehértói Katalin 25 részéről igen jó hazai és nemzetközi visszhangot kaptak a tudományos<br />
szaksajtóban, a német R. Gründel és K. Nehring, a magyar származású, nyugaton élő G.<br />
Silagi és A. P. Orbán, az angol R. P. H. Green, a belga A. Dierkens valamint az olasz R.<br />
Bracchi egyaránt kiemelték a magyar teljesítmény értékeit, s főleg azt hangsúlyozták, hogy a<br />
szótár segítségével milyen kiváló tájékoztatást kaphat a nyugati filológus és történész a<br />
magyarországi középkori forrásanyag tekintetében. 26 Közben persze az is kiderült, hogy<br />
minden újabban előkerülő forrás újabb szavakat és jelentéseket hoz napvilágra. Ennek folytán<br />
a szerkesztőség úgy döntött, hogy egy leendő supplementum-kötet megalapozásaként<br />
pótlások formájában bocsájtja a használók rendelkezésére a felgyülemlett értékes anyagot.<br />
Kezdetben hazai folyóiratban 27 jelent meg két értékes közlemény, végül az Archivum<br />
Latinitatis Medii Aevi felkérésére ezek egyesítve és kiegészítve a Novum Glossarium<br />
folyóiratának hasábjain is megjelentek. 28<br />
6. A szótár tartalma<br />
A Magyarországi Középkori Latinság Szótára olyan, tíz kötetre tervezett értelmező<br />
szótár, amely azoknak a legtöbbnyire már nyomtatásban megjelent latin nyelvű szövegeknek<br />
a szavait tartalmazza és értelmezi, amelyek a középkorban Magyarországon keletkeztek, ill.<br />
magyarországi használatra készültek vagy használatban voltak. Mivel az első ismert<br />
magyarországi oklevél 1002-ben kelt, kezdő időhatárként az 1000. esztendő kínálkozott. A<br />
végső határt a mohácsi vész évében, 1526-ban — a magyar középkor hagyományos felső<br />
24 Solymosi, Középkori latinság.<br />
25 Fehértói Szótára.<br />
26 Humanistica Lovaniensia, XXXVIII (1989), p. 369 (regisztráció). The Library Quar terly, 1990/jan., p. 88<br />
(regisztráció). Deutsche Literaturzeitung, 1 12 (1991 )/jan. -febr., pp. 2932 (R. Gründel). Oxford Journals, 1991<br />
/1 , pp. 131-132 (R.P.H. Green). Salesianum, 53 (1991)12, p. 448 (R. Bracchi). Deutsche Literaturzeitung, 113<br />
(1992)/nov.-dec., pp. 769-770 (R. Gründel). Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters, 48 (1992)/1, pp.<br />
290-291 (G. S.). Mnemosyne, XLVI (1993)11 , pp. 1 19-121 (A.P. Orbán).<br />
27 Boronkai – Szovák, Pótlások. Szovák , Pótlások.<br />
28 ALMA 1995.<br />
dc_145_10<br />
19
dc_145_10<br />
korhatárában — határozható meg, mivel a középkortudomány művelői úgy látják, hogy az ezt<br />
követő korszak műfajokban is, mennyiségi szempontból is lényeges gyarapodást<br />
eredményezett az írásbeliségben; az újkorinak tekinthető latin nyelvű források feldolgozása<br />
más, újabb vállalkozás fel<strong>ad</strong>ata kell hogy legyen (a felső határt hosszú ideig határozatlanság<br />
előzte meg: 1526 mellett a gyűjtésből láthatólag szóba került 1540, a középkori magyar állam<br />
függetlenségének végleges elvesztése, ill. 1600 is). Ugyancsak külön fel<strong>ad</strong>atot jelent az <strong>ad</strong>ott<br />
időszak névanyagának összegyűjtése és szótárszerű feldolgozása (onomasticon); ezt tehát az<br />
MKLSz nem tekintette fel<strong>ad</strong>atának. A középkori Magyarország természetesen a maitól vagy a<br />
közelmúltétól eltérő határok és közjogi keretek között értendő fogalom. Magába foglalja a<br />
mai Szlovák Köztársaságnak szinte egész területét, Erdélyt, a Bánságot, Horvátországot,<br />
Szlavóniát is, hiszen ezek mind a Regnum Hungariae határai között helyezkedtek el, a magyar<br />
király uralkodott fölöttük. Azok a források, amelyek a fenti értelemben vett területről a jelzett<br />
időhatárok között ránk mar<strong>ad</strong>tak, természetesen nem azonosak annak az időszaknak az<br />
írásbeli termésével: ebből igen sok elpusztult, de remélhetőleg egy bizonyos százaléka csak<br />
időlegesen lappang. Azonban még így is tekintélyes azon forrásműveknek a száma, amelyeket<br />
az MKLSz szerkesztői feldolgoznak és idéznek — nem számítva a folyamatosan megjelenő<br />
újabb forráski<strong>ad</strong>ványok anyagát, amelyet igyekeznek bevonni a feldolgozásba. Ami pedig az<br />
írott források műfaji színképét illeti, ez is meglehetősen gazdagnak mutatkozik. A — tág<br />
értelemben vett — történeti kútfők csoportjába tartoznak a törvények, oklevelek, gazdasági<br />
följegyzések, a levelek (misszilisek) java része, valamint a geszták és króniká k; terjedelmét<br />
tekintve ez a csoport a legnagyobb, és az újabb meg újabb publikációknak köszönhetően<br />
állandóan terebélyesedik. Az — ugyancsak tágan értelmezett — szépirodalom körébe<br />
vonhatók a legendák (noha történeti, egyháztörténeti, liturgiatörténeti je lentőségük<br />
elvitathatatlan), részben a fent már említett geszták és krónikák is, valamint a költői<br />
alkotások. Ez a felsorolás nem teljes, s nem tekinthető teljesen egzaktnak sem: inkább csupán<br />
vázlatos képet kíván nyújtani az anyagról. Nem szab<strong>ad</strong> megfeledkezni azokról a szövegekről<br />
sem, amelyek eredetije görög nyelven íródott, fordításuk azonban a magyarországi latinságot<br />
gazdagítja. Eme forrásanyag szókincsét dolgozza föl az MKLSz, tekintet nélkül arra, hogy<br />
egy-egy szó ókori vagy középkori-e, hogy jelentése a klasszikus korból már <strong>ad</strong>atolt-e, vagy a<br />
középkorban új jelentéssel használták. Ilyenformán a szótár középkori kultúra bő <strong>ad</strong>attára,<br />
mondhatni: kincstára, vagyis a szó eredeti értelmében vett thesaurus. Ennek pedig nem csupán<br />
a hazai középkorkutatás szempontjából van nagy jelentősége, hanem ama szerepénél fogva is,<br />
amit —forráski<strong>ad</strong>ványaink sokszor elavult vagy jórészt hozzáférhetetlen volta következtében<br />
— a középkori magyarországi írásbeliség (elemeinek) a külföldi kutatók számára való<br />
20
feltárása jelent. Ezt szolgálja az is, hogy — miként ez külföldi társvállalkozások esetében is<br />
látható — a szójelentéseket és a szótár használatához nélkülözhetetlen magyarázatokat latinul<br />
is megtalálja a használó, lévén ez — főként a középkorkutatásban — még ma is<br />
nélkülözhetetlen közvetítő nyelv. Külön ki kell emelni az MKLSz szerepét abban a<br />
tekintetben, hogy a szerzőgárda számos esetben regisztrálja a szövegki<strong>ad</strong>ások hibáit, sőt tesz<br />
— igen sok esetben száz százalékos biztonsággal — javaslatot azok korrigálására. Ennek nem<br />
csupán a szótárban közölt forrásidézetekben van nyoma, hanem esetenként ösztönző erővel<br />
hat új szövegki<strong>ad</strong>ás készítésére is.<br />
A Magyar Tudományos Ak<strong>ad</strong>émia 1932 óta nagy emberi energiákat és gazdasági<br />
erőforrásokat mozgósított és fektetett be a hosszútávú nemzetközi együttműködés érdekében,<br />
s ezeknek az energiáknak és befektetéseknek köszönhetően a vállalkozás még ma is él és<br />
folyamatosan törekszik céllitűzései megvalósítására. Huszti József, Horváth János és<br />
Boronkai Iván szervező és tervező munkája nyomán a szerkesztés ma már rutin fel<strong>ad</strong>at,<br />
melybe a jövendőbeli fiatalabb munkatársak is könnyen, főleg pedig gyorsan beletanulhatnak.<br />
A szótár kevés megmar<strong>ad</strong>t munkatársa igyekszik eleget tenni továbbra is azoknak a<br />
nemzetközi kötelezettségeknek, mely az 1932. évi felkérés folytán a magyar tudományosságra<br />
hárulnak.<br />
1. Műfaji és tartalmi összetétel<br />
dc_145_10<br />
II. A forrásbázis problémái<br />
Egykor fontos vita zajlott a magyar történettudomány területén arról, hogy milyen kiterjedésű<br />
is valójában a magyar középkor forrásanyaga. A vitaindító, mint számos más esetben is, a<br />
latinos műveltségű Mályusz Elemér volt, aki összevetette a magyar kútfőállományra<br />
vonatkozó becsléseket egyfelől a francia, másfelől az orosz forrás<strong>ad</strong>ottságokkal. Azt<br />
állapította meg, hogy a magyar helyzet valójában ideálisnak mondható, lévén, hogy a<br />
forrásbázis terjedelme messze meghal<strong>ad</strong>ja a kelet-európai és északi népekéit, tehát merőben<br />
alkalmas arra, hogy a történelem legfontosabb jelenségeiről alapos, ha nem is kimerítő képet<br />
alkothassunk. Másfelől a nyugati viszonyokhoz képesti korlátozottságában is értékek rejlenek,<br />
többek között az, hogy akár egy személy számára is egy élet munkájával áttekinthető.<br />
Mályusz optimista következtetései többek között a Zsigmond-kori oklevéltár tapasztalatain<br />
alapultak, s arra is vezették a neves történészt (aki nem mellesleg az elbeszélő források<br />
tekintetében is múlhatatlan érdemeket szerzett a tudományosságban), hogy megkockáztassa,<br />
egy-egy nagyobb korszak okleveles forrásait akár egy személy is eredményesen<br />
21
kivonatolhatja kellő hozzáértés esetén. 29 Borsa Iván a gyakorlati szakember, a levéltáros<br />
oldaláról közelítette a kérdéshez. Azon túl, hogy Mályusz valóban különös – talán a korszak<br />
számlájára írandó – ideológiai kiszólásait helyreigazította, vele szemben a kollektív és a<br />
lépésről lépésre hal<strong>ad</strong>ó építő munka jelentőségét hangsúlyozta. Akkaoriban rakta ugyanis le<br />
annak a nagy munkának az alapjait, mely valódi eredményeit csak kigondolójának halála után<br />
hozta meg, igaz, ekkor ténylegesen olyan ideális helyzetbe hozván a magyar középkor<br />
kutatóját, amilyenről Mályusz valójában nem is nagyon álmodhatott. A diplomatikai<br />
fényképgyűjteménynek és az eredetiben őrzött okleveleknek az egységes rendszerben való<br />
feldolgozása, a levéltári <strong>ad</strong>atbázis, melynek célhoz érésében oly sokan nem hittek az építkezés<br />
évtizedeiben, ma már valóban a külföldi kuatókéhoz képest igen jó helyzetbe hozza a magyar<br />
szakembert, aki otthon, az íróasztalánál foglalkozhat olyan forrásokkal, melyeket az<br />
elszakított területek vagy éppen a Vatikán levéltárai őriznek. 30 A vitát azért is fontosnak kell<br />
tartanunk, mert a magyar tudományosságban a Marczali Henrik jelentette kezdetektől<br />
eltekintve a tudományosság német orientációja ellenére sem alakult ki az összefoglaló<br />
forrástan műfaji igénye, mely sok tekintetben a szótári feldolgozás arányait is másképp<br />
alakíthatta volna. Tankönyvi ill. ismeretterjesztő jellege ellenére jelentőséget tulajdonítok<br />
ezért Engel Pál lényegi meglátásait összegző mondatainak. 31 Engel könyve bevezetésében az<br />
angol olvasóközönségnek jelezni kívánta azokat a kereteket és korlátokat, melyek között a<br />
magyar középkor kutatójának munkálkodnia kell, s melyek miatt merőben másként láttatja<br />
saját országa régmúltját, mint pl. egy angolszász szerző. Először is az elbeszélő forrásokon<br />
belül a műfaji monotóniát fájlalja, hiányolja a családi krónikákat, naplókat, memoárokat. Azt<br />
is nehezményezi, hogy valójában egy-egy eseményt legtöbbnyire csak egyféle elő<strong>ad</strong>ásban,<br />
megközelítésben ismerünk. Kiemeli ugyanakkor az oklevelek ún. narrációinak a nyugat-<br />
európaiakhoz képest különös, de örvendetes hazai szokását, azt a mondhatni krónikákba illő<br />
mesélőkedvet, amellyel az <strong>ad</strong>ománnyerők érdemeit ecsetelik. Engel 300 ezerre becsüli a 13.<br />
száz<strong>ad</strong> elejétől megsokasodó okleveleknek a számát, melyből általános becslés szerint<br />
hozzávetőleg 10 ezer esik az Árpád-korra. Végezetül megjegyzi, hogy a kormányzati<br />
iratanyag műfaji összetétele is egyenetlen (természetszerűleg a történész az országos<br />
<strong>ad</strong>óösszeírásokat hiányolja), bár arányosan oszlik központi (udvari) és vidéki írásbeliségre, s<br />
egyébként is az egykor keletkezett iratanyagnak csupán az egy-két százaléka mar<strong>ad</strong>t a<br />
korunkra. A neves humanizmus-kutató, Pajorin Klára is utalt arra a sajátos magyarországi<br />
29 Mályusz, Medievisztika Kiindulópontként nem mellesleg Mályusz a Klasszika filológia tudománytörténetét<br />
vázolta fel.<br />
30 Borsa, Medievisztika.<br />
31 Engel, Szent István 3-4.<br />
dc_145_10<br />
22
helyzetre, hogy 1472-ig a humanista prózairodalmat kizárólag két műfaj, az epistula és az<br />
oratio képviselték, míg más műfajok, mint például a dialogus és a morális párbeszéd,<br />
teljességgel hiányoztak. 32 A nyelvi forrásanyag értékelésénél ezeket a szempontokat ajánlatos<br />
lesz figyelembe venni.<br />
Már a források jellegének leegyszerűsítő megkülönböztetése is olyan arányokat mutat,<br />
melyek sokban a Mályusz – Borsa vita fejleményeit és Engel Pál következtetéseit támasztják<br />
alá. A nyomtatott szótárkötetek rövidítésjegyzékei összesen 420 ki<strong>ad</strong>ványt ill. egyedi művet<br />
tüntettek fel az eddigiekben, ezek nagy részének tartalma tágabb megközelítésben<br />
homogénnek tekinthető. A szövegki<strong>ad</strong>ások feldolgozottsága természetesen merőben eltérő,<br />
Fejér Codex Diplomaticusának 44 kötete pl. mondhatni kiaknázatlannak tekinthető, míg Vitéz<br />
János korpusza és a Szentpétery Scriptoresében megjelent szövegek kimerítően, – bátran<br />
állíthatjuk 100 %-osan – ki lettek cédulázva. A műfajok megkülönböztetése ugyan maga sem<br />
áll minden esetben vitán felül. Az Árpád-kori legendák pl. egyfelől tartalmuk szerint<br />
hagiográfiai, esztétikai igényeik szerint irodalmi munkák, legszerencsésebb azonban őket az<br />
elbeszélő jellegű művek között számon tartani, már csak azért is, mert talán a történetkutatók<br />
vizsgálták őket a legtöbbet. Ezekkel a megkötésekkel is egyértelmű, hogy a feldolgozott<br />
anyagot uralják a hivatali és kormányzati írásbeliség forrásai: a 217 oklevéltár (közte a MOL<br />
gyűjteményét jelölő Dl/Df jelzet) és a 100 egyedileg feltüntetett normatív forrás az egész<br />
forrásbázis kétharm<strong>ad</strong>át teszi ki. Hogy a fennmar<strong>ad</strong>ó, egymástól amúgy sem könnyűszerrel<br />
megkülönbözetethető elbeszélő jellegű szövegeket miként osztjuk csoportokra, majdhogynem<br />
elhanyagolható. Mindenesetre 40 mű ebből egyértelműen a magyarországi humanizmus<br />
alkotása. 12 mű esetében a traktátus jelleg az uralkodó, ezek között azonban a zenei<br />
<strong>értekezés</strong>től a teológiai és retorikai tarktátuson keresztül az államelméleti munkáig terjed a<br />
színvilág. Liturgikus emlékek közé soroltam a teljes sermo-irodalmat és a himnuszanyagot is,<br />
ezek száma így összességében is csak 13, igaz, hogy olyan – valójában teljes egészében még<br />
kiaknázatlan – korpuszok tartoznak ide, mint a késő középkor obszerváns prédikátorainak<br />
sermo-gyűjteményei. A mar<strong>ad</strong>ék 38 munkában az elbeszélő jelleg dominál, de – mint fentebb<br />
utaltam rá, – ezek között a terejdelmesebb szövegű krónikák mellett szerepelnek a szentek<br />
legendái és Bonfini nagy történeti szintézise is. A forrásanyag ilyesfajta összetétele azt a<br />
benyomást erősíti, hogy a feldolgozott nyelvi anyag a hétköznapi latin nyelvhasználatnak<br />
hűbb tükre, mint az esztétikai-alkotói normára összpontosító nyelvnek.<br />
32 Pajorin, Crus<strong>ad</strong>es 244.<br />
dc_145_10<br />
23
2. A nyelvi összetétele<br />
dc_145_10<br />
A középkori Magyar Királyságban és a király udvarban a királyság megalapításától fogva<br />
számos nyelvet beszéltek. Legkorábbi szöveges emlékeink írói minden bizonnyal a Nyugatról<br />
István király hívására az országba érkezett papság köréből kerültek ki. Az első biztosan<br />
hazánkban született író Mór, pécsi püspök volt, aki rövid legendát írt a vágvölgyi remeték<br />
életéről, munkáján azonban alig tapasztalható, hogy gondolatait magyar anyanyelvén formálta<br />
volna meg. A Nagyobb István-legenda írója már csak öntudatánál fogva is szükségszerűen<br />
magyar kellett legyen, s ezt követően egyre kivételesebbek lehettek az olyan esetek, mint<br />
Fulco vendégé, aki nyugati bevándorlóként írástudásával alapozta meg itteni életét. A 12.<br />
száz<strong>ad</strong>tól kisebb-nagyobb hullámokban érkeztek és települtek le az országban idegen ajkú,<br />
főleg német és vallon/olasz ( Latinus) kevert népességű csoportok, melyek még a 15.<br />
száz<strong>ad</strong>ban is bizonyíthatóan, majd azon túl is őrizték anyanyelvüket. Történtek is kísérletek a<br />
– elsősorban a szlovákiai diplomatika részéről – arra, hogy az oklevél<strong>ad</strong>ás folyamatában az<br />
oklevélnyerő szerepét hangsúlyozva az oklevelek latin nyelvében és formakincsében a helyi –<br />
<strong>ad</strong>ott esetben szláv – lakosság nyelvi hatásait mutassák ki. A kísérlet már csak azért is<br />
eredménytelenségre volt ítélve, mert a középkor öt évszáz<strong>ad</strong>a alatt a magyar nyelv mar<strong>ad</strong>andó<br />
hatását (ún. hungarizmusokat) sem sikerült biztonsággal kimutatnia a kutatásnak, 33 kivéve<br />
természetesen a latinba került latinosított magyar szavakat. A korabeli Európa és a<br />
keresztény/katolikus egyház latin nyelve <strong>ad</strong>ta azt a lehetőséget, hogy magasan képzett<br />
egyháziak ne csak hazájukban, hanem más országokban is kereshessék boldogulásukat.<br />
Magyarok is nem kis számban kerültek külföldre, s közülük nem kevesen éppen írói<br />
vénájuknak és latin nyelvi ismereteiknek köszönhették a megélhetést. Ilyen volt többek között<br />
Andreas Hungarus is, aki Dél-Itáliában foglalkozott krónikaírással, de ilyen kellett legyen az<br />
Osztrák Ritmusos Krónika névtelen krónikaírója is. 34<br />
István király alatt és kora elmúltával egyaránt jöttek a magyar király udvarába írók,<br />
akik a hazai latinság színvilágát gazdagították. Ilyen volt mindenek előtt a sokáig rejtélyes<br />
Szent Gellért, a magyar történelem első ismert vértanúja, akinek munkája – amellett, hogy a<br />
korabeli Európában is párját ritkitó alkotás – nem kevés fejtörésre <strong>ad</strong>ott okot a magyar<br />
filológusoknak és szótáríróknak. 35 A Kálmán király törvénykönyvének bevezetőjét író<br />
Albericus szövegén is érződik írójának idegen volta. Önmagában is fontos tény, hogy egyes<br />
görög egyházatyák nyugati recepciója éppen a Kárpát-medencében kezdődött meg, egy<br />
33 Harmatta, Remarques.<br />
34 Körmendi, Gertrúd 177-185.<br />
35 Déri, Szent Gellért. Nemerkényi, Szent Gellért. GER. (Karácsonyi-Szegfű) V-XII.<br />
24
Velencéből Magyarországon át Konstantinápolyba utazó szerzetes, bizonyos Cerbanus volt<br />
az, aki a pásztói monostorban talált görög kódexekből egyes részeket a 12. száz<strong>ad</strong> közepén<br />
latinra fordított. Cerbanust követően a 13. száz<strong>ad</strong> elején apátkodott Zircen az a Limoge-i<br />
János, aki ugyan később visszatért hazájába, de itteni apátsága idején állított össze egy rövid<br />
ars dictaminist, mely a retorikai irodalom egyetlen terméke a magyar középkorból<br />
(fennmar<strong>ad</strong>t kódexe később Petrarca tulajdonában volt). Külföldiek voltak a Iulianus<br />
domonkos szerzetes keleti kutatóútjáról beszámolót író Riccardus és a skolasztikus latinság<br />
legkorábbi magyarországi képviselője, a pápai legátus kíséretében hazánkba érkezett Rogerius<br />
mester is. 36 Bizonyosnak látszik az is, hogy a sajátos sorsú kéziratban korunkra mar<strong>ad</strong>t<br />
Margit-jegyzőkönyv írója is itáliai jegyző lehetett a szentséget vizsgáló pápai biztosok<br />
mellett. Az 1350-es években járt Nagy Lajos udvarában sajátos diplomáciai megbízással<br />
Mügelni Henrik osztrák mesterdalnok, aki nem csak németre fordított egy régi magyar<br />
krónikát (ismeretes, hogy a 12. száz<strong>ad</strong> végi szintézis zárórészei csak az ő német fordításában<br />
ismertek), de elkezdte egy latin nyelvű rímes krónika megfogalmazását is. Az pedig széles<br />
körben ismert tény, hogy Mátyás udvarában számos itáliai író alkotott, közülük feldolgozásra<br />
kerültek a latin szótár anyagában Galeotto Marzio, Petrus Ransanus és Antonio Bonfini, majd<br />
a Jagelló korból a morva Stephanus Taurinus szövegei. Kérdés persze, hogy a lista nem lenne-<br />
e teljesebb pl. Lorenzo de Monacis kiseposzával, melyet a későbbi magyar szintézis szerzője<br />
is bőven kiaknázott az Anjou-kor végére vonatkozóan.<br />
Ezen szerzők száma látszatra alacsonynak tűnik, szótárban való reprezentáltságuk<br />
azonban nagyon magas. Ezt egyrészt különös szóhasználatuk (pl. Szt. Gellért), másrészt<br />
munkájuk óriási terjedelme és szemlélete indokolják (pl. Bonfini) . Szt. Gellért különösen<br />
találékony, a korabeli irodalomban teljességgel egyedi nyelvhasználatával szembeötlő,<br />
Bonfini ugyanakkor munkája tartalmában ugyan alig mutat bármiféle eredetiséget, abban<br />
azonban igen, hogy saját kora jelenségeit antik szavakkal és fogalmakkal igyekezett leírni. 37<br />
Iohannes Lemovicensis az eddigiekben alig kutatott retorikai szókincse s Rogerius<br />
skolasztikus szavai szintúgy jelentősen gyarapították a latin szótár anyagát. Feldolgozásukról<br />
már csak azért sem volt ajánlatos lemondani, mert eredeti hazájukban a lexikográfiai kutatás<br />
(el)hanyagolta ezeket a szerzőket. Munkáikat pedig egyébiránt valóban a Magyar Királyság<br />
területén, rendszerint a királyi udvar környezetében hozták létre.<br />
A szerzői listában szerepelnek olyanok is, akik Magyarországon születtek és tanultak,<br />
de egyházi (esetleg szerzetesi) pályájukat másutt, főleg Itáliában járták be. Közülük is említést<br />
36 Horváth, Stílusproblémák 239-254.<br />
37 Kulcsár, Bonfini 9-102.<br />
dc_145_10<br />
25
érdemel Andreas Pannonius, Huny<strong>ad</strong>i egykori harcosa, vagy az Erdélyből származó Nicolaus<br />
de Mirabilibus, de Gyöngyösi Gergely is egyes munkáit a római pálos kolostorban alkotta. 38<br />
Aligha lehet kétséges, bárhol is temették el végül őket, vagy bárhol is élték le felnőttkoruk<br />
nagy részét, hogy a gyermekkorukban, a hazai iskolákban elsajátított latin nyelvük a hazai<br />
latinság szerves részét képezi, s bizonnyal a szótári rövidítésjegyzékben olvasható névsor<br />
messze sem kimerítő (Leibici Márton mellett többeket is sorolhatnánk). A spalatói Tamás<br />
főesperes krónikáját és a Zára ostromát elbeszélő munkát a munka megkezdése után a<br />
szerkesztők kiiktatták a szerzői jegyzékből, így Tuberó munkája sem kívánkozik ide, bár<br />
elgodolkoztató, hogy mennyivel lenne kevesebb alap ezek szerepeltetésére, mint az itáliai<br />
humanistákéra.<br />
A magyarországi latinság fogalma tehát nem csak időben, műfajilag, de szerzői<br />
tekintetében is meglehetősen összetett és színes. Annak megítélése azonban, hogy mennyiben<br />
alapul az antik latinság szókincsén, mennyiben nem, ma még pontosan nem lehetséges. Abban<br />
azonban biztosak lehetünk, hogy nagyjából a Marian Plezia által a lengyel latinságra elosztott<br />
százalékos arányok érvényesülhettek benne. 39 Amint azt Plezia is megállapította, az<br />
újításoknak legalább 90 %-a nálunk is szabályos latin elemekből képződött. Az a kevés, ami<br />
mégsem, éppen nem érdektelen számunkra.<br />
3. A magyar kontribució<br />
dc_145_10<br />
A középkori latin nyelv történetében három nagy purista mozgalom különböztethető<br />
meg, közülük az utolsó, a humanizmus, azzal, hogy az antik nyelvi esztétikát szabta normául,<br />
valójában a további fejlődésre tette képtelenné. Az első nyelvtisztító irányzat a Meroving<br />
időkben a latin nyelvbe benyomult újlatin elemket igyekezett azzal kiszűrni, hogy a<br />
szóhasználat normájává az antik auktorok általi használatot tette. A 12. száz<strong>ad</strong> új szellemi<br />
irányzatai azonban már nem csak azzal a problémával szembesültek, hogy újra nagy számban<br />
jelentek meg népnyelvi eredetű szavak a latin szövegekben, hanem azzal is, hogy az antik<br />
auktorok szókincse immár alkalmatlannak bizonyult olyan fogalmak jelölésére, melyek nélkül<br />
pl. a skolasztikus gondolkodás egyszerűen nem működhetett. Ekkor az a megoldás született,<br />
hogy az antik latin nyelv képzési szabályait tették normává, vagyis az újításnak szabályos<br />
latin szóból szabályos képzési módon kellett létrejönnie, s akkor minden további nélkül<br />
legitimitást nyert a magasabb rendű (irodalmi vagy filozóiai) írásbeliségben is. 40 Nem<br />
38 Sarbak, Prior General 251.<br />
39 Plezia, La structure. Prinz, Słownik.<br />
40 Norberg, Manuale 25-121. Bourgain – Hubert, Le Latin 15-70, különösen a ’Les tendances novatrices’ c.<br />
26
dc_145_10<br />
meglepő tehát, hogy a humanizmus idejéig, majd a műveltség megoszlása után az ún.<br />
kolostori irodalomban ezt követően is az újítások alapvetően antik latin elemekből építkeztek.<br />
A lengyel és a horvát szótár összehasonlításában az is megállapítható, hogy a valódi<br />
népnyelvi előzményből képzett latin szavak száma merőben alacsony, ellenben egyik-<br />
másiknak a használata igen kiterjedt. Ezek között idében az első feltehetőleg a ’iocuscidarius’<br />
volt, mely a 11. száz<strong>ad</strong> második felének társ<strong>ad</strong>almi fejlődését tükrözte. A szó minden<br />
valószínűség szerint a ’jókszedő’ (~ javak összegyűjtője) magyar szóból keletkezett az 1104.<br />
év előttre keltezett törvényben, miután vulgáris alakja (joccedeth) már szerepelt a László<br />
nevéhez kapcsolt ún. III. törvénykönyvben, 1077 előtt. Ez utóbbi törvénykönyv a vulgárnyelvi<br />
szót latinul is körülírta mint ’rerum fugitivarum collector’, így van annak némi valószínűsége,<br />
hogy a három <strong>ad</strong>at összefügg egymással. Kálmánnal a korábban jellemző kóborlás mint<br />
társ<strong>ad</strong>almi probléma megszűnt, a szó sem lehetett nagyon hosszú életű, forrásban<br />
mindenesetre többé nem fordult elő. Ezt követte időrendben egy, a 12. száz<strong>ad</strong> első<br />
harm<strong>ad</strong>ának a végére kiformálódó új társ<strong>ad</strong>almi csoport jelölésére az egyetlen olyan magyar<br />
szóból képzett latin alak, melyről kis túlzással állíthatnánk, hogy nemzetközi vándorszó lett, a<br />
lengyel szótár tanúsága szerint mindenesetre a középkori lengyel városokban a várost vezető<br />
előkelőnek a jelölésére szolgált, egyébiránt Nagy Lajos lengyel királyként is kibocsátott<br />
okleveleiben ill. ezek későbbi lengyel excerptumaiban fordul elő. 41 A ’iobagio’ szó sajátos<br />
módon újfent a ’jó’ melléknévből keletkezett, középfokra emelés után látták el az egyébként<br />
szabályos –io latin raggal, első latin előfordulása 1111-re, majd ezt követően 1116-1131<br />
közöttre tehető, amikor is a mellette szereplő „non ignobilis” (= nobilis) jelző talán az ekkor<br />
még nem elterjedt szót igyekezett latin megfelelővel magyarázni. A ’nobilis’ kifejezés maga<br />
is csak a 11. száz<strong>ad</strong> második felében tűnt fel, s a 13. száz<strong>ad</strong>ban vette csak fel azt a jelentését,<br />
mely a középkor végéig, sőt azon túl is jellemezte. 42 A ’iobagio’ igen nagy jövőre tekintett,<br />
egész szóbokor fejlődött ki körülötte ( coniobagio, coniobagionatus, iobagio, iobagionatus,<br />
iobagionalis, iobagionaliter, iobagionatus 3, iobagionissa), s emellett formagazdagsága<br />
mutatja, miként küzdött a latin betű a magyar hangok vissza<strong>ad</strong>ásával 43 . Mivel a jobbágy által<br />
jelölt társ<strong>ad</strong>almi csoportok messze túlélték a Mohácsi vészt, hihetőleg ez tekinthető a<br />
leghosszabb életű ilyesfajta szónak. 44 Még akkor is, ha a magyar szokásjog műszavaként<br />
keletkezett ’birsagium’ és származékai (’birsagio, -onis, birsagiare, birsagiensis, birsagiatio,<br />
alfejezet, 59 sk. Brunhölzl, Lateinische Sprache.<br />
41 Lex.Lat.Pol. V, fasc. 7 (41) (1982), 1032.<br />
42 A nobilis-ignobilis szópár első előfordulására ld. Bolla, A jogilag egységes 36-37, továbbá Tresz, Korjellemző<br />
53. A jelentés társ<strong>ad</strong>almi változást követő átalakulására ld. Zsoldos, Eléggé nemes 13-17.<br />
43 Erre máig alapvető: Kniezsa, Helyesírásunk, különösen 9-60.<br />
44 Tresz, Korjellemző 56-57, illetve Szilágyi, Anonymus-kérdés 19-20.<br />
27
dc_145_10<br />
birsagialis’) vetekedett vele az újkorig, de pályafutását a rendelkezésre álló <strong>ad</strong>atok szerint<br />
csak 1239-ben kezdte. A 13. száz<strong>ad</strong>ra szűkült le a magyar ’csöbör’ szóból képzett ’cibrio’<br />
latin alaknak az elterjedtsége, igaz akkor igen nagy számú forrás<strong>ad</strong>at igazolja a létét. Időben<br />
és térben is korlátozott volt a királyi várszervezet fontos kategóriáját jelölő ’hodnogio’, mely<br />
egy 1239-i eset kivételével csak és kizárólag az 1208-1235 között felvett vár<strong>ad</strong>i tüzesvaspróba<br />
bejegyzésekben szerepel, amiről egyébként tudnivaló, hogy a társ<strong>ad</strong>almi<br />
csoportmegnevezések egészen különös tárháza (valamelyest viszonylagossá is teszi az értékét,<br />
hogy kézirata nincs, pusztán abból a nyomtatványból ismert, melyben Fráter György 1550-<br />
ben közzététette. A 13. száz<strong>ad</strong>i gesztákban tűnik fel Hispánia nevének népetimológiás<br />
magyarázataként a magyar ispán szóból képzett ’ispanus’, ennek azonban a hétköznapi<br />
használata csak a 15. száz<strong>ad</strong> közepén kezdődött, a ’comes’ közismert és kiterjedt használata<br />
feltehetőleg némileg visszaszorította a kifejezés használatát. Az Anonymusnál vulgáris<br />
szórványként feltűnő ’aldumas’ két latin származéka ( aldamasium, aldomasintus 3) szintén<br />
nem tekinthetett nagy jövőre, egy-egy forrás használta őket a 14. száz<strong>ad</strong>ban, igaz, egyik az<br />
elején, a másik meg a végén. Az ’irharius’ (= irhatímár) is inkább eseti ötletnek látszik, bár<br />
érdekessé teszi, hogy az egyik legnevezetesebb formuláskönyvben, a Nyirkállói kódexben<br />
mar<strong>ad</strong>t fenn. Ezeken kívül még vagy három tucat magyar tőszóból latin képzővel latinosított<br />
alak fordul elő a forrásokban ( bocharius, bucharius, busgana, chapraga, chiapo, chizma,<br />
chuha, chyco, chyga, cologireta, cormanista, czipo, czipello, dalamana, duhna, ewrii (=<br />
őrök), fedalle, gerezna, istrango). Nehéz lenne állást foglalni abban, hogy a ’fertale’ és a<br />
’gallerium’ az eredetileg a magyarba is át<strong>ad</strong>ó németből közvetlenül, vagy magyar<br />
közvetítéssel került a latin nyelvbe. Ugyanez a helyzet a sokat vitatott ’cymerarius’ esetében<br />
is, ott sem egyértelműen eldönthető, hogy a francia vagy a már magyarrá vált szó volt-e a<br />
latin képzés alapja. 45 Végezetül a kenéz jelentésű ’canesius’ csak azért érdemel figyelmet,<br />
mert nem magyar anyanyelvűek gyártottak belőle latin szót, hanem Rogerius mester Carmen<br />
miserabiléje tartalmazza ezt a különös alakot.<br />
A megjelent kötetek mintegy 30 esetben indeclinabile vagy vox pro Latino usitata<br />
minősítéssel tartalmaznak valódi vulgáris szórványokat is. Ezeknek a köre azonbann<br />
bizonnyal nem lehet teljes, ezért gyakorlatban is jobban segítettük volna a magyarországi latin<br />
forrásokat olvasó idegen ajkú kutatót, ha ezek önálló címszóként való kezelése helyett a<br />
TESz, az Oklevélszótár és a Régi Magyar Glosszáriumok megfelelő helyeire utaltuk volna.<br />
45 Jakubovich , Nagy Lajos. Bertényi Iván: A magyarországi Anjouk heraldikájának néhány kérdése.<br />
Művészettörténeti Értesítő 35 (1986) 57 és 62 sk. Hoffmann, Bibliofilek 224: Jelenlegi ismereteink szerint az<br />
1320-1340-es évek szóhasználatában a 'cimier' – amiből a magyar 'címer' szó ered – sisakdíszt jelentett.<br />
28
Két eset azonban mégis elgondolkodtató, mert szem előtt tartván a középkori latin élőnyelvi<br />
sajátosságát, feltételezi az állandó interakciót a két nyelv között. Az egyik a ’grezin’, a másik<br />
pedig a ’haller’, mert az előzőre jelen gyűjtésemben előkerült egy ’grisinum, -i’, az utóbbira<br />
pedig egy ’hallense, -is’ alak, mindkettő semleges nemű.<br />
Az már régóta ismert tény, hogy a latin is <strong>ad</strong>ott át közvetlenül jövevényszavakat a<br />
magyarba, ezeknek a latin eredetét gyakran máig könnyű felismerni. 46 A mondatszerkezet és a<br />
szóalkotás módja esetén azonban gyakran nem könnyű eldönteni, hogy vajon latin képzéssel<br />
vagy magyar módszerrel állunk-e szemben. Jellemző esete ennek a számnevekkel szintaktikai<br />
viszonyt létesítő ragok és jelek nélkül, egyszerűen nominativusban összetett szavak csoportja.<br />
A magyar nyelvből ugyanis két olyan jelenség is gyanúba fogható lenne, mely hasonló<br />
jellemzőket mutat. Egyik az ősi, török népektől átvett steppei népnáv<strong>ad</strong>ási szokás, mely a<br />
törzsek számát tőszámnévként tette össze a vezértörzs nevével, s így alakította ki az új<br />
népnevet (így jött létre a középkori magyarországi forrásanyagból ismert hetumoger, azaz<br />
’hétmagyar’ népnév is). A másik a helynév<strong>ad</strong>ásnak az a különös módja, mely puszta<br />
személynevekből képző és rag alkalmazása nélkül alkotta meg az új helyneveket. Abban a<br />
tekintetben, hogy azok a szavak, melyek a latin forrásokban hasonló formát mutatnak, nem<br />
eredeztethetők egyik szokásból sem, gyanút ébreszthetnek az antik latin nyelv ’duumvir,<br />
decemvir, centumvir’ típusú kifejezései. A ’decemlanceatus’ mindenesetre meggondolandó,<br />
itt ugyanis nem tíz lándzsával felszerelt személyről van szó, hanem egy olyan tíz főből álló<br />
csoportról, akiknek maguk közül egyet kell lándzsával felszerelve a királyi h<strong>ad</strong>ba küldenie. 47<br />
Igen hasonló lehet a tízszemély, azaz a ’decempersona’ és a jogintézmény, a<br />
’decempersonatus’ esete is, de itt már a képzés valójában azonos a ’decemvir’-ével. Szintén<br />
számnévből és névszóból összetett főnév a ’millemagister’, amivel lehetséges tanulságai miatt<br />
az alábbiakban némileg bővebben foglalkozom.<br />
4. A ’millemagister’<br />
dc_145_10<br />
Közismert, hogy a német és a magyar nyelv egyaránt rendelkezik egy-egy olyan kifejezéssel,<br />
mely mindkét nyelvben azonos jelentésű tagokból s azonos módon van összetéve, s első<br />
ránézésre egyik a másik tükörfordításának látszik. A két kifejezés a német Tausendkünstler és<br />
a magyar ezermester. Az ezermester szót pozitív értelemben arra az emberre használjuk, aki<br />
sokoldalú, sokmindenhez ért, mivel azonban non omnia possumus omnes, negatív értelemben<br />
a sarlatánt értjük alatta. A francia, az angol és az olasz arra a fogalomra, melyet a fenti<br />
46 Fludorovits, Jövevényszavak 1-6.<br />
47 Az <strong>ad</strong>atokat ld. ALMA 1995, 79-80, valamint Supplementum, pars prima.<br />
29
kifejezések a német és a magyar nyelvben jelölnek, vagy körülírást használ ( jack-of-all-<br />
tr<strong>ad</strong>es, homme universel), vagy a bűvész, szemfényvesztő jelentésű szóval (prestidigitatore) él<br />
helyette. A német etimológiai és nyelvtörténeti középszótárak általában regisztrálják azt a<br />
tényt, hogy a Tausendkünstler eredetileg az ördög megnevezésére szolgált, s az ördögnek a<br />
ravaszságát, azt a képességét kívánta plasztikusan kifejezni, hogy az eredetileg jónak teremtett<br />
embert csalárd módon félrevezeti, s ezen tevékenysége során rendkívül sok alattomos eszközt<br />
képes felhasználni. Pusztán az eddig elmondottak ismeretében is legalább a patrisztikus korig<br />
visszanyúló fogalomtörténetet Meinolf Schumacher tárta fel, 48 aki megállapította és<br />
bőségesen illusztrálta példákkal, hogy a kérdéses kifejezés esetében a keresztény<br />
antikrecepció egy apró darabkájáról van szó, melynek kezdőpontja nem más, mint Vergilius<br />
Aeneise. Az Aeneis VII. énekében ugyanis a haragos Iuno istennő eképpen szól Allectóhoz, a<br />
viszályt szító alvilági démonhoz, akitől segítséget kér:<br />
Nincs olyan egy-szivü két testvér, kit harcba ne vinnél,<br />
ház, amelyet haragod fel nem dúl, gyászt, temetést küldsz<br />
és a családra csapást. A te elnevezésed ezernyi,<br />
s van vagy ezer cseled ártani ...<br />
(Lakatos István)<br />
„... tibi nomina mille, / mille nocendi artes.” 49 A hely keresztény<br />
átértelmezéséhez elvi alapot biztosítottak a 95. zsoltár azon szavai, melyek szerint „a<br />
pogányok istenei mind csak hamis démonok” (Ps. 95, 5). Ettől fogva a keresztény<br />
irodalomban az ezer féle mesterkedés rendszerint az ördög csalárdságának sokféleségét<br />
jelölte. Hogy az egyébként a teljességet jelentő ezres szám ezesetben a ’sok, nagyon sok’<br />
kifejezésére szolgál, Schumacher egy Petrus Chrysologus-hellyel igazolta. A beszédei folytán<br />
nagy hatású 5. száz<strong>ad</strong>i ravennai érsek, Nagy Szent Leó pápa bizalmasa egyik beszédében<br />
ugyanis e szavakkal fordult híveihez: „testvéreim, ... az ördög a gonoszságnak különb s<br />
különb fajtájával, a csalás sokféle módozatával ( multimoda arte fallendi) ... zavarja meg az<br />
emberek érzékeit ...” Bizonyos jelekből ítélve az egykori Vergilius-citátum már Augustinus<br />
idejére szólássá vált: több ízben is így használta leveleiben és költeményeiben az 5. száz<strong>ad</strong>i<br />
nolai püspök, Paulinus (’hostis noster, cui mille nocendi artes’), vagy az 500 körül biblikus<br />
eposzt költő Vienne-i püspök, Alcimus Avitus, és a 7. száz<strong>ad</strong>i, görögül is jól tudó, klasszikus<br />
műveltségű Malmesbury-i apát, Aldhelmus. Hieronymus a remeteséget odahagyó<br />
48 Schumacher, Teufel.<br />
49 Vergilius, Aeneis VII,337-338.<br />
dc_145_10<br />
30
dc_145_10<br />
Heliodorushoz intézett levelében hívta fel barátja figyelmét a kísértő veszélyekre,<br />
figyelmeztetéséhez egész kis bűnkatalógust állított össze. Szerinte az ördög mindig akkor<br />
tám<strong>ad</strong> az emberre, mikor az a legnagyobb biztonságban érzi magát tőle: „azért jár a<br />
nyomomban a fényűzés, azért tör rám a kapzsiság, azért akar Krisztus helyett istenem lenni a<br />
gyomrom, azért űz a vágy, hogy elmeneküljek a bennem lakó Szentlélek elől, hogy<br />
templomát beszennyezzem, mondom: nyomomban jár az ellenség, kinek ezer neve van, s<br />
ártásra ezerféle mesterkedése (cui nomina mille, mille nocendi artes), s én szerencsétlen,<br />
győztesnek vélem magamat, miközben éppen fogságba esek.” A 4. száz<strong>ad</strong>i, afrikai<br />
származású Zénó, veronai püspök is beszélt híveihez szóló prédikációiban az ördög számtalan<br />
különböző ártalmas mesterkedéséről: „egyeseket őrültté, másokat tébolyulttá, megint másokat<br />
gyilkossá, házasságtörővé, szentségtörővé, másokat meg vakká tesz a kapzsiság. Hosszú lenne<br />
egyenként végigvenni: különböző s számtalan módja van az ártásra (varias atque<br />
innumerabiles nocendi artes habet).” Augustinus a De civitate Deiben többször is szóba hozta<br />
az ördögi mesterkedést. Egyik helyen azokról a varázslókról beszélt, akiknek kedvükre van<br />
az ártalom ezer féle módozata (VIII,18): „azonban kétségtelenül szeretik ezeket a színp<strong>ad</strong>i<br />
gyalázatosságokat, amelyektől elfordul a szemérmetesség. Szeretik a gonoszok között a<br />
varázslóknak ezerféleképpen megnyilvánuló veszedelmes fogásait, amelyeket nem kedvel az<br />
ártatlanság (amant in maleficiis magorum mille nocendi artes). ” 50 Másutt meg azokról a<br />
tisztátalan lelkekről tett említést a hippói püspök, akik azért találták ki a jóslást, hogy az<br />
embereket ezzel a boszorkánysággal is hatalmukba kerítsék, egyebütt meg ugyanezen cél<br />
érdekében isteneknek <strong>ad</strong>ják ki magukat: „de azok a démonok, akiket ők isteneknek<br />
gondolnak, azt akarják, hogy olyan gonoszságot is beszéljenek róluk, amiket el sem követtek,<br />
csakhogy az emberi lelkeket ezzel a hiedelemmel mintegy hálóval körülfonják és magukkal<br />
hurcolják az előre meghatározott győzelemre. Akár olyan emberek követték el ezeket, akik<br />
örülnek, hogy az emberek tévelygését tetszéssel fog<strong>ad</strong>ják az istenek, ezért a gúny és a csalás<br />
ezer fortélyával azon mesterkélnek, hogy őket tiszteljék istenekként (se ... colendos mille<br />
nocendi fallendique artibus interponunt, II, 10). Vagy pedig egyáltalán egy ember sem<br />
követte el azokat a bűnöket, amelyeket azonban nagyon szívesen fog<strong>ad</strong>nak a gonosz lelkek,<br />
ha az istenekről ilyet gondolnak azért, hogy úgy lássék, mintha a bűn és a gyalázat<br />
elkövetéséhez a megfelelő példaképet az égből hozták volna a földre.” 51 A szerző<br />
stílusművészetét dícséri egy helyütt a vergiliusi eredetű szólás átformálása: a XIX,23-ban a<br />
50 Aurelius Augustinus püspöknek a pogányok ellen Isten városáról írt huszonkét könyve. Ford.: Dr. Földváry<br />
Antal. II. Pécs 1943, 150. Földváry A. Dombart Teubner-ki<strong>ad</strong>ása nyomán regisztrálta a Vergilius-citátumot!<br />
Dombart 348.<br />
51 Augustinus I, 126. Dombart itt is regisztrálta a Vergilius-locust, Földváry azonban ehelyütt nem jelzi.<br />
31
szokásos alak helyett nocendi milleformis astutiaról beszél a hippói püspök. Ami Augustinus<br />
nagy hatású művében a teológiai elmélet szintjén mar<strong>ad</strong>, az Sulpicius Severus vitája szerint<br />
Szent Márton életében valós tapasztalattá vált: az ördög ugyanis pogány istenségek különböző<br />
megjelenési formáit öltve magára kísértette meg Tours városának püspökét: „az ördög,<br />
amikor ezerféle ártó szándékú mesterkedéssel (mille nocendi artibus) próbálta a szent férfiút<br />
becsapni, gyakran a legkülönbözőbb formákban mutatkozott előtte. Megtörtént, hogy Juppiter<br />
vagy legtöbbször Merkur alakjában, gyakran meg Venus és Minerva formáját magára öltve<br />
jelent meg neki.” 52 A későbbi szentéletrajzokban is gyakori motívum az ezerféle módon<br />
mesterkedő kísértő. Életrajzírója szerint Szent Gutlac, a 714-ben meghalt angolszász remete<br />
egy lakatlan szigeten szintén számos kísértést és tám<strong>ad</strong>ást állt ki. Ezeket számos Aeneis-<br />
citátum alkalmazásával ecsetelte Crowland-i Felix, aki jól felismerhető módon alapul vette a<br />
régibb szerzetestörténeteket is. Egyik ilyen alkalommal Szent Gutlac az őt megtám<strong>ad</strong>ó breton<br />
rablóbandában felismerte az ezerféle mesterkedéssel és formában kísértő ősellenséget, akit<br />
azután egy pontosan meg<strong>ad</strong>ott zsoltáridézettel egy szempillantás alatt elűzött. A szólás<br />
hovatovább olyan nészerűségre tett szert, hogy szinte bibliai idézet rangjára emelkedett.<br />
Scriptum est-tel hivatkozott rá pl. az 5-6. száz<strong>ad</strong> fordulóján élt nagy hatású szónok, Arles-i<br />
Caesarius: „Ugyanis ki lenne képes akárcsak elgondolni, hogy ne mondjam, elősorolni, az<br />
ősellenség cseleit és csapdáit, akiről írva van, ezer a neve, és ezer ártalmas mesterkedése<br />
(dolos et insidias hostis antiqui, de quo scriptum est, 'cui nomina mille, et mille nocendi<br />
artes)”. Ugyanígy említi több alkalommal is a helyet Bingeni Hildegard a 12. száz<strong>ad</strong>ban. A<br />
Schumacher által felsorolt <strong>ad</strong>atok szinte vég nélkül szaporíthatók lennének a korszerű digitális<br />
<strong>ad</strong>atbázisok segítségével. Álljon itt még egy szép Karoling-kori hely, mivel ez a kor mint<br />
láncszem hiányzik a német szerző illusztratív anyagából. Alcuin, a Karoling-reneszánsz<br />
vezéregyénisége 798-ban e szavakkal fordult barátjához és pályatársához, Paulinus aquileiai<br />
püspökhöz: „Hőn buzgó szeretetetek az Örök Király táborát mindenkoron s mindenünnen a<br />
hit legyőzhetetlen pajzsaival vértezze fel, nehogy az ősellenség agyafúrt ravaszsága valamely<br />
oldalról gonoszságának utat találhasson hozzá. Bár neki ezer módja van az ártásra (mille<br />
habeat artes nocendi), sokkal inkább szükségszerű, hogy nekünk meg ezerféle módunk<br />
legyen a védekezésre, akik hiszünk abban, aki azt mondja: higgyetek, én legyőztem a<br />
világot.” 53<br />
dc_145_10<br />
52 Sulpicius 58.<br />
53 MGH Epist.Karol. II,221 (139): ’Semper ferventissima caritas vestra castra perpetui regis undique<br />
invictissimis fidei clypeis muniat, ne antiqui hostis versutia aliqua ex parte <strong>ad</strong>itum suae nequitiae invenire<br />
valeat. Etsi ille mille habeat artes nocendi, multo magis nobis necesse est mille habere artes defendendi,<br />
credentibus in eum, qui ait: 'Confidite, ego vici mundum!’<br />
32
dc_145_10<br />
Ettől a ponttól Schumacher figyelme elsősorban a középfelnémet <strong>ad</strong>atok elemzésére<br />
összpontosul, melyek a mi szempontunkból ehelyütt kevésbé érdemelnek figyelmet. A német<br />
szerző ugyanakkor átsiklik azon a tényen, mely a további fogalomfejlődés szempontjából<br />
kulcsfontosságú. A vergiliusi kifejezés ugyanis kiszak<strong>ad</strong> eredeti környezetéből, egy szavas<br />
maximává válik, s ily módon képezi alapját a német és a magyar kifejezésnek egyaránt. A<br />
fogalom újrafogalmazására abban a korban kerül sor, amikor a skolasztikus gondolkodásmód<br />
átalakítja a Karoling-korban kijegecesedett latin nyelvi normákat. Mivel a „mille” már a kései<br />
antikvitásban is szerepelt összetételben (pl. ’milleformis’), kézenfekvő volt, hogy a bonyolult<br />
körülírást egy rövid, egy szavas kifejezésbe vonják össze az analógia segítségével. Az új<br />
kifejezés a ’milleartifex’ lett. Úgy tűnik, a szót először Szent Meneleus Ménat-i apát (†720 k.)<br />
ismeretlen 11. száz<strong>ad</strong>i életrajzírója vetette pergamenre, talán ő maga alkotta. Azt írja a<br />
szentéletű apátról, hogy mivel munkálkodása Istennek is, az embereknek is kedves volt, azt<br />
„ille mille-artifex, callidus depravator recti operis” meg akarta zavarni. Más helyütt is<br />
használja a kifejezést, de ott is értelmező kíséretében („ille mille-artifex, diabolus”). 54 A 12.<br />
száz<strong>ad</strong> közepén Izsák stellai ciszterci apát (1147 -1178) használta szentbeszédében a<br />
’milleartifex’ kifejezést az ördögre 55 , majd Szent Norbert, magdeburgi érseknek, a premontrei<br />
rend alapítójának második, 1157-1161 között keletkezett életrajza említi meg többször is.<br />
Egyik hely szerint mikor a Norberthez özönlő művelt és írástudatlan tömegben ak<strong>ad</strong>t egy<br />
ember, aki Dániel próféta nyomán a világvége és az antikrisztus eljövetelét kezdte hírdetni,<br />
Szent Norbert leleplezte a hamis prófétát. „Rögtön, mihelyt észrevette az a lélek,” – írja a<br />
legenda, – „hogy az igazság és gyönyörűség hallgatói rajtakapták, amilyen mesterkedő<br />
ezermester (ut est milleartifex artificiosus), a csálárdságnak más fajtáit kutatja.” 56 Később egy<br />
csöndes téli éjszakán az égi reményről és a boldogság dicsőségéről beszélgetett társaival,<br />
egyesek szomjúságának az oltására vízért küldte a testvéreket, de amikor azok visszaérkeztek,<br />
kérdőre vonta őket, hogy miért hoztak tisztátalan vizet. Azok tiltakoztak ugyan, de miután<br />
fényt gyújtanak, kiderül, hogy egy szörnyű nagy béka ül az edény fenekén. Ezután a testvérek<br />
annak rendje s módja szerint megrémültek, hogy télen efféle féreg nem szokott lenni, meg a<br />
forrás is, az edény is tiszta volt. Szent Norbert a megnyugtatásukra a következőket mondta:<br />
„testvéreim, mit csodálkoztok? Az ezermester az a semmirekellő lélek (milleartifex est ille<br />
spiritus nequam), aki ellenségesen üldöz bennünket. De vessétek el őt, mert nagyobb az ő<br />
54 Sumacher, Teufel 70-7.<br />
55 Sumacher, Teufel 71.<br />
56 MPL 170, 130 B: ’Porro dum ab auditoribus veritatis et dulcedinis falsus ille spiritus se ex parte deprehendi<br />
cerneret, ut est mille artifex artificiosus, deceptionis alia genera exquirit’.<br />
33
avaszságának és furfangjának kevélysége, mint az ereje. 57 Szent István királyunk sógorának,<br />
az 1146-ban kanonizált II. Henrik császárnak az életrajzát a 13. száz<strong>ad</strong> elején egy harm<strong>ad</strong>ik<br />
toldalékkal látták el, melyben a Henrik életéből egyébként hiányzó mirákulumokat pótolták.<br />
Ebben a toldalékban is több ízben találkozunk a vizsgált kifejezéssel: „mivel azonban ezen a<br />
módon semmit sem ért el ez az ezermester, akiket így a vétekre nem sikerült rávennie, azokat<br />
másfajta csalárdsággal próbálta rászedni.” 58 A képes kifejezést a világkrónika és<br />
szentbeszédíró, Martinus Polonusként is ismert Troppaui Márton is előszeretettel alkalmazta<br />
szentbeszédeiben. Az 1278-ban elhúnyt domonkos szerző sermogyűjteménye oly nagy hatást<br />
ért el, hogy számos kézirata mellett 1484-ben Strasbourgban nyomtatásban is megjelent.<br />
Szerinte a démont azért nevezik „ezermesternek, mert végtelen számú mesterkedést ismer<br />
arra, hogy megcsalja” az embert. 59 A 13. száz<strong>ad</strong>ból Schumacher egy középfelnémet<br />
szentbeszédben talált egy olyan <strong>ad</strong>atot is, melyben a ’milleartifex’ kifejezés együtt szerepel a<br />
vergiliusi citátummal, s az egészet a hitszónok németre is lefordította. Egyet érthetünk a<br />
német szerzővel abban, hogy a hely világosan árulkodik a ’milleartifex’ vergiliusi<br />
eredetéről. 60 A kifejezés útja innét már a 15. száz<strong>ad</strong> második felének népszerű vallásos<br />
irodalmába vezet: számos németalföldi szentbeszéd-gyűjteményben és népszerű teológiai<br />
<strong>értekezés</strong>ben kimutatható a használata. Ismereteink szerint a latin formát itt alkalmazta<br />
először emberre Willen van Berchen Gelder város krónikájában 1480-ban. 61 A 15. száz<strong>ad</strong><br />
végén egy lengyelországi oklevél, tehát egy alapvetően a használati írásbeliség körébe tartozó<br />
szöveg, egy nő öngyilkosságával kapcsolatban már magyarázat és körülírás nélkül használta a<br />
kifejezést, összetéve egy újabb elemmel, a ’magister’-rel: „mulier ... persuasu milleartificis<br />
magistri ducta laqueo ... se <strong>ad</strong> trabeam ... suspendit.” 62<br />
A vergiliusi ihletésű kifejezés az Ernst-kódex tanúsága szerint Szent Márton<br />
életrajzában már a 12. száz<strong>ad</strong>ban jelen volt Magyarországon 63 , s egy 1233. évi oklevél az<br />
ördög mesterkedését ars nepharianak 64 nevezi. Első biztos hazai előfordulsása a<br />
későközépkor nagy krónikaszintéziséből, Thuróczi János munkájából mutatható ki. Itt a<br />
kancelláriai latin nyelvhasználat jeles képviselője a huszita kezdetekről írja: „Volebat enim<br />
milleartifex illos, quos sui cultus voluptas non capiebat, saltem prodigiorum irretire ostentis,<br />
57<br />
MPL 170, 1315 A: ’Quid ... fratres miramini? Milleartifex est ille spiritus nequam, qui inimicando nos<br />
persequitur, sed proicite eum, quia maior est eius versutiae et subtilitatis arrogantia, quam fortitudo’.<br />
58<br />
Sumacher, Teufel 70-71.<br />
59<br />
Lex.Lat.Pol. VI (fasc. 3,47) 1987, 326.<br />
60<br />
Sumacher, Teuel 70.<br />
61<br />
Lex. Lat. Ned. I (1977) 582.<br />
62<br />
Lex. Lat. Pol. VI, fasc. 3, 47 (1987), 326.<br />
63<br />
Varjú, Legendae 54-56.<br />
64 PRT I, 718.<br />
dc_145_10<br />
34
quod et factum est.” (764; 209. cap.). A helyhez sem a latinos műveltségű Mályusz Elemér<br />
kommentárja, sem a középlatinista filológus Horváth János kommentárja nem fűzött<br />
magyarázatot, a legújabb fordítás készítője, Bellus Ibolya a ’milleartifex’ szót Vergiliustól<br />
sugalmazott kifejezésként magyarázta, hivatkozva az Aenesi megfelelő helyére (389. o. 70<br />
jz.). A fordítónak – mint láttuk – abban kétségtelenül van némi igaza, hogy a szó története<br />
Vergiliusig vezethető vissza, abban azonban bizonyosan téved, hogy onnét is honosodott<br />
volna meg. A ’milleartifex’-hez képest ugyanis van egy a mi szavunkhoz közelebb álló<br />
kifejezés is, ti. a ’millemagister’.<br />
dc_145_10<br />
Nehéz lenne pontosan meghatározni, hogy mikor és mi módon jutott el<br />
Magyarországra a középlatin ’milleartifex’ kifejezés. Nem kizárt, hogy a premontreiek hozták<br />
rendalapítójuk életrajzában, s akkor talán a népnyelvi tükörszó is megszülethetett ebből<br />
valamelyik premontrei apácák számára készült fordításban a 16. száz<strong>ad</strong> elején. Szerepel<br />
azonban a szó a 15. száz<strong>ad</strong> végi magyar obszerváns hitszónok, Temesvári Pelbárt Európa-<br />
szerte népszerű (a mohácsi vészig Hagenauban, Párizsban, Velencében és Strasbourgban<br />
mintegy 20 ki<strong>ad</strong>ást megért) mariológiai szentbeszédgyűjteményében, a Stellariumban.<br />
Köztudott, hogy a neves prédikátor munkáit az írátudatlan nép és az egyszerű lelkészkedő<br />
papság szem előtt tartásával írta. Nyilván nem véletlen, hogy a gyűjtemény számos darabját a<br />
magyar nyelvű kódexirodalomba is átültették a 16. száz<strong>ad</strong> elejének többnyire névtelen<br />
fordítói: viszonylag szöveghű fordításokat találunk a Teleki-, Kazinczy-, Tihanyi- és a<br />
Horvát-kódexekben. A szerző a 11. könyvben Mária igen nagy méltóságáról és kiváltságairól<br />
értekezett, és az egyik fejezetben Mária folttalan tisztaságát magasztalta. Mária Pelbárt szerint<br />
olyan fokú tisztaságot nyert Istentől, hogy belül a lelke kísérthetetlen volt, „kívülről azonban<br />
alkalom<strong>ad</strong>tán öt érzékszerve vagy az ördög őt is megkísérthette, aki ezermestere a kísértésnek<br />
(qui est milleartifex in tentando), s aki még Krisztus megkísértésétől sem retten vissza.” 65 A<br />
11. könyv elkerülte a fennmar<strong>ad</strong>t fordítások tanúsága szerint a fordítók figyelmét, talán az<br />
érdeklődésüket is, így a közvetlen láncszemet nem tudom meghatározni. Ha Temesvári<br />
Pelbárt mellé felsorakoztatjuk a fentebb idézett helyeket, mindenesetre feltűnő, hogy jelentős<br />
része az előfordulásoknak népszerű egyházi műfajban, legtöbbnyire szentbeszédben született.<br />
Minden valószínűség szerint ezen az úton jött létre a magyar ’ezermester’ szó is. Pais Dezső<br />
ugyan 1967-ben még német tükörszónak gondolta, történeti etimológiai szótárunk mindkét<br />
változata már úgy ítélte meg, hogy a német és a magyar szó egymástól függetlenül jött létre.<br />
Pais álláspontja a fentiek fényében valóban tarthatatlan, de a TESz szócikkírójának sem<br />
65 PELB.TEM. Stell. p.183 r : ’Potuit ergo et Virgo Beata tentari saltem ab extrinseco occasione accepta per<br />
quinque sensus vel a diabolo, qui milleartifex in tentando, qui etiam ipsum Christum non fuit reveritus tentare.’<br />
35
<strong>ad</strong>hatunk fenntartás nélkül igazat, a két kifejezés keletkezése nem teljesen független<br />
egymástól, hisz mindkettő a középlatin ’milleartifex’ tükörfordításával jött létre, mondhatni<br />
annak a tükörszavai. 66 Két későközépkori szójegyzékünk is ugyanazokkal a német és magyar<br />
kifejezésekkel <strong>ad</strong>ja vissza a latin artifex szót: Murmelius (1533, Krakkó) és Verancsics<br />
Faustus (1595, Velence) szótárai egyaránt ú gy vélik, hogy az artifex magyar megfelelője a<br />
mester, német megfelelője a Kunstner/Kinstler. 67 Az ezermester legkorábbi magyar<br />
előfordulásai a Magyar Nyelvtörténeti Szótár szerint szintén azt támasztják alá, hogy<br />
ezermester szavunk hátterében az ördögre alkalmazott kép bújik meg. M<strong>ad</strong>arász Márton<br />
1635-ben Lőcsén ki<strong>ad</strong>ott szent elmélkedései csakúgy a sátán ezermesterségét emlegetik,<br />
miként Comenius mester 1697-ben megjelentetett szótára, vagy Miskolci Gáspár 1702-es<br />
jeles v<strong>ad</strong>kertje, s még Faludi Ferenc 18. száz<strong>ad</strong>i munkáiban is a sátán az ezermesterség<br />
megtestesítője. 68 A profán értelem minden bizonnyal csak a legutóbbi két száz<strong>ad</strong> során<br />
alakulhatott ki.<br />
Egy Vergilius tollán született képet az egyházatyák átértelmeztek az ördögre, s a<br />
kifejezés előtt ezzel nagy perspektívát nyitottak. Ezt követően a 12. száz<strong>ad</strong> skolasztikus<br />
nyelvelmélete a körülírást egy szóba sűrítette s elszakította eredeti szövegkörnyezetétől,<br />
sokáig azonban csak értelmezőkkel használták. 69 A 13. száz<strong>ad</strong>ban német nyelvterületen ill. a<br />
15. száz<strong>ad</strong> második és a 16. száz<strong>ad</strong> első felében magyar nyelvterületen azután a középlatin<br />
kifejezésből tükörfordítással a későközépkor hozta létre a Tausendkünstler és az ezermester<br />
szavakat. A tükörfordítás láthatólag azon a két nyelvterületen történt meg, ahol a hithírdető<br />
irodalomnak a legnagyobb tere nyílt és a legnagyobb hatást tudta kifejteni: ezesetben tehát a<br />
középlatin szó közvetítője a népnyelvbe kétséget kizáróan a sermo-irodalom volt. A hosszan<br />
ecsetelt történet eszerint két fontos tanulsággal jár. Az egyik, hogy a középlatin kifejezés<br />
történeti formálódásának hosszú útján nyelvi eszközökkel összekötötte az antikvitás és a késő<br />
középkori Magyarország műveltségét, a szavak mögött tehát igen távoli művelődéstörténeti<br />
háttér áll. A másik, hogy a közönségével feltételezhető intenzív kapcsolata miatt a<br />
sermoirodalomnak igen nagy jelentőséget kell tulajdonítanunk a hazai latinság fejlődése és<br />
összetétele tekintetében, ajánlatos lesz tehát a jövőben a teljes rendelkezésre álló korpuszt<br />
feldolgozni.<br />
dc_145_10<br />
66<br />
TESz I,820. EtWbUng. I (1992) 346. Pais: Mny 63 (1967) 135.<br />
67<br />
RMG 490-491.<br />
68<br />
Szarvas – Simonyi, Szótár II,788.<br />
69<br />
Az értelmező használata annak a jele, hogy a beszélő nem biztos abban, hogy a közönsége megérti szavait, ld.<br />
példának erre Lodomér érsek nevezetes levelét a ’non tam sancti- quam antimonialis’-ról: Szovák, Tracce.<br />
36
5. Az egyedi használatú szavak<br />
dc_145_10<br />
Az új szóalakok és jelentések, mint a Supplementumból jól látszik, akkor igazán meggyőzőek,<br />
ha a képzés szabályosságán túl további <strong>ad</strong>atok is igazolják magyarázatukat. Az mindenesetre<br />
első megközelítésre is jól látszik és lényeges tapasztalat, hogy azokban az esetekben, amikor<br />
egyedi előfordulás van feltüntetve a szótári szócikkben, s a szóra újabb forrás<strong>ad</strong>at is előkerül,<br />
az értelmezések rendszerint jól kiegészítik egymást. Gyöngyösi Gergely munkáját Horváth<br />
János irodalomtörténete nyomán hagyományosan a kolostori latinság körébe sorolhatjuk.<br />
Ennek fontos jellemzője, hogy intenzíven hatottak rá a humanizmus nyelvszemléletéből eredő<br />
jelenségek, de annak esztétikai szempontját nem tette magáévá, azaz továbbra is a<br />
skolasztikus nyelvelmélet alapjaira helyezkedett. A megállapítás első felét azok az esetek<br />
támasztják alá, amikor a szó létét Gyöngyösié mellett humanista szerzőtől származó<br />
forrás<strong>ad</strong>at is alátámasztja, de más nem (ilyen pl. a ’ius’ [= leves], ahol Galeottóval találkozik<br />
a pálos szerző, a ’commentari’, ahol Bonfinivel és Vár<strong>ad</strong>i Péterrel [bár más értelemben], a<br />
’complexio’, ahol többek között Hagymási Bálinttal, vagy a ’dediscere’, ahol meg éppen<br />
Ianusszal). Az említett ’ius’ arra is rávilágít, hogy a humanistákkal közös volt a mindennapi<br />
élet jelenségeinek megnevezésére irányuló törekvés (ilyen egyedi előfordulások<br />
Gyöngyösinél a ’botum, cerussa’ stb). A találkozásra azonban jellemzőbb eset, amikor saját<br />
egyházi környezetén belül használ azonos, de egyébként egyedi vagy ritka kifejezéseket.<br />
Gyöngyösi ilyen szempontból a értelemszerűen teológusokkal (Szt. Gellért, Cerbanus), de<br />
leginkább az obszerváns prédikátorokkal mutat nyelvi egyezést, ami fontos megerősítése a<br />
kolostori latinság fogalmának (pl. csak Pelbárttal közös a használata a ’historialis, intellectio,<br />
involuntarius, irreligiosus’ stb. szavaknak, de például a Pécsi egyetemi beszédek néven ismert<br />
sermo-gyűjteményével az ’impossibilitas’). Ami azonban még ennél is feltűnőbb, hogy<br />
Gyöngyösi számos esetben egyedi módon gyarapította a latin szókincset, olyan esetekben pl.<br />
mint a ’candicatio, corrigibilitas, deceptrix, despectus 3, disciplinatus 3, distorte,<br />
eiaculatorius, eiector, emendatorius, excultor, exhonoro, frixare, fucate, imbecillare,<br />
impeditivus, incensare, incoinquinatus, independenter, indigestibilis, inebrietas, ingrassari,<br />
insperato, instructivus, Iobicus, iuncus’. Ezek a szavak egyedül az ő szövegeiből<br />
dokumentálhatóak, jelentős részük különösebb magyarázatot nem igénylő módon a<br />
skolasztikus nyelvszemlélet képzési elvein alapul. Ha mármost számba veszem azokat az<br />
egyedi előfordulásokat is, melyek a Supplementumban szerepelnek a pálos szerző neve alatt, a<br />
fentebb mondottak csak még erősebb alátámasztást nyernek. Gyöngyösi újabban feldolgozott<br />
munkáiból származik az előzőekben felsorolt 25 kifejezéshez hasonlóan további 33 szó:<br />
’absinthiare, aequanimis, asininus, basse, bissextilis, burdo, caste, celatio, complusculus,<br />
37
dc_145_10<br />
compunctivus, consolativus, contenebrare, contemnere, conventualiter, corviger, definitorius,<br />
delatus, despicabilis, discretus, discussor, edentulus, elucubrare, examinanter, fenestripar,<br />
fiscella, flebotomia (= phleb -), frontisecus, gemmicula, habituatio, illicitare, indiscusse,<br />
infrigero, inspirative, intellegibilis’. Az utóbbi felsorolásban is feltűnőek a rendi életre és<br />
szervezetre vonatkozó egyedi kifejezések (’conventualiter, definitorius, discretus, habituatio,<br />
indiscusse’), melyek szükségszerűen arra irányítják a figyelmet, hogy a szóhasználat mögött<br />
esetleg eszmei törekvések is megbújhattak. Önmagában az a tény, hogy az egyes<br />
szerzetesrendek sajátos terminológiát alakítottak ki a rendi szervezetre, nem különös,<br />
mondhatni a mindennapi élet követelményének tekinthető. 70 A ferencesek sajátos jelentésben<br />
használták a ’custodia’ (= őrkerület, redni szervezeti egys ég) és a ’commissarius,<br />
commissariatus’ szavakat 71 , a domonkosok a ’contrata’-t szótárunkban eddig nem<br />
dokumentált módon szintén ’rendi kerület’ értelemben alkalmazták 72 , a becések a prépostnak<br />
<strong>ad</strong>tak csak rájuk jellemző tartalmat. Ha azonban az említett pálos előfordulásokhoz<br />
hozzávesszük még azt a három esetet is, amikor a szintén újonnan feldolgozott H<strong>ad</strong>nagy<br />
Bálintéval egyezik Gyöngyösi szóhasználata (’contutari, generalatus, coenobialis ’), csak<br />
megerősödik előbbi benyomásunk. Mind Gyöngyösiről, mind H<strong>ad</strong>nagyról az irodalomtörténet<br />
tanítja, 73 hogy szellemi tevékenységük a rendi fegyelem és szellem megújítására<br />
összpontosított. A mirákulumjegyzék összeállítása és a rendi történetírás egyaránt arra<br />
irányult, hogy a dicső múlt felvillantásával a szomorú jelen szerzeteseit heroizmussal töltsék<br />
el. Különösen a ’coenobialis’ melléknévnek tulajdoníthatunk e tekintetben jelentőséget, mert<br />
nem csak a két neves középkorvégi pálos munkáiban fordulnak elő, hanem a rendi<br />
oklevelezés egyes darabjaiban is, így óhatatlanul azt a benyomást keltik, hogy a<br />
’remete(kolostor, -ház stb.)’ értelmű szó következetes használata a rendi írásbeliségben a<br />
sajátos rendi öntudat egyik legfontosabb megnyilvánulása kellett legyen.<br />
Amellet sem érdemes megjegyzés nélkül elmennünk, hogy az újonnan feldolgozott<br />
munkákból előkerült <strong>ad</strong>atok egy-egy szerzőre vagy műveltségi körre (pl. kolostori latinitás)<br />
nézve sajátos egyezéseket mutatnak. Aligha csodálkozunk azon az elmondottak fényében,<br />
hogy az ’incorrigibilitas’ szó újfent Gyöngyösinél tűnik fel, miután egy másik munkájában is<br />
70 Sokat várhatunk ebben a vonatkozásban a rendi formuláskönyvek közzétételétől (tudomásom szerint Sarbak<br />
Gábor a Liber viridis, Molnár Antal a Szűcs Jenő által már sok tekintetben kiaknázott ferences levelezőkönyvek<br />
ki<strong>ad</strong>ásán dolgozik). Fontos hoz<strong>ad</strong>éka lehet ezeknek a munkáknak a rendi vokabulárium összeállítása.<br />
71 LLMAeH s.v. Szovák, Győri őrség 17. A ’commissariatus’-ra ld. Supplementum, pars prima.<br />
72 Gabriel ... episcopus ... anno Christi 1501 ... preterea per singulos conventus contrate nostre legavit scutellam<br />
unam argenteam: c.1524 M.Sion 1867 p.605. Nam quilibet conventus tocius contrate dilatus est illis ex bonis in<br />
numero <strong>ad</strong> minus vigintiquinque florenorum: Ibid. p.606. Vö. Ipolyi megjegyzésével a 671. oldalon utalássa<br />
DuC II,576-ra.<br />
73 Sarbak, Prior General. Tarnai, Irodalmi gondolkodás 103-155.<br />
38
használta azt 74 , ellentéte, a ’corrigibilitas’ pedig – fentebb láthattuk – szintén az ő<br />
kifejezéskincséhez tartozik.<br />
A szerzetesek közötti kummunikációban is feltűnnek olyan szavak, melyeket más<br />
forrástípúsokból nem remélhetünk, egyelőre nem is találtunk. Az intézményrendszeren belüli<br />
szolidaritás egyik fontos eszköze lehetett az a sajátos nyelvi usus, melyet a szerzethez<br />
tartozók maguk között használtak. Ennek egyik ékes tanúbizonysága az az oklevél, mely a<br />
pálosok kézikönyvében, a Liber viridisben mar<strong>ad</strong>t fenn, és a bencésekkel való viszony<br />
rendezésére irányult. Magát a szöveget ígérvényként a bencések, eddig ismeretlen<br />
reformkáptalana állították ki 1395-ben, különös benne a beöltözésre és a habitus-használatra<br />
utaló kifejezésanyag:<br />
Obligatoria, quod nullus frater heremita in ordinem Sancti Benedicti accipiatur et<br />
acceptus extr<strong>ad</strong>ari debeat:<br />
Nos Emericus Pechwar<strong>ad</strong>iensis, Henricus Sancti Benedicti de Iuxta Gron, alter<br />
Henricus Zuburiensis et Iohannes de Batha monasteriorum abbates presidentes capitulo<br />
generali venerabilium dominorum abbatum nigri ordinis Sancti Benedicti in provincia<br />
Hungarie existencium notum facimus universis et singulis, quorum interest seu interesse<br />
poterit, quod nos de voluntate et consensu omnium et singulorum predictorum<br />
dominorum abbatum religiosis viris Sancti Pauli primi heremite de Noztre et de Thold in<br />
persona ordinis ipsorum vigore litterarum apostolicarum universas et singulas personas,<br />
quas dixerint et notaverint de ordine ipsorum <strong>ad</strong> nostrum ordinem fuisse translatas et<br />
ipsius nostri ordinis habitu habituatas, a nobis instanter requirentibus et ipsis restitui<br />
postulantibus in quibuscumque monasteriis ordinis nostri ipse persone residere<br />
dinoscuntur et qualicumque emineant dignitate, statu seu condicione, spopondemus et<br />
tenore presencium spondemus <strong>ad</strong> festum Beati Adalberti martiris proxime venturum in<br />
Strigonium et in presenciam reverendissimi in Christo patris, domini Iohannis<br />
archiepiscopi ecclesie Strigoniensis et iudicis sui per ipsum <strong>ad</strong> hoc delegandi seu<br />
subdelegandi, procul mota qualibet occasione seu dilacione mittere et destinare, ita<br />
videlicet, ut si examinante sano iudicio dictorum domini archiepiscopi et sui iudicis<br />
supr<strong>ad</strong>icte persone seu alique ex ipsis in prefato nostro ordine decrete fuerint legittime<br />
posse permanere, tunc cum quiete <strong>ad</strong> loca ipsarum in ipso ordine habita libere et<br />
expedite remeabunt; si autem non fuerint <strong>ad</strong> nostrum pertinere ordinem declarate et <strong>ad</strong><br />
ordinem prefatorum fratrum heremitarum transferri debere iudicate, tunc deinceps nullus<br />
ex eisdem personis, sive fuerit abbas, sive non, in aliquo loco seu monasterio nostri<br />
ordinis <strong>ad</strong> residendum erit acceptandus. Datum in prefato capitulo secundo die festi<br />
Beati Luce ewangeliste <strong>ad</strong> Sanctum Andream de Wysegr<strong>ad</strong> celebrato. Anno Domini<br />
millesimo tricentesimo nonagesimo quinto. 75<br />
Mint fentebb mondottam, Szent Gellért Deliberatiojának szóhasználata egészen<br />
különleges színfoltja a magyarországi latinságnak. 76 Mivel a hazai írásbeliség első<br />
74 LLMAeH s.v. és GREG.GYÖNGY. Constit. p.143.<br />
75 Df 286489 fol. 56v. Egykorú feljegyzés a bal margón a szöveg elején: Valet; a végén: 1395.<br />
76 Nemerkényi, Szent Gellért.<br />
dc_145_10<br />
39
korszakának legterjedelmesebb szövege, rá<strong>ad</strong>ásul a bibliakommentár műfajának egyedülálló<br />
darabja irodalmunkban, aligha csodálkozhatunk azon, hogy a Magyarországi Latinság<br />
Szótárának második leggyakrabban idézett szerzője ( az eddigiekben összesen mintegy 3100<br />
esetben hivatkozott rá a Szótár). Az korábban sem volt kétséges a kutatástörténetben, hogy<br />
Gellérttel Itália latin nyelvhasználata érkezett el hazánkba, összevetve azonban a 11. száz<strong>ad</strong><br />
elejének másik itáliai hullámát dokumentáli veszprémi alapítólevéllel 77 , első ránézésre<br />
megállapítható, hogy Itálián belül is különös összetételű nyelvvel van dolgunk. 78 Ez részben a<br />
szerző velencei származásából <strong>ad</strong>ódik, az általa használt kifejezések között vannak olyanok<br />
(mindenek előtt a ’favolare’ ige és az ’instantaria’ főnév 79 tekintehők ilyeneknek), melyek<br />
valójában itáliai (= olasz) szavak latinosítás használatából erednek. Összesen 177 esetben<br />
állapítható meg bizonyossággal, hogy Gellért a munkájában egyedi alakban használt egy-egy<br />
szót. A teológusok későbbiekben is jellemző vonzódásával fordult a természeti /<br />
természettudományos ismerete felé. Állattani szótárát nemrégiben állították össze, 80 ebbe a<br />
körbe sorolhatók állatnevekből továbbképzett szavai, mint ’accipitrinus, columbiliter,<br />
corviliter, corvinus, ericius, hirciliter’, de ide sorolhatók a drágakövek (’amethystus, beryllus,<br />
chrysolithus, chrysoprasus, hyacinthus’), a szelek (’altanus, Circius, euroauster, Favonius’)<br />
valamint a csillagképek és csillagászati jelenségek (’Arctophylax, canicula, Hy<strong>ad</strong>es,), továbbá<br />
a tudományágak (’geometrica ,’ az ’arithmetica’ használatában Temesvári Pelbárttal<br />
találkozik) megnevezései. Tudományos érdeklődésének bizonyítékai a retorikai műszavak<br />
(’allegoria, allegorizo, anagoge, figurate, formativus, hyperbolicus’) és a görög eredetű szavak<br />
(’aion, anasceuicus, anomalus, delta, dissologice, dissologicus, hieromysta 81 , holocaustoma’),<br />
utóbbiak még abban az esetben is, ha egyébként ma már nagyfokú biznyossággal állítható,<br />
hogy görög ismereteit Gellért közvetítő forrásból (többek között Isidorus enciklopédiájából és<br />
Pseudo Dionysius Areopagita teológiai összefoglalásának latin fordításából) vette. 82 A<br />
magyar történetkutatásban is komoly érdeklődést váltott ki Gellért eretnekjegyzéke, már csak<br />
azért is, mert a történeti és külföldi eretnekmozgalmak mellett egy hazai eretnekségről is<br />
beszámol, sőt ennek a főbb állításait is ismerteti. 83 A történeti eretnekségek megnevezéséről<br />
77<br />
DHA I, 54-58.<br />
78<br />
Az az feltételezés, mely az Új Magyar Irodalmi Lexikon (szerk.: Péter László. Budapest 2000, 955) második<br />
ki<strong>ad</strong>ásában is napvilágot látott, miszerint esetleg Gellért írta volna István király Intelmeit, nyeli okoból teljes<br />
biztonsággal kizárható.<br />
79<br />
Déri, Szent Gellért 388.<br />
80<br />
Déri, Állatok.<br />
81<br />
Redl , Problémák 212, felveti a ’hieromista’ szóval kapcsolatban, hogy eredete latin forrásból egyelőre nem<br />
tisztázott.<br />
82 Redl, Problémák 211-213.<br />
83 Redl, Problémák. Gerics, Egyház 88-114.<br />
dc_145_10<br />
40
már rég kiderült, hogy ezek nagyrészt Isidorus enciklopédiájából származnak, neveiket<br />
azonban – mivel nem egyenes idézetben szerepelnek – a hazai latinitás részeként tartjuk<br />
számon (’ agnosticus, alogii, angeliani, antropomorphitae, apostolici, aquarius, artotyritae,<br />
cataphrygii, cathari, encratitae, gnosticus, Hermogenianus’). Az olasz eredetű és tudós<br />
forrásból eredő szavak használata mellett azt is megállapította a filológiai kutatás, hogy<br />
Gellért törekedett az egyedi megfogalmazások és megnevezések alkalmazására. Katénás<br />
gondolatmenetét, gondolatainak hullámzását nem csak különös mondatfűzései és szövegének<br />
rímes elemei, de egyedi hangzású kifejezései is fokozottan érzékletessé tették a hallgatók<br />
számára. 84 A Cantica canticorum ószövetségi könyvének megnevezésére pl. több más<br />
megjelölés mellett a ’Fescennium’ városnévből képzett antik eredetű költészeti műszót is<br />
használta, melynek jelentése a nyugati latin nyelvhasználatban lassanként a nászdaltól a<br />
bölcsődalig terjed, Gellérténél egyértelműen a „lakodalmas, nászdal” értelemben. 85 Anélkül,<br />
hogy H<strong>ad</strong>nagy Bálintról komolyan feltételeznénk, hogy olvashatta a Magyarországon<br />
recepcióval 86 nem bíró Deliberatiót, akár azt is mondhatnánk, volt kitől tanulnia, hisz egy<br />
írásában a számára – úgy látszik – nem különösképpen rokonszenves Legenda Aureát ’afféle<br />
csúfolódó írásnak vagy gyászos koholmánynak’ nevezte, 87 amivel tulajdonképpen Gellért<br />
egyedi használatához társul szegődött. A csanádi püspök mar<strong>ad</strong>ék egyedi használatú szavai<br />
feltűnő vonzódást mutatnak az expressivitást erősítő partikulák (igekötők stb.), a túlképzés és<br />
a fosztóképző használata iránt. Ezen egyedi, mostanáig csak Gellért munkájából dokumentált<br />
szavak jegyzéke a következő:<br />
84 Boronkai, Cerbanus 141.<br />
85 Déri: Szent Gellért 388. Déri, Tekintetes.<br />
86 Gerics (Állam 98.) joggal teszi fel, hogy az ősgeszta, de legfőképp az ős-Gellért-legenda írója még ismerhette<br />
a személyes irodalmi hagyatékot.<br />
87 Supplementum s.v.<br />
dc_145_10<br />
41
aculeatus<br />
<strong>ad</strong>iosum<br />
<strong>ad</strong>orabilis<br />
<strong>ad</strong>orsio<br />
<strong>ad</strong>versatrix<br />
affatim<br />
affurcilare<br />
angelice<br />
anulator<br />
archileviticus<br />
aspirator<br />
assuete<br />
avolans<br />
bastire<br />
beatrix<br />
belligeratio<br />
bisulcus<br />
boniformis<br />
assimilatio<br />
auditio<br />
beatificus<br />
bestialiter<br />
cartallum<br />
cernibilis<br />
cervicositas<br />
cherubinalis<br />
cimex<br />
circulosus<br />
circumprehendo<br />
circumstantiare<br />
clatrum<br />
coaequalitas<br />
coaeternitas<br />
collaboro<br />
collegius<br />
comparcum<br />
concatenatio<br />
conclaresco<br />
confluctuatio<br />
coniector<br />
considerator<br />
consimilitudo<br />
contector<br />
contemplabilis<br />
contemplabilitas<br />
contravenientia<br />
controversialis<br />
corruptibilitas<br />
corruptibiliter<br />
cruciformis<br />
culmus<br />
damnatius<br />
debacchatio<br />
Deiloquus<br />
demulcatio<br />
denticatus<br />
derivative<br />
desudatio<br />
devoratio<br />
dextre<br />
diducere<br />
disciplinaliter<br />
disciplinator<br />
discoloritas<br />
discretive<br />
discriminatio<br />
discurse<br />
disputator<br />
diutinare<br />
divine<br />
docte<br />
duodenarius<br />
duplicatius<br />
elimate<br />
enucleator<br />
enuntiatio<br />
epithalamium<br />
eruditoria<br />
essentiatio<br />
exemplicator<br />
exemplicare<br />
explicator<br />
exsertus<br />
extente<br />
extrorsus<br />
formator<br />
formulatim<br />
fragror<br />
fuscitas<br />
genimen<br />
granditer<br />
haeresiarchus<br />
humectatio<br />
hymnificus<br />
illitterate<br />
immeditabilis<br />
immysterialis<br />
impenetrabilis<br />
impertitor<br />
impressus<br />
inaestimabilitas<br />
incircumscriptio<br />
inco<strong>ad</strong>unatus<br />
incommutabilitas<br />
incontaminatus<br />
incorporalis<br />
indiculum<br />
indisgregabiliter<br />
indisiungibilis<br />
inevulsibiliter<br />
infereus<br />
inflate<br />
inflictio<br />
ingratis<br />
innumerabiliter<br />
inspirator<br />
instantaria<br />
instructus 3<br />
insu<strong>ad</strong>ibilis<br />
insufflatio<br />
interrogatus<br />
invisibilitas<br />
irreligiose<br />
irreserabilis<br />
irreseratus 3<br />
irrigatio<br />
irrigator<br />
Annak ma már egyre kisebb az esélye, hogy a 11-12. száz<strong>ad</strong>i hazai latinság forrásszövegeinek<br />
köre tetemesen kibővüljön, kivételes esetek azonban bármikor <strong>ad</strong>ódhatnak. Gellértről az<br />
életéről szóló történeti források némi anakronizmussal állították, hogy sermókban tanította és<br />
buzdította a hitre a rábízottakat. Arra már a régebbi irodalom is rámutatott, hogy a legendában<br />
említett tematikus sermo a skolasztika műfaja, így önmagában nem okozott nagy meglepetést,<br />
hogy az 1982-ben előkerült rövid Gellérttől származó töredék a szent szerző beszédeit ’omelia<br />
et sermo’ néven nevezi, ezek tehát inkább a homiletikus beszéd jegyeihez álltak közelebb.<br />
Rövidsége miatt a fragmentum, – ami valójában a homília-gyűjtemény utóirata, – szókincse<br />
alig alkalmas részletes összehasonlításra. Az azonban könnyű szerrel megállapítható, hogy pl.<br />
az ’<strong>ad</strong>orior, -iri, -orsus sum’ ige használatában – bár a Deliberatióban való előfordulás mellett<br />
van egy 15. száz<strong>ad</strong>i <strong>ad</strong>at is rá a Szótárban – feltűnően egyezik a szóhasználat. Az sem látszik<br />
mellékesnek, hogy az ’aedificatio’ főnevet Cerbanust mintegy száz esztendővel megelőzve<br />
használja a töredék morális, azaz ’épülés’ értelemben. 88 Az ilyen apró egyezések is érdemben<br />
járulnak hozzá a lexikai bázis értékeléséhez.<br />
Ha már most más szerzők egyedi szóhasználatát illetve a magyarországi latinsághoz<br />
való személyes hozzájárulását a fenti, kétségtelenül hibalehetőséget is rejtő módszerrel<br />
88 Heinzer, Gerhard 7.<br />
dc_145_10<br />
irrisio<br />
42
megvizsgáljuk, akkor azt tapasztaljuk, hogy hogy a szintén itáliai, de fő forrása, Flavius<br />
Blondus nyomán sokkal inkább az antik nyelvhasználatra orientálódott Antonio Bonfini a<br />
megjelent Szótár tanúsága szerint 154 esetben használt csak tőle dokumentálható szót, a<br />
puszta számokban tehát évszáz<strong>ad</strong>okkal korábbi honfitársával vetekszik. Nem így a magyar<br />
történetírás alapvető emlékei. Kézaitól, akiről a történetírás szinte megkérdőjelezhetetlenül<br />
tanítja, hogy munkáját „olasz piacra” szánta, s ezért alkalmazott számos italicizmust a<br />
művében, pusztán 13 esetben „jegyez” magában szótári szócikket. A Képes Krónika, a 14.<br />
száz<strong>ad</strong> nagy szintézise valamivel több, 20 esetben teszi ezt, de egyedi kifejezései közül<br />
legalább kettő (’eufugere, ex<strong>ad</strong>ulterium’) hibaként keletkezett. Még a szintén itáliai Rogerius<br />
mester sem tűnik ki ebben a tekintetben, pedig tőle skolasztikus újításoktól hemzsegő nyelvet<br />
várnánk, csak 8 saját szava van eddig. Végezetül a már említett, talán lotaringiai író által<br />
pergamenre vetett istváni Intelmek csak háromszor használ egyedi szót – persze lássuk a<br />
fáktól az erdőt: esztétikai-stilisztikai és tartalmi-eszmei igényessége a legújabb vizsgálatok<br />
szerint is vitán felül áll. 89 Az már nem is meglepő, hogy P. mester szintén a lista végén áll<br />
összesen négy előfordulásával, az ő esetében ugyanakkor azt is hozzá kell tegyük, hogy<br />
ragokkal lejegyzett szórványszavai és személy- és helynevei magukban is azt a képzetet<br />
keltik, hogy nyelvhasználata mögött – ha nem is szóhasználatában, – de nyelvi<br />
egyszerűségében és gondolkodásában egyediséget sejtsünk. Ez az aránytalanság a ’nyelvújító’<br />
idegenek és a ’mar<strong>ad</strong>i’ hazaik között az oklevelek vizsgálatával azonnal helyreáll, valahonnét<br />
ugyanis jönnie kell annak a mintegy 2000 egyedi szóalaknak, ami a mondott számítások után<br />
még mindig fennmar<strong>ad</strong>. Érdemes azonban még egy pillantást vetni a magyarországi<br />
humanizmus atyjára és legkedvesebb tanítványára.<br />
Vitéz János nyelvhasználatával kapcsolatban Boronkai Iván tanulmányaira<br />
támaszkodva Pajorin Klára tett közzé fontos megfigyeléseket. A neves humanizmuskutató<br />
arra a meggyőződésre jutott ugyanis, hogy Vitéz nyelvi igényessége mind lexikai, mind<br />
stilisztikai és retorikai tekintetben messze elmar<strong>ad</strong> az olasz humanisták nyelvi esztétikai<br />
mércéitől. 90 Egyedi használatú szavainak száma valamivel magasabb, mint a történeti<br />
irodalomé, de messze sem éri el Gellért vagy Bonfini arányait, összesen 38, de ebben<br />
beleszámítottunk két interiectiót is (’ah, heodum’, utóbbit a titkár, Ivanics Pál vígjáté kra<br />
jellemző műszónak tartja). Az arányokat azonban végül helyrebillenti a tanítvány. Ianus<br />
szóhasználatának eegyedisége szoros kapcsolatban áll iskolázottságával (Guarino és Itália)<br />
valamint költői eredetiségével, nála az egyedi szavak szám az eddigi szótárkötetek alapján<br />
89 Szűcs, Intelmek. Kapitánffy: Hungarobyzanzina 17-37. Adamik, Intelmek. Nemerkényi, Intelmek.<br />
90 Pajori, Vitéz 540.<br />
dc_145_10<br />
43
meghal<strong>ad</strong>ja a 200-at.<br />
6. A nyelvi igényesség szintjei<br />
Pajorin Klára kutatásai nyomán megerősödött tehát az a megfigyelés, mely határt húz<br />
az esztétikailag magas színvonalú humanista és egyszerűen csak igényes kancelláriai latinitás<br />
között. Azt persze nem téveszthetjük szem elől, hogy az itáliai humanizmus maga is a<br />
szentszéki kancelláriából nőtte ki magát. Továbbá azt sem, hogy Bonfini esztétikai<br />
igényessége és tartalmi önállótlansága éppen fordított arányban áll Vitéz gondolati<br />
eredetiségével, s az is megszívlelendő, hogy Vitéz kimért, tiszta fogalmazása milyen messze<br />
áll Thuróczinak néha az értelmezhetetlenségig tudálékos, „barokkos” fogalmazataitól. Hogy<br />
mindezt világosabban lássuk érdemes az alábbi történetet szemrevételezni.<br />
Abban ugyan továbbra is igazat kell <strong>ad</strong>nom Engel Pál fentebb idézett szavainak, hogy<br />
saját történelmünk szegénységének egyik szomorú jele, hogy a történéseket csak egyféle<br />
beállításban ismerjük. Ha nem is az országos történetre vonatkozólag, inkább az exemplum és<br />
a mirákulum határán mozogva is, mégiscsak rendelkezünk egy rövid elbeszéléssel, amit<br />
három különböző, feltehetőleg részben egymásra, részben szóbeli forrásokra támaszkodó író<br />
is lejegyzett, három különböző stílus alkalmazásával. 91 A történetet több feljegyzésben<br />
ismerjük. Bonfini közvetlen forrása minden bizonnyal Thuróczy János 1487-ben megjelent<br />
Krónikája (IV,17 ) volt, máig nem teljesen tisztázott azonban a viszony Thuróczy és az<br />
obszerváns ferences prédikáció-szerzõ, Temesvári Pelbárt lejegyzése között, Laskai Osvát<br />
történetéről nem is beszélve. Temesvári maga is hivatkozott külföldi párhuzamokra, így<br />
kétségtelen, hogy a történet alapját a nemzetközi legenda-folklór közkincse képezte. 92 A<br />
három lejegyzés mindenesetre tanulságos a háromféle nyelvi szint (human ista, középkori<br />
kancelláriai vagy értekezõ, középkori kolostori) összevetésére, a körülötte kialakult vita pedig<br />
módszertanilag érdekes.<br />
Temesvári Pelbárt verziója (Stellarium, lib. XII, pars II, art. 1):<br />
Sed quoniam manus Domini non est abbreviata, his etiam nostris temporibus certa<br />
acciderunt miracula <strong>ad</strong> id fidem facientia. Nimirum fidedignis viris, qui affuerunt et<br />
viderunt, referentibus didici, quod cum <strong>ad</strong> partes Transalpinas imperator Sigismundus<br />
bellando accessisset, contigit inibi quendam militem cecidisse. Post multos autem annos<br />
cum iterato idem imperator partes <strong>ad</strong> illas cum exercitu accessisset, ecce omnibus<br />
audientibus vox quasi fletus scilicet ac lugubris sibillationis cepit insonare. Cumque<br />
cuncti, quidnam foret, mirarentur, de mandato imperatoris ceperunt inquirere inter<br />
91 Tímár, A levágott fej 317-319.<br />
92 Mályusz, Commentarii II/2, 269-271.<br />
dc_145_10<br />
44
dc_145_10<br />
vepres silvasque et lucos circum<strong>ad</strong>iacentes. Et ecce repererunt quoddam c<strong>ad</strong>aver iacere<br />
in quodam rubo putrefactum <strong>ad</strong>eo, quod increscentes iunci et spine veprium ipsum<br />
pertransiundo penetraverant et ex illo c<strong>ad</strong>avere sonus ille flebilis audiebatur resonare.<br />
Unde clara voce ait astantibus et, quid foret, conquirentibus dicens: , Habetisne<br />
presbyterum, cui confitear. Afferte mihi, domini. Ego enim iam ante annos plures in<br />
bello Sigismundi imperatoris miles affui et in hoc loco pugne corrui. Sed quoniam beate<br />
Marie in vita mea semper devote servivi, ideo eius meritis faventibus id mihi a Deo<br />
concessum est et donatum misericorditer, ne anima mea a corpore isto iam pene<br />
consumpto et thabefacto dissolveretur, ut damnationem eternam ev<strong>ad</strong>erem. Unde tota<br />
anima mea in me tenetur, nec mori possum, donec plene confitear, quia habeo<br />
damnabilia crimina, que commiseram. Et pro veritate huius confirmanda mox, ut<br />
confessus fuero, a flebili sibillo hoc meum c<strong>ad</strong>aver cessabit anima dissoluta, que usque<br />
modo miraculose est per Virginem Beatam retenta.” Tunc obtulerunt ei sacerdotem et<br />
facta confessione ac absolutione mox resoluta anima vocis illius sonus cessavit. Et tunc<br />
tam imperator, quam omnes, qui <strong>ad</strong>erant, Deum et Beatam Mariam laudaverunt. Ecce<br />
ergo miraculum.<br />
Thuróczi János lejegyzése (IV,17):<br />
Huius belli exitum ingens subsecutum est miraculum. Enimvero cum post hanc cl<strong>ad</strong>em<br />
duo vel citra preterissent anni, et quidam visendorum ossium interfectorum gratia in<br />
huius campum certaminis accessissent, dumque mirabundi innumeras hominum pariter<br />
et iumentorum ibidem occisorum <strong>ad</strong>mirarentur costas, e vestigio vocem quasi humanam<br />
tenuem pariter et difficilem audierunt. Attoniti igitur huc atque illuc respiciunt,<br />
neminem tamen vident, quare se fantasmata ludi arbitrantur, nec minus pavore perculsi<br />
diu stetere. Et cum vocem illam continuari interque rumores, quos audiebant, nomen<br />
celeste domini nostriIesu Christi et eius genitricis gloriosissime Marie crebrius recitari<br />
<strong>ad</strong>verterunt, in animum reversi inquirentes, quidnam hoc miraculi esset, ulterius<br />
processerunt. Tandem humana tabe spoliata ossa natis circumquaque virentibus herbis<br />
inter orta solum caput integrum invenerunt. O, celi regina gloriosissima, tuum quo<br />
laudum preconio sanctum maggnificemus nomen, quas tibi gratiarum referamus<br />
actiones, qua te veneremur gloria, dum cuncte tuas in laudes humane sufficiant vires<br />
minime. Ille tuis cesset a laudibus, tuo sancto qui nomine invocato tuam non sensit<br />
benivolentiam, tua etenim petens suffragia et <strong>ad</strong> tua sancta confugiens presidia a te<br />
derelictus est nemo. Magno nobis exemplo est, virgo sacrata, hoc ingens, quod homine<br />
in hoc nobis ostendisti, miraculum. Nam cum totum corpus exanimatum tabidumque<br />
solum caput vivere et linguam loqui conspexerunt, stupidi ingenti capiuntur <strong>ad</strong>miratione,<br />
tantos quod per dies estatis fervidus ardor hiemisque austerus rigor ac inedia et sitis<br />
totius corporis consumpta carne solum caput reservavere. Admirantibus igitur illis:<br />
,,Quid <strong>ad</strong>miramini,” inquit, “creatura Dei et Christianus sum, qui si Christiani estis,<br />
illius pro nomine, propter vos in cruce qui mortuus est, querite mihi sacerdotem, ut<br />
confitear.” Interrogatus tandem, quomodo nanque illos usque <strong>ad</strong> dies vixisset, respondit:<br />
“Gloriosissima virgo Maria me fovit pariterque ut sine perceptione ecclesiasticorum<br />
sacramentorum non decederem, me vestrum usque <strong>ad</strong>ventum conservavit, et, nisi<br />
confitear, mori nequeo.” Interrogatus rursus: “Qua de ratione ipsa virgo gloriosa te tanto<br />
prosequitur beneficio?” Respondit: “Vigilias septem festivitatum illius semper in pane et<br />
aqua ieiunavi, et illius festivitates summa cum devotione celebravi, viteque et mortis<br />
omnis spes ipsa mihi fuit.” Accersito tandem sacerdote et confessione ceterisque, que<br />
subsequi debebant, peractis dissolutus quievit in pace.<br />
45
dc_145_10<br />
Bonfini változata (BONF. III,3,152-158):<br />
At illud incredibile, quod paulo post accidit, miraculum silentio preteriri non potest.<br />
Secundo namque tertiove anno, cum plerique in eum campum descendissent, ubi<br />
patratam stragem fuisse memorant, editissimumque c<strong>ad</strong>averum acervum spectarent,<br />
emissam inter ossa subinde vocem exaudivere faustissima Iesu Christi salvatoris et dive<br />
Marie virginis nomina resonantem. Admiratio simul et pavor hos incessit; cum <strong>ad</strong> verba<br />
subticuissent, e<strong>ad</strong>em paulo post quasi difficulter expressa accepere. Dum vocis locum<br />
inter ossa disquirerent, portenti desiderio succensi loquax inter c<strong>ad</strong>avera caput inveniunt.<br />
Quod ubi homines sibi <strong>ad</strong>esse novit, Quid tam, inquit, stupidi, hic statis, viri?<br />
Christianus ego sum et magne matri dive Marie semper <strong>ad</strong>dictus inexpiatus<br />
inconfessusque in hoc bello occubui. Magna dea, in cuius tutela vitam degi, me eterni<br />
supplicii reum esse non patitur; hic me <strong>ad</strong>huc lingue compotem servavit, ut et delicta<br />
fateri et animum sacris rite apostolicis lustrare queam, proinde sacerdotem, qui<br />
confessionem exaudiat et me expiatum reddat, accersite, queso. Rogatus, quid tantum a<br />
dea beneficii promeruisset, respondit peculiare sibi id in vita fuisse numen, septena<br />
quotannis in vita sua festa reverendissime celebrasse religiosissimisque ieiuniis ex pane<br />
dumtaxat et aqua decorasse, sacris fuisse quam studiosissime operatum, illi tantum<br />
numini cunctas animi vires dedicasse. Accersito e pago proximo sacerdote confessionem<br />
rite transegit et impetrata erratorum omnium remissione acceptaque novissima<br />
lustratione id defuncti caput repente conticuit perpetuoque quievit.<br />
A három szöveg közül Temesvárié egyértelműen nyelvi értelemben is a közérthetőségre,<br />
egyszerűségre törekvő megfogalmazás. Thurócziét leginkább a nyelvileg ugyan kiogástalan,<br />
de a tartalommal nem arányos, dagályos stilisztikai fordulatok jellemzik (pl. ’ visendorum<br />
ossium interfectorum gratia’). Kétségtelen, hogy Bonfini az, aki leginkább törekszik a történet<br />
körülményeinek antik fogalmakkal történő leírására, azt is gondolhatnánk, hogy valamiféle<br />
sajátos humanista ideológiai semlegességre. Az olyan kifejezések, mint az ’animum lustrare,<br />
aliqm expiatum reddere (=absolvere) munkájában másutt is az antikvitás alapján állónak<br />
mutatják a neves történetírót, a ’Magna Mater’-hez azonban neki is hozzá kellett tennie a<br />
’Diva Maria’ értelmezőt, elkerülendő a szinkrétizmus vádját. 93 Könnyebb helyzetben volt<br />
akkor, amikor munkája más helyein a politikai intézményrendszert „antikizálta” (pl. a nádor<br />
’praetorii praefectus’ lett; a legérdekesebb kísérlet azonban Huny<strong>ad</strong>i János kormányzói<br />
működésének ’interrex’ minősítése, amit a munkában a cseh kormányzó Podjebrád György is<br />
méltán érdemel ki, de Garai László nádorra alkalmazása a szónak már némi zavart okoz). 94<br />
Kézai nyelvi ismeretei és érdeklődése: bizonytalan eredetű elemek<br />
Fentebb utaltam rá, hogy Kézai nyelvével kapcsolatban régi feltevés, hogy hemzseg az<br />
93 Kulcsár Péter munkájából világos, hogy Bonfini szövegismerete alapvetően másodlagos volt, Blondus<br />
enciklopédiáin alapult, ld. Kulcsár, Bonfini 28-102.<br />
94 Bonfini egyik érdekes „átértelmezése” a szent = divus megjelölés, miként itt Szűz Máriára alkalmazva<br />
olvassuk. Ennek előzményeire és politikai összefüggéseire ld. Tringli, Liberty 145.<br />
46
dc_145_10<br />
italicizmusoktól, s ebből is következik, hogy munkáját itáliai olvasóközönségne szánta. Ezt a<br />
megállapítást az is megerősítette, hogy utóélete valóban csak egy 14. száz<strong>ad</strong>i velencei írónál<br />
mutatható ki (már amennyiben persze eltekintünk attól a ténytől, hogy huntörténete a magyar<br />
krónikák meghatározó szerkezeti eleme lett a későbbiekben, s Werbőczi Tripartituma<br />
közvetítésével minden középkori magyarországi szövegét messze meghal<strong>ad</strong>ó hatást fejtett ki<br />
az újkor végéig bezárólag). Az nem kérdés, hogy Kézai Simont érdekelte a nyelv, ez talán<br />
összefüggött alacsony származásával is: nyelvtudás birtokában olyan világ nyilt ták terekkel<br />
előtte, amilyenről a Kinza pusztai várjobbágyok között nem is álmodhatott. Érdeklődésének<br />
egyik fontos jele, amikor a német nyelvjárások között az antik történetíráséhoz hasonló<br />
megkülönbözetést tesz. Valóban bizonnyal beszélt is valamilyen német nyelvjárást, ezt<br />
bizonyítja az általa lejegyzett ’legerfalk’német szó mellett etimologikus névfejtő módszere is<br />
(pl. Strassburg etimológiájából jól látszik, hogy ismerte és használta is a német Straßet).<br />
Eredeti francia és arab szavakat is ő jegyzett le először, s van néhány szava (pl. a ’missitale,<br />
schartabellum’), mely kétségtelenül itáliainak (= olasznak) tűnik. A kérdés csak az – mert<br />
tanulságokkal járhat a latinság összetétele szempontjából, – hogy vajon minden szó annak<br />
tekinthető-e, amiről a korábbi kutatás feltételezte ezt. 95<br />
E tekintetben érdemesnek látszik megvizsgálni az ’astraco, -are’ igét. Ennek<br />
tulajdonképpen nyelvészetileg ún. csillagos, azaz kikövetkeztetett szónak kellene lennie, mert<br />
a forrásszövegben ’astracatas’ alakban csak a participium perfectuma szerepel. A vele azonos<br />
’astraco, -are’ és a hozzá közel álló ’astracus, -i’ (= pavimentum; Gr.: όστρακον > Lat. vulg.:<br />
*astracum, -us > Ital.: lastrico) szócikkeket a németországi latin szótár valóban<br />
kikövetkeztetett alakként csillaggal különbözteti meg. 96 Csak súlyosbítja a helyzetet, hogy<br />
Kézai gesztájának köztudomás szerint középkori kézirata nem, csak újkori másolatai állnak a<br />
kutatás rendelkezésére, s a hivatkozott helyet pedig éppen súlyos szövegromlás is terheli (a<br />
’diversius’ alak változatos romlott formák coniecturája). Ha ugyan hapaxnak az ’astraco’ alak<br />
sem is tekinthető, különös szó, annyi bizonyos. A bábeli torony építésének leírásában szereplő<br />
alakot a legutóbbi ki<strong>ad</strong>ás és korszerű kommentár kétely nélkül italicizmusnak minősítette, a<br />
német és a magyar szótár megfejtési kísérletére nem hivatkozott ugyan, de helyette Agnellus-<br />
helyeket idézett (’lastra, lasta’ alakban). 97 Láthatólag az ’astraco’ modern értelmezése és<br />
italicizmussá minősítése feltételezések láncolatán alapszik, melynek egyes láncszemei maguk<br />
is csak lazán kapcsolódnak egymáshoz. A régi irodalom felvetett egy másik lehetőséget is, ez<br />
95<br />
A kérdés alapos összefoglalása: Veszprémy, Utószó 155-161.<br />
96<br />
MWb. I,1108-1109.<br />
97<br />
Simon de Kéza, Gesta 12-13.<br />
47
azonban az újabb kommentárokból teljesen kimar<strong>ad</strong>t. Podhr<strong>ad</strong>czky József 1838-ban a Budai<br />
Krónika máig egyetlen önálló ki<strong>ad</strong>ásában a szót ’astragatis’-ra javította, utalva a Vitruvius<br />
munkájában előforduló ’astragalus’ építészeti terminus technicusra, s a lehetőséget Ipolyi<br />
Arnold is elfog<strong>ad</strong>ta 1854-ben megjelent munkájában. Domanovszky Sándor apparátusában<br />
említést sem tett a coniectura-kísérletekről, ami egy unius codicis mű esetén is hiba lenne,<br />
különösen is az egy újkori – a coniecturákkal közel egykorú – másolatokon alapuló szöveg<br />
esetében. 98 Az ’abstracatis’ változattal szemben (ez ugyanis feltehetőleg szintén szövegjavító<br />
értetlenség eredménye) az ’astragatis’ alakot főalaknak tekintve megengedhetőnek tartom,<br />
hogy a forma szoros kapcsolatban állhat a vitruviusi terminusnak is alapul szolgáló görög<br />
α̉στράγαλος-szal. A kérdés csak az, hogy Kézai korában ismerték-e a kockakövekkel fedett<br />
(az ’astracatas’ egyértelműen az utca burkolatára vonatkozik) útburkolása technikát. Ha<br />
azonban Kézai antik emlékek iránti érzékenységét illetve Sabaria művében játszott szerepét<br />
(egyetemet vagy legalábbis főiskolát helyez oda Attila korára) figyelembe vesszük, igencsak<br />
elképzelhető, hogy a borostyánút mar<strong>ad</strong>ványai lebeghettek a szemei előtt.<br />
Mivel a kérdés forrástani és nyelvi szempontokból ilyen mértékig összetett lexikai<br />
problémákon alapszik, mindenesetre nem szerencsés egyértelműen – más szövegjavítási<br />
kísérletek teljes figyelmen kívül hagyásával – az ’astracatas’-t Kézai italiczmusainak<br />
alap<strong>ad</strong>atai közé sorolni. 99<br />
7. A lehetséges szaknyelv kérdése: a heraldika<br />
A történeti medievisztika egyik fontos segédtudomány a heraldika, mely a<br />
h<strong>ad</strong>szervezet átalakulásával párhuzamosan kialakuló címerhasználat kérdéseivel foglalkozik.<br />
Lényegi megállapítása, hogy a címerhasználat történetében két, alapvetően különböző<br />
korszakot választ el egymástól. Az első korszakban, melynek időbeli határai Magyarországon<br />
1526-ig terjednek, a címereknek valódi megkülönböztető szerepe volt a csatatereken és a<br />
mindennapokban egyaránt, ezt „élő heraldikának” szokás hívni. Az ezt követő időben a<br />
lőfegyverek elterjedése miatt a lovagi fegyverzet lassanként korszerűtlenné válik, a<br />
címereknek a dekoratív (társ<strong>ad</strong>almi megkülönböztető) szerepe formálódik ki, míg eredeti<br />
funkciója elhanyatlik, ezért ennek a korszaknak a bevett neve a „hanyatló heraldika kora”.<br />
Latinitás szempontjából a kérdésnek az <strong>ad</strong> jelentőséget, hogy az élő heraldika korszakában<br />
fejlődik ki az a nyelvezet, mely a 16. száz<strong>ad</strong>tól fokozatosan megmerevedik és a 19-20.<br />
98<br />
Podhr<strong>ad</strong>czky, Chronicon 6. A Vitruvius-hely értelmezésére: ThLL II,957 s.v. ’astragalus’. Ipolyi, Mythologia<br />
135. Domanovszky helye: SRH I, 143.<br />
99<br />
A kérdésre Juhász Erika felvetése nyomán egy szövegolvasó szemináriumon lettem figyelmes, amiért a<br />
doctorandának tartozom köszönettel.<br />
dc_145_10<br />
48
száz<strong>ad</strong>ra valóságos műnyelvvé válik, melynek szóhasználata és megfogalmazásai rendkívül<br />
szigorú szabályokhoz igazodnak. 100<br />
Magyarországon a címerhasználat a 13. száz<strong>ad</strong> elejétől vált egyre elterjedtebbé, az a<br />
szokás azonban, hogy az uralkodó ilyen jelvénnyel <strong>ad</strong>ományozza meg érdemeket szerzett<br />
hívét, s a címert esetleg művészilég le is festik, netán szavakkal is leírják az oklevélben, csak<br />
1326 után, valójában a 14. száz<strong>ad</strong> végétől terjedt el Magyarországon. A minket érdeklő<br />
címerleírásoknak éppen az <strong>ad</strong> jelentőséget, hogy a bennük szereplő terminológia a 15. száz<strong>ad</strong><br />
végén már meglehetősen szabályozottnak látszik, s a hanyatló heraldika korában ezen alapul a<br />
heraldikai műszókincs, a terminológia. Szótárszerkesztő elődeink feltehetőleg jól látták ennek<br />
a jelentőségét, az excerpáló módszer esendősége mellett legfeljebb az téveszthette meg őket,<br />
hogy a Monumenta Hungariae Heraldica címen közzétett három kötetnyi címereslevél a<br />
teljesség benyomását keltette. Az utóbbi évtizedek heraldikai kutatásai és nagy társdalmi<br />
érdeklődést kiváltó kiállításai (pl. a Zsigmond-kiállítás) ráirányították a figyelmet arra, hogy a<br />
címereslevelek alapvetően vizualitásuk tekintetében nyertek számbavételt és feldolgozást,<br />
nyelvileg egyáltalán nem. Bárczi Gusztáv történeti és modern szakszavakan vegyesen<br />
feltűntető heraldikai műszótára szinte használhatatlan a filológusnak, ezért ajánlatosnak<br />
látszik a forrásokig magukig visszamenni. Mivel afféle „állatorvosi lókén” számos<br />
terminológiai és filológiai kérdést felvet, érdemesnek látszik alaposabban szemügyre venni<br />
egy küllemében sem éppen utolsó Jagelló-kori címereslevelet. Mielőtt azonban ehhez<br />
hozzáfognánk, tisztázni kell azt a kérdést, hogy a Zsigmond-kori (1387 -1437) kezdeteket<br />
követően Mátyás uralkodása alatt vált újra intenzívvé az uralkodói címer<strong>ad</strong>ományozási<br />
tevékenység, s ennek a csúcspontját nyelvi tekintetben azért is a Jagelló királyok három<br />
évtizede képezi, mert ekkor már erősen hatottak a humanizmus mércéi a kancelláriai<br />
megfogalmazásokra. Ennek egyik fontos bizonyítéka az a címereslevél, amely eredetiben<br />
nem, csak az ún. Oláh Formuláskönyvben mar<strong>ad</strong>t fenn, de amit címfelirata szerint maga<br />
Antonio Bonfini fogalmazott. Ennek teljes egészében mindmáig publikálatlan szövege a<br />
következő:<br />
dc_145_10<br />
Arma quedam per Anthonium Bonfinis facta:<br />
[Nos,] Wl<strong>ad</strong>islaus etc. Cum nichil fidelibus obsequiis principi gracius esse debeat<br />
solaque fides inter ceteras virtutes multum suo iure promereri videatur, nichilque a regia<br />
dignitate ipsa ingratitudine debeat esse magis alienum, iccirco decoris nostri et<br />
exornande fidelitatis habendam duximus esse racionem. Nam cum summa Iohannis t.<br />
scriptoris et familiaris nostri fides et assiduitas, qui historiam Hungaricam ab Anthonio<br />
100 Bertényi , Címerváltozatok. Bertényi, Címertan.<br />
49
dc_145_10<br />
t. editam fideliter rescripsit, nuperrime venisset in mentem, eius fideles elegantesque<br />
labores immunes 101 preterire nequimus, quos non tam alieno, quam nostro testimonio sat<br />
hactenus exploratos habuimus. Quare cum aliis virtutibus eius, tum probitatis<br />
fidelitatisque constancia commoti ab omni vicio ignobilitatis eximendum 102 et in<br />
nobilitatis ordinem numerandum esse et iure et sponte censuimus. Quin eciam non modo<br />
t., sed eius gracia t. patrem suum ceterosque fratres eius et heredes omnes cum universa<br />
posteritate perpetuo hoc honore honestandos esse arbitramur, proinde Iohannem t.,<br />
patrem, fratres et heredes omnes cum universa posteritate in nobilium ordinem<br />
privilegio et auctoritate nostra ita creamus, ascribimus et annumeramus, ut ex hoc<br />
tempore in semper pro nobilibus habeantur, haud secus atque si ex antiquo nobilique<br />
sanguine prodiissent. Ut de nostris et externis viris, qui in nostro servicio versati sunt,<br />
eque benemereri videamur 103 , preterea hec arma et nobilitatis insignia concedimus et<br />
donamus, quem<strong>ad</strong>modum in capite privilegii picta sunt, videlicet scutum celestini<br />
coloris desuper, || inferius vero aurei et Fortunam coronatam 104 in habitu purpureo<br />
volubili rothe 105 insidentem, cum brevi in altera manu, cui scriptum sit ’soli Deo’, in<br />
altera vero screptrum 106 , insuper autem galeam coronatam cum paribus insignibus<br />
dependentibus a tergo fimbriis purpureis, celestinis et viridibus, que quidem galea pro<br />
militari crista habeatur. Quin eciam ultro concedimus et mandamus, ut ceterorum more<br />
nobilium t., pater et fratres eius heredesque posteri omnes his nobilitatis insignibus,<br />
quibus ultro donavimus, ubique terrarum utantur, sive in preliis singularive certamine et<br />
equestri sive in circumscriptis certaminibus aliisque militaribus et generosis studiis his,<br />
u libuerit, preterea in obsignatoriis anulis et sigillis, item domi militi in velis<br />
aureis et tentoriis ac in omni denique expedicione pro eoru arbitratu et voluntate eos<br />
hec arma ceterorum ritu nobilium usquequ gestare sponte nostra concedimus et<br />
iubemus. Hanc igitur immunitatem honori perpetuum iccirco sponte nostra<br />
concedimus et donamus, ut viros bonos et fideles pro dignitate honestemus et <strong>ad</strong><br />
regnorum nostrorum decus et splendorem eo magis in posterum nobilium numerus<br />
amplificetur, 107 a[c] cet eo vehementius istorum exemplo succensi <strong>ad</strong> capescendam<br />
virtutem et imitanda fidelitatis obsequia certatim excitentur, quo uberiorem in principe<br />
remuneracionem beneficenciamque cognoverint. In cuius rei fidem, memoriam<br />
confirmacionemque perpetuam presentes litteras fieri iussimus, manum propriam<br />
apposuimus nostrique sigilli appensione munivimus. Datum. 108<br />
A szöveg egy egyedi használatú szót kínált volna (’immuneratus’), ez azonban Pray<br />
ki<strong>ad</strong>ásában olvasati hibának bizonyult, Tóth rekonstruált ’immunerator’ változata szintúgy.<br />
101 Alatta kihúzva: e muneratos, sor fölé írva: immunes. Pray, Diatribe 123 töredékes ki<strong>ad</strong>ásában:<br />
immuneratos. Wagner töredékes ki<strong>ad</strong>ása alapján helyesen hozza: Tóth, Analecta 57.<br />
102 Az ’ab omni vicio ignobilitatis eximendum’ helyén a másolatban a minden kétséget kizáróan a romlott ’ab<br />
omni virium ignobilitate asserendum’ alak áll, ezt Pray ki is hagyja egészében. Az ’asserendum’ helyett szóba<br />
jöhetne még egy ’auferendum’ is. A ’commoti’ némileg vitatható olvasat, Wagner verzióján alapszik: Tóth,<br />
Analecta 57.<br />
103 Wagner ki<strong>ad</strong>ása alapján Tóth, Analecta 57: atque bene mereri videantur. Mint javítási kísérlet<br />
elgondolkoztató.<br />
104 A másolatban: fortunatam coronam, javította Décsényi, II. Ulászló 62.<br />
105 A másolatban: rothi, Décsényi (sic)-kel jelölte.<br />
106 A másolatban: screptrum.<br />
107 A másolatban: amplificentur.<br />
108 Jászóvári v. Oláh Miklós Formuláskönyve fol. 99 r-v . (Miestne Pracovisko Matice Slovenskej Jasov, Jászói<br />
prépostság volt könyvtára 78. sz. kézirat; Magyar Országos Levéltár, Df 282621, 393 és 395. sz. fénykép). Pray,<br />
Georgius, Diatribe 123-124. Décsényi, II. Ulászló 62. A rekonstrukciót megkísérelte a nyomtatott ki<strong>ad</strong>ások<br />
alapján Tóth, Analecta 57.<br />
50
Ennek ellenére tanulságos a szabályos ormuláktól való elütés ésre törekvés és Fortuna<br />
istenasszony, valamint a devíza részletes leírása a szövegben. Feltehetőleg Bonfini maga<br />
fogalmazta Ulászlótól nyert saját nemesi levelét is, legalábbis erre vall a ’cliens’ rá jellemző<br />
kifejezése a formulában: ’quibus caeteri proceres, nobiles, milites et clientes regni nostri ex<br />
iure et consuetudine uti, frui et gaudere consueverunt.’ 109 Az 1492-ben kelt armális sem<br />
eredetiben, sem közép- vagy újkori kéziratban nem mar<strong>ad</strong>t ránk, egyedül egy nyomtatvány<br />
tartotta fenn a szövegét. A belső kritériumoka azonban meggyőzően tanúskodnak egy valahai<br />
eredeti oklevél egykori meglétéről. A humanista szerző, akit Supplementumomban magam is<br />
erősen kiaknázni törekedtem, érdemeit taglaló szöveg és fordítása a következő:<br />
„Cum splendor omnis ac vera nobilitas e virtute proficiscatur et ex ea maxime, quae aut<br />
militia aut scientia comparatur, ac virtutis proemium sit honor, nihilque magis bonum<br />
regem <strong>ad</strong>deceat, quam virorum merita pensitare et pro dignitate cuiusque virtutem colere<br />
et ornare, ne illa proemio defraudata languescat et cum ignavia vitium afferatur, nos<br />
ultro Antonium Bonfinium civem Asculanum, serenissimo olim Matthiae regi<br />
praedecessori nostro carissimum virum doctissimum, omnium bonarum artium<br />
cognitione praeditum et utraque lingua praestantem, de maiestate nostra, ac universa<br />
Hungaria optime meritum, quando ab origine mundi <strong>ad</strong> nostra usque tempora nos ac<br />
Hungaros nostros perpetua illustravit historia, Hermogenem, Herodianum,<br />
Philostratumque e Graeco in Latinum transtulit, Architecturam et multa, diversaque<br />
volumina edidit, in primis nostra, quacumque possumus, nobilitate donamus, quamvis<br />
genere, suapte virtute elegantissimisque operibus sat ubique gentium nobilis esse<br />
videatur, et inter nostros egregios nobiles familiares aggregamus, <strong>ad</strong>scribimus et<br />
<strong>ad</strong>numeramus. … Deinde, veluti opera sua plene testantur, eumdem Antonium<br />
immortalitatis artificem, bonum poetam, elegantem historicum, et oratorem optimum<br />
pronuntiamus, edicimus, et declaramus, quod et doctissimi viri, qui citra invidiam<br />
loquuntur, omnes plane fatentur. Et quamvis hos titulos studiosorum prius iudicia<br />
tribuerunt, nostra tamen consimili sententia et auctoritate munimus, donamus corona<br />
laurea et cum cultu et habitu gestandi auri potestatem concedimus, ut splendido cultu<br />
aurea magis ingenia inter homines enitescant.” 110<br />
„Minthogy mindenféle méltóság és az igazi nemesség érdemből ered, leginkább abból a<br />
fajtából, amit h<strong>ad</strong>akozással vagy tudománnyal lehet megszerezni, s az érdem jutalma a<br />
megbecsülés, továbbá mert semmi sem illik inkább a királyokhoz, mint a férfias<br />
érdemek mérlegelése, és kinek-kinek méltósága szerint érdeme tisztelete és<br />
megbecsülése, nehogy jutalmától megfosztva lank<strong>ad</strong>jon s a tunyaság vétekhez vezessen,<br />
mi önnön megfontolásunkból ANTONIUS BONFINIUSt, Ascoli polgárát, — aki néhai<br />
elődünknek, Mátyás királynak igen szeretett s rendkívül tanult, az összes<br />
széptudományok ismeretével felruházott és mindkét nyelvben kitűnően járatos híve volt,<br />
s aki fenségünkre és egész Magyarországra nézve kiváló érdemeket szerzett, midőn a<br />
világ kezdetétől a mi korunkig tartó történettel ékesített bennünket s magyarjainkat, s<br />
Hermogenest s Philostratust görögről latinra fordította, ki<strong>ad</strong>ta az Építészetet és sok más<br />
kötetet, — a tőlünk telhető nemességgel <strong>ad</strong>ományozzuk meg, bár születése, tulajdon<br />
109 Tóth, Analecta 49.<br />
110 Tóth, Analecta 49-50.<br />
dc_145_10<br />
51
kiválósága és fölöttébb választékos művei révén bárhol a világon nemesnek tekintenék<br />
… Amiként művei is tökéletesen tanúskodnak emellett, ezt az ANTONIUSt a<br />
halhatatlanság munkálójává, derék költővé, választékos történetíróvá és kiváló szónokká<br />
nyilvánítjuk, minősítjük és hírdetjük …”<br />
Mindkét szöveghagyomány egyaránt kései, ennek ellenére a enti állítást, hogy ti. a heraldika<br />
szaknyelvét, mely filológiai tekintetben hovatovább szűz területnek tekinthető, legkésőbb a<br />
Jagelló királyok, de talán már Huny<strong>ad</strong>i Mátyás uralkodásától fogva erős humanista hatások<br />
érték.<br />
dc_145_10<br />
A heraldikai emlékanyag nyelvi tekintetben különleges csoportot képez a<br />
magyarországi latin nyelvhasználatban, ha beszélt nyelvről lenne szó, akár csoport- vagy<br />
rétegnyelvnek is tekinthetnénk. Ennek az oka első sorban is az, hogy az átlagos és a beszélt<br />
nyelvvel szoros szimbiózisban élő és a mindennapok szóhasználatára orientált hivatali<br />
nyelvhasználathoz képest különös hatások érték külföldről is. Nem nagyon tekinthető<br />
véletlennek, hogy a címertan szöveges forrásai éppen egy a Nápolyi Királyságon keresztül<br />
Franciaországból érkezett dinasztia, az Anjouk idején jelennek meg, s a címerek uralkodói<br />
osztogatásának szokása valójában a külföldön sokat utazó és hosszú ideig tartózkodó<br />
Zsigmond uralkodása idejétől terjed el nagy mértékben, ezzel a jelenséggel egyenes arányban<br />
természetesen a címereslevelek száma is megnövekszik. Zsigmondtól fogva a magyar<br />
uralkodók időnként maguk is <strong>ad</strong>tak címert külföldieknek – Mátyás pl. egy pápai legátusnak,<br />
vagy II. Ulászló éppen a történetíró Antonio Bonfininek, – az sem egyedülálló eset azonban,<br />
hogy magyar <strong>ad</strong>ományos nyert címert vagy legalább címerbővítést külföldi uralkodótól 111 . A<br />
nyelvi csatornák tehát megfelelő áramlást biztosítottak a kifejezési formáknak, fordulatoknak<br />
és szavaknák. A műfaj másik fontos nyelvi élénkítő tényezője az, hogy a címerleírásokban<br />
gyakorta olyan tárgyakat, jelenségeket és fogalmakat kellett leírni a nyelv eszközeivel,<br />
melyek a hétköznapi életben ill. a természetben nem, vagy csak nagyon ritkán fordultak elő,<br />
nyelvi megformálásukhoz különleges találékonyságra vagy éppen a címertan szaknyelvi<br />
terminológiájának alapos ismeretére volt szükség. E két tényező hatása aligha értékelhető alul<br />
a latin nyelvfejlődésre, még akkor sem, ha alapvetően csak a lexikai alapokat érintették, a<br />
szintaxist, stilisztikát stb. nyilván nem. Az utóbbi nehézséget, hogy ti. különleges tárgyakat<br />
vagy jelenségeket írjanak le szavakkal, az újkor idején majd egyszerűen úgy oldották meg,<br />
hogy, amennyiben a görög nyelvből ismeretes volt megfelelő jelentésű szó, azt egyszerűen<br />
kölcsönszóként latin alakban használták fel. Hogy a címertan kutatói hűvös érdektelenséggel<br />
111 Erre különösen jó példa Gara Miklósé, aki 1416-ban egy napon nyert armálist Párizsban VI. Károly francia<br />
királytól és Zsigmont, ld. Takács, Sigismundus 406-408 (Marta Melniková és Jékely Zsombor szócikke). A<br />
katalógus többi heraldikai cikke is tanulságos az elmondottakkal kapcsolatban.<br />
52
kezelték a Szótárba foglalt heraldikai szókincset, többek között – talán – annak is tudható be,<br />
hogy az esetek többségében elmar<strong>ad</strong>t a vonatkozó szavak és kifejezések markáns minősítése<br />
(pl. herald.), s ilymódon a szaknyelvi jelleg csak akkor derül ki, ha a forrásidézet Fejérpataky<br />
László és Áldásy Antal három kötetes címereslevél-korpuszából származik ( Mon.herald.),<br />
akkor nem, ha általános gyűjtőkörű forráski<strong>ad</strong>ványból.<br />
A címertani terminológia elsikk<strong>ad</strong>ásának jó példája Tétényi Imre fia Péter, budai<br />
alvárnagy ( vicecastellanus) armálisának esete. A címernyerő Tétényi Miklós fia András<br />
rokonával együtt nemességük új jelvényét 1405-ben Zsigmond királytól nyerték érdemeik<br />
elismeréseként. Zsigmond király oklevele ugyan eredeti formában is korunkra mar<strong>ad</strong>t a Kapy<br />
család levéltárában 112 , a történeti kutatás számára azonban nem ez a szöveg, hanem ennek egy<br />
késői hibás másolata jelentette az alapot a vuzsgálódáshoz. A családi levéltárak ugyanis a 20.<br />
száz<strong>ad</strong> kezdetéig rendszerint a leszármazottak magántulajdonában voltak, a családi birtokon<br />
álló kastély vagy kúria erre berendezett helyiségében elhelyezve, kutatásukat rendkívül<br />
megnehezítette a tulajdonos készségének biztosítása és az utazás. 113 Ezért is volt óriási<br />
jelentősége azoknak a már korán a budapesti Egyetemi Könyvtár kézirattárába került jezsuita<br />
másolatgyűjteményeknek, melyeket Hevenessy Gábortól kezdve Kaprinay Istvánon keresztül<br />
Pray Györgyig számosan folyamatosan gyarapítottak, s egy helyben voltak kevés nehézség<br />
árán kutathatóak. Egyik ilyen gyűjteményből, a Collectio Kaprinayianaból hozta azt<br />
napvilágra Bartal György nevezetes Commentariuma, majd bekerült Katona Historia<br />
criticajába, Fejér György korpuszába, Wágner Károly sárosi diplomatariumába is. Végül a<br />
Szótár szócikkírója innét idézte az armálist egy egyedi előfordulású szó, a ’bar<strong>ad</strong>a, -ae f.’<br />
dokumentálására. 114 A szó ugyan nehezen magyarázható, sem megfelelő etimon, sem más<br />
magyarázat nem támasztja alá, a szövegkörnyezet mindenesetre magyarázza a szócikkben<br />
meg<strong>ad</strong>ott jelentést. A heraldikai irodalom és forráski<strong>ad</strong>ványok egyszerű áttekintése során<br />
azonban gyorsan kiderült, hogy az alak régi, rossz olvasatnak köszönheti a létét, mert azt<br />
’bandum’-nak kell olvasni, ami a heraldika szaknyelvében teljesen bevett szónak számít. 115<br />
Ebből persze az is következik, hogy a valódi hapax ’bar<strong>ad</strong>a’ immár törlendő, s helyette a<br />
’bandum’ veendő el.<br />
Az elmondottakkal kapcsolatban további fontos tanulságokkal szolgál Gersei Pethő<br />
János címereslevele. Pray György egy 1775-ben napvilágot látott munkájában hosszan<br />
112 Dl 64122.<br />
113 Amikor Nyáry Albert az eredeti oklevél alapján újra közölte a szöveget, a szóban forgó armális még a Kapy<br />
család Kapivári levéltárában volt Fasc. III. Nr. 9. jelzet alatt. Nyáry, Heraldika 229.<br />
114 Zsigm.oklt. II,3798.<br />
115 Ld. Supplementum s.v.<br />
dc_145_10<br />
53
dc_145_10<br />
értekezett a Névtelen Jegyző forrásairól, s egyebek között a következőket írta: „Hogy milyen<br />
forrásokat használt írásához, nyilvánvalóan maga árulja el a következő szavakkal: ’Különböző<br />
történetírók hagyományai szerint az isteni kegyelem segítségére hagyatkozva stb.,’ azt<br />
azonban, hogy kik is ezek, ha ugyan egyáltalán a történetírók közül valók voltak, elhallgatja.<br />
A n(agy nevű) Bél Mátyás azt gyanítja, hogy ő (ti. Anonymus) orosz (történet)írókat ért rajta.<br />
Azonban tartok tőle, hogy abban a korban a mieink semmit nem tudtak azokról (ti. az<br />
oroszokról), vagy, ha tudtak is valamit, kétséges, vajon ismerték-e azoknak a nyelvét azok,<br />
akiket a mű ezen részeihez felhasználhattak volna. Bizonyos, hogy az orosz történetírók<br />
munkáikat anyanyelvükön írták, ezek közül néhányat a neves Herberstein, - úgy vélem, -<br />
feltehetőleg elsőként fordított latinra, mígnem ebben a száz<strong>ad</strong>ban a pétervári ak<strong>ad</strong>émia<br />
vállakozott arra, hogy jelentős részüket németre fordíttatja. Oly távol áll Anonymustól, hogy<br />
ezekkel egybehangozzék, hogy a lehető leginkább láthatólag le is mond róluk, amit később<br />
majd ki is fogok fejteni. Ezért úgy vélem, ő ősrégi krónikákat tart szem előtt, akár ha<br />
külföldiek lettek légyen is, amilyenek láthatólag a Metzi Évkönyvek voltak, melyekből szinte<br />
szó szerint kiírja mindazt, amit Liutratus vercelli püspökről mesél el; vagy ha inkább hazaiak,<br />
olyanok, amilyeneket a tárnokok ispánjánál – nem pedig mesterénél, ahogyan Bél szeretné, s<br />
amit én mindenképpen megkülönböztetek – őriztek az oklevelek tanúsága szerint. Idézek<br />
néhányat. Albert király abban az oklevelében, melyben sorra veszi Garai László macsói bán<br />
érdemeit, a következő szavakat írja: ’Hogy az ellenségen (ti. a törökökön) dicsőséges<br />
győzelmet aratott, az a mi elődünknek az (oklev elekben) írott történetei (litterales historiae)<br />
által örök emlékezetül hagyatván bizonyosan tudott dolog.’ Világosabban lehet következtetni<br />
erre II. Ulászló 1508. évi okleveléből, mellyel Pethő Jánosra bízza gyermekeit, Lajost és<br />
Annát, az ősei által a király iránt állhatatosan megtartott hűség okán azt mondja: ’Ennek a<br />
dolognak igen bőbeszédű tanúbizonyságai a magyar királyoknak az Évkönyvei (libri Annales)<br />
maguk is, melyekben igen nagy szorgalommal és nagy fokú hitelességgel minden idők<br />
történéseit összeírták.’ De ezek a királyoknak, és nem a korábbi fejedelmeknek a korára<br />
vonatkoznak; én bizony úgy gyanítom, hogy Béla Jegyzője ezekből (az Évkönyvekből)<br />
meríthette azon dolgokat, melyekkel kapcsolatban világosan megmondja, hogy a királyokról<br />
elő fogja <strong>ad</strong>ni őket. Innét merítettnek tűnhetnek bizonnyal azon dolgok is, amik Szt. István s<br />
talán Géza fejedelem korát illetik. Mivel ugyanis ők előszeretettel támaszkodtak azon<br />
külföldiek segítségére, akik a vallással együtt elsőként honosították meg az<br />
irodalmat/írásbeliséget is, könnyen meglehet, hogy ezek tanácsára és szorgalmazására kezdték<br />
összeállítani a honi történelmet és őrizni azt a tárnoki házban, vagyis a királyi kincstárban. De<br />
hogy a régi fejedelmek történetét (szerzőnk) honnét meríthette, egyáltalán nem tudom. Hogy<br />
54
dc_145_10<br />
azonban a történelem olyan részletességgel lett volna kifejtve az Évkönyvekben, - ha ugyan<br />
abban az időben voltak egyáltalán ilyen könyvei a mieinknek, - bármennyire szeretném is,<br />
nem vesz rá a lélek, hogy elhiggyem. Azt gyanítani, - Bél láthatólag ezen az állásponton van,<br />
- hogy a Jegyző a Zoltán (fejedelem) alatt összeállított emlékeztető könyvekből (libri<br />
memoriales) merítette állításait, puszta vélelem csupán, sem az ésszerűség nem támasztja alá,<br />
sem nem is valószínű.” Lapalji jegyzetében még gyorsan hozzátette: „Ezekből kifolyólag<br />
cáfolom, hogy a mieink Krónikája ezekből az Évkönyvekből fajzott volna el, mivel azokról,<br />
akik a Pethök családjából nevet szereztek maguknak, semmi sem található (ti. az<br />
Évkönyvekben, vagyis a krónikákban). Talán Pethö Gergely ezért is szőtt nem keveset<br />
Magyar Krónikájába. Van ugyanis itt egynéhány dolog, amit a többi elhallgat.” 116<br />
Tudományos történetírásunk egyik alapítóját a (nem ok nélkül) hosszan idézett helyen az<br />
érvelés heve nem csak nyelvileg (ob constantem in regis fidem ab eius maioribus servatam)<br />
rag<strong>ad</strong>ta el, nem csak az évszámot írta el egy esztendővel, de feltehetőleg alaposan félre is<br />
értette forrásainak egyikét-másikát, Albert király oklevelét mindenképpen. Ott ugyanis a<br />
hivatkozásban ( eiusdem praedecessoris nostri litteralibus historiis aeternae memoriae<br />
tr<strong>ad</strong>itum) aligha vitatható módon nem valamiféle történeti munkára, hanem a középkori<br />
magyarországi <strong>ad</strong>ományleveleknek nyugati társaiktól éppen elbeszélő bőbeszédűségükben<br />
különböző narratióira történik utalás, melyekben rendszerint az <strong>ad</strong>ományos érdemeit<br />
foglalták össze, gyakorta az ősökre visszatekintő hatállyal. 117 Másik hivatkozását maga is<br />
világosabb bizonyítéknak tartotta, bővebben is idézett belőle, de hogy a szövegösszefüggésből<br />
kirag<strong>ad</strong>ott részt pontosan érthette-e, itt sem egyértelmű. Arról mindenesetre meg volt<br />
győződve, hogy a tárnoki házban őrzött ’libri annales’ kifejezése alatt egy történeti munkát,<br />
régi krónikát kellene érteni, ennek folytán látszólag méltán <strong>ad</strong>ott hangot kétkedésének, miután<br />
a fennmar<strong>ad</strong>t latin nyelvű történeti munkákban (Budai-, Dubnici-, Thuróczy-krónika, Bonfini<br />
Tizedei stb.) valóban hiába is kereste, nem találhatta nyomát sem a Gersei Pethőknek, lévén,<br />
azok nem is szerepeltek ezekben a művekben. Az mindenesetre figyelemre méltó, hogy nem<br />
ébredt gyanú a kritikai módszeréről méltán híres Prayban a szöveg értelmezését illetően.<br />
Jelenlegi tudásunk szerint azonban ő volt az első, aki a Gersei Pethők nevezetes<br />
címereslevelét forrásként bevonta a történeti irodalomba és érvelésbe, s amint az a<br />
fentebbiekből kiderül, ő a régi, az idők során elkallódott évkönyvirodalom kétségtelen<br />
bizonyítékát olvasta ki belőle. Értelemzését a későbbi forráskritika nem igazolta, de a jezsuita<br />
történetíró érdeklődésének így sem lebecsülendő a jelentősége: napfényre hozott egy fontos<br />
116 Pray, Dissertationes 74.<br />
117 A narratio-kérdés legutóbbi összegzése: Zsoldos, Kárászi 385-407.<br />
55
történeti forrást, amihez feltehetőleg idősebb rendtársának, Kaprinai Istvánnak (1714-1785) a<br />
gyűjteményéből jutott hozzá. 118 Nem sokkal ezt követően a hivatkozott oklevél teljes szövege<br />
is napvilágot látott, igaz, nem eredetiben, hanem VI. Károly Bécsben 1712. április 5-én kelt<br />
átírásában. 119 A szöveget most már egész terjedelmében tanulmányozva több mindenre is fény<br />
derülhetett, többek között arra, hogy nem egy udvarmesteri kinevező iratról van szó, hanem a<br />
Gersei Pethő János címerbővítéséről, melyben az <strong>ad</strong>ományost valóban a királyi gyermekek<br />
udvarmesterének nevezi a kibocsájtó. Meg arra is, hogy az oklevél éppen az ellenkezőjét<br />
állítja annak, amit Pray magyarázata sugall: itt ugyanis az olvasható, hogy a Pethők családját<br />
soha nem csúfította el a hűtlenség vétke, ennek a tanúi a ’libri annales,” mert ezekben semmi<br />
sem található a család hűtlenségére nézve (’Cum ... illud quodam quasi tacitae <strong>ad</strong>mirationis<br />
arcano contemplandum et suspiciendum esse videtur, quod nullo unquam tempore vetus illa et<br />
clarissima Pettheörum domus aliqua infidelitatis labe vel laesae maiestatis crimine notata<br />
atque offuscata fuisse inveniatur, cuius rei ipsi quoque libri annales regum Hungariae, qui in<br />
aedibus nostris thavernicalibus conservantur in quibusque acta omnium temporum<br />
diligentissime et summa cum fide conscribuntur , lucupletissimi testes esse possunt, in his<br />
enim nihil penitus reperiri potest, quod familiae tuae nobilissimae alicuius criminis notam<br />
unquam inusserit’). 120 Bartal az általa nyomtatásban közzétett forrást a levelesítés szokásjogi<br />
intézménye miatt hozta szóba, úgy vélte ugyanis, hogy az 1507-i oklevél éppen a levelesítési<br />
jegyzékeknek a tárnoki házban történt őrizetét tanúsítja. 121 Ő tehát már nem évkönyvi<br />
feljegyzésekre, hanem afféle hivatali évkönyvekre (’fasti’) következtetett. Valamivel később –<br />
Bartal szövegki<strong>ad</strong>ásáról és értelmezéséről nem vévén tudomást – Podhr<strong>ad</strong>czky József<br />
Anonymus munkájának hitelességéről írt könyvében visszatérni látszott Pray értelmezéséhez<br />
(’egy más 1507-dik évi levele szerint pedig az ország évkönyvei is ott tartattak’), vagyis egy<br />
közelebbről meg nem határozott, de mégis talán elbeszélő forrásra következtetett a<br />
szövegből. 122<br />
dc_145_10<br />
118 Catalogus manuscriptorum 234 (a gyűjtemény III. [in quarto] kötetének 44. darabja a 128. fólión). Uo. 315 (a<br />
gyűjtemény XVIII. [in quarto] kötetének 99. darabja a 188. fólión, Miksa császár 1572-i megerősítésének<br />
töredéke). Uo. 313. (a gyűjtemény XVIII. [in quarto] kötetének 85. darabja a 140. oldalon) I. Lipót 1666. április<br />
21-én, Bécsben kelt címermegerősítő és grófi címet <strong>ad</strong>ományozó oklevele.<br />
119 Bartal, Commentariorum, Mantissa, VIII-XV. (a Mantissa 3. darabja; az átíró szöveg valójában a VII. oldalon<br />
kezdődik). Nem derül ki pontosan, Bartal honnét vette a szöveget, hacsak nem a következő szám megjegyzése<br />
erre a darabra is vonatkozik, akkor ugyanis Szalai barátjának a gyűjteményéből kapta. Pray nyomán többen is<br />
idézték a tőle <strong>ad</strong>ott szöveget (ld. Bartal, Commentariorum, Mantissa IX. o. 3. jz.), többek között Horvát István és<br />
Perger János diplomatikai munkái.<br />
120 Uo. IX.<br />
121 Uo. IX-X. 4. jz., ti. ahol II. Ulászló arról ír, hogy a Pethők őseivel kapcsolatban hűtlenségnek nyomát sem<br />
találni a Királyok Évkönyveiben (’in his enim nihil penitus reperiri potest, quod familiae tuae nobilissimae<br />
alicuius criminis notam unquam inusserit’).<br />
122 Podhraczky, Béla király 33. Ő Pray kéziratos gyűjteményére hivatkozik (Pray. MS. fol. Tom. XIV. p.154.), a<br />
56
dc_145_10<br />
A címerbővítő oklevél eredetijének jelentőségét, mint annyi más magyar történeti<br />
forrás esetében is történt, Fraknói (akkor még Frankl) Vilmos ismerte föl. A Magyar<br />
Történelmi Társulat 1871. évi tudományos kirándulása Zemplén vármegyébe vezetett, s ott a<br />
Sztárayak Sztárán talált levéltárában került kezébe a már akkor is erősen sérült, de valahai<br />
pompáját még leromlott állapotában is jól tükröző darabja a családi levéltárnak. 123 A társulati<br />
kirándulás eredményét értékelő elő<strong>ad</strong>ásában idézte a tárnoki házat említő részt, ennek kapcsán<br />
úgy gondolta, hogy ’ezen nevezetes helyből kitűnik, hogy a tárnokmester felügyelete alatt<br />
szerkesztettek és őriztettek az ország történeti évkönyvei. Sajnos, hogy ezek a bekövetkezett<br />
katastrófák közepette nyomtalanul elvesztek.’ 124 Talán nem tévedünk, ha a Fraknói elő<strong>ad</strong>ását<br />
összefoglaló szövegből arra következtetünk, hogy Fraknói maga is egyelőre elbeszélő forrást<br />
értett a ’libri annales’ alatt. Kiemelte ugyanakkor a címerbővítés heraldikai különlegességét, a<br />
kiváltságok kiemelkedő voltát (pl. vörös viasz használata stb.) pedig annak tulajdonította,<br />
hogy Ulászló – kincstára üres lévén – ily módon tudta csak a köztük lévő bizalmas viszony<br />
arányában viszonozni Gersei Pethő János szolgálatait, aki Anna királyné, majd annak halála<br />
után, 1506-tól a királyi gyermekek udvarmestere volt. A címereslevél közismert ábrázolását<br />
németalföldi vagy kölni festőiskolának tulajdonította, utalt Van Eyck hatására is. Amellett<br />
érvelt ugyanakkor, hogy a címerbővítésben Ulászló arcképe olyannyira realisztikus, hogy<br />
bátran portrénak tekinthető. Fraknói elő<strong>ad</strong>ását végül kisebb vita zárta, Wenzel Gusztáv<br />
felvetette, hogy már a Forgáchok címerébe is bekerült Mária királynő ábrázolása, vele<br />
szemben Ipolyi Arnold azon meggyőződését hangoztatta, hogy a Forgách-címerben látható<br />
női arc nem portré, sokkal inkább idealisztikus ábrázolás.<br />
A szöveg értelmezésének történetében komoly fordulatot hozott Hajnik Imre<br />
tanulmánya. A középkori magyar királyi könyvek nyomait összegyűjtő szerző a következőket<br />
írta: ’Ezen évről-évre vezetett és a tárnoki házban elhelyezett királyi könyveket kell ugy<br />
hiszem, és nem történeti évkönyveket, értenünk azon „libri annales regum Hungariae” alatt is,<br />
a melyekről II. Ulászló Gersei Petheő Jánosnak, királyi gyermekei udvarmesterének <strong>ad</strong>ott<br />
pontos helyet azonban a modern katalógus segítségével nem sikerült azonosítanom.<br />
123 A Sztárayak levéltárába a kihalt Gersei Pethő család levéltárával jutott, ld. Sztáray oklt. I, III. Mivel a családi<br />
levéltár publikálása később kezdődött, s nem jutott túl az 1457. esztendőn, e becses darab sem látott ott<br />
napvilágot.<br />
124 Az elő<strong>ad</strong>ást az Archaeologiai Értesítő (5 [1871] 238-240. o.) foglalta össze szerzőnév nélkül, de vélhetőleg –<br />
miután az előzményt (II. Ulászló király képmása. Uo. 150 -153. o.) R[ómer] Fl[óris] szerkesztő jegyezte – a<br />
folyóirat szerkesztőjének tulajdoníthatóan. Az ismertetés kitér arra, hogy a levéltárban kézbe vették Miksa király<br />
1572. november 14-i címerbővítését, mely átírta Ulászló armálisát is, valamint hogy Wenzel Gusztáv javaslatára<br />
a Társulat döntött a címereslevél lefényképeztetéséről. Kérdéses, hogy a fényképeztetés megtörtént-e, a címerkép<br />
ugyanis csak erősen retusált hasonmásban jelent meg a későbbiekben: Fraknói, Huny<strong>ad</strong>iak 588-589. oldalak<br />
között, majd Hoffmann Edit alább idézendő tanulmánya szövegközi képeként. A zempléni-ungi társulati<br />
kirándulást és az erről beszámoló ülés eseményeit ismertette a Száz<strong>ad</strong>ok is (5 [1871] 579-582. o.), itt azonban a<br />
sérült női mellékalakot még az ismertető Anna királyné alakjával azonosította.<br />
57
czímerlevelében emlékezik, mint oly könyvekről, a melyek a tárnoki házban őriztetnek és<br />
tanuságot <strong>ad</strong>hatnak a Petheők törhetetlen hüségéről király és ország iránt.’ 125 Hajnik a lapalji<br />
jegyzet szerint Bartal szövegki<strong>ad</strong>ását használta és Pray véleményével vitatkozott, viszont nem<br />
<strong>ad</strong>ta tanújelét annak, hogy Fraknói és Rómer hír<strong>ad</strong>ását az eredeti oklevél előkerüléséről<br />
ismerte volna. Írása óta bevetté vált az a ma is mérv<strong>ad</strong>ónak látszó vélemény, hogy az ’annales<br />
regum’ kifejezés alatt hivatali évkönyveket, vagyis a királyi regisztrumköteteket kell érteni. 126<br />
Bartal azon véleményével Hajnik itt nem foglalkozott, hogy ezek között őrizték-e a levelesítő<br />
jegyzékeket is.<br />
dc_145_10<br />
A címereslevél megbízható, eredetin alapuló szövege most már a következő:<br />
Wl<strong>ad</strong>islaus, Dei gracia rex Hungarie et deli nostro, magnifico<br />
Iohanni Pethew de Gerse, magistro curie liberorum nostrorum charissimorum salutem<br />
graciamque nostram regiam cum incremento omnis boni! Regibus et principibus<br />
habenas rerum mooprium ac peculiare officium esse debet eos, qui ob<br />
summam integerrime fidelitatis constanciam de se deque sua republica bene et preclare<br />
meriti existunt, dignis regie munificencie premiis ac gloria sempiterna <br />
et antiqui sapientissimi illi viri, qui ingenii perspicacitate divina atque humana metiti<br />
sunt, prodiderunt duabus rebus potissimum respublicas contineri atque in quieto et<br />
tranquillo statu conservari, premio videlicet et pena, ebus preclare et<br />
egregie gestis amplissimum non desit, pena vero subditi a scelere atque a malefactis<br />
compescantur et coerceantur. Hinc est, quod nos fidelissima illa maiorum tuorum ac<br />
universe familie et prosapie tue merita predecessoribus nostris, divis<br />
Hungarie regibus, quam sacre huius regni nostri Hungarie corone exhibita non mediocri<br />
favore ac benivolencia prosequimur. Que quidem animo nostro revolventes, cum omnia<br />
laudanda ac summis preconiis merito iudicemus, tum vero illud vel<br />
imprimis omni laude et gloria prosequendum et quodam quasi tacite <strong>ad</strong>mirationis<br />
archano contemplandum et suspiciendum esse videtur, quod nullo unquam tempore<br />
vetus illa ma Petheorum domus aliqua infidelitatis labe vel lese maiestatis<br />
crimine notata atque offuscata fuisse inveniatur. Cuius rei ipsique libri annales regum<br />
Hungarie, qui in edibus nostris thavernicalibus conservantur, in <br />
omnium temporum diligentissime et summa cum fide conscribuntur, locupletissimi<br />
testes esse possunt. In hiis enim nihil penitus reperiri potest, quod familie tue<br />
nobilissime alicuius criminis notam unquam inusserit. m nos non<br />
solum in te, verum in tota tua prosapia tantam fidelitatis constanciam atque integritatem<br />
semper fuisse cognoverimus, te vestigiis maiorum tuorum insistentem, simulac<br />
serenissimam condam dominam, consortem nostram charissimam<br />
felicibus auspiciis nobis in coniugem atque in thalami sociam <strong>ad</strong>duci feceramus, ipsis<br />
statim primis <strong>ad</strong>ventus sui diebus ei in magistrum curie delegeramus, quo in officio te<br />
apud illam usque <strong>ad</strong> psius diem summa fide, prudencia et dexteritate<br />
gessisti, qua tandem e medio sublata et Deo optimo maximo ita iubente vita functa te in<br />
magistrum curie liberorum nostrorum, quibus nil charius nilque preciosius tavimus, ut, dum alii fideles nostri partim bona et redditus nostros regios curant,<br />
partim thezaurum ac supellectilem nostram amplissimam conservant ac tuentur, tu rem<br />
125 Hajnik, Királyi könyvek 20-21 (a szöveg kivonatát is közölte lapalji jegyzetben, Bartal publikációja alapján).<br />
126 Irásné Melis Katalin: A Mátyás-kori budai királyi könyvkötőműhely leletei. Művészettörténeti Értesítő 34<br />
(1985) 48. úgy fogalmazott, hogy a „hivatali élet évkönyvei” lehettek a tárnokházban.<br />
58
dc_145_10<br />
omni prorsus thezauro omnique supellectili psos videlicet liberos<br />
nostros charissimos sub tua cura et custodia habeas. In quo quidem officio cum te ita<br />
semper gesseris itaque eciam inpresenciarum geras, ut nihil possit amplius desiderari aut<br />
requiri, tibi illud entibus dandum duximus et<br />
conferendum, et neminem alium tibi eiusdem honoris sive muneris participem sive<br />
collegam <strong>ad</strong>hibere volumus, verum ut tua propensa in nos et charissimos liberos nostros,<br />
vicum ducem et Annam, filiam nostram fidelitas et in omnibus rebus<br />
agendis et dirigendis integritas et constancia non in te modo, sed in universam stirpem et<br />
cognacionem tuam diffundatur ac heredibus et ornamento sit<br />
futura utque amor noster, quo te ob prescriptas tuas virtutes et merita complectimur,<br />
omnibus innotescat, <strong>ad</strong> illa vetusta familie tue insignia scutum videlicet <strong>ad</strong>instar turbinis<br />
in supremo minatum in quatuor campis lineis duabus transversis se<br />
se invicem in medio scuti intersecantibus divisum, quorum quidem duos, superiorem<br />
videlicet et inferiorem per transversum se habentes rubri coloris <br />
occupant. Nam in superiori campo leo, ferocissimum et generosissimum animal naturali<br />
colore depictus ex ipsius linee summitate caudatenus emergens, aperto et hianti rictu<br />
linguam exertam vibrans primis pedibus erectis et divaricatis, capite<br />
coronam auream gestans, cauda in sublime elevata et quasi caput ipsum contingenti, in<br />
extremo reflexa conspicitur. In inferiori vero campo similiter coloris rubri <br />
alatus lingua similiter exerta ac vibrante ignem ore vomens, vertice cristato, corpore<br />
maculis resperso, cauda reflexa et in nodum religata, corpus ipsum subeunte, pedibus<br />
innixus <strong>ad</strong> certamen et dimicacionem qui, nisi quod linea supr<strong>ad</strong>icta a leone<br />
dirimitur, procul dubio cum ipso leone sibi naturali quodam instinctu exosissimo<br />
certamen inire parat. Porro relique due partes scuti linearum, ut premittitur, intercursu<br />
is distincte celestini sunt coloris, quarum una, superior videlicet duos frutices<br />
herbaceos in prato et gramine viridi surgentes et succrescentes et anatem terrestrem<br />
unius illorum fruticum folia decerpentem . In altero campo similiter celestino<br />
inferiori luna suppallida et coloris sui <strong>ad</strong>instar arcus tensi cornibus in se revolutis duo<br />
splendidissima sidera intra orbis ambitum et circumferenciam inclusa continere<br />
. Supra quam quidem totalem formam scuti in supremo est galea suo colore<br />
depicta et flores varii circumquaque discurrentes et scutum ex omni parte ambientes. Ad<br />
hec igitur pristina et avita tue stirpis et stemmatis maiorum tuorum insignia duximus, supra videlicet illam et scuti et galee totalem formam ac florum<br />
lepedissimum discursum personam nostre regie maiestatis in solio aurato sedentem,<br />
dextra paululum <strong>ad</strong> pectus elevata pomum cruce insignitum, sinistra autem sceptrum<br />
rem Christiani nominis regum insigne tenentem, cesarie<br />
demissa, capite corona ac di<strong>ad</strong>emate regio redimito, altera corona desuper in campo<br />
aereo quasi in aere pendente et quodammodo in ipsum venerabilem verticem celitus<br />
descendente{m}. solii nostri aurati latera duo infantes regii, liberi<br />
videlicet nostri suavissimi stare ac manibus ipsum solium contingere conspiciuntur. A<br />
latere quidem dextro inclitus dux Ludovicus, filiolus noster charissimus sceptrum<br />
similiter regale in dextera tenens, capunc imum pullulantibus,<br />
corona{m} ac di<strong>ad</strong>ema regium capiti impositum, altera corona similiter desuper<br />
imminente. A latere vero sinistro stat illustris Anna reginula, filia nostra iucundissima,<br />
pomum similiter aureum sinistra tenens, coma flava spctea cla<br />
fluente, unica duntaxat corona capite redimito. Que quidem singulari ac peculiari nostre<br />
munificencie dono collata insignia tibi potissimum convenire putavimus, ut cum<br />
charissimorum liberorum nostrorum magistrum curie agas et eo munere fil et diligentissime fungaris, inde potissimum insignia et virtutis tue clarissime<br />
monumenta habeas, ubi omnem curam, operam et sollicitudinem collocasti, simulque ut<br />
59
quem<strong>ad</strong>modum in insignibus et armis tuis nostras gestas effigies, ita in animo quoque et<br />
in cordis arcan incomparabilem nobis debitam fidelitatem medullitus<br />
infixam geras. Prout hec omnia in capite sive principio presencium litterarum nostrarum<br />
suis appropriatis coloribus pictoris non indocta manu effigiata et distinccius expressata<br />
conspiciuntur, a nostre maiestatis sciencia tibi ac<br />
magnificis Francisco, filio tuo, cubiculario nostro et Georgio Pethew, carnali fratri tuo<br />
tuisque ac eorundem filii fratrisque tuorum heredibus et posteritatibus universis dandum<br />
duximus et concedendum, immo damus et usque et<br />
frater tui vestraque universa posteritas prescripta arma et virtutum insignia amodo in<br />
posterum ubique in preliis, bellis, troiis et aliis quibuscunque rebus et expedicionibus<br />
bellicis et militaribus, necnon sigillis, velis, cortinis, papilionibus, et expedicionum generibus uti possis et valeant. Et nichilominus<br />
volentes huiusmodi collacionem armorum tibi et prefatis filio et fratri tuis vestreque<br />
universe posteritati per maiestatem nostram modo premisso factam magis illustrem et<br />
claram efficere, vobis us universis id graciose<br />
duximus annuendum et concedendum, ut vos vestraque cuncta posteritas sigillo vestro,<br />
quo amodo sub annotacione prescriptorum insigniorum in emanandis et conficiendis<br />
litteris quibuscunque usi fueritis posteritasque vestra usa fuerit, omnes erborum emanatas vel emanandas perpetuis semper futuris<br />
temporibus in pendenti vel in appresso cera rubra sigillare possitis et valeat, immo<br />
annuimus et concedimus harum nostrarum, quibus secretum sigillum nostrum, quo ut<br />
rex Hungarie utimur, timonio litterarum mediante. Datum<br />
Bude, feria quarta proxima post festum Beati Mathei apostoli et ewangeliste, anno<br />
Domini millesimo quingentesimo septimo, regnorum nostrorum Hungarie etc. anno<br />
decimoseptimo, Bohemie vero tricesimo septimo. 127<br />
Azon aligha lehet csodálkozni, hogy ezen címeres emlék képisége az<br />
értelmezéstörténet során jóval nagyobb figyelemben részesült, mint szövege: már Fraknói is<br />
csak a címerképet tartotta méltónak arra, hogy hasonmás formában közzétegye. 128 A heraldika<br />
kutatói kiemelték, hogy a címer az ún. portrécímerek közé tartozik, ’mely a királyi család<br />
tagjait tünteti fel, mint sisakdísz illetőleg pajzstartók,’ 129 ill. hogy sajátos típus, mely nélkülözi<br />
a sisakot és takarót, 130 vizsgálták a betűk szerepét a címerábrán, 131 rendszerint az Országos<br />
Levéltár gyűjteményének és a magyarországi címerhasználatnak kiemelkedő és értékes<br />
127 Eredeti, bal oldalán kettészak<strong>ad</strong>t hártya, kék zsinóron függő kerek pecsét: Dl 86051. (Sztáray cs. lt.), hátlapon<br />
újkori levéltári jelzetek és tartalmi összefoglaló. Mellette újkori egyszerő másolat. Az eredeti sérülése miatt a<br />
szöveghiányt zárójelek között ezen másolatból egészítettem ki, {} zárójellel a nyelvileg fölöslegesnek látszó<br />
betűket rekesztettem ki. A későbbi átiratokat és másolatokat a lineáris szöveghagyomány okán manuscripta<br />
descriptaként (ezekre és a nyomtatott ki<strong>ad</strong>ásra lásd a bevezető jegyzeteit) mellőzendőnek ítéltem. A szövegnek<br />
további, 18. száz<strong>ad</strong>i másolatai is vannak: Dl 71767. (Szulyovszky–Pottornyay cs. lt.); Dl 21764. (Keglevich cs.<br />
lt., Kapi Gábor országbírói ítélőmester 1731[?]-i másolata). Áldási, (Címereslevelek II, 68–69) a ma az Országos<br />
Széchényi Könyvtár Kézirattárában ırzött Fol. Lat. 3793. (Gyurikovits-Diplomatarium) III. kötetének 150–151.<br />
lapjáról tette közzé a címerleírást (Scutum videlicet … corona redimito capite) és az <strong>ad</strong>ománnyer ı méltatását<br />
(nullo unquam tempore vetus illa … cura et custodia habeas).<br />
128 Valójában a címerképen kívül még egy részletet közölt, a címereslevél akantuszos lapszéldíszét (333).<br />
129 Ghyczy, Ivánczfalvi 133.<br />
130 Áldásy, Batthyány 94.<br />
131 Sulica, A betű 52.<br />
dc_145_10<br />
60
dc_145_10<br />
darabjaként vették számba. 132 Az oklevéltan szakembere elsősorban regisztrálta a külső<br />
diplomatikai jegyeket (anyag, pecsét, elrendezés stb.), mellesleg regesztát is készített róla, 133 a<br />
művészettörténész leírásában értékelte a miniatúrát, azonosította a típus más darabját 134 , az<br />
armális kompozíciós párját és azt a budai műhelyt, ahol a címeresleveleken kívül liturgikus<br />
könyveket is díszítettek. 135 A genealógia kutatója a családtörténet és a családi címerhasználat<br />
összefüggéseibe állította a címert, 136 a proszopográfus összefoglalta a címerbővítést nyerő<br />
Gersei Pethő János pályáját, de ő is főképp azt állapította meg, hogy az armálist az udvari<br />
művészet remekei közé kell sorolni. 137 A szövegből magából továbbra is két fontos<br />
körülmény mar<strong>ad</strong>t a figyelem középpontjában, a budai vár és Buda város topográfiája kapcsán<br />
az ’aedes tavernicalis’, a tárnokház 138 , valamint a királyi könyvek miatt az ott őrzött ’libri<br />
annales’. 139 Bár a szöveg – mint fentebb láttuk – nyomtatott formában régtől fogva<br />
hozzáférhető volt, Hajnik óta arra nem, vagy csak nagyon ritkán hivatkoztak, az oklevelet<br />
magát ineditumként kezelte a kutatás. Pedig a szöveg is rejt nem kevés tanulságot (személyes<br />
hangnem, egyes szám második személyű megszólítás), ezek közül a lexikai különlegességek<br />
érdekesek most leginkább. Hogy csak a legfontosabbat emeljük ki, a ’libri annales’<br />
értelmezése elsősorban is attól függ, hogy mit is értünk ’annales’ szó alatt. Természetszerűleg<br />
közismert a ’(történeti) évkönyv’ jelentés, mely a magyarországi latinságban a humanista<br />
szerzők tollán jelent meg először a Szótár forrás<strong>ad</strong>atai szerint (Vitéz János, Ianus Pannonius,<br />
Bonfini), kevésbé elterjedt a Sopron város latin nyelvhasználatában feltűnő ’(éves)<br />
szám<strong>ad</strong>áskönyv’ értelem. 140 Ha Hajnik nagyon is valószínű értelmezéséhez tartjuk magunkat,<br />
fel kell tennünk, hogy a humanista műveltség nyomán a címereslevélben egy másik antik<br />
132<br />
Nyáry, Heraldika 125-131. Áldásy Címereslevelek II, 73. sz. Nyulásziné, Öt évszáz<strong>ad</strong> XXXV. színes tábla:<br />
51., 117. színjelzett rajz: 152., leírás: 125. Kollega – Nyulásziné, Címereslevelek XXXVI. színes tábla: 62..,<br />
125. színjelzett rajz: 271., leírás: 162.<br />
133<br />
É[RSZEGI] G[ÉZA], in Pannonia Regia 473-474. (IX-54. tétel): ’II. Ulászló király Gersei Pethő Jánosnak a<br />
királyi évkönyvekben való feljegyzésre méltó érdemeiért címert <strong>ad</strong>ományoz.’<br />
134<br />
Hoffmann, II. Ulászló, ahol az 5. o.-on a Fraknói közölte retusált címerkép is közölve van. Hoffmann Edit II.<br />
Ulászló 1507. május 8-i cseh nyelvű oklevelének Ulászló-ábrázolását vetette össze a Gersei Pethő-armálissal. Az<br />
oklevélben Ulászló engedélyezte a prágai Kleinseite (Male Strana) városnak, hogy a városi pecséten a király<br />
arcképét használhassa. Egyúttal vitatta Fraknói azon felfogását, hogy németalföldi stílus lenne felismerhető a<br />
miniatúrán, ehelyett ’az olasz izlésű magyar miniator’ munkájának tartotta.<br />
135<br />
R<strong>ad</strong>ocsay Dénes: Renaissance Letters Patent Granting Armorial Bearings in Hungary. II. Acta Historiae<br />
Artium 12 (1966) 76, bőséges bibliográfiával, de szövegközi kép nélkül. M[IKÓ] Á[RPÁD], in Pannonia Regia<br />
473-474. o. (IX-54. tétel), a címerkép fotójával.<br />
136<br />
Rainer, Nádasdy. Szatlócki, Tátika 83-84.<br />
137<br />
Fógel, II. Ulászló 39, 41, 98.<br />
138<br />
Balogh, Művészet I,75.<br />
139<br />
Mayer Béla: Levéltártörténeti <strong>ad</strong>atok. Levéltári Közlemények 2 (1924) 146. o. (11.sz.) Hajnik véleményéhez<br />
tartja magát, míg Érszegi Géza fentebb idézett regesztája visszatérni látszik Pray és Fraknói elképzeléséhez, de<br />
legalábbis nyitva hagyja a kérdést. Ld. még: A magyar levéltártörténet kronológiája 1000-2000. Szerk.: Dóka<br />
Klára – Müller Veronika – Réfi Oszkó Magdolna. Budapest 2000, 54-55.<br />
140<br />
LLMAeH I,175-176.<br />
61
eredetű jelentés kelt új életre, nevezetesen a ’hivatali évkönyv’, a ’fasti’ szinonimája, s ennek<br />
a Szótárban is érdemes lesz helyet szorítani. 141 Az armálisban előforduló ’divaricare’ ige antik<br />
szó, Mohács előttről ez az egyik előfordulása, az újkori címereslevelek állandó kifejezésévé<br />
vállik állatalakok leírása esetén. A ’cristatus’ melléknévre is csak Ianus Panoniustól ismertünk<br />
eddig <strong>ad</strong>atokat, de nem lényegtelen a szövegben előforduló ’troia’ sem, melyet első ránézésre<br />
akár az onomasztikonba is utalhatnánk, nem csak alakja, de eredete miatt bizonnyal. Az antik<br />
város neve ugyanis a külföldi szótárak tanúsága szerint előbb gasztronómiai szakszóvá, aztán<br />
ebből lassanként ’malac’ (= ostromgép) jelentésű h<strong>ad</strong>itechnikai szakszóvá, végül a két<br />
magyarországi emlékben ’ostrom’ általánosabb jelentést vett fel. 142<br />
A teljes szöveg ismerete – amellett, hogy eloszlat olyan kételyeket, hogy<br />
címer<strong>ad</strong>ományról vagy címerbővítésről van-e szó, hogy az <strong>ad</strong>ományos érdemei évkönyvekbe<br />
illenek-e vagy inkább a gonosztevők jegyzékéből hiányoznak stb. – a magyarországi hivatali<br />
írásbeliség Jagelló-kori latin nyelvhasználatának egy új vonását is bizonyítja: az immár<br />
humanista igényű kancelláriai stílust.<br />
8. Tematikus vokabuláriumok<br />
A Kassa város szám<strong>ad</strong>áskönyve és Buda város topográfiájának regesztagyűjteménye<br />
nagy számban tartalmaz a városi életre vonatkozó terminusokat. Ezek között igen nagy<br />
mennyiségben szerepelnek olyan szavak, melyek a mindennapi élet jelenségeinek leírására<br />
kerültek forgalomba.Ezek a szavak és kifejezések a nyelv élő mivoltát bizonyítják,<br />
használatuk arra mutat, hogy nem csak az írásbeliségben, de a napi gyakorlatban is<br />
kiszal<strong>ad</strong>tak az emberek száján. 143<br />
dc_145_10<br />
Az iparosok megnevezése a foglalkozásnév képzés korlátozott lehetőségeit mutatja:<br />
apotecarius: 1352 Végh, Buda II p.32. 1375 Végh, Buda II p.36. arcupar: 1477 Végh, Buda<br />
II p.104. aurifaber: 1378 Végh, Buda II p.37. barbitonsor: 1475 Végh, Buda II p.102.<br />
bombardista: 1473 Végh, Buda II p.101. cantrifusor: 1479 Végh, Buda II p.105, 108.<br />
carnifex: 1458 Végh, Buda II p.93. collector hospitum: 1462 Végh, Buda II p.96.<br />
cultellifaber: Végh, Buda II p.96. doleator: 1471 Végh, Buda II p.100. faber: 1479 Végh,<br />
Buda II p.106. institor: 1465 Végh, Buda II p.97. lapicida: 1365 Végh, Buda II p.34. 1374<br />
Végh, Buda II p.36. ligonista: 1474 Végh, Buda II p.101. linifex: 1473 Végh, Buda II p.101.<br />
mercator: 1371 Végh, Buda II p.35. monetarius: 1467 Végh, Buda II p.98. murator: 1374<br />
Végh, Buda II p.36. 1450 Végh, Buda II p.83. parator sagittarum: 1345 Végh, Buda II p.29.<br />
pellifex: 1446 Végh, Buda II p.82. sartor: 1470 Végh, Buda II p.99. sellipar: 1479 Végh,<br />
Buda II p.105. textor: 1345 Végh, Buda II p.29. 1441 Végh, Buda II p.79. vitripar: 1447<br />
Végh, Buda II p.83.<br />
141 Wb. Georges I, 416.<br />
142 DuC VIII,191-192. A másik előfordulása Kassa város 1502. évi címereslevelében: ’ubique in preliis, bellis,<br />
troiis et aliis quibusvis rebus et exerciciis militaribus,’ Turul 23 (1905) 172.<br />
143 Szende, Otthon 86 és 129-231.<br />
62
A ház részeinek megnevezése ugyanakkor széles skálán mozog: ambitus superior<br />
edificiorum: 1507 Végh, Buda II p.146-147. arcus: 1481 Végh, Buda II p.108. boltha: 1507<br />
Végh, Buda II p.146-147. camera: 1504 Végh, Buda II p.141-142. caminus: 1504 Végh,<br />
Buda II p.141-142 coquina: 1504 Végh, Buda II p.141-142. cellarium: 1507 Végh, Buda II<br />
p.146-147. curia: 1504 Végh, Buda II p.141-142. fovea: 1507 Végh, Buda II p.146-147.<br />
gr<strong>ad</strong>us: 11481 Végh, Buda II p.108. humanus secessus: 1507 Végh, Buda II p.146. ianusa:<br />
1481 Végh, Buda II p.108. locus necessarii: 1481 Végh, Buda II p.108. locus secreti: 1481<br />
Végh, Buda II p.108. 1487 Végh, Buda II p.116. 1491 Végh, Buda II p.122. 1504 Végh, Buda<br />
II p.141-142. ordo mediocris: 1507 Végh, Buda II p.146-147. ordo superior et inferior<br />
edificiorum: 1507 Végh, Buda II p.146-147. pallatium: 1481 Végh, Buda II p.108. porta<br />
magna: 1504 Végh, Buda II p.141-142. secretum: 1491 Végh, Buda II p.123. stuba: 1504<br />
Végh, Buda II p.141-142. stubella: 1507 Végh, Buda II p.146-147. testudo: 1504 Végh,<br />
Buda II p.141-142.<br />
9. A történeti és filológiai érték kettőssége<br />
Fentebb láthattuk, a Szótár tervezése során sok időt vett igénybe annak tisztázása,<br />
hogy a rendelkezésre álló nyomtatott anyagból mi is vehető tekintetbe. Az ugyanis a Huszti<br />
irányította szerkesztőbizottság kifejezett filológiai felkészültséggel nem rendelkező, történész<br />
és levéltáros tagjai előtt is azonnal világos volt, hogy megbízható szótár csak megbízható<br />
szövegki<strong>ad</strong>ásokon alapulhat. Mivel ilyenek akkoriban (is) csak kis számban álltak a kutatók<br />
rendelkezésére, sok értékes szöveg kipotyogott a rostán. Eleddig hiányoznak a<br />
forrásjegyzékből olyan alapvető, a magyar történelem kanonikus forrásainak számító, műfaji<br />
tekintetben, de retorikailag is egyedülálló szövegek, miként a Szent György-rend, az első<br />
magyar monarchikus érdemrend alapítólevele 144 , Zách Feliciánt elítélő 1330. évi<br />
tanácshatározat, 145 de nem szerepelt benne az ún. rákosi végzés sem, melyet utoljára a<br />
Tudománytárban tettek közzé a 19. száz<strong>ad</strong> elején. Az alábbi eset ezen veszteség arányait<br />
bizonyítja.<br />
A pécsi püspökség 1235-re hamisított oklevele történeti szempontból nem kis<br />
jelentőséggel bír, részletesen elmondja a francia eredetű Bertalan pécsi katalóniai<br />
követjárásainak történetét. A régebbi történetírás nem is csekély figyelmet szentelt neki, az<br />
oklevelet a diplomatikai kritika azonban belső érvek alapján hamisítványnak minősítette, s azt<br />
is megállapította, hogy a ma rendelkezésre álló szövegnek valamikor a 14. száz<strong>ad</strong> közepe<br />
táján kellett keletkezni. 146 Ennek a Károly Róbert uralkodás vége körül keletkezett szövegnek<br />
az 1404. évi átírása mar<strong>ad</strong>t fenn eredetiben a somogyi konventi hiteleshely ki<strong>ad</strong>ványaként.<br />
Újabban azonban fölmerült az a lehetőség, hogy az oklevélnek azon részeiben – ilyen lenne<br />
144 Pór-Schönherr, Anjou 138-139. oldalak közti hasonmás és átírása.<br />
145 Ennek lángoló retorikájára ld. Tóth, Felicián és Almási, Felicián 194 (= Marczali idézett szavai!).<br />
146 Pauler, Árpádház II,590. Reg.Arp. 544.<br />
dc_145_10<br />
63
dc_145_10<br />
Bertalan püspök követjárásainak elbeszélése is –, ahol ennek különösebb jogi jelentősége a<br />
hamisító szempontjából nem volt vagy éppenséggel elhanyagolható lehetett, egy valódi, II.<br />
András-kori mintaoklevél szövegét kereshetjük, vagyis az 1235-ös oklevél interpolatumnak<br />
tekinthető. 147 A forrás más tekintetben is nagy jelentőséggel bír, ebben írták át ugyanis a pécsi<br />
püspökség 1009. évi (nem régiben ünnepelt) határleíró oklevelét csakúgy, mint R<strong>ad</strong>ó nádor<br />
1057-i magánoklevelét. 148 Ezekre a korszerű forráskritika ma már szintén interpolált<br />
darabokként, jelentős részükben megbízhatóként alapoz. Mivel a diplomatikai kritika és a<br />
lexikai-filológiai megközelítés ebben az esetben látványosan kerültek szembe egymással,<br />
érdemes a szöveg tanulságainál némileg elidőzni.<br />
A szótári gyűjtés természetesen kiterjedt az Árpád-kori királyi oklevelek összességére,<br />
a munkalapok tanúsága szerint ezeket darabonként vette számba a munka irányítója, Huszti<br />
József. Akkoriban már rendelkezésre állt Szentpétery Imrének, egyébként az <strong>ak<strong>ad</strong>émiai</strong><br />
szótárbizottság tagjának a Regesta imperii mintájára készült, a királyi okleveleket számba<br />
vevő jegyzéke, legalábbis annak az első kötete (pontosabban első három füzete, 1923-1930).<br />
A munkalap és a kutatócsoporti munkapéldány egyaránt arra mutatnak, hogy az 1235-i<br />
diploma feldolgozása megtörtént, történetesen Smiciklas Tádé horvátországi oklevéltárának<br />
szövegközlése alapján. 149 Ez volt ugyanis a legkorszerűbb (pontosabban időrendben majdnem<br />
a legutolsó) közlés (1905), s miután az oklevél tartalmilag amúgy is hamisnak minősült, a<br />
bizottsági tagok nem ragaszkodhattak különösebben a megbízható publikáció komoly<br />
erőfeszítések árán való felkutatásához (akkoriban Koller pécsi egyházmegye -története,<br />
Batthyány zsinattörténete és Fejér korpusza nem egykönnyen volt hozzáférhető). Ez azért sem<br />
látszott fölöttébb szükségesnek, mivel II. András korától (1205 -1235) fogva a magyar<br />
oklevéltan megállapítása szerint beköszöntött a tömeges okleveles gyakorlat kora<br />
Magyarországon, s volt némi valószínűsége annak, hogy a lassanként hivatal- vagy inkább<br />
üzemszerűen működő királyi kancellária ki<strong>ad</strong>ványai nem csak az oklevelek szerkezetében,<br />
hanem szöveges formuláikban is mutatnak nem kevés kancelláriaszerűséget. 150 Hajnal István<br />
részletes fogalmazat- és írásvizsgálatai, valamint a notariusok kései rendszeres felbukkanása<br />
ugyan gyanút ébreszthettek volna azokban, akik ezt a nagy vonalaiban talán igaz,<br />
közhelyszerűségében azonban leegyszerűsítő tételt magukévá tették, erre mégsem került sor.<br />
Hajnal kutatásai alapján ma már az látszik elfog<strong>ad</strong>hatónak, hogy az 1260-as évek végéig nem<br />
csak az írásképek, hanem a fogalmazatok is egyediek, a formuláskönyvek Árpád-kor végi<br />
147 Vajay, Dominae 402.<br />
148 Ezekre ld. Dipl.Hung.ant. I, 54-58, 160-162.<br />
149 CD Croat. III p.445.<br />
150 Szentpétery, Oklevéltan 152-243.<br />
64
felbukkanása is arra vall, hogy ez a fajta üzemszerűségre történő váltás a magyarországi<br />
írásbeliségben a korai Anjou-korban következett be. 151 Mindazok a szövegszerű egyezések,<br />
melyek az egyes királyi oklevelek között, vagy éppen más (külföldi) forrásokkal<br />
kimutathatók, egészen az 1260-as évekig eszerint akár művelődéstörténeti következtetések<br />
levonására is alkalmasak (az arenga-szövegek egyezése pl. a kultúrhatások mellett a jogrendet<br />
megalapozó korszerű, nyugati jogelvek terjedését is bizonyíthatja 152 ).<br />
Smiciklas oklevéltáráról ma már tudjuk, hogy – Fejér gyűjteményéhez hasonlóan -<br />
nagy erényei mellett nagy hibái is vannak. Nem ritka eset többek között az, hogy bár az<br />
oklevéltár szerkesztőjének Zágrábban vagy Budapesten módja lehetett az eredeti formában<br />
vagy középkori átiratban fennmar<strong>ad</strong>t oklevél-kéziratokat használni, közlésében többnyire fel<br />
is tűntette ezek őrzési helyét, a publikációban azonban egyszerűen Wenzel vagy Fejér<br />
(időnként nálánál mai szemmel is megbízhatóbb) okmánytáraira támaszkodott. Ebben a<br />
tekintetben is igaz lehet tehát a recentiora non deteriora modern korra való megfordítása:<br />
vetustiora non deteriora. Az 1235. évi diploma esetében azonban Smiciklas figyelmeztette<br />
okmánytára használóit, miszerint a szöveget omissis omittendis, azaz kivonatosan tette közzé,<br />
s kötetében a szöveg alig is hal<strong>ad</strong>ja meg a fél oldalnyi terjedelmet. Kollernél ez – ugyan<br />
apparatus historicussal, de az átírt korábbi oklevelek kihagyásával – összesen nyolc oldalra<br />
terjed, Fejérnél meg csaknem 20-ra, s ez bizony már csak a benne foglalt szóanyag<br />
tekintetben is figyelmeztető különbség.<br />
dc_145_10<br />
Ami Smiciklas szövegközlésében első pillantásra is feltűnő és tetemes hiány, az éppen<br />
az az oklevélrész vagy -formula, mely felé az utóbbi évtizedekben fordult a nemzetközi<br />
(elsősorban osztrák) és ennek nyomán a hazai diplomatika, filológia és irodalomtörténet<br />
tudományágainak figyelme. Mint fentebb mondottam, ez a hiány egy korai okleveles forrás<br />
esetében nem merőben művelődéstörténeti, vannak ugyanis jogi és társ<strong>ad</strong>alomtörténeti<br />
aspektusai is. Korábban ezt a szerkezeti elemet merőben alábecsülte a diplomatika<br />
tudományága, nem látott benne mást, mint az oklevélbe foglalt jogesettel csak laza (vagy<br />
éppen semmilyen) kapcsolatban álló közhelyes megfogalmazást, valami olyat, amit manapság<br />
akár olcsó filozofálgatásnak mondhatnánk. Miként a közhelyeknek általában – erre az osztrák<br />
kutató, Heinrich Fichtenau világított rá a legélesebben –, az arengákba foglalt<br />
megállapításoknak is volt társ<strong>ad</strong>almi szerepe, főleg a kívánatos eszmék széles körben történő<br />
elterjesztésében. A pénzek, pecsétek, épületek és királyi nyilvános szereplések (ünnepi<br />
151 Bónis, Petrus de Vinea; A kancelláriai munka differenciálódására mutat a felelősséghárítás új módjának korai<br />
megjelenése (1330 körül), ld. Szentpétery, Kancelláriai jegyzetek, valamint a kancelláriai osztályok<br />
előzményeinek megjelenése, ld. Kumorovitz, Osztályok..<br />
152 Gerics, Kézai 113-114.<br />
65
dc_145_10<br />
koronázások, intronizációk, entrée-k) mellett eszerint az oklevelek is korabeli eszközei lettek<br />
a hatalom legitimációs törekvéseinek, afféle médiumként. Egyfelől tehát a politikai hatalom<br />
szempontjából kell nagy jelentőséget tulajdonítanunk az arengákba foglalt közhelyeknek, a<br />
politikai cselekvés hátterében álló, azokat mozgató eszmék tárhatók fel a segítségükkel.<br />
Másfelől azonban a mindenkori jogrend – legyen az a legszélesebb körben alkalmazott<br />
szokásjog, vagy a korlátozottabb érévnyű kánoni és római jog – szilárdsága függhetett attól,<br />
milyen széles körben ismertek olyan jogelvek, melyek az állam létét a római jog, az egyén<br />
társ<strong>ad</strong>almi szerepét és értékeit a természetjog érveivel bástyázták körül. Magyarországon<br />
Gerics József hívta fel a figyelmet arra a nem elhanyagolható jelenségre, hogy a 13. száz<strong>ad</strong><br />
közepétől fogva egyre nagyobb számban itáliai egyetemeket (főképpen a bolognait) látogató<br />
magyar diákok tételes jogi ismereteket rendszerint formulázottan, a jogelveket gyakran<br />
arengák formájában hozták vissza hazájukba 153 . Bónis György kutatásai a formuláskönyvek<br />
jogi tudást közvetítő szerepét tárták fel, Solymosi László pedig arra mutatott rá, hogy a<br />
magyarországi egyetemalapítási kísérletek kudarcának hátterében a hazai, igen magas<br />
színvonalú és gyakorlatorientált jogi oktatás állt. 154 A 12. száz<strong>ad</strong>ban a hét szab<strong>ad</strong> művészet<br />
keretében a retorika tudományát részben a gyakorlatiasabb ars dictandi váltotta fel, a szóbeli<br />
meggyőzés társ<strong>ad</strong>almi és politikai területe ekkorra ugyanis végletesen beszűkült, míg az<br />
írásbeli érvelésé egyre nagyobb jelentőségre emelkedett. Az ars dictaminis-tankönyvek<br />
továbbra is foglalkoztak ugyan elméleti kérdésekkel, egyre nagyobb részt foglalt el<br />
ugyanakkor bennük a (ok)levél -formulákat kínáló rész, ezeknek a megtanulásával a<br />
gyakornok egyszersmind a római és kánonjogi elvektől átitatott szokásjog ismeretére is jutott.<br />
Az arengatorok és formuláskönyvek e tekintetben tehát sokkal nagyobb figyelmet<br />
érdemelnek, mint hogy pusztán az írásbeliség tényeit lássuk bennük.<br />
Az 1235-ös oklevél arengájára immár visszatérve, a szöveget kétségtelenül több<br />
sebből vérzőnek kell tekintenünk. Először is vannak benne nyelvi hibák, melyeket a ki<strong>ad</strong>ók<br />
vélelmezés alapján igyekeztek javítani (pl. a gyakran méltatlanul gondatlannak ítélt Fejér<br />
György), máskor meg éppen cruxnak tekintettek, s úgy hagyták, ahogy az átiratban látták.<br />
Másrészt ugyanakkor kétségtelenül középkori szöveggel van dolgunk, melyet az 1404-i átirat<br />
tartott fenn, talán a 14. száz<strong>ad</strong> közepén alakították ki a ma olvasható formáját, s – nem kizárt,<br />
– egyes elemeiben egy mára már elveszett vagy tudatosan megsemmisített, de valaha<br />
kétségtelenül létezett mintaoklevélre vezethető vissza. Ha magyar szórványról lenne szó, a<br />
magyar nyelvész (Jakubovich Emil elvei alapján) a szó előfordulását pusztán az 1404. évre<br />
153 Gerics, Kézai.<br />
154 Bónis, Középkori jogunk. 141-287. Solymosi, Könyvhasználat.<br />
66
fog<strong>ad</strong>ná el, a diplomatika ennél óvatosabban kell eljárjon.<br />
A szemelvényes formában önmagában nem túl terjedelmes szöveg az 1404-i átiratban<br />
az alábbi módon olvasható:<br />
| 5 Quoniam plasmatis mundialis c<strong>ad</strong>uca condicio primitiva ex ipsa<br />
prothoplausti iactura labem contraxit realiter in posteritatis universe dispendium<br />
propagatam, ut r<strong>ad</strong>icalis insicio cor- | 6 ruptele quatenus elumpmat et consumpmit<br />
nature virtutem humane sub motu perpetuo decursantem, eatenus tabescant<br />
hominum opera manuum [et] cum tempore delitescant, qu<strong>ad</strong>am nisi innovacionis<br />
redivive solercia restaurata successivi temporis <strong>ad</strong> memoriam perhempnentur<br />
scripture scemate seu figura. Hinc est, quod cum gloriosissimus noster progenitor,<br />
Sanctissimus Stephanus, rex | 7 et apostolus regni Hungarie episcopales sedes,<br />
primicias et kathedras fundavit egregias, quas sicut bonis et possessionibus ditavit<br />
magnificis, sic privilegiis et libertatibus sublimioribus condonavit, ipsarum<br />
dyoceses et provincias metis et terminis cercioribus limitando tranquillitate<br />
illarum providens in posterum et quieti, que scriptis et privilegiis commendanda a<br />
memoria | 8 filiorum pro patribus exurgencium evi in cili<strong>ad</strong>as prolabentis vetustate<br />
collapsa deficerent, nisi testimonio iuris certi novis redacta scripturis<br />
subsistenciam contrahant et vigorem, nec enim in talibus vocabulo confirmacionis<br />
abuti presumpmimus, que ipsa nostrorum sanctissimorum maiorum piissima<br />
secundum actus et opera finis felicior celitus conbeavit, quinymo | 9 ipsa eorum<br />
privilegia sacrosanctis potissimum ecclesiis condonata, reliquias quasi sacras<br />
recondimus sanctitatis eorum celicum et mundanum in preconium sempiternum<br />
reverencius innovantes. 155<br />
A veretes, az átlag műveltséget messze meghal<strong>ad</strong>ó, hyperbatonokra és parallelizmusra<br />
alapozott szerkesztés az arenga korai eredetét támogatná, azaz van annak némi valószínűsége,<br />
hogy a mintaoklevél arengáját kisebb változtatással emelte át az interpolátor a saját<br />
szövegébe. 156 Ezt akár még egy paleográfiai megfigyelés is alátámaszthatja, nevezetesen a<br />
’tabescam’ szó. A kifejezés a közlésekben olvasható formájában aligha tekinthető értelmes<br />
hapax legomenonnak, alig van ugyanis annak valószínűsége, hogy egy ’tabescus, -a, -um’<br />
melléknévi alakot kellene feltételeznünk. Ezt többek között ’quatenus … eatenus’ párhuzamos<br />
szerkesztés is kizárja, hisz akkor az intranzitív állítmányú mondatba átnyúlna az előző mondat<br />
’virtus’-ának tárgyesetben lévő jelzője. Koller nem foglalkozott az értelmetlen alakkal, Fejér<br />
ugyanakkor nem ügyetlen módon megkísérelte az ’opera’ jelzőjeként ’labefacta’-ra javítani.<br />
Az elfog<strong>ad</strong>ható megoldához valószínűleg az a feltevés vihet közelebb, hogy valóban elírásról<br />
van szó. Maga a szóalak ugyan egyértelműen a ki<strong>ad</strong>ások formáját mutatja, a szóvégi ’m’<br />
155<br />
tabescant ] Df 280274 tabescam, coni. Fejér: labefactata | tranquillitate ] coni. Fejér: tranquillitati | cili<strong>ad</strong>as ]<br />
coni. Fejér: chili<strong>ad</strong>as<br />
156<br />
A stíluseszközök alkalmazásának kronológiai lehetőségeire ld. Horváth, Stílusproblémák. A hyperbaton mint<br />
stíluseszköz funkciójára: Boronkai, Cerbanus.<br />
dc_145_10<br />
67
dc_145_10<br />
azonban eltér írásmódjában az 1404. évi oklevél írójának szóvégi ’m’-jeitől, abban<br />
mindenesetre, hogy az utolsó lábat sor alá nyújtja. Ez a jelenség az 1404. évi oklevél írójának<br />
tollából legföljebb akkor fordul elő, ha az átírt oklevelekben lévő szórványokat vagy általa<br />
nem értett vagy helytelenül olvasott szavakat másolja (ilyen pl. közvetlenül a ’tabescam’ alatt<br />
az ötödik sorban a problémás írásképű ’aquam’). A szóvégen sor alá húzott szárú ’m’ az egyre<br />
kurzívabb jelleget öltő 15. száz<strong>ad</strong>i magyarországi oklevélírásokban nem szokványos, a 13-14.<br />
száz<strong>ad</strong>iakban ugyanakkor bátran annak tekinthető. Ezt a szokást keverhette össze alkalmasint<br />
a másoló/interpoláló a ’tabescant’ szóvégi ’t’ betűjével, így próbálván értelmessé tenni (vagy<br />
legalábbis a mondattani helyére besorolni) az amúgy számára értelmetlennek látszó szót. Az<br />
elírás annak a világos jele lehet, hogy az általa nem ismert szót javítási kísérlettel a régi<br />
szövegből másolta, s ez legalábbis a 14. száz<strong>ad</strong> közepéig, ha nem inkább a 13. száz<strong>ad</strong>ig viszi<br />
vissza a szöveg korát. A ’tabes’ szóbokrának tagjai ( tabes, tabesco, tabidus, tabificus) nem<br />
voltak közismertek a középkori Magyarországon, a hiteleshelyi vidéki írásbeliségben biztosan<br />
nem. Leginkább a humanisták, s ennek hatására a kancelláriai latinisták kezdték őket<br />
használni. Az mindenesetre szembetűnő, hogy a magyar ügyekben jól értesült és rendkívül<br />
művelt Spalatói Tamás (fames sitisque tabescentia resoluti, 582), továbbá a Planctus szintén<br />
széles körű ismeretekkel rendelkező ismeretlen szerzője (tabescentes putruerunt, 594; languit<br />
fides, spes tabescit, 596) használták, utóbbi kedvelte is talán a kifejezést. Hogy jelen<br />
szövegjavítási kísérlet mégiscsak megállhatja a helyét, azt mégis egy 1392-es, győri káptalan<br />
által kibocsátott hiteleshelyi oklevél arengája támogathatja. Ennek a szövege ugyanis a<br />
ki<strong>ad</strong>ásban legalább annyira romlottnak látszik, mint az interpolált 1235. évié, ugyanakkor<br />
szövegezése több elemében hasonlít is rá. Az eredeti alapján javított szöveg így hangzik:<br />
„Negocia presentis evi, que temporaliter seri dinoscuntur, temporum cursu tabescunt et<br />
vanescunt et nequam oblivio a mentibus hominum mortalium evellit et consumpmit.” 157<br />
Eszerint az ’oblivio-memoria’ típusú arenga-formulák között a formulagyűjteményekben<br />
szerepelhetett egy ’tabescunt – evanescunt / delitescant’ forma, de ennek az első tagja nem<br />
mindenki számára volt/lehett közismert szó. 158<br />
Az oklevélben olvasható, Szt. István egyházalapító tevékenységére emlékező történeti<br />
távlatok hasonlítanak a beregi egyezmény (1233) bevezetőjére, az az erőltetett magyarázat<br />
azonban, mellyel az átírás tényét szándékszik az író alátámasztani, tevékenységét legitimáló<br />
157 Df 201922. Házi Jenő közlése katasztrofálisan rossz, indokolatlanul (láthatólag a szöveget nem értve) az ’evi’<br />
genitivusi alakot egybeírja a ’que’ (=quae) vonatkozó névmással, mintha tap<strong>ad</strong>ó partikula lenne, majd kiegészíti<br />
a ’seri’ inf. imperf. passivit ’seri[es]’-re, ezt követően a ’dinoscuntur’ alakot meg ’sic’-eli, ld. Sopron tört. I/1,<br />
240. Ld. még LLMAeH III, 61-62 (s.v. deliteo, delitesco).<br />
158 Kurcz, Arenga 326-327.<br />
68
dc_145_10<br />
erőfeszítésnek tűnhet. Annak hangsúlyozása ugyanis, hogy a szent elődök rendelkezéseit<br />
ereklyék módjára akarja tiszteletben tartani, s a szövegek átmásolásában nem merészel „a<br />
szóval visszaélni,” könnyen azt a gyanút ébresztheti, hogy az író leplezi valódi szándékait.<br />
Annak megítélése tehát, hogy az idézett szöveg ma olvasható formájában pontosan mikor<br />
keletkezett, meglehetősen nehéz, az látszik valószínűnek, hogy a Károly Róbert-kor „lángoló<br />
retorikája” érződik rajta. 159 Ahhoz azonban kétség nem férhet, hogy a szöveg a magyar<br />
középkor termékének tekinthető. Ha pedig így van, akkor csak az idézett arenga öt olyan<br />
elemmel gazdagítja a magyarországi latinság szókincsét, melyek eddig ismert, megbízható<br />
latin nyelvű forrásainkban nem fordulnak elő, vagyis afféle használati hapaxnak tekinthetők.<br />
Vannak közöttük (akár görög eredetű) másutt is használt kifejezések (chilias, 160 elumbare, 161<br />
insitio 162 ), a ’decursare’ pl. a ’decursio, decursus’ szóbokorba tartozik, ezekből logikus<br />
elvonatkoztatással jött létre (hiperképzése Rammingernél is megvan). 163 A ’conbeare’ az<br />
egyedüli, melyet talán maga a fogalmazó ( dictator) alkotott, de ez is szabályos képzésnek<br />
köszönheti a létét. A stílus emelkedettsége mellett a szavak választékos megválasztása is arra<br />
vall, hogy a szövegalkotás folyamata számos elemből tevődött össze, s ebben nem<br />
elhanyagolható rész jutott a szóalkotásnak / -választásnak is.<br />
10. A nyelv bővülésének szabálytalan lehetőségei<br />
A nyelvi szókincs bővítése nem mindig függött szorosan a műveltségtől és a nyelvet<br />
használó látókörétől. A 14. száz<strong>ad</strong> második felétől már terjedelmes misszilis levelezés áll a<br />
rendelkezésünkre, melynek egyik következménye, hogy igényesség és műveltség határán is<br />
megoszlani látszik a lexikai <strong>ad</strong>atállomány. A levélírók – főleg azok, akik mint az 1520-as<br />
években Bátori István is, leveleiket a központi írásbeliség intézményein keresztül expediálták,<br />
– általában persze tekintettel voltak a latin grammatika iskolai szabályaira és ususára,<br />
időnként azonban találkozhatunk olyan darabokkal, melyek sajátos jelenségeket mutatnak fel.<br />
Ilyen mindenesetre bizonnyal nem egyedi eset fordult elő 1522-ben a huny<strong>ad</strong>i<br />
várnagyok, Bekes János és Szentimrei András levelet intéztek a földesurukhoz, Brandenburgi<br />
Györgyhöz. Talán a címzett miatt érezte magát feszélyezve a levelet megíró jegyzó, talán csak<br />
nyelvi leleményét akarta fitogtatni, mindensetre olyan műveleteket hajtott végre, melyenek az<br />
eredményét nem tekinthetjük teljességgel a latinság legitim termékének. Először is a notárius<br />
159 Almási, Felicián. Tóth, Felicián 20-32.<br />
160 ThLL III,col.1008.<br />
161 J. RAMMINGER, elumbo, in uő., Neul.Wortl.<br />
162 ThLL VII, coll.1926-1927.<br />
163 MKLSz III, p.32. J. RAMMINGER, decursito, in uő., Neul.Wortl.<br />
69
két szót, az ’imprimis’-t és a ’primitus’-t kontaminálta egymással, s ezzel megalkotott egy<br />
rendkívül expresszív, ámde jelentése tekintetében alig meghatározható szót. Ezt követően a<br />
’relatio’ kifejezést egy az eredetitől eltérő ’válasz’ jelentéssel ruházta fel, majd egy<br />
kötőszóhoz praepositiót rendelt, mert talán <strong>ad</strong>verbiumnak érezte azt (’delerent usque <strong>ad</strong><br />
nihilominus’). Ez eredmény alaki és jelentéstani egyedi olvasatok sora lett, a nem éppen<br />
műveletlen Brandenburgi, ha olvasta, igen csak elcsodálkozhatott a várnagyok levelén. 164 A<br />
gyártott (= kontaminált) szó valódi egyedi olvasatnak tűnik, hogy legitimnek tekinthetjük -e,<br />
az már kérdéses.<br />
11. Az onomasztikon kérdése<br />
dc_145_10<br />
Szót kell ejteni végezetül a szóanyag alaki összetételéről a megjelent szótárban.<br />
Amikor a Szótár rendszerét kialakították, felmerült annak a kérdése, hogy glosszárium<br />
helyett olyan lexikon legyen a készítendő kézikönyv, melynek használatával a források<br />
önállóan, más segédkönyvek igénybevétele nélkül is olvashatók. Ez többek között azt is<br />
jelentette volna, hogy pl. az Árpád-korra vonatkozó teljes külföldi elbeszélő és okleveles<br />
anyagot áttekintő Gombos-féle katalógust is feldolgozzuk. Meg is történt még a gyűjtőmunka<br />
kezdetén a kicédulázása, s az első forrásjegyzékben még szerepelt is a mintegy 2700 oldalra<br />
terjedő apró betűs korpusz, az ’abbatia’ címszó alatt szerepelt is egy hivatkozás rá, a cédulái<br />
azonban nem kerültek beosztásra a betűrendi sorozatba, így a személyes mérlegelés kérdése<br />
lett, hogy használ-e ezekből valamit a szótáríró. 165 Az oklevelek kicédulázása eredetileg egy<br />
válogatott jegyzék alapján indult, mely fokozatosan formálódott és bővült, de a listából végig<br />
hiányozta a pápai oklevelek, annak ellenére, hogy ezeknek a magyar diplomatikára gyakorolt<br />
hatása közismert volt, s indokolhatóvá tette volna feldolgozásukat. 166 Hasonló<br />
könyörtelenséggel utalták már a gyűjtés során a Thesaurus Linguae Latinae II. kötettől<br />
folytatott gyakorlata hatására onomasztikonba a névanyagot. A veszteség itt nem elsősorban<br />
abból <strong>ad</strong>ódott, hogy a személy és nem latin alakú helyneveket kihagyták a gyűjtésből, de<br />
például a helyneveket jelölő latin tükörszavak (ezek gyártására különö sen a magyarországi<br />
szászok éreztek hajlamot) már érdekes következtetések levonását tették volna lehetővé a latin<br />
nyelv történeti formálódásával kapcsolatban is. 167 Még súlyosabb hiányt jelentenek a<br />
164 Mon.rust. 506-508.<br />
165 Az ’informitas’-ra mint egyedi használatra idéztem Lukács esztergomi érsek 1161. évi, Eberhard salzburgi<br />
érsekhez intézett levelét. A levél ugyan antigregoriánus levélgyűjteményben mar<strong>ad</strong>t fenn, s ez felveti fiktív<br />
voltának a lehetőségét, úgy ítéltem meg, hogy így is szerepelnie kell. Erre a megontolásra vezetett az is, hogy a<br />
történettudomány hiteles forrásként kezeli a levelet.<br />
166 Solymosi, Írásbeliség 185-192.<br />
167 Időközben mintegy a Szótár onomasztikonja napvilágot látott Fehértói Katalin Árpád-kori névtára: Fehértói,<br />
70
dc_145_10<br />
tulajdonnévi eredetű melléknevek. A szótárírás során vegyes volt e tekintetben a gyakorlat,<br />
bekerültek egyes valódi tulajdonnevek is a szócikkek betűrendjébe, az onomasztikus anyag<br />
azonban egészében hiánynak látszik. Ez annál is különösebb, mivel ugyanakkor magyar<br />
vulgárnyelvi szórványok vagy ’indeclinabile’ vagy ’pro Latino usitatum’ minősítéssel nem<br />
egy esetben felvételt nyertek, holott az ezekre vonatkozó gyűjtés enyhén szólva is hiányos,<br />
ugyanakkor a nyelvtörténeti szótáraink megbízható utalót jelenthettek volna. Az tehát, hogy a<br />
betűrend előttünk álló második felében e tekintetben milyen gyakorlatot követünk,<br />
átgondolást igényel. Az onomasztikus anyag szintén rendkívül rétegzett.<br />
Egy része a humanista természettudományos és mitológiai műveltségi anyagból ered, pl.<br />
Acheronteus, -a, -um: Non gravius redolent centena c<strong>ad</strong>avera, nec qui / ex Acheronteis<br />
fontibus halat odor: IAN.PANN.; Epigr.; 213,17-18. Actaeus, -a, -um: Talem bellipotens<br />
cognovit Sparta Lycurgum, / talem Roma Numam, tellus Actaea Solonem: IAN.PANN.<br />
Celebr. 248. Actiacus, -a, -um: Accersit Iaera Pherusam / Actiaco nutrita sinu: IAN.PANN.<br />
Celebr. 33-34. Aenotrius, -a, -um: Exul in Aenotria regnum sibi sede paravit / Aeneas:<br />
IAN.PANN. Paneg. 3,3,263-64. Aeolius, -a, -um: Has illic pugnas, hos totos vere tumultus /<br />
proximus Aeolio Zephyrus spectavit ab antro: IAN.PANN. Paneg. 3,3,43-44. Aonius, -a, -<br />
um: Nec saturare valens cupidos in imagine visus / senior Aonio Permessus vertice currit:<br />
IAN.PANN. Celebr. 199-200. Atrida, -ae m.: Turnus ut Aeneae, Paris út concurrit Atridae:<br />
IAN.PANN. Paneg. 3,2,221. Apollineus, -a, -um: Delos Apollineis gaudet celeberima curris:<br />
IAN.PANN. Epigr. 312,2. Arctous, -a, -um: Cum pater Arctoo veniens Augustus ab Histro /<br />
<strong>ad</strong> se transmissum titulo donavit equestri: IAN.PANN. Celebr. 263-264. Argivus, -a, -um:<br />
Hic perit Argivi mirando funere vatis / mersus in abrupto barathri candentis hiatu:<br />
IAN.PANN. Paneg. 3,2,271-72. Attalicus, -a, -um: Adparatus hic Attalicos et laxa triclinia<br />
… cernere erit: BONF. IV,7,114. Baccheus, -a, -um: Cui bona Bacheas vinea fundit opes:<br />
IAN.PANN. Eleg. [19],92 (p. 97). Bianorius, -a, -um: Partibus a geminis bellum ferale<br />
movebant / inde Bianoriae princeps Mavortius aulae, / illinc Insubris violentior ira Philippi:<br />
IAN.PANN. Celebr. 277-279. Caledonius, -a, -um: Nata Caledonio nupsit formosa tyranno:<br />
IAN.PANN. Paneg. 3,1,48. Capitolinus, -a, -um: Ut Capitolinam servarit Manlius aedem:<br />
IAN.PANN. Paneg. 3,1,86. In opulentissima et mollissima Italia requiescemus et a Capitolina<br />
arce universo imperio prospiciemus: BONF. I,4,134. Sed Capitolinus Iuppiter eorum votum<br />
intercepit: BONF. I,6,206. Capitolium, -ii n.: Senones Galli ... Italiam <strong>ad</strong>orti urbem invasere,<br />
preter Capitolium omnia diripuere: BONF. I,7,23. Castalius, -a, -um: Castalias ducens<br />
Parnassi e monte catervas: IAN.PANN. Celebr. 129. Cecropius, -a, -um: Melliferas etiam<br />
volucres persaepe cubantis / Cecropios vidi labris infundere succos: IAN.PANN. Celebr. 201-<br />
202. Cenomanus, -a, -um: Diripitur Cenomanus ager: IAN.PANN. Celebr. 282. Charybdis,<br />
-is f.: In Scyllam mihi credite, incidit et Charybdim: BONF. IV,2,54. Cleonaeus, -a, -um:<br />
Sive Cleonaeos ne tentet scorpius ungues: IAN.PANN. Eleg. 30,23. Daedaleus, -a, -um:<br />
Ergo Pithecusis laeva dum parte relictis / Daedaleas dextro dimittit littore Cumas:<br />
IAN.PANN. Paneg. 3,3,274-75. Delphicus, -a, -um: Arrident reptanti Delphica Tempe:<br />
IAN.PANN. Celebr. 198. Dionaeus, -a, -um: Non aquilae … / rupta Dionaeas expellunt ova<br />
columbas: IAN.PANN.; Paneg.; 3,1,99-100. Flavianus, -a, -um: Salutis tue Flavianas inter<br />
Névtár. A történeti földrajzok (Györffy, Csánki) rendszerint nem tartalmaznak (egyelőre) betűrendes mutatót,<br />
így a latin alakú helynevekről sincs megbízható jegyzék. Lelkes György igényesmunkájában van ugyan ilyen, de<br />
filológiailag ellenőrizetlen és kronológiailag distingválatlan, ld. Lelkes, Helységnév 680-684.<br />
71
delicias non immemor esto: 1514 TAUR. Epist. 1 (p.129). Gr<strong>ad</strong>ivus, -i m.: Sic sub Pompilio<br />
sacris se rege dicavit, / quae sub fratre Remi Gr<strong>ad</strong>ivo Roma vacarat: IAN.PANN. Paneg.<br />
3,1,177-78. Graius, -a, -um: Non obstitit isti / Punica fraus, Graius sermo, Germanica moles:<br />
IAN.PANN. Paneg. 3,3,296-97. Nullo mavult interprete legi / Plutarchus, nulli debent haec<br />
saecula tantum, / Graia quod in Latio passim monumenta leguntur: IAN.PANN. Celebr. 225-<br />
227. Hellaeus, -a, -um: Qui ... / Hellaeas tetigit fauces: IAN.PANN. Paneg. 3,1,57-58.<br />
Herculeus, -a, -um: Seu prono Herculeas illuminat axe columnas (sc. Sol): IAN.PANN.<br />
Paneg. 3,1,39. Aenei postes ... Herculeis ... laboribus <strong>ad</strong>mirabiles: BONF. IV,7,99.<br />
Hetruscus, -a, -um: Scit Mauro sermone loqui, scit voce profari / Germana; Latio qui senserit<br />
ore sonantem, / nutritum Hetrusci ripis iurabit in arvis: IAN.PANN.; Paneg.; 3,1,297-99.<br />
Idalius, -a, -um: Cum procul Idalius stimulans per inane volucres / fulsit Hymen:<br />
IAN.PANN. Celebr.; 93-94. Iliacus, -a, -um: Iliacae tantam stragem conferre ruinae / iure<br />
queam: IAN.PANN.; Paneg.; 3,3,232-33.<br />
Vannak továbbá bibliai névképzések:<br />
dc_145_10<br />
Davidicus, -a, -um: Psalterium seu psalmi Davidici alternatis vocibus ... decantentur: 1407<br />
Bunyitay, Vár<strong>ad</strong>i püspökség I p.227. Emericus ... <strong>ad</strong> lucem usque Davidicos rhytmos<br />
lectitabat: BONF. II,1,182. Gedeonicus, -a, -um: Heu corruit gl<strong>ad</strong>ius Gedeonicus, cuius acie<br />
terrebatur homo Goliaticus: 1476 Kovachich, Scriptores II p.4. Goliaticus, -a, -um: Heu<br />
corruit gl<strong>ad</strong>ius Gedeonicus, cuius acie terrebatur homo Goliaticus: 1476 Kovachich,<br />
Scriptores II p.4.<br />
A földrajzi és népnévanyag nem kis hány<strong>ad</strong>a nemzetközi közkincs, pl.:<br />
Adriacus, -a, -um: Qua nobile flumen / … / verberat Adriacam septeno gurgite Dorim:<br />
IAN.PANN. Celebr. 12-14. Adriaticus, -a, -um: Scardona ... quam non ei commoditatem est<br />
praebitura <strong>ad</strong> omnes oras maris Adriatici non paulatim modo carpendas, ... sed ... uno impetu<br />
subigendas?: BROD. 45 (p.69). Aegaeum, -i n.: Qui Dalmatiam, Epirum, Peloponnesi ac<br />
Macedoniae partem, Aegaei insulas, <strong>ad</strong> haec Craetam atque Cyprum nobilissima regna in<br />
potestate habetis: 1521 Katona Hist.crit. XIX p.304. Aesticampianus, -a, -um<br />
(Esticampianus): Nos, frater Iacobus Esticampianus, prior ceterique fratres claustri Beatissime<br />
semper Virginis Marie in alma civitate Cassoviensi fundati ordinis fratrum predicatorum<br />
tenore presencium fatemur, quod etc.: 1525 Mon.eccl. I p.229. Africus, -a, -um: Quod<br />
proxima aestate duas Africi maris insulas opulentissimas … in potestatem tuam … redegisti:<br />
1521 Katona, Hist.crit. XIX p.258. Alexandrinus, -a, -um: Tempore Mathie regis Hungarie<br />
per ... Iohannem Kyshorwath dictum allatum est corpus B Iohannis Elemosinarii,<br />
episcopi Alexandrini de Constantinopoli <strong>ad</strong> Hungariam et locatum est in capella regia in<br />
castro Budensi: 1489 Balogh, Művészet I p.60. Asiaticus, -a, -um: Turcarum imperator ...<br />
revocatis etiam militibus Asiaticis tanta vi coepit in me incumbere, ut etc.: BONF. I,1,204.<br />
Ultra Tanaim Asiatica Scythia sequitur. ... Hec bifariam dividetur, altera intra Imaum, extra<br />
Imaum montem altera collocata: 1521 Epist. procer. I p.143. Quinam isti sunt, qui tantum sibi<br />
vindicant? … Nempe … venalitii servi, homines molles et languidi, Asiatico luxu ac illecebris<br />
effeminati?: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.254. Babiloniacus, -a, -um: Babyloniacas<br />
pulsasset cuspide turres (sc. Gothifredus): IAN.PANN. Paneg. 3,1,61. Caesareum Forum:<br />
Tanti nec praesidis expers / Caesarei fuit ora fori: IAN.PANN. Celebr. 260-261. Capistranus,<br />
-a, -um: Hic tumulus servat praeclara laude Ioannem / gente Capistrana: XVI in. M.Sion 1869<br />
p.101. Chalapinus, -a, -um: Turcorum cesar, quem Pasaythem Ungarorum annales<br />
nominarunt et Calaphinum plerique dixere, … Turcorum rempublicam <strong>ad</strong> arma suscitavit:<br />
BONF. III,2,150. Constantinopolitanus, -a, -um (Constantinapolitanus): Dominus Emanuel,<br />
72
dc_145_10<br />
Constantinopolitanus imperator … corpusculum incorruptum … in regiam urbem … fecit<br />
transportari: Transl.Pauli ( AASS) p.568. Reverendissimus dominus, Thomas, tituli Sancti<br />
Martini in Montibus Sacrosancte Romane Ecclesie presbiter cardinalis, archiepiscopus<br />
Strigoniensis ac patriarcha Constantinapolitanus (sic ed.) et Sancte Sedis Apostolice de latere<br />
legatus etc.: 1518 Fons 2005 p.420. Europicus, -a, -um: Cum venatores ... in Europica<br />
Sarmatia constitere, cerva disparuit: BONF. I,2,194. Graecanicus, -a, -um: Graecanicus ille,<br />
versiculis nostro quidem Marte, dum Italia haberemus, in hunc modum interpretatus: ... fortior<br />
ille quidem, qui miser esse potest», in mentem venerat, qui infra texende historie perquam<br />
doctus interpres existit: 1514 TAUR. Epist. 1 (p. 129). Istrianus, -a, -um: Cum Turci ex<br />
perfidia et societate regulorum Istrianas in Mysia partes et <strong>ad</strong> Temeschezum precipue<br />
incursarent: BONF. III,3,160.<br />
Más része a hazai hely- és népnevek latinosításának köszönheti a létét, pl.:<br />
Alapius (nomen personale): Ut Alapius cum gentibus regni Sclavoniae … veniat: 1515<br />
Katona, Hist.crit. XVIII p.854. Alba: Graeca: Dum iactabundus, potentissimus ac efferus<br />
hostis … vehementiori insuetoque impetu Pannonias aggressus Albam Graecam totius regni<br />
arcem, olim eorundem trophaeis decoratam oppugnet: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.305.<br />
Iulia: Hoc die r[everendissi]mus d[ominus] L<strong>ad</strong>islaus Gereb ep[iscop]us … Albae Iuliae<br />
primitias cecinit: 1498 M.Sion 1869 p.90. Nandoris: Hoc die illustris d[ominu] Iohannes de<br />
Huny<strong>ad</strong>, regni Ungariae gubernator Taurini, quod nunc Alba Nandoris appellatur, 1456 obiit:<br />
1502 M.Sion 1869 p.91. Regalis: Quatenus <strong>ad</strong> predictum festum B[eati] Laurencii <strong>ad</strong> dictam<br />
civitatem nostram Albam regalem aliquos e medio vestri … transmittere … debeatis: 1502<br />
Katona, Hist.crit. XVIII p.325. Albaregalius, -a, -um: Accedit huic Philippus Albaregalius,<br />
Var<strong>ad</strong>iensis archidiaconus cathedralis, iuvenis optimae indolis. 1512 Anal.nova p.214.<br />
Albensis Transilvaniae: Quum nos virtutes illas … fidelis nostri dilectis … L<strong>ad</strong>islai de<br />
Gereb , episcopi Albensis Transsilvaniae nobiscum saepe reputassemus: 1501 Katona,<br />
Hist.crit. XVIII p.297. Antiqua Villa: Conventionem per praelatos et barones regnorum<br />
praedictorum ipso die S[ancti] Martini affuturo in antiqua villa (ed.: hodie Ófalu) praelatis et<br />
baronibus Hungariae ... statuimus et condiximus infallibiliter celebrandam 1411 Katona,<br />
Hist.crit. XII p.45. Aquae Superiores: 1442 Végh, Buda II p.80. Bartfensis, -e: Domini<br />
Bartphenses eidem subveniant in florenis auri octo pro vectura et apportatione eorundem<br />
lapidum sectorum: 1482 Myskovszky, Bártfa I p.18. Ius patronatus, ... quod in abbaciis<br />
Pechwar<strong>ad</strong>iensi, Saxardiensi, Bathensi et Tikoniensi ... habere dinoscimur: 1516 Fraknói,<br />
Szekszárd p.86. Eisdemque in occupatione istius tricesimae nostrae Bartfensis omni iuvamine,<br />
auxilio et assistentia <strong>ad</strong>esse modis omnibus debeatis: 1523 Katona, Hist.crit. XIX p.407.<br />
Belaefons, -tis m. (Belefons): Frater Petrus abbas ... monasterii Beate Marie Virginis<br />
Belefontis in monte Warendinipetri (sic) memorie commendamus, ... quod etc.: 1483 Fons<br />
2005 p.412. Cassovianus, -a, -um: Nuncii deferuntur … Albertum iam non solum<br />
Cassovianum agrum vastare, sed etiam effuse omnia populantem duo milia c<strong>ad</strong>orum vini in<br />
Poloniam remississe: BONF. V,2,72. Cassoviensis, -e: Quatenus mox agnitis praesentibus<br />
una cum vestris gentibus quanto decentius et pulchrius poteritis, more exercituantium versus<br />
civitatem Cassoviensem ... vos transire debeatis: 1411 Katona, Hist.crit. XII p.41. Cevinium,<br />
-ii n.: Datum in Cevinio in festo Beati Laurentii martyris anno Domini M-o CCCC-o L<br />
quarto: 1454 Teleki, Huny<strong>ad</strong>iak X p.431. Claudus: Nicolaus litteratus Claudus: 1381 Végh,<br />
Buda II p.38. Coronensis, -e: Cuius ius patronatus ... <strong>ad</strong> discretum virum Paulum ... consulem<br />
dictae civitatis Coronensis ... dinoscitur pertinere: 1454 Zimmermann, Urkb. V p.462.<br />
Cremniciensis, -e: Prout e<strong>ad</strong>em moneta nostra in camara Crempniczensi et etiam in aliis<br />
camaris nostris … cuditur 1384 CD Hung. X/8 p.120. Conqueruntur nobis fideles nostri<br />
prudentes et circumspecti iudices et iurati cives civitatum nostrarum montanarum<br />
73
Cremniciensis, Semniciensis, Bistriciensis, ac de Bakabanya, Wybanya, Feyrbanya et Libetha,<br />
… quod etc.: 1519 Wenzel, Dóczyak p.78. Civitates nostras montanas Cremniciensem,<br />
Schemniciensem, Bistriciensem, Pwkantz, Dilin, Montem Regium, Libetam, Breznam,<br />
Corponam una cum suis auri, argenti … fodinis … consorti nostrae … dedimus: 1522<br />
Katona, Hist.crit. XIX p.353. Cumanice <strong>ad</strong>v.: Quia (rex L<strong>ad</strong>islaus IV) Cumanice et non<br />
Catholice conversabatur: Chron.saec.XIV. 183 (p. 473); locus allatus s.v. 'catholice' et<br />
’conversor, -ari’. Cumanicus, -a, -um: Pilleos Cumanicos … abicere demandabat:<br />
Chron.saec.XIV. 183 (p.473). Danubialis, -e: In propinquo portus Danubialis penes pontem<br />
ipsorum propriam: 1509 Végh, Buda p.148 = Budai mészárosok p.379. Gubati, -orum m.:<br />
Quod ... rex Hemiricus ... sibi eam pro servicio suo contulisset, dum in Gcia Gubatos<br />
expugnasset: 1224 Urkb.Burgenland I p.99. Hetturiensis, -e: Prope piscinam conventus<br />
iferiorem Hetturiensem: 1520 M.Sion 1867 p.663. Inferiores Thermae: Valentinus<br />
Gyarchiarws in Inferioribus Termis cb. 77: c.1510 Szakály-Szűcs, Bortized p.77; cf. ibidem:<br />
in Alhewiz. Longus: Erhard Longus: 1446 Végh, Buda II p.82. Niger: Nicolaus Niger: 1462<br />
Végh, Buda II p.96. Subpedemotis: 1446 Végh, Buda II p.82<br />
Eltekintve ezúttal pl. a népnevek felsorolásától, az alábbi eseteket tartom jellemzőnek.<br />
Bonfini láthatólag erősen vonzódik a nevek továbbképzéséhez és a magyar nevek<br />
latinosításához (ezzel a címereslevelekre is erős hatást gyakorol). Ezt a következő kirag<strong>ad</strong>ott<br />
példák igazolják.<br />
dc_145_10<br />
Antonianus, -a, -um: <strong>ad</strong> ducem rusticorumin Transilvania anno 1437 Antonium Budai Nagy<br />
pertinens: Nonnulli e proceribus, qui Antonianas partes tunc sequi recusarent, repente a<br />
pagana turba trucidari: BONF. III,3,200. Bathoreus, -a, um: Quingenti circiter et tria<br />
equitum milia Bathorea signa secuta sunt: BONF. IV,9,7. Carolinus, -a, -um: Contra duo<br />
Stephani intercessere Caroline olim factionis principes: BONF. III,2,166. Corviniani, -orum<br />
m.: Hostes contra acriter omni arte obsistere, saxa, tigilla ruderaque in Corvinianos devolvere<br />
eosque sulphureis tormentis propellere diu conati: BONF. V,2,11. Crispus, -a, -um:<br />
Stephanus Crispus … procurator … a rege datus: BONF. IV,7,168. Corvinus, -a, -um:<br />
Conceptus nanque livor Corvinas vires et imperium amplificari minime patiebatur: BONF.<br />
IV,4,80. Ad reconciliationem Corvinarum partium et publicam concordiam intentuntur:<br />
BONF. IV,9,182. Domum suam hic Bude inter domos illustri (sic ed.) Iohannis Corvini ducis<br />
... ac Michaelis pellificis ... <strong>ad</strong>iacentem: 1493 Végh, Buda p.125; cf. 1504 Ibid. p.140.<br />
Hedervari, -orum m.: Qui nobilissimo Hedervarorum genere natus erat: BONF. III,2,101.<br />
Jellemzőek a szerzetesrendek latin, esetleg népszerű nevei:<br />
Augustinensis, -e: Testis ... dicit se vidisse fratres Augustinenses in dicto monasterio et in<br />
cellis eiusdem monasterii cum suspectis mulieribus et audivit eos cachinnantes: 1518 Erdélyi,<br />
Register p.158. carmelita, -ae m.: Versus claustrum Matris Misericordie f<br />
Carmelitarum: 1441 Végh, Buda II p.79. Carthusiensis, -e: Domum fratrum ordinis<br />
Cartusiensis claustri de Leweld: 1441 Végh, Buda II p.78. Domum ... in vicinitatibus<br />
domorum ex una Benedicti Zabo, ab alia vero partibus fratrum ordinis Chartusiensium sitam:<br />
1504 Végh, Buda II p.142; cf. etiam locum allatum s.v. 'instigo'; cf. etiam 1419 Zsigm.oklt.<br />
VII,517. eremitanus, -a, -um: Ex consensu ... episcoporum, ... prepositorum, ... abbatum et<br />
fratrum predicatorum, minorum, eremitanorum, necnon aliorum clericorum quamplurimorum<br />
... ordinavimus constituciones infrascriptas: 1326 Pór-Schönherr, Anjou p.138-139.<br />
Guillermita, -ae m.: (Gyllermita) Item proibeatis fratres Gyllermitas de Kurmend super terra<br />
74
Bugat: 1274 Vasi Szle 1979 p.365.<br />
Képzésükben és tartalmukban egyaránt az eretnekségek megnevezéseire hasonlítanak a<br />
politikai és egyházi irányzatok nevei a magyarországi latin forrásokban:<br />
Gibbelini, -orum m.: Fluctuante diu Guelforum Gibbelinorumque factionibus Italia: BONF.<br />
II,9,315. Gregoriani, -orum m.: Quo<strong>ad</strong> Gregoriani Roberti Guiscardi auxilio freti ... eos, qui<br />
obsidebant, abire compulerunt: BONF. II,3,200. Guelfi, -orum m.: Fluctuante diu Guelforum<br />
Gibbelinorumque factionibus Italia: BONF. II,9,315.<br />
Leginkább azonban azok a tulajdonnévi eredetű szavak érdemelnek itt is figyelmet, melyek<br />
annak bizonyítékeai, hogy a humanista műpróza technikai ismeretanyag a királyi<br />
kancelláriában a címereslevelek íróiban befog<strong>ad</strong>ókra leltek (feltéve presze – ilyen bizonyosan<br />
az elsőként említett hely – , hogy nem maguk a humanisták fár<strong>ad</strong>oztak a heraldikai<br />
terminológia megteremtésén):<br />
dc_145_10<br />
Appelleus, -a, -um (artificiosus, elegans --- mesteri, művészi): Dulcia poma dabit formosi<br />
villicus horti, / … / pictor Apellea descriptas arte tabellas: 1512 Anal.nova p.215. Prout hoc in<br />
capite presencium litterarum Appellea manu defiguratum cernitur: 1514/XVI in. Df 282621 fol.<br />
72v; cf. Turul 1891 p.63. Hyperboreus, -a, -um (Hiperboreus): Dulcia poma dabit formosi<br />
villicus horti, / … / nos tibi, praesidium et decus orbis maxime, Iani / carmina Hyperborea<br />
candidiora nive: 1512 Anal.nova p.215. Gryphonis natura est ultra Hiperboreos montes<br />
egestum auri cumulum summa diligentia custodire: 1517 Turul 1911 p.110.<br />
12. A kiegészítés szempontjai és irányai<br />
Az elmondottakból következik, hogy a Supplementum összeállításánál figyelmet fordítottam a<br />
közönségüknél fogva nagy hatású vagy népszerű szövegekre. Elsősorban is nagy nyereséget<br />
jelentett a Pécsi Egyetemi Beszédek címen ismert beszédgyűjtemény egyelőre részleges<br />
kiaknázása. A kutatás ugyan megállapította róla, hogy nem egyetemi, hanem szerzetesi<br />
főiskolai, s nem is pécsi hanem budai a gyűjtemény, fontos azonban, hogy ma már kétségtelen<br />
az a tudományos meggyőződés, mely a (magyar viszonyok közö tt szinte szokás szerűen)<br />
keltezetlen szöveget a 13. száz<strong>ad</strong> második felére ill. végére keltezi. A benne található<br />
természettudományi, teológiai és mindennapi szavak nagy tömege magában is egy domonkos<br />
vokabulárium alapját képezhet, nagy óvatosságot igényel azonban, hogy forrásainak egy része<br />
egyelőre azonosítatlan, így nehezen eldönthető, hogy ezeken a helyeken kinek a szavaival is<br />
van dolgunk. Igyekeztem feldolgozni azokat a munkákat is (itt különösen M<strong>ad</strong>as Edit és<br />
Vízkelety András vonatkozó publikációira támaszkodhattam), melyek a gyűjteménnyel<br />
kapcsolatos vagy műfajilag azonos textusokat hoztak napvilágra. A gyűjtés során azonban<br />
75
állandó éberséget kívánt az a tény, hogy a sermoirodalom telis-tele van olyan idézetekkel,<br />
melyek egy-egy szónak nem az aktív, csak a passzív hazai használatát bizonyítják, így<br />
ezeknek a hazai latinság körébe tartozása természetesen erősen vitatható. 168 Ezekkel a<br />
megkötésekkel kicéduláztam Bárczi Ildikó monográfiájának apparátusát is, ez egyelőre és<br />
átmenetileg részben orvosolja a Laskai Osvát munkáinak feldolgozatlanságából eredő<br />
hiányokat.<br />
A kisebb elbeszélő forrásoknak is jelentőséget tulajdonítottam, abban az esetben<br />
kiváltképpen, ha az <strong>ad</strong>ott forrás kézirati hagyománya ellenőrizhető volt. Ilyennek bizonyultak<br />
Kovachich Scriptores minoreséből a Huny<strong>ad</strong>i pályájára és halálára vonatkozó kisebb<br />
elbeszélések. 169 Különös tapasztalat volt ugyanakkor a nagyobb terjedelmű szövegek közül,<br />
hogy Bonfini jelentős részben kaiknázatlannak bizonyult. A Szótár levéltárában lévő<br />
iratanyagban azt az <strong>ad</strong>atot találtam, hogy már a háború után bíztam meg Huszti József, akkor<br />
még egyelőre a cédulaanyag önkéntes és bérezetlen gondozója Mészáros Edét a Bonfini-<br />
cédulák elkészítésével. Huszti különös módon jóváhagyta Mészárosnak azt tervét, hogy a<br />
cédulákat egy korai, 17. száz<strong>ad</strong>i fóliáns ki<strong>ad</strong>vány alapján készíti el, holott akkor már teljes<br />
egészében rendelkezésre állt Juhászék új, kritikai ki<strong>ad</strong>ása.al Mészáros – korábbi<br />
szorgalmához képest – ezesetben meglehetősen hanyagul járt el, valóban csak excerpálta a<br />
szöveget, számos lényeges szó ezzel a mostani gyűjtésemre várakozott.<br />
Nyereséget jelentett Szentmártoni Szabó Géza Ianus-felfedezése, de nem pusztán az<br />
általa közzétett szöveg szóanyaga miatt, hanem azért is, mert ráirányította a figyelmemet Ábel<br />
– mint kiderült – kicédulázatlan Analectájára. Ily módon az ott és másutt található egyéb<br />
költői szövegek (pl. Iacobus Piso [ennek kritkai ki<strong>ad</strong>ásán dolgozik Jankovits László] 170 ,<br />
valamint Ritoókné Szalay Ágnesnél Vetési László költeményei 171 stb.) nagy bőséggel <strong>ad</strong>ták<br />
az eddig feldolgozatlan szóanyagot. Felvettem a felvidék szász iskolamester, Bartholomaeus<br />
Frankfordinus Pannonius munkáinak szóanyagát is. A munka eredetieleg a háború utolsó<br />
esztendejében látott napvilágot kritikai ki<strong>ad</strong>ásban, talán ez volt az oka, hogy a korábbi<br />
gyűjtésből kimar<strong>ad</strong>t. Nagy nyereséget jelentett több szempontbó is, legfőképp azért, mert egy<br />
eddig hiányzó műfajjal, az (antikot imitáló) komédiával színesítette a források jegyzékét, s<br />
valóban plautusi szavak kerültek ezzel a terítékre. Fontos hoz<strong>ad</strong>éka volt azonban az is a<br />
munkái feldolgozásának – egyben eloszlatta a vele kapcsolatos kételyeket is, - hogy Iványi<br />
168 M<strong>ad</strong>as, Fili, dulcor Tóth-Falvay: Ál-apokrif 315. M<strong>ad</strong>as Edit megfigyelése a 199. beszéddel kapcsolatban<br />
mindenesetre óvatosságra intett, a sermo idézését lehetőség szerint kerültem, pedig a csábítás nem volt kicsi.<br />
169 Kulcsár, Invntarium 752.<br />
170 Jankovits, Hazugok 79-102.<br />
171 Ritoókné, Nympha 109-120.<br />
dc_145_10<br />
76
Béla felvidéki gyűjtéseiből tudjuk, az 1520-as években valóban plautusi és terentiusi<br />
darabokat tűztek a városi iskolák színjátszói műsorra, ami egyben azt is jelenti, hogy a<br />
komédiának volt értő közönsége. Ilyen módon a humanizmus nyelve a városi studia<br />
humanitatis révén egy lépéssel közelebb került a mindennapok nyelvéhez, ill. mérföldes<br />
lépést tett az újkori iskolai latinitás irányában.<br />
Végezetül – de természetesen nem kimerítve az ismertetést – a rendelkezésre álló<br />
címertani forrásanyagot igyekeztem értékesíteni. Itt különösen Áldásy munkája és a Turul<br />
folyóirat jelentettek nyereséget, de más helyeken – főképp régi, 19. száz<strong>ad</strong>i ki<strong>ad</strong>ványokban –<br />
is értékes forrásokra leltem.<br />
dc_145_10<br />
III. Összegzés: az eredmény<br />
A Magyarországi Középkori Latinság Szótára 1987 óta jelenik meg kisebb-nagyobb<br />
rendszerességgel. Eddig öt vaskos kötet látott napvilágot, melyek közel 2.100 (pontosan<br />
2098) oldalon, két hasábos szerkezettel, apró betűs szedéssel tárják a használók elé a<br />
magyarországi latin nyelv szókincsének ábácá rendbe szedett első felét. Az „I” betűs kötet<br />
megjelentetésével a munka eljutott a feléhez, az azóta elkészült szócikkanyag alátámasztja,<br />
hogy arányaiban a munka felerészét végeztük el, s ez a megbízhatónak látszó becslés lehetővé<br />
teszi bizonyos szám<strong>ad</strong>atok megvizsgálását. A 2.100 oldalon összesen mintegy 15.000<br />
(pontosan 15.343) önálló szócik került kinyomatásra, amiből körülbelül 3.000 szócikk ún.<br />
utaló, vagyis a valós szócikkek száma jelenleg 12.000 (pontosan 11.805). Ha ezt az egész<br />
munkára vetítjük ki, azt kapjuk, hogy a teljes szótár önálló szócikkeinek a száma 24.000-re,<br />
vagy valamivel többre fog rúgni, ami megfelel egy modern nyelvi <strong>ak<strong>ad</strong>émiai</strong> nagyszótár<br />
lexikai állományának. Jelentőséggel bír a szóanyag megoszlása is. A jelenleg nyomtatásban<br />
rendelkezésre álló 12.000 önálló szócikkból 3656 egyetlen forrás<strong>ad</strong>attal volt az eddigiekben<br />
dokumentálva, további 1381-et kettő, 790-et három, 553-at négy, 414-et öt forráshely<br />
támasztott alá, összesen tehát 6791 szó dokumentáltsága a pszichikai határt jelentő öt <strong>ad</strong>at<br />
alatt mar<strong>ad</strong>. Ez jelentősen meghal<strong>ad</strong>ja a létező szócikkeknek a felét, s ha exponenciálisan<br />
csökken is a további <strong>ad</strong>atsor, a szócikkek mar<strong>ad</strong>ékát közelítéssel gyakran használt szónak<br />
tekinthetjük. Vagyis újra csak az egész szóanyagra kivetítve a becslést azt mondhatjuk, hogy a<br />
középkori hazai latinságban 9668, vagyis közel 10.000 szót használtak gyakran és intenzíven.<br />
Ez megfelel az anyanyelvi irodalmi köznyelv szókincsének, sőt némileg meghal<strong>ad</strong>ja azt.<br />
A szócikkek írásakor a szócikkírónak tekintettel kell lenni a kronológiai határok, a<br />
műfajok és a nyelvi szintek dokumentálására. A 12.000 szócikk közel 35.000<br />
77
dc_145_10<br />
jelentéskategóriáját 105.000 önálló forrás<strong>ad</strong>at dokumentálja. Az <strong>ad</strong>atok bázisa, mint fentebb<br />
már volt szó róla, az okleveles anyag, melynek számát a középkor végére 250.000 darabra<br />
becsülhetjük, s nem jelentételen része nyomtatásban is rendelkezésre áll. A forrásjegyzék<br />
tanúsága szerint számos forrástípus <strong>ad</strong>atai szerepelnek még a szótárban, többek között<br />
normatív, irodalmi, ezen belül prózai és költészeti emlékek. Ha mármost a 105.000 forrás<strong>ad</strong>at<br />
megoszlását nézzük, akkor azt tapasztaljuk, hogy a legtöbbet idézett forrástípus a normatív<br />
(törvényi, zsinati, szokásjogi) forrás, mert Werbőczi Tripartitumát is ide számítva (ez 1044<br />
hivatkozással képviselteti magát) az összes hivatkozások száma közel 6.000 (pontosan 5.890).<br />
Az oklevéltárak közül a nagy korpuszok vezetik a listát, az Árpád-kori új okmánytár 5948, az<br />
esztergomi Monumenta 5024, a pannonhalmi Rendtörténet 3018 forrás<strong>ad</strong>attal szerepel. A<br />
legtöbbet idézett szerző Ianus Pannonius 3718 esettel (ebből 1500 a görög fordításokból<br />
van!), őt követi mestere, Vitéz 3540 hivatkozással. Vitéz szókincsének magas képviseletét<br />
alapvetően az indokolta, hogy talán ez volt az első, a gyűjtéssel párhuzamosan megszületett<br />
kritikai ki<strong>ad</strong>ás, amelynek igényességében valóban meg lehetett bízni, természetesen a<br />
projektvezető érdeklődése is indoklta, hogy a legalaposabb kicédulázott szerző lett Vitézből.<br />
A velence származású csanádi püspök, Szent Gellért következik Vitéz után, őt összesen 3077<br />
alkalommal idézi szócikk. Az itáliai Antonio Bonfini 1893 idézete még mindig a magas<br />
idézettségnek a jele, de ami ez alatt mar<strong>ad</strong>, az már csak egyedi számában magas ( kb. 400<br />
forrás vagy forráski<strong>ad</strong>vány), <strong>ad</strong>atszámuk alacsony. Itt inkább csak az arányok kedvéért<br />
említek néhány szám<strong>ad</strong>atot: A Képes Krónika 1118, Kézai 1017, Thuróczi 900 <strong>ad</strong>atot tudhat a<br />
magáénak, Cerbanusra (görög fordítás) 1104, Limoge -i Jánosra 979, Rogeriusra 758,<br />
Galeottóra 510, Ransanusra 330 alkalommal hivatkoztunk. A szám<strong>ad</strong>atok világos képet<br />
mutatnak. Nagyon magas arányban szerepel az egyediségre hajló költői nyelv és a hazai<br />
humanizmus alkotásai mellett a törvényi szóanyag és az Árpád-kor okleveles<br />
forrásaállománya, ami mellett az Anjou-kor még mindig jó helyet foglal el (1396 idézet az<br />
Anjou-kori oklevéltárból; a cédulázási munkálatok idején más korszak nagy, egész korszakra<br />
kiterjedő korpusszal még nem rendelkezett). A hazai elbeszélő források a középmezőnyben,<br />
az itáliai humanisták emlékei Bonfini kivételével a lemar<strong>ad</strong>ók közt foglalnak helyet. Egy<br />
ilyen dokumentáltságú nyelvre bátran mondhatjuk, hogy valójában az élet minden ontos<br />
jelensége kifejezhető a segítségével. Ennek ellenpróbája az egész munka immár belátható<br />
végeztével a magyar jelentések önálló betűrendes mutatóba foglalása lesz. Az arányokat még<br />
kiegyensúlyozottabbnak, a gyűjtött szóanyagot és szótári elrendezését még inkább mgas<br />
színvonalúnak mutatja, ha összevetjük a középkorból Magyarországról fennmar<strong>ad</strong>t nagyobb<br />
szójegyzékek bizonyságával, ezek ugyanis hasonló (tehát az A -tól I-ig terjedő kezdőbetűk)<br />
78
dc_145_10<br />
határai között összesen kb. 2000 önálló szóalakot számlálnak, vagyis a Szótár önálló és<br />
magasan dolumentált szóanyagának a felét sem.<br />
Ehhez az anyaghoz mérten valójában meglepően alacsonyak a Supplementum <strong>ad</strong>atai.<br />
Az újonnan általam feldolgozott, nem ritkán tetemes mennyiségi mutatókkal rendelkező<br />
források mintegy 5000 önálló <strong>ad</strong>atot szolgáltattak. Ebből a cédula állományból közel ezer<br />
esetben új szócikk keletkezett, mivel az <strong>ad</strong>ott szó eddig nem volt dokumentálva szótárunkban.<br />
A mar<strong>ad</strong>ék szócikkeket a második részben még mindig értékesnek mutatja az a jellemzőjük,<br />
hogy egyrészt eddig nem dokumentált jelentéseket hordoznak (kerülhettek volna ennek<br />
alapján akár az első szerkezeti részbe is), másrészt a zömükben alacsony dokumentáltságú<br />
nyomtatott szócikkek <strong>ad</strong>atállományát bővítik. Főképpen az egy <strong>ad</strong>atra támaszkodó szavak<br />
jelentenek bizonytalansági tényezőt, leginkább akkor – fentebb láttunk erre több példát is – ha<br />
etimológiai tekintetben is tisztázatlanok. Ennél fogva az egyedi előfordulások<br />
dokumentáltságát bővítő további <strong>ad</strong>atok ezek esetében a lexikai bizonyosság fokának elérését<br />
mozdítják elő. Jelen helyzetben nem állíthatom – a helyemben senki sem tenné ezt felelősen,<br />
– hogy idővel nem lesz szükség egy újabb, talán jelentős mennyiségű szóra terjedő kiegészítő<br />
munka elvégzésére. Mivel a latin élő nyelv volt, a legapróbb források nyilvánosságra kerülése<br />
is új szócikkeket eredményezhet, s a fiatal generáció forráski<strong>ad</strong>ó kedve láthatólag növekvőben<br />
van. 172 Az égető és kínos hiányokat azonban hitem és lelkiismeretem szerint egyelőre sikerült<br />
pótolni, s ez a további munka alapjait még biztosabbá teszi. 173<br />
IV. Az <strong>ad</strong>atok kiválogatásának és összeállításának szempontjai<br />
A munka során tekintettel voltam mindazon, számomra elérhető forrásokra, melyek vagy<br />
kívül mar<strong>ad</strong>tak a korábbi <strong>ad</strong>atgyűjtők szemhatárán, vagy az azóta szerencsés módon<br />
megélénkült forráski<strong>ad</strong>ási tevékenységnek köszönhetik nyilvános voltukat. Célom elsősorban<br />
a hiányzó címszavak pótlása volt, hogy ennek segítségével képet alkothassak elsősorban<br />
szótárunk megbízhatóságáról, másodsorban pedig a középkorban Magyarországon használt<br />
latin nyelv szókincsének terjedelméről és összetételéről. A gyűjtés első fele (Prima pars) azon<br />
szavak jegyzékét és dokumentációját tartalmazza, melyek eddig önálló szócikként nem<br />
szerepeltek a Magyarországi Középkori Latinság Szótára megjelent köteteiben (értelem<br />
szerűen a jelen <strong>értekezés</strong> az ábécé első felét öleli fel), a második rész (Pars secunda) az eddig<br />
172<br />
Remény van többek között egy nagyon hiányzó Jagelló-kori okmánytár megszületésére, amin Neumann Tibor<br />
dolgozik.<br />
173<br />
A Gloss.tot.Lat. megjelent füzeteihez is számos <strong>ad</strong>alékkal szolgál.<br />
79
hiányzó jelentések dokumentálására törekszik, valamint a kronológiai és geográfiai<br />
szempontú <strong>ad</strong>atbővítésre. A harm<strong>ad</strong>ik rész (Pars tertia) egy egyszerű lista, melyben a<br />
középkori magyarországi szójegyzékek nagyobb darabjaiban található önálló szavak<br />
betűrendes listája szerepel.<br />
Az első részbe alacsony számban felvettem olyan címszavakat is, melyek nem<br />
képeznek hagyományosan önálló alakot a latin lexikográfiában. Ilyenek pl. a supinumi alakok,<br />
melyek felvételét pusztán az indokolta, hogy nem egy esetben ilyenek korábban is<br />
megjelentek a kinyomtatott kötetekben (pl. ’aquatus, -us m.’ szócikk), másrészt puszta<br />
utalónak tekintettem őket a munka során, s az idézett dokumentum az <strong>ad</strong>ott alak egykori<br />
használatát támasztja alá. Szerepelnek továbbá a meggondolás tárgyát képező ’tenus’<br />
postpositiós kifejezések, ismét csak azért, mert a nyomtatott kötetekbe is nem egy bekerült<br />
ezekből. A középkorban ezeket szinte mindig (talán ejtéstükröző módon) egybeírták az előtte<br />
álló ablativusi vagy genitivusi alakkal, feltehető hogy önálló határozónak tekintette őket a<br />
középkori grammatikai gondolkodás. Felvettem ezen túl az egyszerű és az alakokat javító<br />
utalók létét megalapozó forrásidézetet is, mivel a megjelent kötetekbe visszamenőleg való<br />
bedolgozásuk csak új ki<strong>ad</strong>ás és újraszerkesztés esetén lehetséges. Önálló szócikként való<br />
megjelenésnek a feltétele a forrásban való önálló előfordulás volt, vagyis az önálló használat.<br />
Idézetek esetében ettől a szemponttól akkor tekintettem el, ha az idézet szak<strong>ad</strong>ozott, tehát<br />
összefüggő szó szerinti részei nem hal<strong>ad</strong>ták meg a filológiában szövegegyezésnek tekintett<br />
három szavas egységet, vagy ha az <strong>ad</strong>ott szöveg forrása egyelőre azonosítatlan. Utóbbi<br />
esetben ugyanis fennáll annak a lehetősége, hogy a szó eredete a távolabbi jövőben sem kerül<br />
tisztázásra (ezeknél éltem az elektronika <strong>ad</strong>ta lehetőségekkel, tehát Migne Patrologiájában és<br />
a books.google.com kereshető szövegeiben tettem kísérletet a forrásazonosításra). Egy<br />
Ianus szó esetében azért tettem kívételt, mivel az <strong>ad</strong>at rossz jelzettel, nem megbízható<br />
ki<strong>ad</strong>ásból szerepel Ramminger szójegyzékében, a szó szerinti antik forrás (ezesetben Ovidius)<br />
feltüntetése nélkül (’agitabilis’).<br />
dc_145_10<br />
A dokumentációban a kimerítőségre törekedtem, vagyis arra, hogy egy-egy új szó<br />
esetében az idézett <strong>ad</strong>atok puszta számával is bizonyítsam a szó elterjedtségét és használatát,<br />
bevettségét. A néhány esetben hosszabban, hovatovább az unalomig sorolt <strong>ad</strong>atok egy-egy<br />
szerző vagy forrás szóhasználatának jellegzeteses fordulatait igyekeznek megvilágítani. Az<br />
ilyen módon összeállt szóanyag mintegy 90%-a valóban megbízható, a középkori<br />
Magyarország forrásaiban önállóan használt és előforduló alakokból tevődik össze, a mar<strong>ad</strong>ék<br />
10% utalókból, szövegjavító jellegű megjegyzésekből és bizonytalan alakú, eredetű vagy<br />
jelentésű szavakból áll. Az egész munka során törekedtem a szöveg hitelességének és<br />
80
dc_145_10<br />
megbízhatóságának ellenőrzésére. Amennyiben rendelkezésemre állt a kézirat fotója, a<br />
megbízhatatlan alakok esetében mindig ellenőriztem a kéziratban található formát. Ahol pl. az<br />
<strong>ad</strong>at lelőhelyének megjelölése után egyenlőségjellel a Magyar Országos Levéltár középkori<br />
gyűjteményeiben található darabokra történik utalás (Dl/Df), ott ennek feltüntetése nem<br />
puszta díszítménye a munkának, hanem azt jelzi, hogy az alakot tőlem telhető alapossággal<br />
ellnőriztem. Erre ritka esetekben nem volt módom, pl. ha az <strong>ad</strong>ott oklevél vagy forrásszöveg<br />
kézirata semmilyen formában nem volt elérhető számomra. 174 Komoly nyereséget jelentő új<br />
szavak illetve egyedi előfordulások esetében ugyanakkor indokoltnak látszott a nyomtatott<br />
kötetekben meg<strong>ad</strong>ottakhoz képest hosszabb forrásidézeteket alkalmazni. Így ugyan némileg<br />
nőtt a terjedelem, lehetőség teremtődött ugyanakkor a szöveghelyesség és az értelmezés<br />
ellenőrzésére. Különösen is így jártam el azokban az esetekben, amikor az idézett forrás<strong>ad</strong>at<br />
kéziratból, legtöbbnyire oklevélből származott. Ilyenek esetében a forrásidézetet önálló<br />
filológiai forrásközlésnek tekintettem. Néhány esetben a teljesség kedvéért felvettem a<br />
nyomtatott kötetekből valamilyen oknál fogva kimar<strong>ad</strong>t, ám nagyobb számú <strong>ad</strong>atállományra<br />
támaszkodó szócikkeket is. A korábbi szótárkiegészítésre irányuló írásaimból csak különös és<br />
nagyon kis számú esetben vettem át <strong>ad</strong>atot vagy teljes szócikket, ilyenkor feltüntettem az<br />
összefüggést (ezek rendszerint Boronkai Ivánnal közösen készített munkánkra vonatkoznak).<br />
Tulajdonnévi eredetű szó néhány esetben szerepel a kiegészítésben, egyelőre azzal a céllal,<br />
hogy az onomasztikus anyag közszói használatára utaljak velük.<br />
A második rész anyaga terjedelemben meghal<strong>ad</strong>ja az elsőét, ami magában is azt<br />
mutatja, hogy a megjelent kötetek megbízhatóak. A gyűjtés elsődleges szempontja itt az volt,<br />
hogy az eddig is dokumentált alakú szavaknak a korábbiakban fel nem tárt jelentéskategóriáit<br />
forrás<strong>ad</strong>atokkal támasszam alá. Ezt követően szempontnak tekintettem az alacsony számú<br />
forrás<strong>ad</strong>attal alátámasztott alakok <strong>ad</strong>atainak bővítését. Ilyen esetekben a szócikk mellett a<br />
jelentés meg<strong>ad</strong>ásától eltekintettem, hisz többnyire ez azonos volt a megjelent kötetben<br />
olvashatóval, feltüntettem azonban az <strong>ad</strong>atszámot [x]/y formában, ahol a zárójelben lévő szám<br />
a szótár által jelzett, az azt követő szám pedig a megjelent kötetben idézett <strong>ad</strong>atszám szerepel.<br />
Ez – az egyébként a megjelent recenziók szerint mosolyt kiváltó <strong>ad</strong>at – fontos jellemzőnek<br />
bizonyult a szóösszetétel vizsgálata kapcsán. Ha hosszabb szócikk <strong>ad</strong>atainak bővítésére került<br />
sor, igyekeztem meg<strong>ad</strong>ni „<strong>ad</strong> 1 b:” stb. alakban, hogy az itt feltüntetett forrásidézet melyik<br />
174 A Borsa Iván által megindított és Rácz György áldozatos munkájával, az Arcanum Kft. szolgáltatásában a<br />
nyilvánosság rendelkezésére bocsátott eszközök e tekintetben rendkívüli és egyedülálló lehetőséget biztosítottak<br />
az <strong>ad</strong>atellenőrzésre. A MOL <strong>ad</strong>atbázisai a kéziratokat, a múzeumi, levéltári és középkori digitális könyvtárak<br />
pedig a forráski<strong>ad</strong>ványokban való egyéb előfordulásokat tették könnyen és gyorsan hozzáférhetővé. Köszönettel<br />
így nem csak a történészek, a filológusok is tartoznak nekik.<br />
81
dc_145_10<br />
jelentéskategória <strong>ad</strong>atait bővíti vagy módosítja. Az egyszerű bővítéseknél a szempont egy-egy<br />
szerző (pl. BONF.) teljes kiaknázása, vagy a kronológiai (esetleg területi vagy műfaji) bővítés<br />
volt. Utóbbi esetben nem elhanyagolható ugyanis egy-egy szó „életével” kapcsolatban<br />
használatának pontos kezdő ill. záródátuma, továbbá annak megállapítása, hogy a használat<br />
milyen műfaji területekre terjedt (pl. csak a hivatali írásbeliségben használtak egy kifejezést,<br />
vagy megjelenhetet az esetleg a korabeli értelemben vett szépirodalomban is).<br />
A szójegyzékek listájának külön szerepeltetését az indokolja, hogy ezek betűrendes<br />
jegyzéke nem jelent meg a Régi Magyar Glosszáriumok hasábjain, s ilymódon csak jelen lista<br />
segítségével állapítható meg különösebb fár<strong>ad</strong>ság nélkül, hogy az <strong>ad</strong>ott szóalak a mindennapi<br />
nyelvhasználatra orientált szójegyzékek anyagában feltűnik-e. Hogy az egyes <strong>ad</strong>atokat – főleg<br />
azon nem kis számú esetben, amikor eddig a megjelent kötetekben fel nem tüntetett alakkal<br />
volt dolgom, - mégsem építettem be az első vagy a második rész betűrendjébe, azt elsősorban<br />
is az indokolja, hogy a szójegyzékek latin szóalakjaival kapcsolatban nem csak a régebbi, az<br />
újabb filológiai irodalom is meglehetősen tanácstalan. Vegyesen szerepelnek ugyanis a<br />
jegyzékekben olyan formák, melyek mindenben kielégítik a latin alak kritériumait, s olyanok,<br />
melyekről nehéz lenne eldönteni, mit is akart lejegyezni a másolós, vagy esetleg elcsúsztak-e<br />
a sorai az általa használt mintapéldányhoz képest. Bár a Boronkai Iván által kialakított<br />
szerkesztői gyakorlat ezeknek a felhasználásáról lemondott, van jelentősége a legalább<br />
egyszerű listaként és figyelmeztetésként való szerepeltetésüknek.<br />
Az jelentésmeg<strong>ad</strong>ásban alakilag a megjelent kötetek rendszeréhez tartottam magam,<br />
azaz az iskolai latinszótárakban szokásos, szabályos alak áll félkövér címszóként. Igék<br />
esetében azonban megelégedtem egyelőre az egyes szám első személyű alak és az infinitivus<br />
feltüntetésével, ezek esetén ugyanis az azonos tőszóra visszavezethető alakoknál a nyomtatott<br />
kötetekben megtalálhatók a további igealakok ill. –tövek. Főneveknél ezt a nem meg<strong>ad</strong>ása,<br />
határozóknál az <strong>ad</strong>v. jelzés követi kurzív formában, majd zárójelben, álló formában az<br />
alakváltozat, ezt követően pedig a jelentésmeg<strong>ad</strong>ás kurzívan latinul és magyarul. A latin<br />
jelentésmeg<strong>ad</strong>ás távlati célja a supplementum-kötetként való sajtó alá rendezés<br />
megkönnyítése volt. A jelentésmeg<strong>ad</strong>ást kettősponttal zártam, utána sort törtem, s a következő<br />
sorban idéztem a forrás<strong>ad</strong>atot a fenti szempontok szerint. Mivel az egész munka során a<br />
megjelent köteteket tekintettem referencia-munkának, a szócikkek végén szereplő cf. ill. vide<br />
’x’ formájú utalások értelem szerűen a megjelent kötetek szócikkeire vonatkoznak. A<br />
Magyarországi Középkori Latinság Szótárának forrásjegyzékei (Index operum: I p.XXIV -<br />
LV, II p.V-VIII, III p.I-II, IV p.I-II, V p.7-14) (és persze rövidítésjegyzéke: I p.LVLVIII)<br />
felmentettek az alól a kötelesség alól, hogy az azokban már szereplő rövidítések feloldását<br />
82
külön a saját munkámhoz készített irodalomjegyzékben is feltüntessem. A jelentések<br />
meg<strong>ad</strong>ásában és a szövegmagyarázó apparátusban egyaránt a nyomtatott kötetek rendszeréhez<br />
tartottam magam, ezeket rendszerint latinul <strong>ad</strong>tam meg, abban a reményben, hogy a<br />
Supplementum önmagában, de talán átalakított formában egy nyomtatott kötet alapja lehet.<br />
A Supplementum forrását képező cédulaanyaga mintegy ötezer darabra terjed, néhány<br />
cédulától eltekintve az egészet magam gyűjtöttem. A kivételekért Bellus Ibolya, Marton<br />
József, Monostori Martina valamint mindenek előtt Mayer Gyula kollégáim szívességének<br />
köszönöm. A középkor nyelve élő nyelv volt, mi sem bizonyíthatná ezt jobban, mint az, hogy<br />
ahány új forrás a kezünkbe kerül, mindannyi új vagy eddig dokumentálatlan alakkal<br />
találkozhatunk. Valódi, az európai latinság tekintetében is hapax legomenonnak tekinthető<br />
alak azonban ezek között alig van. Ez arra ösztönöz, hogy a jelen gyűjteményt terjedelménél<br />
fogva lényeges, az elemzési szempontokat és következtetéseket megalapozó, ámde<br />
véglegesnek semmiképpen, legföljebb emberi értelemben vett teljességre törekvőnek<br />
tekintsem. A magyarországi latinság minden kétséget kizáró, valódi kiterjedésével<br />
valószínűleg mind<strong>ad</strong>dig nem lehetünk tisztában, amíg a teljes forrásanyag történeti-,<br />
irodalom- és szövegkritikai közzétételére nem kerül sor. Erre azonban feltehetőleg még<br />
nagyon sokáig várnunk kell.<br />
dc_145_10<br />
83
dc_145_10<br />
V. Könyvészet és rövidítésjegyzék<br />
Lexicon Latinitatis Medii Aevi Hungariae<br />
A Magyarországi Középkori Latinság Szótára<br />
I-V<br />
Lemmata<br />
A-I<br />
Ab Instituto Studiorum Antiquitatis Promovendorum Ac<strong>ad</strong>emiae Scientiarum Hungaricae compositum.<br />
Praeses consilii editionem <strong>ad</strong>iuvantis / A szerkesztőbizottság elnöke: JÁNOS HARMATTA.<br />
Ad redigendum edendumque consilio <strong>ad</strong>iuverunt / Szerkesztőbizottság: Loránd Benkő, István Borzsák, Csaba<br />
Csapodi, Erik Fügedi, György Györffy, László H<strong>ad</strong>rovics, Béla Karácsonyi, Tibor Klaniczay, Elemér Mályusz,<br />
László Mezey, Károly Mollay, István Sinkovics, György Székely. [Vol. II.: Loránd Benkő, István Borzsák,<br />
Csaba Csapodi, Erik Fügedi, György Györffy, László H<strong>ad</strong>rovics, Béla Karácsonyi, Tibor Klaniczay, †Elemér<br />
Mályusz, Károly Mollay, †István Sinkovics, György Székely et András Vízkelety; Vol.III.: Loránd Benkő,<br />
István Borzsák, Csaba Csapodi, Pál Engel, Géza Érszegi, Erik Fügedi, György Györffy, László H<strong>ad</strong>rovics, Béla<br />
Karácsonyi, Tibor Klaniczay, Károly Mollay, György Székely et András Vízkelety; Vol. IV.: Loránd Benkő,<br />
István Borzsák, Csaba Csapodi, Pál Engel, Géza Érszegi, György Györffy, László H<strong>ad</strong>rovics, Béla Karácsonyi,<br />
Károly Mollay, György Székely et András Vízkelety; Vol.V.: Loránd Benkő, István Borzsák, Csaba Csapodi,<br />
Pál Engel, Géza Érszegi, György Györffy, György Székely et András Vízkelety]. Series: ISBN 963 05 4185 8<br />
♦<br />
� Volumen I. A—B. Ad edendum praeparavit / Ki<strong>ad</strong>ásra előkészítette: IVÁN BORONKAI. Lemmata voluminis<br />
I composuerunt / Az I. kötet szócikkeit összeállították: Ibolya Bellus, Iván Boronkai, Balázs Déri, Balázs<br />
Hegyi, Ágnes Mezey, Mária Szabó, Zsuzsanna Szabó et Katalin Ványai. Manuscriptum legerunt<br />
examinaveruntque / Lektorok: István Borzsák et Erik Fügedi. Budapest 1987-1989. (Ak<strong>ad</strong>émiai Ki<strong>ad</strong>ó) p.<br />
LVIII + 365 + kötéstábla [p.365: Corrigenda] ISBN 963 05 4235 8<br />
� [Fasc. 1. a, ab, abs — aeternaliter Budapest 1987.] ISBN 963 05 4251 X<br />
� [Fasc. 2. aeternaliter — assignatio Budapest 1988.] ISBN 963 05 4252 8<br />
� [Fasc. 3. assignatio — byzantius Budapest 1989.] ISBN 963 05 4858 5<br />
� Volumen II. C. Ad edendum praeparavit / Ki<strong>ad</strong>ásra előkészítette: IVÁN BORONKAI. Lemmata voluminis II<br />
composuerunt / A II. kötet szócikkeit összeállították: Ibolya Bellus, Iván Boronkai, Balázs Déri, György<br />
Hegyi, Mária Pataki, Mária Szabó, Katalin Szécsi et Kornél Szovák. Manuscriptum legerunt<br />
examinaveruntque / Lektorok: István Borzsák et Erik Fügedi. Budapest 1991. (Ak<strong>ad</strong>émiai Ki<strong>ad</strong>ó). p. VIII +<br />
461 + kötéstábla [Addenda <strong>ad</strong> Indicem operum] ISBN 963 05 5394 5<br />
� [Fasc. 1. caballa — cliciarius Budapest 1991.] ISBN 963 05 5395 3<br />
� [Fasc. 2. cliciarius — conor Budapest 1991.] ISBN 963 05 5395 3<br />
� [Fasc. 3. conor — czwkarum Budapest 1991.] ISBN 963 05 5787 0<br />
� Volumen III. D — E. Ad edendum praeparaverunt / Ki<strong>ad</strong>ásra előkészítette: IVÁN BORONKAI et IBOLYA<br />
BELLUS. Lemmata voluminis III composuerunt / A III. kötet szócikkeit összeállították: Ibolya Bellus, Iván<br />
Boronkai, Balázs Déri, György Hegyi, Beatrix Romhányi, Mária Szabó et Katalin Ványai. Manuscriptum<br />
legerunt examinaveruntque / Lektorok: Géza Érszegi et Erik Fügedi. Budapest 1992. (Argumentum Ki<strong>ad</strong>ó<br />
— Ak<strong>ad</strong>émiai Ki<strong>ad</strong>ó). p. II + 501. [Diis manibus T. Klaniczay (obiit 14. Mai 1992.) et E. Fügedi (obiit 18.<br />
Iun. 1992.); Addenda et corrigenda <strong>ad</strong> vol. II. et Addenda <strong>ad</strong> Indicem operum] ISBN 963 77 1928 8<br />
� Volumen IV. F — H. Ad edendum praeparaverunt / Ki<strong>ad</strong>ásra előkészítette: IVÁN BORONKAI et KORNÉL<br />
SZOVÁK. Lemmata voluminis IV composuerunt / A IV. kötet szócikkeit összeállították: Ibolya Bellus, Iván<br />
Boronkai, Balázs Déri, Beatrix Romhányi, Mária Szabó et Kornél Szovák. Manuscriptum legerunt<br />
examinaveruntque / Lektorok: István Borzsák et László Solymosi. Budapest 1993. (Argumentum Ki<strong>ad</strong>ó) p.<br />
II + 307. [Fontes recenter editi vel excerpti, qui inde ab hoc volumine laudantur; Addenda <strong>ad</strong><br />
Abbreviationes, <strong>ad</strong>dendum <strong>ad</strong> Introductionem] ISBN 963 77 1966 0<br />
� Volumen V. I. Ad edendum praeparavit / Ki<strong>ad</strong>ásra előkészítette:KORNÉL SZOVÁK. Lemmata voluminis V<br />
composuerunt / Az V. kötet szócikkeit összeállították: Ibolya Bellus, Iván Boronkai, Balázs Déri, Klára<br />
Kisdi, Martina Monostori, Mária Szabó et Kornél Szovák. Manuscriptum legerunt examinaveruntque /<br />
Lektorok: István Borzsák et László Solymosi. Budapest 1999. (Argumentum Ki<strong>ad</strong>ó) p.465. [Diis manibus I.<br />
Boronkai (obiit 13. Mai 1995.) et I. Kapitánffy (obiit 15. Nov. 1997.); Addenda et corrigenda <strong>ad</strong> Vol. I.;<br />
Fontes recenter editi vel excerpti, qui ab hoc volumine laudantur; Addenda <strong>ad</strong> Abbreviationes]<br />
ISBN 963 446 104 2<br />
84
Praefatio / Előszó: Vol. I p. V-IX (Hungarice), p. XVI-XIX (Latine).<br />
Introductio / Bevezetés: Vol. I p. XI-XIII (Hungarice), p. XXI-XXIII (Latine); Addenda: Vol. IV p. VI.<br />
Abbreviationes / Rövidítések: Vol. I p. LV-LVIII; Vol. II p. VIII; Addenda: Vol. IV p.VI; Vol. V p. 14.<br />
Indices operum: Vol. I p. XXIV-LV; Vol. II p. V-VIII; Vol. III p. III-IV; Vol. IV p. V-VI; Vol. V p. 7-14.<br />
Corrigenda: Vol. III p.VI; Vol. V p. 6.<br />
Supplementa <strong>ad</strong> Lexicon: BORONKAI IVÁN �SZOVÁK KORNÉL: Pótlások a Magyarországi Középkori Latinság<br />
Szótárához (1. közlemény). Aetas 1991 nr. 1. p. 187-210. — SZOVÁK KORNÉL: Pótlások a Magyarországi<br />
Középkori Latinság Szótárához. Supplementum <strong>ad</strong> Lexicon Latinitatis Medii Aevi Hungariae voll. I-IV. (2.<br />
közlemény). Aetas 1994 nr. 1 p. 250-279. — BORONKAI, IVÁN �SZOVÁK, KORNÉL: Ergänzungen zum Lexicon<br />
Latinitatis Medii Aevi Hungariae. Archivum Latinitatis Medii Aevi (Bulletin Du Cange), Tome LIII. fascicule<br />
unique 1995. Bruxelles 1996, 41-85.<br />
Recensiones registrationesque: Deutsche Literaturzeitung 112 (1991: Jan.–Febr.) p. 29–32 (R. Gründel); 113 (1992:<br />
Nov.–Dez.) p. 769–770 (R. Gründel). — Analecta Bollandiana 109 (1991) p. 189 -190. — Classical Review<br />
41 (1991) p. 131 -132. ( Green). — Analecta Bollandiana 110 (1992) p. 236; 110 (1992) p. 452 -453 ( R.<br />
Godding). — Revue d’histoire ecclésiastique 86 (1991) p. 24. — Anzeiger für die Altertumswissenschaft<br />
(Innsbruck) 44 (1991) p. 250 -251 ( H. Schmeja). — Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters 48<br />
(1992:1) p. 290–291 (G. S.). — Humanistica Lovaniensia 38 (1989) p. 369. — Levéltári Szemle 40 (1990:3) p.<br />
81–88. (Solymosi L.). — The Library Quarterly 1990 jan. 88. — Mnemosyne 46 (1993:1) p. 119–121. (A.P.<br />
Orbán). — Oxford Journals 1991:1 p. 131–132 (R.P.H. Green). — Revue Belge de Philologie et d’Histoire 71<br />
(1993:4) p. 1048. (A. Dierkens). — Le Moyen Age 99 (1993) p. 176 -177 (Marchandise). — Salesianum 53<br />
(1991:2) p. 448 (R. Bracchi); 56 (1994:2) p. 416–417. (R. Bracchi); 56 (1994:3) p. 619–620. (R. Bracchi). —<br />
Südost-Forschungen 52 (1993) p. 368. (Karl Nehring). — Anzeiger für die Altertumswissenschaft (Innsbruck)<br />
47 (1994) p. 114 -116 ( H. Schmeja). — Gnomon 67 (1995) p. 69 -71 ( K Weyssenhoff-Brozkowa). —<br />
Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters 51 (1995) p. 269 -270. (G. Silagi). — Revue des Etudes<br />
Latines 73 (1995) p. 369 -370 ( M. Lemoine). — Magyar Nyelv 96 (2000) p. 239-244 (Fehértói Katalin). —<br />
Irodalomtörténeti Közlemények 104 (2000) p. 796-798 (Sarbak Gábor). — Magyar Könyvszemle 116 (2000) p.<br />
115-117 (Veszprémy László). — Medioevo Latino XIV, 7874-7876; XV 7538-7539 (p.1250); XVI 9256; XVII<br />
9048-49; XVIII 9220-22; XIX 10428, 10431-2. A magyar ókortudomány bibliográfiája 1976-1990. Szerk.:<br />
Bellus Ibolya. Budapest 1996, 4802-4804 (p. 345).<br />
AA SS<br />
Acta Sanctorum, Jan. 1, Antwerpiae 1643 –<br />
Ábel, Bártfa<br />
Ábel Jenő: A bártfai Sz.-Egyed temploma könyvtárának története. Budapest 1885.<br />
Ábel, Dunai tudós<br />
Ábel Jenő: Magyarországi humanisták és a Dunai Tudós Társaság. (Értekezések a Magyar<br />
Tudományos Ak<strong>ad</strong>émia Nyelv- és Széptudományi Osztálya köréből, VIII, 8). Budapest 1880.<br />
Acta Bosnae<br />
Acta Bosnae potissimum ecclesiastica cum insertis editorum documentorum regestis ab anno<br />
925 usque <strong>ad</strong> annum 1752. Collegit et digessit P. Eusebius Fermendžin. (Monumenta<br />
spectantia Historiam Slavorum meridionalium 23). Zagrabiae 1892.<br />
Acta Cassov.<br />
Acta iudiciaria civitatis Cassoviensis 1393-1405. Das älteste Kaschauer St<strong>ad</strong>tbuch. Bearb. von<br />
Ondrej R. Halaga. (Buchreihe der Südosrdeutschen Historischen Kommission, Bd. 34.<br />
München 1994.<br />
Acta Tom.<br />
dc_145_10<br />
85
Acta Tomiciana. Epistole, legationes, responsa, actiones, res geste serenissimi principis<br />
Sigismundi, eius nominis primi, regis Poloniae, magni ducis Lithvanie, Russie, Prussie,<br />
Masovie ... per Stanislaum Gorski. I_X. Posnaniae 1852-1899.<br />
Adamik, Intelmek<br />
Adamik Tamás: Szent István király Intelmei prológusának forrásai. Vallástudományi Szemle<br />
4 (2008) 155-179.<br />
Áldásy, Batthyány<br />
Áldásy Antal: Batthyány Boldizsár és Benedek czímeres levele 1500-ból. Turul 12 (1894) 94-<br />
96.<br />
Áldásy, Címereslevelek I<br />
Áldásy Antal: A Magyar Nemzeti Múzeum Könyvtárának czímereslevelei 1200-1868. (A<br />
Magyar Nemzeti Múzeum Könyvtárának czímjegyzéke II. Czímereslevelek). Budapest 1904.<br />
Áldásy, Címereslevelek II<br />
Áldásy Antal: A Magyar Nemzeti Múzeum Könyvtárának címereslevelei. 2. k.: 1092-1600.<br />
(A Magyar Nemzeti Múzeum Könyvtárának címjegyzéke. II. Címereslevelek 2.) Budapest<br />
1923.<br />
ALMA 1995<br />
Boronkai, Iván — Szovák, Kornél: Ergänzungen zum Lexicon Latinitatis Medii Aevi<br />
Hungariae. Archivum Latinitatis Medii Aevi 53 (1995) 41-85.<br />
Almási, Felicián<br />
Almási Tibor: Záh Felicián ítéletlevele. Aetas 2000:1-2, 191-197.<br />
Anal.nova<br />
Analecta nova <strong>ad</strong> historiam renascentium in Hungaria litterarum spectantia. Ex scriptis ab<br />
Eugenio Abel relictis cum commentariis edidit partimque auxit Stephanus Hegedüs.<br />
Budapestini 1903.<br />
Andric, Kapisztrán<br />
Stanko Andrić: Kapisztrán Szent János csodái. Budapest 2009. Eredeti angol ki<strong>ad</strong>ás: The<br />
Miracles of St. John Capistran. Budapest - New York 2000.<br />
Ant.Tan.<br />
Antik Tanulmányok 1 (1954) –<br />
dc_145_10<br />
Augustinus<br />
Aurelius Augustinus püspöknek a pogányok ellen Isten városáról írt huszonkét könyve. Ford.:<br />
Dr. Földváry Antal. II. Pécs 1943.<br />
Balogh, Művészet<br />
Balogh Jolán: A művészet Mátyás király udvarában. I-II. Budapest 1966.<br />
Bárczi<br />
Bárczi Ildikó: Ars compilandi. A késő középkori prédikációs segédkönyvek forráshasználata.<br />
A hiteles információk összegyűjtésének kevéssé bevallott módszerei. Az intertextualitás<br />
86
információs rendszerei. (Historia Litteraria 23.) Budapest 2007.<br />
BART.PANN. Opera<br />
Bartholomaeus Frankfordinus Pannonius: Opera quae supersunt. Edidit Anna Vargha.<br />
(Bibliotheca Scriptorum Medii Recentisque Aevorum, Saeculum XVI). Budapest 1945.<br />
BART.PANN. Ded.<br />
Dedicatio. Opera 1.<br />
BART.PANN. Carm.ded.<br />
Carmen dedicatorium. Opera 2.<br />
dc_145_10<br />
BART.PANN. Epist.<br />
Epistolae (1.: s.d.; 2-3.: 1518; 4.:1522). Opera 15-17.<br />
BART.PANN. Gryllus<br />
Comoedia Gryllus. Dedicatio Opera 4-11.<br />
BART.PANN. Gryllus ded.<br />
Comoedia Gryllus. Dedicatio Opera 3-4.<br />
BART.PANN. Vigil.<br />
Vigilantiae et torporis virtute arbitra certamen. Opera 13-14.<br />
BART.PANN. Vigil. Ded.<br />
Vigilantiae et torporis virtute arbitra certamen. Dedicatio. Opera 12.<br />
Bartal, Commentariorum<br />
Bartal de Beleháza, Georgius: Commentariorum <strong>ad</strong> historiam status jurisque publici<br />
Hungariae aevi medii libri XV. Tomus III. Posonii 1847.<br />
Bartal, Dictionarium<br />
Bartal Antal: Dictionarium Latinitatis Hungarorum. Ak<strong>ad</strong>émiai Értesítő 1894, 503-510.<br />
Bartal, Glossarium<br />
Bartal Antal: A Magyarországi Latinság Szótára. Glossarium Mediae et infimae Latinitatis<br />
Regni Hungariae. A Magyar Tudományos Ak<strong>ad</strong>émia megbízásából és költségén szerkesztette<br />
-. Budapest 1901.<br />
Bartal, Szerkesztés<br />
Bartal Antal: A középkori latinság szótára szerkesztéséről. Ak<strong>ad</strong>émiai Értesítő 1895, 147-152.<br />
Bartal, Szótár<br />
Bartal Antal: A magyarországi latinság szótára. Ak<strong>ad</strong>émiai Értesítő 1899, 501-506.<br />
Bartal, Lineamenta<br />
Bartal Antal: Lineamenta Latinitatis Hungariae. EphK 1900, 12-17.<br />
Békefi, Britannus<br />
Békefi Remig: Britannus Jánosnak mi is volt a hivatala? Erdélyi Muzeum 27 (1910) 181.<br />
87
Bertényi, Címertan<br />
Magyar címertan. Budapest 2003.<br />
dc_145_10<br />
Bertényi, Címerváltozatok<br />
Bertényi Iván: Címerváltozatok a középkori Magyarországon. Levéltári Közlemények 59<br />
(1988) 3-80.<br />
Bessenyei, Lettere<br />
Bessenyei, Lettere; Fejedelmi levelek a pápának (1518 -1578). Az olasz nyelvű szövegeket<br />
Kulcsár Péter, a latin nyelvűeket valamint a bevezetést és a jegyzeteket Nagy Gábor<br />
fordította. Átírta és ki<strong>ad</strong>ta Bessenyei József. / Lettere di principi. Litterae principum <strong>ad</strong> papam<br />
(1518-1578). Segreteria di Stato – Lettere di principi. Textus linguae Italicae in sermonem<br />
Hungaricum vertit Péter Kulcsár, textus linguae Latinae in Hungaricum, introductionem<br />
annotationesque in Latinum vertit Gábor Nagy. Transcripsit et edidit József Bessenyei.<br />
(Bibliotheca Ac<strong>ad</strong>emaie Hungariae in Roma, Fontes 3). Roma – Budapest 2002.<br />
Bolla, A jogilag egységes<br />
Bolla Ilona: A jogilag egységes jobbágyosztály kialakulása Magyarországon. (Értekezések a<br />
történeti tudományok köréből 100). Budapest 1983.<br />
Bonfini<br />
Antonio Bonfini: A magyar történelem tizedei. Fordította Kulcsár Péter. Budapest 1995.<br />
Bónis, Középkori jogunk<br />
Bónis György: Középkori jogunk elemei. Római jog – kánonjog – szokásjog. Budapest 1972.<br />
Bónis, Petrus de Vinea<br />
Bónis György: Petrus de Vinea leveleskönyve Magyarországon. Gondolatok a szicíliai<br />
államszervezet hazai hatásáról. I-II. Filológiai Közlöny [4] (1958) 1-26, 173-193.<br />
Boronkai, Cerbanus<br />
Boronkai Iván: Cerbanus Maximus Confessor- és Johannes Damascenus fordítása. ItK 70<br />
(1966) 140-142.<br />
Boronkai, Mutatvány<br />
Boronkai Iván: Mutatvány a készülő Magyarországi Középkori Latinság Szótárá-ból. Antik<br />
Tanulmányok 27 (1980) 89-100.<br />
Boronkai-Szovák, Pótlások<br />
Boronkai — Szovák Kornél: Pótlások a Magyarországi Középkori Latinság Szótárához (1.<br />
közlemény). Aetas 1991:1, 187-210.<br />
Borosy, H<strong>ad</strong>akozók<br />
Borosy András: H<strong>ad</strong>akozók, keresztesek, h<strong>ad</strong>i érdemek a középkori Magyarországon.<br />
Válogatott tanulmányok. (A H<strong>ad</strong>történeti Intézet és Múzeum Könyvtára). Budapest 2010.<br />
Borsa, Medievisztika<br />
Borsa Iván: A magyar medievisztika forráskérdései. (Med ievisztika és levéltári anyag).<br />
Levéltári Közlemények 44-45 (1973-1974) 103-121.<br />
88
dc_145_10<br />
Bourgain – Hubert, Le Latin<br />
Bourgain, Pascale – Hubert, Marie-Clotilde: Le Latin Médiéval. (L’Atelier du Médiéviste 10).<br />
Turnhout 2005.<br />
BROD. Or.<br />
Stephani Broderici iuris pontificii doctoris, praepositi Quinqueecclesiensis, secretarii, oratoris<br />
serenissimi domini Ludovici Hungariae et Bohemiae etc. regis <strong>ad</strong> sanctissimum dominum<br />
Adrianum VI. pontificem maximum oratio. Edidit Csapodi, Csaba. In: Brodericus, Stephanus:<br />
De conflictu Hungarorum cum Solymano Turcarum imperatore <strong>ad</strong> Mohach historia verissima.<br />
Edidit Kulcsár, Petrus. Oratio <strong>ad</strong> Adrianum VI. pontificem maximum. Edidit Csapod, Csaba.<br />
(Bibliotheca Scriptorum Medii Recentisque Aevorum, series nova VI). Budapest 1985, 61-73.<br />
(Aetas fontis: 1522)<br />
Brunhölzl, Lateinische Sprache<br />
Brunhölzl, Franz: Lateinische Sprache und Literatur. In: Lexikon des Mittelalters. Hrsg. von<br />
Avella, Widhalm, Gloria – Lutz, Liselotte – Mattejiet, Roswitha – Mattejiet, Ulrich. München<br />
2 2002, 1722-1735.<br />
Budai mészárosok<br />
A budai mészárosok középkori céhkönyve és kiváltságlevelei. Zunftbuch und Privilegien der<br />
Fleischer zu Ofen aus dem Mittelalter. (Források Budapest Közép- és Koraújkori Történetéhez<br />
1. Quellen zur Budapester Geschichte im Mittelalter und in der frühen Neuzeit 1). Szerk.:<br />
kenyeres István. Kubinyi András, Végh András, Németh János és Rozsondai Marianne<br />
bevezető tanulmányával a céhkönyvet közzéteszi Baraczka István kézirata alapján Kenyeres<br />
István, Spekner Enikő és Szende Katalin. A latinnyelvű céhprivilégiumokat közzéteszi Kis<br />
Péter és Petrik Iván. A németnyelvű céhprivilégiumokat közzéteszi Géra Eleonóra. Budapest<br />
2008.<br />
Budó, Symbolae<br />
Budó, Justinus: Symbolae <strong>ad</strong> supplementum Glossarii mediae et infimae Latinitatis regni<br />
Hungariae. Budapestini, 1909.<br />
Bunyitay, Gyulafehérvár<br />
Bunyitay Vince: A gyulafehérvári székesegyház későbbi részei s egy magyar humanista. Egy<br />
rajz és két fénynyomattal. Budapest 1893. ( 27-32: Melléklet. Várdai Ferenc erdélyi püspök<br />
végrendelete, 1524. október 22. = DL 89199).<br />
Bunyitay, Vár<strong>ad</strong>i püspökség<br />
Bunyitay Vince: A Vár<strong>ad</strong>i Püspökség története alapításától a jelenkorig. I-Vi. Nagyvár<strong>ad</strong>-<br />
Debrecen 1883-1935.<br />
Catalogus manuscriptorum<br />
Catalogus manuscriptorum Bibliothecae Reg. Scient. Universitatis Budapestinensis. Tomus II,<br />
pars III. Catalogus Collectionis Kaprinayanae et supplementa. Budapestini 1907.<br />
CD Croat. Suppl. II.<br />
Codex diplomaticus Regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae. Supplementa. Diplomatički<br />
Zbornik Kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije. Dodaci. Digessit / uredio Hodimir<br />
Siritković, ... confecerunt/sastavili Josip Barbarić, Jasna Marković. Vol./Svezak II. 1271-<br />
89
1309. Zagrabiae/Zagreb 2002.<br />
CD Liptó<br />
Húščava, Alexander: Archív zemianskeho rodu z Okoličneho. Litterae e tabulario<br />
Okolicsányiorum gentis nobilis prolatae. (Liptovské Archívy 1. Codex diplomaticus comitatus<br />
Liptoviensis I). Bratislava 1943.<br />
Colloque<br />
Colloque sur la lexicologie du latin médiéval, Budapest, les 23-24 avril 1975. Acta Antiqua<br />
Ac<strong>ad</strong>emiae Scientiarum Hungaricae 23 (1975) 283-419.<br />
C. Tóth, Lelesz<br />
C. Tóth Norbert: A leleszi konvent Statutoriae sorozatának 1387-1410 közötti oklevelei.<br />
(Pótlás a Zsigmondkori Oklevéltár I-II. köteteihez). (A Szabolcs -Szatmár-Bereg Megyei<br />
Levéltár Ki<strong>ad</strong>ványai. II. Közlemények 36). Nyíregyháza 2006.<br />
C. Tóth, Szabolcs<br />
C. Tóth Norbert: Szabolcs megye működése a Zsigmond-korban. Nyíregyháza 2008. (156-<br />
163: Függelék III. [Oklevelek])<br />
C. Tóth, Ugocsa<br />
C. Tóth Norbert: Ugocsa megye hatóságának oklevelei (1290-1526). (A Magyar Tudományos<br />
Ak<strong>ad</strong>émia - Magyar Országos Levéltár Zsigmondkori Oklevéltár Kutatócsoport Ki<strong>ad</strong>ványa).<br />
Budapest 2006.<br />
Czövek, Forrás<br />
Czövek Zoltán: Forrás a magyar királyi kincsek történetéhez 1521-ből. Fons 12 (2005) 423-<br />
442.<br />
Csukovits, Zarándokok<br />
Csukovits Enikő: Középkori magyar zarándokok. (História Kön yvtár, Monográfiák 20.)<br />
Budapest 2003.<br />
Décsényi, II. Ulászló<br />
Décsényi Gyula: II. Ulászló korabeli czímeres levelek. Turul 9 (1891) 57-67.<br />
Déri, Állatok<br />
Déri Balázs: Állatok Szent Gellért Deliberatiojában. Vallástudományi Szemle 4 (2008:3) 29-<br />
68.<br />
Déri, Glosszárium<br />
Déri Balázs: Glosszárium. In: Bél Mátyás: Buda visszavívásáról. Megjelent Buda ostromának<br />
300. évfordulójára. Budapest 1986, 117-137.<br />
Déri, Szent Gellért<br />
Déri Balázs: Szent Gellért-szövegproblémák. Egyházak a változó világban. A nemzetközi<br />
egyháztörténeti konferencia elő<strong>ad</strong>ásai, Esztergom 1991. másjus 29-31. Szerk.: Bárdos István<br />
és Beke Margit. [Esztergom 1992], 387-389.<br />
Déri, Tekintetes<br />
dc_145_10<br />
90
dc_145_10<br />
Déri Balázs: A „Tekintetes lakodalmas”, az „Isteni nászdal” és a „Nemes ének” – avagy a<br />
Szent Gellért-szövegki<strong>ad</strong>ás műhelyéből. Annales Universitatis Litterarum et Artium<br />
Miskolciensis 1 (1991) 58-67.<br />
Dl/Df<br />
Magyar Országos Levéltár, Diplomatikai Levéltár, Diplomatikai fényképgyűjtemény.<br />
Collectio Diplomatica Hungarica. A Középkori Magyarország Levéltári Forrásainak<br />
Adatbázisa. Internetes ki<strong>ad</strong>ás (DL-DF 5.1). Budapest 2010.<br />
Doc.art.Paul.<br />
Documenta Artis Paulinorum. 1-3. A magyar rendtartomány kolostorai A-Zs. Az anyagot<br />
gyűjtötte: Gyéressy Béla. Sajtó alá rendezte: ifj. Entz Géza, Henszlmann Lilla, Sármány Ilona,<br />
Tóth Melinda. A bevezetést és az egyes fejezetek előszavát írta: Hervay Ferenc. A Magyar<br />
Tudományos Ak<strong>ad</strong>émia Művészettörténeti Kutatócsoportjának Forráski<strong>ad</strong>ványai X., XIII-<br />
XIV). Budapest 1975-1978. – Dokumenta (sic) Artis Paulinorum. Liber IV.<br />
Zusammengestellt von Gyéressy Béla (P. Augustinus O.S.P.P.E.). Hrsg. von Stanisław<br />
Świdziń[s]ki. (Archivum Ordinis Sancti Pauli Primi Eremitae, II. Fontes, Bd. V). Coesfeld<br />
2006.<br />
Dreska, Bakócz<br />
Dreska, Gábor: Tamás Bakócz, the epistolist. In: Infima Aetas Pannonica. Studies in Late<br />
Medieval Hungarian History. Edited by Péter E. Kovács, Kornél Szovák. Budapest 2009, 9-<br />
28.<br />
Dreska, Pannonh.<br />
Dreska Gábor: A pannonhalmi konvent hiteleshelyi működésének oklevéltára. Monumenta<br />
credibilia conventus de monte Pannoniae. I-III. (A Győri Egyházmegyei Levéltár Ki<strong>ad</strong>ványai.<br />
Források, feldolgozások 6., 8., 10. Publikationen des Diözesanarchivs von Raab. Quellen,<br />
Studien 6., 8., 10.) Győr 2007-2010.<br />
DuC<br />
Glossarium mediae et infimae Latinitatis conditum a Carolo Du Fresne, domino Du Cange,<br />
auctum a monachis Ordinis S. Benedicti, cum supplementis integris D. P. Carpenterii<br />
Adelungii, aliorum, suisque digessit G. A. L. Hensche. Editio nova aucta pluribus verbis<br />
aliorum scriptorum a Léopolde Favre. I-X. Niort 1883-1887.<br />
Engel, Egy magyar lovag<br />
Engel Pál: A török-magyar küzdelmek legrégibb fejezete? (Egy magyar lovag level e<br />
Rodoszról 1361-ből). In: Szomszédaink között Kelet-Európában. Emlékkönyv Niederhauser<br />
Emil 70. születésnapjára. Szerk.: Glatz Ferenc. Budapest 1993, 33-40.<br />
Engel, Güssinger<br />
Engel, Pál: Die Güssinger im Kampf gegen die ungarische Krone. In: Die Güssinger. Beiträge<br />
zur Geschichte der Herren von Güns/Güssing und ihre Zeit 13./14. Jahrhundert. Ergebnisse<br />
des Symposiums im Rahmen der „Schlaininger Gespräche” vom 24.-28. September 1986 und<br />
1.-4. Oktober 1987 auf Burg Schlaining. Hrsg. von Dienst, Heide – Lindeck-Pozza, Irmtraut.<br />
Eisenst<strong>ad</strong>t 1989, 85-114.<br />
Engel, Szent István<br />
Engel Pál: Szent István birodalma. A középkori Magyarország története. (História Könyvtár,<br />
91
Monográfiák 17.) Budapest 2001.<br />
dc_145_10<br />
Eperjessy – Juhász, Szemelvények<br />
Szemelvények a magyar történelem latinnyelvú kútfõibõl (Partes e fontibus historiae<br />
Hungaricae Latinis selectae). Összeállították és ki<strong>ad</strong>ták Eperjessy Kálmán és Juhász László.<br />
Budapest 1935.<br />
EPhK<br />
Egyetemes Philologiai Közlöny 1 (1876) –<br />
Epist.procer.<br />
Epistolae procerum regni Hungariae. Pars I. complectens epistolas ab anno MCCCCXC. <strong>ad</strong><br />
MDXXXI., quas Georgius Pray collegit. Posonii 1806.<br />
Erd.okmt.<br />
Erdélyi Okmánytár. Oklevelek, levelek és más írásos emlékek Erdély történetéhez. III. 1340-<br />
1359. regesztákban jegyzetekkel közzéteszi Hegyi Géza és W. Kovács András<br />
közreműködésével Jakó Zsigmond. Codex Diplomaticus Transsylvaniae. Diplomata, epistolae<br />
et alia instrumenta litteraria res Transsylvanas illustrantia. III. 1340-1359. Ad edendum in<br />
regestis praeparavit notisque illustravit Sigismundus Jakó <strong>ad</strong>iuvantibus Geysa Hegyi, Andrea<br />
W. Kovács. (A Magyar Országos Levéltár Ki<strong>ad</strong>ványai II. Forráski<strong>ad</strong>ványok 47. Publicationes<br />
Archivi Hungariae Nationalis II. Series fontium XLVII.) Budapest(ini) 2008/MMVIII.<br />
Erdélyi, Kolostorper<br />
Erdélyi Gabriella: Egy kolostorper története. Hatalom, vallás és mindennapok a középkor és<br />
az újkor határán. (Társ<strong>ad</strong>alom- és művelődéstörténeti tanulmányok 38.) Budapest 2005.<br />
Erdélyi, Register<br />
The Register of a Convent Controversy (1517 -1518). Pope Leo X, Cardinal Bakócz, the<br />
Augustinians, and the observant Franciscan in contest. Edited by Gabriella Erdélyi.<br />
(Collectanea Vaticana Hungariae, Classis II., Tom. I.) Budapest - Rome 2006.<br />
Erdő, Kisszótár<br />
Erdő Péter: Latin-magyar egyházi kisszótár. (Studia theologica Budapestinensia 6. Subsidia<br />
2). Budapest 1993.<br />
Érszegi - Szelestei, Fogalmazási minták<br />
Érszegi Géza - Szelestei N. László: Fogalmazási mintákat tartalmazó tankönyv töredékei a 14.<br />
száz<strong>ad</strong> első feléből. In: Tanulmányok a középkori magyarországi könyvkultúráról. Az<br />
Országos Széchényi Könyvtárban 1986. február 13-14-én rendezett konferencia elő<strong>ad</strong>ásai.<br />
Szerk.: Szelestei N. László. (Az Országos Széchényi Könyvtár Ki<strong>ad</strong>ványai, Új sorozat 3.).<br />
Budapest 1989, 297-326.<br />
EtWbUng.<br />
Etymologisches Wörterbuch des Ungarischen. Hrsg. von Loránd Benkő. I-II. Budapest 1993-<br />
1995.<br />
Fehér, Lex.epigr.<br />
Lexicon epigraphicum Pannonicum continens omnia verba Latine scripta insriptionum<br />
Pannonicarum publici iuris factarum. Collegit et descriptionibus illustravit Benedictus Fehér.<br />
92
Budapestini MCMXCVII.<br />
Fehértói, Husziták<br />
Fehértói Katalin: Husziták voltak-e a Heves megyei hereticus-ok? Száz<strong>ad</strong>ok 107 (1973) 435-<br />
439.<br />
Fehértói, Névtár<br />
Fehértói Katalin: Árpád-kori személynévtár (1000-1301). Onomasticon Hungaricum. Nomina<br />
propria personarum aetatis Arp<strong>ad</strong>ianae (1000-1301). Budapest 2004.<br />
Fehértói, Szótár<br />
Fehértói Katalin: A magyarországi középkori latinság szótára. Magyar Nyelv 96 (2000) 239-<br />
244.<br />
Fludorovits, Jövevényszavak<br />
Fludorovits Jolán: Latin jövevényszavaink hangtana. (A Magyar Nyelvtudományi Társaság<br />
Ki<strong>ad</strong>ványai 26.). Budapest 1930.<br />
Fil.Közl.<br />
Filológiai Közlöny 1 (1955) –<br />
dc_145_10<br />
Finke, Acta<br />
Acta Concilii Constanciensis. Erster Band: Akten zur Vorgeschichte des Konstanzer Konzils<br />
(1410-1414). Hrsg. von Heinrich Finke. Münster i. W. 1896.<br />
Fógel, II. Ulászló<br />
Fógel József: II. Ulászló udvartartása (1490-1516). Budapest 1913.<br />
Fraknói, Huny<strong>ad</strong>iak<br />
Fraknói Vilmos: A Huny<strong>ad</strong>iak és a Jagellók kora (1440-1526). (A Magyar Nemzet Története<br />
IV.) Budapest 1896.<br />
Fráterné, Bizottságok<br />
Fráter Jánosné: A Magyar Tudományos Ak<strong>ad</strong>émia állandó bizottságai 1854-1949. (A Magyar<br />
Tudományos Ak<strong>ad</strong>émia Könyvtárának Ki<strong>ad</strong>ványai 70). Budapest 1974.<br />
Gáldi, Contributions<br />
Gáldi, L<strong>ad</strong>islas: Contributions à l’étude des lexiques latins-hongois du moyen âge. (Eötvös<br />
Füzetek 11.) Budapest 1938.<br />
GEORG.HUNG., Tract.<br />
Georgius de Hungaria: Tractatus de moribus, condictionibus et nequicia Turcorum. Traktat<br />
über die Sitten, die Lebensverhältnissen und die Arglist der Türken. Nach der Erstausgabe<br />
von 1481 herausgegeben, übersetzt und eingeleitet von Reinhard Klockow. (Schriften zur<br />
Landeskunde Siebenbürgens, Bd. 15.) Köln - Weimar - Wien 1994.<br />
GER. (Karácsonyi-Szegfű)<br />
Deliberatio Gerardi Moresanae aecclesiae episcopi svpra hymnum trium pverorum.<br />
Elmélkedés. Gellért, a marosi egyház püspöke a három fiú himnuszáról. Ediderunt et<br />
transtulerunt / Ki<strong>ad</strong>ták és a fordítást végezték Karácsonyi Béla és/et Szegfű László. Szeged<br />
93
1999.<br />
dc_145_10<br />
Gerics, Egyház<br />
Gerics József: Egyház, állam és gondolkodás Magyarországon a középkorban. (METEM -<br />
könyvek 9). Budapest 1995.<br />
Gerics, Kézai<br />
Gerics József: Adalékok aKézai krónika problémáinak megoldásához. Annales Universitatis<br />
Scientiarum Budapestinensis, Sectio Historica 1 (1957) 106-134.<br />
Ghyczy, Ivánczfalvi<br />
Ghyczy Pál: Ivánczfalvi Dombai János deák czímerlevele 1506. évből. Turul 9 (1891) 130-<br />
133.<br />
Glosar<br />
Glosar de latinǎ medievalǎ a documentelor care ilustreazǎ istoria Transilvaniei. Vol I. fasc. 1:<br />
lit. A-B. /Glossarium mediae Latinitatis actorum Regni Transylvaniae historiam illustrantium.<br />
Vol. I: litt. A-C. Coordinaverunt: Aurel Rǎduţiu et Vasile Rus. Autori: Susanna Andea, Lidia<br />
Gross, Viorica Pervain, Aurel Rǎduţiu şi Vasile Rus. Cluj-Napoca 2003.<br />
Gloss.tot.Lat.<br />
Glossarium totius Latinitatis Latino-Hungaricum. A teljes latinság latin-magyar glossariuma.<br />
Adiuvante Thoma Adamik composuit Emericus Tegyey. Praefationem scripsit L<strong>ad</strong>islaus<br />
Havas. (Magyarországi Neolatin Egyesület Debreceni Tagozata). C-confusio: Debrecen 2005.<br />
Confusionarius-czipo: Debrecen 2006.<br />
GREG.GYÖNGY. Constit.<br />
Stanisław Świdziński OSPPE: Constitutio Ordinis Sancti Pauli primi eremitae iuxta textum<br />
ante annum 1643 conscriptum. Historia – textus – sententia. (Archivum Ordinis Sancti Pauli<br />
Primi Eremitae, Fontes I.) Augustae Trevirorum 1973. [Bonn 1970]. (61-137: textus fontis;<br />
aetas fontis: c. 1500)<br />
GREG.GYÖNGY. Decal.<br />
Decalogus de sancto Paulo primo heremita, comportatus per v.p.f. G. de Gen. priorem Sancti<br />
Stephani Ro[ttundi] in Urbe et correctus per reverendum patrem fratrem Silvestrum, sacri<br />
palacii magistrum. Romae 1516, Antonius de Asula. [80] fol., 4 o . Reprint der Originalausgabe<br />
von 1516. Mit einem Vorwort von Stanisław Świdziński. Coesfeld 2008.<br />
GREG.GYÖNGY. Mir.<br />
Gregorius Gyöngyösi: Miraculum in Siklós factum de quodam castellano. In: Sarbak,<br />
Miracula 123-126.<br />
Guoth, Latinság<br />
Guoth Kálmán: A magyarországi latinság helye az egyetemes latinságban. In: Emlékkönyv<br />
Szentpétery Imre születése hatvan<strong>ad</strong>ik évfordulójának ünnepére. Irták tanítványai. Budapest<br />
1938, 168-182.<br />
H<strong>ad</strong>rovics, Hogyan lettek<br />
H<strong>ad</strong>rovics László: Hogyan lettek a paráznákból eretnekek? Szomszédaink között Kelet-<br />
Európában. Emlékkönyv Niederhauser Emil 70. születésnapjára. Szerk.: Glatz Ferenc.<br />
94
Budapest 1993, 41-44.<br />
dc_145_10<br />
Hajnik, Királyi könyvek<br />
Hajnik Imre: A királyi könyvek a vegyes házakbeli királyok korszakában. (Értekezések a<br />
történeti tudományok köréből VIII [1878-1880] 3.sz.). Budapest 1879.<br />
Harmatta, Előszó<br />
Hamatta János: Előszó. In: LLMAeH I, V-IX.<br />
Harmatta, Remarques<br />
Harmatta János: Remarques sur le lexique du latin médiéval et le substrat Hongroise. Acta<br />
Antiqua Ac<strong>ad</strong>emiae Scientiarum Hungaricae 23 (1975) 335-344.<br />
Harmatta, Szótár<br />
Harmatta János: A Magyarországi Középkori Latinság Szótára. Antik Tanulmányok 27<br />
(1980) 81-88.<br />
Heinzer, Gerhard<br />
Heinzer, Felix: Neues zu Gerhard von Csanád: die Sclußschrift einer Homiliensammlung.<br />
Südost-Forschungen 41 (1982) 1-7.<br />
Heves megye lvt.<br />
Árpád-kori oklevelek a Heves Megyei Levéltárban. Diplomata aetatis Arp<strong>ad</strong>iana (sic) in<br />
Archivo Comitatus Hevesiensis conservata. Válogatta, fordította, bevezetéssel, jegyzetekkel<br />
ellátta és a mutatót készítette Kondorné Látkóczki Erzsébet. (A Heves Megyei Levéltár<br />
forráski<strong>ad</strong>ványai 4.) Eger 1997.<br />
Hiero<strong>lexicon</strong><br />
Nagy Nep. János: Hiero<strong>lexicon</strong> polymathicum Latino-Hungaricum. Latin-magyar<br />
köztanulatos egyházi műszótár. Szombathely 1845.<br />
HIERONYM.BALB. Opera<br />
Hieronymi Balbi Veneti Gurcensis olim episcopi Opera poetica, oratoria ac politico-morali.<br />
Ex codicibus manuscriptis primisque typis collegit et praefatus est Josephus de Retzer. I-II.<br />
Vindobonae 1791.<br />
Hoffmann, II. Ulászló<br />
Hoffmann Edit: II. Ulászlónak egy ismeretlen arcképe. Turul 41 (1927) 6-7.<br />
Hoffmann, Bibliofilek<br />
Hoffmann Edit: Régi magyar bibliofilek. Szerk. Wehli Tünde. Budapest 1992.<br />
Holl, Novum genus<br />
Holl Béla: Novum genus. Ismeretlen Szent István-sequentia két XIV. száz<strong>ad</strong>i domonkos<br />
missaleban. In: Collectanea Tiburtiana. Tanulmányok Klaniczay Tibor tiszteletére. Szerk.:<br />
Galavics Géza, Herner János, Keserű Bálint. (Adattár XVI -XVIII. száz<strong>ad</strong>i szellemi<br />
mozgalmaink történetéhez 10). Szeged 1990, 35-52.<br />
Hóman, Pénztörténet<br />
Magyar Pénztörténet 1000-1325. Irta Hóman Bálint. Budapest 1916. (Repr.: 1992).<br />
95
dc_145_10<br />
Horvát, Verbőtzi<br />
Verbötzi István emlékezete, mellyet a’ Hármos törvény könyv törvényes bévételének<br />
harm<strong>ad</strong>ik száz<strong>ad</strong>ára készített Horvát István. II. kötet. Pesten 1819.<br />
Horváth, Stílusproblémák<br />
ifj. Horváth János: Árpád-kori latinnyelvű irodalmunk stílusproblémái. Budapest 1954.<br />
Horváth, Győr<br />
Horváth Richárd: Győr megye hatóságának oklevelei (1318-1525). (A Győri Egyházmegyei<br />
Levéltár Ki<strong>ad</strong>ványai. Források, tanulmányok 1. Publikationen des Diözesanarchivs von Raab.<br />
Quellen, Studien 1.) Győr 2005.<br />
Hoven, Lexique<br />
René Hoven: Lexique de la prose latine de la Renaissance. / Dictionary o Renaissance Latin<br />
from prose sources. Leiden – Boston 2 2006.<br />
Huny<strong>ad</strong>i, Hospitallers<br />
Huny<strong>ad</strong>i, Zsolt: The Hospitallers in the Medieval Kingdom of Hungary c.1150-1387.<br />
(METEM Könyvek 70. CEU Medievalia 13. Budapest 2010.<br />
Huszti, Szent István<br />
Huszti József: A Szent István korabeli latinság. A Szent István Ak<strong>ad</strong>émia Értesítõje 23 (1938)<br />
7-22.<br />
IAN.PANN. Epigr.<br />
Iani Pannonii opera quae manserunt omnia. Volumen I. Epigrammata. Fasciculus 1. Textus.<br />
Edidit, praefatus est et critico apparatu instruxit Iulius Mayer. Similia <strong>ad</strong>didit L<strong>ad</strong>islaus<br />
Török. Budapest 2006.<br />
IAN.PANN. Celebr.<br />
Ianus Pannonius: Celebratio nuptiarum Iacobi Balbi et Paulae Barbarae. In: Ábel, Adalékok /<br />
Anal. 108-119.<br />
IAN.PANN. Eleg. (Ábel)<br />
Ianus Pannonius: Elegiae XXXI-XXXIV. In: Ábel, Adalékok / Anal. 127-131.<br />
IAN.PANN. Paneg 3<br />
Ianus Pannonius: De laudibus Renati Siciliae regis libri tres. In: Szentmártoni Szabó,<br />
Parthenope 33-93.<br />
Ipolyi, Adalékok<br />
Adalékok a magyar domonkosok történetéhez. III-IV. Magyar Sion 5 (1867) 590-609, 662-<br />
673.<br />
Ipolyi, Mythologia<br />
Ipolyi Arnold: Magyar mythologia. Pest 1854.<br />
Istványi, Középlatin<br />
Istványi Géza: A középlatin filológia külföldön és Magyarországon. In: Emlékkönyv<br />
96
dc_145_10<br />
Szentpétery Imre születése hatvan<strong>ad</strong>ik évfordulójának ünnepére. Irták tanítványai. Budapest<br />
1938, 183-206.<br />
Istványi, Philologie<br />
Istványi, Géza: Die mittellateinische Philologie in Ungarn. Geschichte, Lage und Aufgaben.<br />
Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters 4 (1940) 206-223.<br />
Jakoblovics, Adalékok<br />
Jakoblovics Lajos: Adalékok a Magyarországi latinság szótárához. EPhK 16 (1892) 724-739.<br />
Jakubovich, Nagy Lajos<br />
Jakubovich Emil: Nagy Lajos király oxfordi kódexe, a Bécsi Képes Krónika kora és<br />
illuminátora. MKSz 37 (1930) 382-393.<br />
Jankovits, Hazugok<br />
Jankovits László: Hazugok, fecsegők, álmodozók. Tanulmányok a régi magyar költészetről.<br />
(Régi Magyar Könyvtár, Tanulmányok 7). Budapest 2006.<br />
Kapitánffy, Hungarobyzantina<br />
Kapitánffy István: Hungarobyzantina. Bizánc és a görögség középkori magyarországi<br />
forrásokban. Budapest 2003.<br />
Katona, Hist.crit.<br />
Katona, Stephanus: Historica critica regum Hungariae stirpis mixtae. I (VIII) -XII (X IX).<br />
Budae 1788-1793.<br />
Keil, Gram.Lat.<br />
Keil, Heinrich: Grammatici Latini V. Lipsiae 1868.<br />
Kis, Bakócz<br />
Kis Péter: Bakócz Tamás budai házingatlanaira vonatkozó oklevelek az Erdődy család bécsi<br />
levéltárából 1464-1518. Fons 12 (2005) 399-420.<br />
Kiss, Monoszlói<br />
Kiss Anita: A Monoszlói Csupor család osztálylevele 1422-ből. Fons 12 (2005) 89-121.<br />
Kniezsa, Helyesírásunk<br />
Helyesírásunk története a könyvnyomtatás koráig. (Nyelvészeti Tanulmányok II). Budapest<br />
1952.<br />
Kollega – Nyulásziné, Címereslevelek<br />
Kollega Tarsoly István – Nyulásziné Straub Éva: A Magyar Országos Levéltár címereslevelei.<br />
Budapest 2000.<br />
Koller, Quinqu.<br />
Josephi Koller Historia episcopatus Quinqueecclesiarum. I-VII. Posonii 1782- Pesthini 1819.<br />
Kostrenčić, Glossarium<br />
Glossarium mediae Latinitatis. Urednik: Marko Kostrenčić. Izdanje Nacionalnog odbora<br />
Medunarodne unije ak<strong>ad</strong>emija u Bruxellesu. [A-districtualis]. H.n., é.n.<br />
97
dc_145_10<br />
Kovachich, Scriptores<br />
Scriptores rerum Hungaricarum minores. Edidit Martinus Georgius Kovachich. I-II. Budae<br />
1798.<br />
Kőfalvi, Pécsv.<br />
A pécsvár<strong>ad</strong>i konvent hiteleshelyi oklevéltára (1254-1526). Szerkesztette és a tanulmányt írta<br />
Kőfalvi Tamás. Szeged 2006.<br />
Körmendi, Gertrúd<br />
Körmendi Tamás: A Gertrúd királyné elleni merénylet a külhoni elbeszélő forrásokban.<br />
Történelmi Szemle 51 (2009) 155-193.<br />
Körmendi, Legenda<br />
Körmendi Tamás: Szent István nagyobb legendájának nyelvezete. Fons 10 (2003) 65-118.<br />
Középkori kútfőink<br />
Középkori kútfőink kritikus kérdései. (Memoria Saeculorum Hungariae I). Szerk.: Horváth<br />
János — Székely György. Budapest 1974.<br />
Krupp, Aeremantia<br />
Krupp József: Aeremantia. In: Plaustrum saeculi. Tanulmányok a régi<br />
prédikációirodalmunkról. Szerk. Bárczi Ildikó. Budapest 2004, 33-40.<br />
Kubinyi, Genealogia<br />
Genealogia familiae de Felső Kubin fratribus suis dicata a Petro Kubinyi. Editio tertia auctior<br />
et emendatior. Pesthini 1831.<br />
Kubinyi, Budai Kakas<br />
Kubinyi András: Budai Kakas János és történeti feljegyzései. In: Tanulmányok Budapest<br />
Múltjából 18 (1971) 59-79.<br />
Kubinyi, Elenchus<br />
Elenchus fontium historiae urbanae, quem edendum curavit András Kubinyi. Volumen<br />
tertium pars secunda, quam ediderunt Monika Jánosi, Peter E. Kovács, József Köblös, István<br />
Tringli. (Acta Collegii Historiae Urbanae Societatis Historicorum International is). Budapest<br />
1997.<br />
Kubinyi, Királyi udvar<br />
Kubinyi András: A királyi udvar élete a Jagelló korban. In: Kelet és Nyugat között. Történeti<br />
tanulmányok Kristó Gyula tiszteletére. Szerk.: Koszta László. Szeged 1995, 309-335.<br />
Kubinyi, Nándorfehérvár<br />
Kubinyi András: Nándorfehérvártól Mohácsig. A Mátyás- és Jagelló-kor h<strong>ad</strong>története. (A<br />
H<strong>ad</strong>történeti Intézet és Múzeum Könyvtára). Budapest 2007.<br />
Kukuljević, Iura regni<br />
Jura regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae. Edidit Joannes Kukuljević. Zagrabiae 1862.<br />
Kulcsár, Appendix<br />
Antonius de Bonfinis Rerum Ungaricarum Dec<strong>ad</strong>es. Tomus IV, pars II. Appendix, fontes,<br />
98
index. Edd. Margarita Kulcsár et Petrus Kulcsár. (Bibliotheca Scriptorum Medii Recentisque<br />
Aevorum, series nova 1). Budapest 1976.<br />
Kulcsár, Bonfini<br />
Kulcsár Péter: Bonfini magyar történetének forrásai és keletkezése. (Humanizmus és<br />
Reformáció 1). Budapest 1973.<br />
Kulcsár, Inventarium<br />
Inventarium de operibus litterariis <strong>ad</strong> res Hungaricas pertinentiis (sic) ab initiis usque <strong>ad</strong><br />
annum 1700. A magyar történeti irodalom lelőhelyjegyzéke a kezdetektől 1700-ig. Composuit<br />
/ összeállította Kulcsár Péter. Budapest 2003.<br />
Kumorovitz, Osztályok<br />
Kumorovitz L. Bernát: Osztályok, címek, rangok és hatáskörök alakulása I. Lajos<br />
kancelláriájában. In: Eszmetörténeti tanulmányok a magyar középkorról. Szerk.: Székely<br />
György. (Memoria Saeculorum Hungariae 4). Budapest 1984, 293-330.<br />
Kurcz, Arenga<br />
Kurcz, Agnes: Arenga und Narratio ungarischer Urkunden des 13. Jahrhunderts. Mitteilungen<br />
des Instituts für österreichische Geschichtsforschung 70 (1962) 323-354.<br />
Kurtz, De Latinitate<br />
Kurtz, Alexander: De Latinitate Chronici Dubnicensis. (Analecta <strong>ad</strong> Latinitatis Hungarorum<br />
Dictionarium). Budapest 1892.<br />
Lelkes, Helységnév<br />
Lelkes György: Magyar helységnév-azonosító szótár. Második bővített és javított ki<strong>ad</strong>ás. Baja<br />
1998.<br />
Lex.Lat.Iugosl.<br />
Lexicon Latinitatis Medii Aevi Iugoslaviae. I-II. Redactionis praeses Marko Kostrenčić,<br />
membra Veljko Gortan, Zlatko Herkov. Rječnik srednjovjekovnog latiniteta Jugoslavije. I-II.<br />
Uredništvo Marko Kostrenčić, člavoni Veljko Gortan, Zlatko Herkov. Zagreb 1973-1978.<br />
Lex.Lat.Ned.<br />
Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aevi. Woordenboek van het middeleeuws latijn van<br />
de noordelijke Nederlanden. Composuit J. W. Fuchs <strong>ad</strong>iuvante Olga Weijers. I, Leiden 1977–<br />
Lex.Lat.Pol.<br />
Lexicon Mediae et Infimae Latinitatis Polonorum. Cui edendo praefuit Marianus Plezia. I,<br />
Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1953 –<br />
Lib.divis.Vespr.<br />
A veszprémi káptalan szám<strong>ad</strong>áskönyve 1495-1534. Krónika (1526 -1558). Jav<strong>ad</strong>almasok és<br />
jav<strong>ad</strong>almak (1550, 1556). Liber divisorum capituli Vesprimiensis 1495 -1534. Chronica<br />
(1526-1558). Beneficiati et beneficia (1550, 1556). Közzéteszi / ediderunt Kredics László,<br />
M<strong>ad</strong>arász Lajos, Solymosi László. (A Veszprém Megyei Levéltár Ki<strong>ad</strong>ványai 13.) Veszprém<br />
1997.<br />
Liskai, Adatok<br />
dc_145_10<br />
99
dc_145_10<br />
Liska János: Adatok a magyarországi latinsághoz. (Szarvasi ágostai hitvallású evangelik us<br />
főgymnasium értesítője, 1896, 3-24.<br />
LLMAeH<br />
Lexicon Latinitatis Medii Aevi Hungariae. Ld. föntebb, a teljes bibliográfiai leírásánál.<br />
Losonczi, De Simonis<br />
Losonczi, Ludovicus: De Simonis de Keza Chronicarum Latinitate. Dissertatio inauguralis<br />
philologica. Késmárk 1892.<br />
M<strong>ad</strong>as, Auktorok<br />
M<strong>ad</strong>as Edit: Említett és idézett klasszikus auktorok a középkori magyarországi<br />
prédikációirodalomban. Magyar Könyvszemle 115 (1999) 277-286.<br />
M<strong>ad</strong>as, Fili, dulcor<br />
M<strong>ad</strong>as Edit: Fili, dulcor unice. Sermo apocrifus de passione Domini. In: „Nem sűlyed el az<br />
emberiség!” Album amicorum Szörényi László LX. születésnapjára. Szerk.: Jankovics József<br />
– Császtvay Tünde – Csörsz Rumen István – Szabó G. Zoltán. Budapest 2007, 165-168.<br />
M<strong>ad</strong>as, Laskai<br />
M<strong>ad</strong>as Edit: A prédikáció magvetésével a magyar nemzet védelmében. Laskai Osvát Gemma<br />
fidei című prédikációskötetének előszava. In: Religió, retorika, nemzettudat régi<br />
irodalmunkban. Szerk.: Bitskey István, Oláh Szabolcs. (Csokonai Könyvtár [Bibliotheca<br />
Studiorum Litterarium] 31.) Debrecen 2004, 50-58.<br />
M<strong>ad</strong>as, Prédikációirod.<br />
M<strong>ad</strong>as Edit: Középkori prédikációirodalmunk történetéből. A kezdetektől a XIV. száz<strong>ad</strong><br />
elejéig. (Csokonai Könyvtár [Bibliotheca Studiorum Litterarium] 25.) Debrecen 2002.<br />
M<strong>ad</strong>as, Serm.<br />
M<strong>ad</strong>as Edit: Sermones de Sancto L<strong>ad</strong>islao rege Hungariae. Középkori prédikációk Szent<br />
László királyról. (Kétnyelvű ki<strong>ad</strong>ás). ( ΑΓΑΘΑ XV. Debreceni Egyetem,<br />
Bölcsészettudományi Kar, Klasszika-filológiai Tanszék / Studia <strong>ad</strong> philologiam classicam<br />
pertinentia quae in aedibus Universitatis Debreceniensis rediguntur XV.)<br />
Debrecen(Debrecini) 2004.<br />
M<strong>ad</strong>as, Szent Benedek<br />
M<strong>ad</strong>as Edit: Szent Benedek a középkori magyarországi prédikáció- és legendairodalomban.<br />
In: Mons Sacer 996-1996. Pannonhalma 1000 éve. I-III. Szerk.: Takács Imre. Pannonhalma<br />
1996, I, 369-386.<br />
Mályusz, Commentarii<br />
Johannes de Thurocz Chronica Hungarorum. II. Commentarii. 1-2. Composuit Elemér<br />
Mályusz <strong>ad</strong>iuvante Julio Kristó. (Bibliotheca Scriptorum Medii Recentisque Aevorum, series<br />
nova, tomus VIII-IX). Budapest 1988.<br />
Mályusz, Medievisztika<br />
Mályusz Elemér: A magyar medievisztika forráskérdései. (Medievisztika és oklevélki<strong>ad</strong>ás).<br />
Levéltári Közlemények 38 (1967) 3-29.<br />
100
dc_145_10<br />
Mantello – Rigg, Medieval Latin<br />
F. A. C. Mantello — A. G. Rigg: Medieval Latin. An Introduction and Bibliographical Guide.<br />
Washington, D. C. [1996].<br />
MAX.TRANS. Epist.<br />
Maximilianus Transylvanus: Epistola dedicatoria ... <strong>ad</strong> cardinalem Salisburgensem. In:<br />
Hieronymi Balbi Veneti Gurcensis olim episcopi Opera poetica, oratoria ac politico-morali.<br />
Ex codicibus manuscriptis primisque typis collegit et praefatus est Josephus de Retzer. I-II.<br />
Vindobonae 1791, I, 42-44. (Aetas fontis: 1521)<br />
Melich, Calepinus<br />
Calepinus latin-magyar szótára 1585-ből. Ambrosii Calepini Dictionarivm decem lingvarvm,<br />
Lvgdvni, M.D. LXXXV. Jakubovich Emil és Sági István közreműködésével sajtó alá rendezte<br />
Melich János.<br />
Mészáros, Közép-latinság<br />
Mészáros Ede: A magyarországi közép-latinság fõbb szabályai. A közép-latinhoz való<br />
viszonya, ejtése, hangtana, alaktana, szókincsének latin-görög elemei. Mûhely 1 (1937) 227 -<br />
236; 2 (1938) 9-14, 92-99, 135-144; 3 (1939) 10-17, 50-57.<br />
Mészáros, Qua ratione<br />
Mészáros, Eduardus: Qua ratione Anonymus Hungarus in conscribendis gestis suis Sacra<br />
Scriptura usus sit. Quinqueecclesiis 1936.<br />
Mészáros, Szigliget<br />
Mészáros Orsolya: Szigliget várának története a középkorban. Fons 12 (2005) 299-377.<br />
Mészáros, Visegrád<br />
Mészáros Orsolya: A késő középkori Visegrád város története és helyrajza. Visegrád 2009.<br />
MICH.STYR.<br />
Der Briefwechsel des Konr<strong>ad</strong> Celtis. Gesammelt, herausgegeben und erläutert von Hans<br />
Rupprich. (Veröffentlichungen der Kommission zur Erforschung der Geschichte der<br />
Reformation und Gegenreformation. Humanistenbriefe III. Band). München 1934. ( Aetas<br />
fontis: 1492-1500).<br />
Missale 1484<br />
Missale Strigoniensis 1484 id est Missale secundum chorum almae ecclesiae Strigoniensis,<br />
impressum Nurenbergae apud Anthonium Koburger, anno Domini MCCCCLXXXIIII (RMK<br />
III 7). Recentius edidit Blasius Déri. (BSMRAe SN. XVI. Monumenta Ritualia I.) Budapest<br />
2009.<br />
Mon.Iud. V/1.<br />
Magyar-zsidó oklevéltár. V. kötet, I. rész (Pótkötet) 1096-1700. Gyűjtötték Dercsényi Móric,<br />
Horváth Antal Tibor, Iványi Béla. Szerkesztették és ki<strong>ad</strong>ták Grünvald Fülöp és Scheiber<br />
Sándor. Monumenta Hungariae Judaica. Tomus V. pars I. (Supplementum). 1096 -1700.<br />
Collegerunt – . Redegerunt et ediderunt – . Budapest(ini) 1959.<br />
Mon.Iud. IX<br />
Magyar-zsidó Oklevéltár. / Monumenta Hungariae Judaica. IX. kötet / Tomus IX. 1282-1739.<br />
101
Szerk.: Scheiber Sándor. Budapest 1966.<br />
Mon.civ.Zagr.<br />
Monumenta Historica liberae regiae civitatis Zagrabiensis. Povjestni slob. kralj. gr<strong>ad</strong>a<br />
Zagreba. Ed.: Ivan Krst. Tkalčić. I-XI. Zagrabiae 1889-1905.<br />
Mon.episc.Zagr.<br />
Monumenta Historica Episcopatus Zagrabiensis. Povijesni Spomenici Zagrebačke biskupije.<br />
VI (1421-1440) - VII. (1441-1465). Ed. Andreas Lukinović. (Croatica Christiana, Fontes 4,<br />
21. Monumenta Historica 2,3). Zagreb 1994-2004.<br />
Művt.Ért.<br />
Művészettörténeti Értesítő I (1952) –<br />
dc_145_10<br />
Myskovszky, Bártfa<br />
Myskovszky Viktor: Bártfa középkori műemlékei. A Szent Egyed templomának műrégészeti<br />
leírása. I-II. Budapest 1879-1880.<br />
MWb<br />
Mittellateinische Wörterbuch bis zum ausgehenden 13. Jahrhundert. Redigiert von Otto Prinz<br />
etc. I-, Berlin 1967-<br />
Negotevich, De Marci<br />
Negotevich, Arturus: De Marci Chronicae de rebus gestis Hungarorum Latinitate. Dissertatio<br />
philologica. Budapest 1890.<br />
Nemerkényi, Intelmek<br />
Nemerkényi Előd: Szent István Intelmei Florus és Quintilianus között. Vallástudományi<br />
Szemle 5 (2009) 95-103.<br />
Nemerkényi, Classics<br />
Nemerkényi, Előd: Latin Classics in Medieval Hungary Eleventh Century. ( ΑΓΑΘΑ XIV;<br />
CEU Medievalia 6). Debrecen – Budapest 2004.<br />
Nemerkényi, Szent Gellért<br />
Nemerkényi Előd: Szent Gellért Deliberatiójának kutatástörténete. Fons 10 (2003) 3-19.<br />
Neumann, Bereg<br />
Neumann Tibor: Bereg megye hatóságának oklevelei (1299 -1526). (A Szabolcs -szatmárberegi<br />
Szemle Füzetei 3. szám). Nyíregyháza 2006.<br />
Neumann, Korlátköviek; ; Oklevélfüggelék: 169-191.; Neumann Tibor: A Korlátköviek. Egy<br />
előkelő család története és politikai szereplése a 15-16. száz<strong>ad</strong>ban. (A Győri Egyházmegyei<br />
Levéltár Ki<strong>ad</strong>ványai. Források, feldolgozások 5. Publikationen des Diözesanarchivs von<br />
Raab. Quellen, Studien 5.) Győr 2007.<br />
Neumann-Vajk, Guary<br />
Neumann Tibor – Vajk Ádám: A Guary-levéltár okleveleie 1490-1541. Fons 10 (2003) 119-<br />
167.<br />
102
dc_145_10<br />
Norberg, Manuale<br />
Norberg, Dag: Manuale di Latino Medievale. A cura di Massimo Oldoni. Bibliografia<br />
aggiornata a cura di Paolo Garbini. (Scola Salernitana, Studi e Testi 1). Roma 1999.<br />
Nyáry, Heraldika<br />
Nyáry Albert: A heraldika vezérfonala. Budapest 1886.<br />
Nyíri, Müncheni kódex<br />
Nyíri Antal: A müncheni kódex magyar-latin szótára. Budapest 1993.<br />
Nyulásziné, Öt évszáz<strong>ad</strong><br />
Nyulásziné Straub Éva: Öt évszáz<strong>ad</strong> címerei a Magyar Országos Levéltár címereslevelein.<br />
Budapest 1987.<br />
Pajorin, Crus<strong>ad</strong>es<br />
Pajorin, Klára: The Crus<strong>ad</strong>es and Early Humanism in Hungary. In: Infima Aetas Pannonica.<br />
Studies in Late Medieval Hungarian History. Ed. by Péter E. Kovács, Kornél Szovák.<br />
Budapest 2009, 237-249<br />
Off.Ger.<br />
Kovács Andrea - Földváry Miklós: Egy ismeretlen Szent Gellért-officium. Magyar<br />
Könyvszemle 126 (2010) 1-22.<br />
Ord.Agr.<br />
Liber ordinarius Agriensis (1509). Edited and introduced by Dobszay László. (Musicalia<br />
Danubiana, Subsidia 1.) Budapest 2000.<br />
Ord.Strig.<br />
Ordinarius Strigoniensis impressum pluries Nurenbergae, Venetiis et Lugduni annis Domini<br />
1493-1520 (RMK III Suppl. 5031, RMK III 35, 134, 165, 166, 238). Recentius edidit<br />
Nicolaus Stephanus Földváry. (BSMRAe SN. XVII. Monumenta Ritualia II.) Budapest 2009.<br />
Osváth, Kassa<br />
Osváth Gyula: Adalékok Kassa város közjogi helyzetéhez és közigazgatási szervezetéhez I.<br />
Lipót koráig. Kassa 1914.<br />
Pais, A magyar ősvallás<br />
Pais Dezső: A magyar ősvallás nyelvi emlékeiből. Budapest 1975.<br />
Pajorin, Vitéz<br />
Pajori Klára: Vitéz János műveltsége. ItK 108 (2004) 533-540<br />
Pannonia Regia<br />
Pannonia Regia. Művészet a Dunántúlon 1000-1541. Magyar Nemzeti Galéria 1994 október –<br />
1995 február. Szerk.: MIKÓ ÁRPÁD – TAKÁCS IMRE. Budapest 1994,<br />
Pauler, Árpádház<br />
Pauler Gyula, A magyar nemzet története az Árpédházi királyok alatt. I-II. Második, javított<br />
ki<strong>ad</strong>ás. Budapest 1899.<br />
103
dc_145_10<br />
PELB.TEM. Pom.qu<strong>ad</strong>r.<br />
Pelbartus de Themeswar: Pomerium sermonum qu<strong>ad</strong>ragesimalium. Lugduni 1509.<br />
Pest megye lvt.<br />
Mohács előtti oklevelek a Pest Megyei Levéltárban. Átiratok és regeszták. Az okleveleket<br />
átírta és a regesztákat készítette Kiss Anita. Szerkesztette és a mutatót készítette Balázs<br />
Gábor, Kiss Anita, Schramek László Péter. (Pest Megye Múltjából 12.). Budapest 2007.<br />
Piti-C. Tóth, Szabolcs<br />
Piti Ferenc - C. Tóth Norbert: Szabolcs megye hatóságának oklevelei I-II. (A Nyíregyházi<br />
Jósa András Múzeum Ki<strong>ad</strong>ványai 53., 55). Szeged - Nyíregyháza 2003-2004.<br />
Planctus cleri<br />
Planctus cleri. In: Lieder und Motetten des Mittelalters. Dritte Folge. Cantiones variae,<br />
Bohemicae, Suecicae. Hrsg. von Guido M. Dreves. (Analecta Hymnica XLVb). Leipzig 1904,<br />
74-76.<br />
Plezia, La structure<br />
Plezia, Marian: La structure du latin médiéval d'après les données fournies par le Ier volume<br />
du dictionnaire polonais. ALMA 28 (1958) 271-284.<br />
Podhr<strong>ad</strong>czky, Béla király<br />
Podhraczky József: Béla király névtelen jegyzőjének idejekora és hitelessége. Budán 1861.<br />
Podhr<strong>ad</strong>czky, Chronicon<br />
Chronicon Budense post elapsos ab editione prima et rarissima tercentos sexaginta quinque<br />
annos secundam <strong>ad</strong>ornavit, textum recognovit, notis illustravit, lemmata ac indices <strong>ad</strong>iecit et<br />
praefatus est Iosephus Podhr<strong>ad</strong>czky. Budae 1838.<br />
Pór – Schönherr, Anjou<br />
Pór Antal – Schönherr Gyula: Az Anjou ház és örökösei (1301 -1439). (A Magyar Nemzet<br />
Története III). Budapest 1895.<br />
Pray, Diatribe<br />
Pray, Georgius: Diatribe in dissertationem historico-criticam de S. L<strong>ad</strong>islao Hungariae rege,<br />
fundatore episcopatus Var<strong>ad</strong>iensis ab Antonio Ganoczy ... conscriptam. Posonii et Cassoviae,<br />
1772.<br />
Pray, Dissertationes<br />
Pray, Georgius, Dissertationes historico-criticae in Annales veteres Hunnorum, Avarum et<br />
Hungarorum. Vindobonae 1775.<br />
Prinz, Słownik<br />
Prinz, Otto: Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce. – Lexicon mediae et infimae Latinitatis<br />
Polonorum. Vol. I. A-B, cui edendo praefuit Marianus Plezia. Vratislaviae, Cracoviae,<br />
Varsoviae 1953-1958. etc. Gnomon 32 (1960) 387.<br />
Rainer, Nádasdy<br />
Rainer Pál: A Nádasdy, valamint a rokon Nádasdi Darabos és Gersei pethő családok címere<br />
104
dc_145_10<br />
az idők folyamán. Veszprémi Történelmi Tár 2 (1989) 114-124.<br />
Ramminger, Neul.Wortl.<br />
Johann Ramminger: Neulateinische Wortliste. Ein Wörterbuch des Lateinischen von Petrarca<br />
bis 1700. (url: www.neulatein.de/neulateinische_wortliste.htm; 2011. február 19).<br />
Ratkoš, Dokum.<br />
Dokumenty k baníckemu povstaniu na Slovensku (1525 -1526). Na vydanie pripravil Peter<br />
Ratkoš. (Slovensky Historicky Archív I.) Bratislava 1957.<br />
Redl, Problémák<br />
Redl Károly: Problémák Gellért püspök Deliberatio-jában. ItK 69 (1966) 211-217.<br />
Reg.duc.<br />
Az Árpád-házi hercegek, hercegnők és a királynék okleveleinek kritikai jegyzéke. Szentpétery<br />
Imre kéziratának felhasználásával szerkesztette Zsoldos Attila. Regesta ducum, ducissarum<br />
stirpis Arp<strong>ad</strong>ianae necnon reginarum Hungariae critico-diplomatica. Manuscriptis Emerici<br />
Szentpétery <strong>ad</strong>hibitis et completis critice digessit Attila Zsoldos. (A Magyar Országos<br />
Levéltár Ki<strong>ad</strong>ványai II. Forráski<strong>ad</strong>ványok 45.) Budapest 2008.<br />
Ritoókné, Nympha<br />
Ritoókné Szalay Ágnes: "Nympha super ripam Danubii". Tanulmányok a XV-XVI. száz<strong>ad</strong>i<br />
magyarországi művelődés köréből. (Humanizmus és Reformáció 28.) Budapest 2002.<br />
RMG<br />
Régi Magyar Glosszáriumok. Szótárak, szójegyzékek és glosszák egyesített szótára.<br />
Szerkesztette Berrár Jolán és Károly Sándor. Budapest 1984.<br />
Sarbak, Gyöngyösi<br />
Sarbak Gábor: Gyöngyösi Gergely, 1472-1531. Correctio correctionis. Ghesaurus.<br />
Tanulmányok Szentmártoni Szabó Géza hatvan<strong>ad</strong>ik születésnapjára. Szerk.: Csörsz Rumen<br />
István. Budapest 2010, 115-122.<br />
Sarbak, Liber ruber<br />
Sarbak Gábor: A pannonhalmi {Liber ruber}. In: Mons Sacer 996-1996. Pannonhalma 1000<br />
éve. I-III. Szerk.: Takács Imre. Pannonhalma 1996, I, 401-421.<br />
Sarbak, Liber viridis<br />
Sarbak Gábor: A pálos Liber viridis. In: Tanulmányok a középkori magyarországi<br />
könyvkultúráról. Az Országos Széchényi Könyvtárban 1986. február 13-14-én rendezett<br />
konferencia elő<strong>ad</strong>ásai. Szerk.: Szelestei N. László. (Az Országos Széchényi Könyvtár<br />
Ki<strong>ad</strong>ványai, Új sorozat 3.). Budapest 1989, 155-167.<br />
Sarbak, Miracula<br />
Sarbak Gábor: Miracula Sancti Pauli primi heremite. H<strong>ad</strong>nagy Bálint pálos rendi kézikönyve,<br />
1511. (ΑΓΑΘΑ XIII.) Debrecen 2003.<br />
Sarbak, Prior General<br />
Sarbak, Gábor: Prior General Gregory Gyöngyösi and the History of the Pauline Fathers in<br />
the Early 16th Century. In: Infima Aetas Pannonica. Studeis in Late Medieval Hungarian<br />
105
History. Ed. by Péter E. Kovács, Kornél Szovák. Budapest 2009, 250-260.<br />
Schmidt, Petit.suppl.<br />
Schmidt, Charles: Petit supplément au dictionnaire de Du Cange. Strasbourg 1906.<br />
Schumacher, Teufel<br />
Schumacher, Meinolf: Der Teufel als 'Tausendkünstler'. Ein wortgeschichtlicher Beitrag.<br />
Mittellateinisches Jahrbuch 27 (1992) 65-76.<br />
Schwartner, Introduct.<br />
Martini Schwartner Introductio in rem diplomaticam aevi intermedii praecipue<br />
Hungaricam.Budae 1802.<br />
Simonis de Kéza, Gesta<br />
Simonis de Kéza: gesta Hungarorum. Simon o Kéza: The Deeds of the Hungarians. Edited<br />
and translated by László Veszprémy and Frank Schaer. With a study by Jenő Szűcs. (Central<br />
European Medieval Texts). New York – Budapest 1999.<br />
Sleumer, Kirchlt.Wb.<br />
Sleumer, Albert: Kirchenlateinisches Wörterbuch. Unter umfassender Mitarbeit von Joseph<br />
Schmid. Hildesheim – Zürich – New York 2002. Az 1926-os limburgi ki<strong>ad</strong>ás reprintje.<br />
Solymosi, Írásbeliség<br />
Solymosi László: Írásbeliség és társ<strong>ad</strong>alom az Árpád-korban. Diplomatikai és pecséttani<br />
tanulmányok. Budapest 2006.<br />
Solymosi, Könyvhasználat<br />
Solymosi László: Könyvhasználat a középkor végén. (Könyvkölcsönzés a veszprémi<br />
székesegyház könyvtárában. In: Tanulmányok a középkori magyarországi könyvkultúráról.<br />
Az Országos Széchényi Könyvtárban 1986. február 13-14-én rendezett konferencia elő<strong>ad</strong>ásai.<br />
Szerk.: Szelestei N. László. (Az Országos Széchényi Könyvtár Ki<strong>ad</strong>ványai, Új sorozat 3.).<br />
Budapest 1989, 77-119.<br />
Solymosi, Középkori latinság<br />
A magyarországi középkori latinság szótára. Levéltári Szemle 40 (1990:3) 81-88.<br />
Sonnevend, Vitéz<br />
Sonnevend Gergely: Ifjabb Vitéz János veszprémi püspök. In: Veszprém reneszánsza 2008.<br />
Szerk.: Kilián László és Rainer Pál. [Veszprém 2008], 121-174.<br />
Sprandel, Gesellschaft<br />
Sprandel, Rolf: Gesellschaft und Literatur im Mittelalter. (Uni -Tascenbücher 1218).<br />
P<strong>ad</strong>erborn – München – Wien – Zürich 1982.<br />
Stirling, Lex.herb.<br />
Lexicon nominvm herbarvm arborvm frvticvmqve lingvae Latinae. Ex fontibus Latinitatis<br />
ante saeculum XVII scriptis collegit et descriptionibus botanicis illustravit Iohannes Stirling.<br />
I-IV. Budapestini MCMXCV-MCMXCVIII.<br />
Stotz, Le sorti<br />
dc_145_10<br />
106
dc_145_10<br />
Stotz, Peter: Le sorti del latino nel medioevo. In: Lo spazio letterario del medioevo. 1. Il<br />
medioevo latino. II. La circolazione del testo. Red. Francesco Stella. Roma 1994, 153-190.<br />
Sulica, A betű<br />
Sulica Szilárd: A betű szerepe a magyar címerképeken. Turul 46 (1932) 52-61.<br />
Sulpicius<br />
Sulpicius Severus: Szent Márton élete. Ford.: Borián Elréd - Reichardt Aba. Pannonhalma<br />
1997.<br />
Szabolcs-Szatmár-Bereg megye lvt.<br />
Középkori oklevelek a Szabolcs-Szatmár-Bereg Megyei Levéltárban (1300 -1525).<br />
Összegyűjtötte, átírta Balogh István. Szerkesztette Érszegi Géza. A szerkesztő munkatársa<br />
Henzsel Ágota. (A Szabolcs -Szatmár-Bereg Megyei Levéltár Ki<strong>ad</strong>váníyai. II. Közlemények<br />
21.). Nyíregyháza 2000.<br />
Szádeczky, Czéhek<br />
Szádeczky Lajos: Iparfejlődés és a czéhek története Magyarországon. Okirattárral (1307 -<br />
1848). (Az Országos Iparegyesület Báró Kornfeld Zsigmond -Könyvtára VII. kötet) II.<br />
Budapest 1913.<br />
Szakály-Szűcs, Bortized<br />
Szakály Ferenc - Szűcs Jenő: Budai bortizedjegyzékek a 16. száz<strong>ad</strong> első harm<strong>ad</strong>ából.<br />
(História Könyvtár, Okmánytárak 4.) Budapest 2005.<br />
Szarvas-Simonyi, Szótár<br />
Magyar Nyelvtörténeti Szótár. A legrégibb nyelvemlékektől a nyelvújításig. I-III. Szarvas G. -<br />
Simonyi Zs. Budapest 1890-1893.<br />
Szatlócki, Tátika<br />
Szatlócki Gábor: A Tátika vár históriája. A Gersei Pethő család és tátikai várur<strong>ad</strong>almuk<br />
története. Budapest 2009.<br />
Szende, Otthon<br />
Szende Katalin: Otthon a városban. Társ<strong>ad</strong>alom és anyagi kultúra a középkori Sopronban,<br />
Pozsonyban és Eperjesen. (Társ<strong>ad</strong>alo m- és művelődéstörténeti tanulmányok 32.) Budapest<br />
2004.<br />
Szentiványi, Adatok<br />
Szentiványi Róbert: Adatok a magyarországi latin szókincshez. Erdélyi Muzeum 28 (1911)<br />
306.<br />
Szentiványi, Catalogus<br />
Catalogus concinnus librorum manuscriptorum Bibliothecae Batthyányanae exaratus per<br />
Robertum Szentiványi. Editio quarta retractata <strong>ad</strong>aucta illuminata. ... Curam gerebat Aurelius<br />
Hencz et Valentinus Keserű. Szeged 1958.<br />
Szentmártoni Szabó, Parthenope<br />
Szentmártoni Szabó Géza: Parthenope veszedelme. Újdonságok a Janus Pannonius-filológia<br />
köréből. (Értekezők - etűdök 2.) Budapest 2010.<br />
107
dc_145_10<br />
Szentpétery, Kancelláriai jegyzetek<br />
Szentpétery Imre: A kancelláriai jegyzetek Anjoukori okleveles gyakorlatunkban. In:<br />
Emlékkönyv Károlyi Árpád születése nyolcvan<strong>ad</strong>ik fordulójának ünnepére. Budapest 1933,<br />
471-490.<br />
Szentpétery, Oklevéltan<br />
Szentpétery Imre: Magyar oklevéltan. (A Magyar Történettudomány Kézikönyve II,3).<br />
Budapest 1930.<br />
Szilágyi, Anonymus<br />
Szilágyi Loránd: Az Anonymus-kérdés reviziója. Száz<strong>ad</strong>ok 71 (1937) 54, 136 -202.<br />
Eredményeinek rövid, latin nyelvű összefoglalása: SRH II, 631-634.<br />
Szovák, Pótlások<br />
Szovák Kornél: Pótlások a Magyarországi Középkori Latinság Szótárához. Supplementum <strong>ad</strong><br />
Lexicon Latinitatis Medii Aevi Hungariae voll. I-IV. (2. közlemény). Aetas 1994:1, 250-279.<br />
Szovák, Tracce<br />
Szovák Kornél: Le tracce della teoria della favola antica nell’Ungheria del XIII secolo. In:<br />
L’ereditá classica in Italia e Ungheria fra tardo Medioevo e primo Rinascimento a cura di Sante<br />
Graciotti e Am<strong>ad</strong>eo Di Francesco. [Media et Orientalis Europa 2. Fondazione Giorgio Cini]<br />
Roma 2001, 49-66.<br />
Szűcs, Intelmek<br />
Szent István Intelmei: az első magyarországi államelméleti mű. In: Szent István és kora.<br />
Szerk.: Glatz Ferenc, Kardos József. Budapest 1988, 32-53.<br />
Takács, Sigismundus<br />
Sigismundus rex et imperator. Művészet és kulttúra Luxemburgi Zsigmond korában 1387-<br />
1437. Kiállítási katalógus. Szerk.: Takács Imre. A szerkesztő munkatársai Jékely Zsombor,<br />
Papp Szilárd és Poszler Györgyi. Budapest – Luxembourg 2006.<br />
Tarnai, Irodalmi gondolkodás<br />
Tarnai Andor: „A magyar nyelvet írni kezdik.” Irodalmi gondolkodás a középkori<br />
Magyarországon. (Irodalomtudomány és Kritika). Budapest 1984.<br />
TAUR. Epist.<br />
V<strong>ad</strong>ianische Briefsammlung I. (1508 -1518). Hrsg. von E. Arbenz. [Mitteilungen zur<br />
Vaterländischen Geschichte, hrsg. vom Historischen Verein in St. Gallen. XXIV. Dritte Folge<br />
IV.) St. Gallen 1891.<br />
Teleki-Kovásznay, IAN.PANN.<br />
Iani Pannonii ... Poemata, pars prima. Opusculorum pars altera. I-II. Traiecti <strong>ad</strong> Rhenum<br />
1784.<br />
TESz<br />
A magyar nyelv történeti-etimológiai szótára. I-IV. Főszerk.: Benkő Loránd. Budapest 1967-<br />
1984.<br />
108
Thallóczy, Kamara haszna<br />
A Kamara Haszna (lucrum camerae) története kapcsolatban a magyar <strong>ad</strong>ó- és pénzügy<br />
fejlődésével. Írta Thallóczy Lajos. Budapest 1879.<br />
Theiner, Mon.Slav.<br />
Vetera monumenta Slavorum meridionalium historiam Illustrantia. I. Ed. Augustinus Theiner.<br />
Romae 1863.<br />
Thuróczy, Krónika<br />
Thuróczy János: A magyarok krónikája. Rogerius mester: Siralmas ének. Thuróczy művének<br />
1-129. és 186-262. fejezeteit fordította és a hozzájuk tartozó jegyzeteket írta Bellus Ibolya.<br />
Thuróczy művének 130-185. fejezeteit fordította és a hozzájuk tartozó jegyzeteket írta Kristó<br />
Gyula. Rogerius művét fordította Horváth János, a hozzá tartozó jegyzeteket készítette<br />
Zsoldos Attila. Az utószót Kristó Gyula írta. (Millenniumi Magyar Történelem, Források).<br />
Budapest 2001.<br />
Tímár, A levágott fej<br />
Tímár Kálmán: A levágott fej gyónása. Ethnographia 22 (1911) 317-319.<br />
Tóth, Felicián<br />
Tóth Krisztina: Zách Felicián pere az oklevelek és a Krónika tükrében. Szakdolgozat. ELTE,<br />
Budapest 1998.<br />
Tóth, Palásthy<br />
Tóth Krisztina: A Palásthy család levéltára 1256-1847. Kutatási segédlet. (Komárom -<br />
Esztergom Megyei Önkormányzat Levéltára Évkönyvei 7.) Esztergom 2001.<br />
Tóth, Analecta<br />
Tóth László: Analecta Bonfiniana. Turul 47 (1929) 48-61.<br />
Tóth-Falvay, Ál-apokrif<br />
Jakab Apostoltól Bonaventuráig. Egy ál-apokrif a Sermones dominicales passiós beszédében.<br />
In: Magistrae discipuli. Tanulmányok M<strong>ad</strong>as Edit tiszteletére. Szerk.: Nemerkényi Előd.<br />
Budapest 2009, 313-340.<br />
Tresz, Korjellemző<br />
Tresz Sándor: Korjellemző kritériumok hazai középkori emlékeinkben. Diagnostica historica.<br />
(Kolozsvár-Szegedi Értekezések a Magyar Művelődéstörténelem Köréből, 35). Szeged 1937.<br />
Tringli, Perényi<br />
A Perényi család levéltára 1222-1526. Közzéteszi Tringli István. (A Magyar Országos<br />
Levéltár Ki<strong>ad</strong>ványai II. Forráski<strong>ad</strong>ványok 44.) Budapest 2008.<br />
Tringli, Liberty<br />
Tringli, István: The Liberty of the Holy Kings. Saint Stephen and the Holy Kings in the<br />
Hungarian Legal Heritage. In: Saint Stephen and His Country. A Newborn Kingdom in<br />
Central Europe: Hungary. Essays on Saint Stephen and His Age. Ed. by Attila Zsoldos.<br />
Budapest 2001, 127-179.<br />
Tudománytár<br />
dc_145_10<br />
109
Tudománytár 1 (1834) –<br />
dc_145_10<br />
Udis<br />
Udis: Apologia regis Wl<strong>ad</strong>islai. In: Roszner Ervin: Régi magyar házassági jog. Budapest<br />
1887, 452-479.<br />
Uhlárik, Anonymus<br />
Uhlárik János: Anonymus latinsága. Nyelvészeti tanulmány. Nagyszombat 1889.<br />
Urkb.Kisd<br />
Karl Fabritius: Urkundenbuch zur Geschichte des Kisder Kapitels vor der Reformation.<br />
Hermannst<strong>ad</strong>t 1875.<br />
Vajay, Dominae<br />
Vajay Szabolcs: Dominae reginae milites. Árpád-házi Jolánta magyarjai Valencia visszavétele<br />
idején. In: Társ<strong>ad</strong>alom- és művelődéstörténeti tanulmányok. Mályusz Elemér emlékkönyv.<br />
Szerk.: H. Balázs Éva, Fügedi Erik, Maksay Ferenc. Budapest 1984, 395-414.<br />
VALENT.HADN. Calcul.<br />
Valentinus H<strong>ad</strong>nagy: [Calculationes]. In: Sarbak, Miracula, 34-39.<br />
VALENT.HADN. Invoc.<br />
Valentinus H<strong>ad</strong>nagy: Invocatio Sancti Spiritus in sequens opusculum comportationis. In:<br />
Sarbak, Miracula, 24-26.<br />
VALENT.HADN. Mir.<br />
Valentinus H<strong>ad</strong>nagy: Miracula Sancti Pauli primi heremite. In: Sarbak, Miracula, 53-121,<br />
122-126.<br />
VALENT.HADN. Quaest.<br />
Valentinus H<strong>ad</strong>nagy: Quaestio. In: Sarbak, Miracula, 19-20.<br />
Varjú, Legendae<br />
Legendae Sancti Regis Stephani. Szent István király legendái. A legrégibb kézirat alapján az<br />
Ernst-kodex hasonmásával közrebocsájtotta, fordította és magyarázta Varjú Elemér. Budapest<br />
1928.<br />
Végh, Buda<br />
Végh András: Buda város középkori helyrajza II. (Monvmenta Historica Bvdapestinensia<br />
XVI.) Budapest 2008.<br />
Veszpr.okl. I-II.<br />
Gutheil Jenő: Veszprém város okmánytára. Oklevelek a veszprémi érseki és káptalani<br />
levéltárakból (1002 -1523). Ki<strong>ad</strong>ásra előkészítette Kredics László. (A Veszprémi<br />
Egyházmegye Múltjából 18.) Veszprém 2007. - Érszegi Géza - Solymosi László: Veszprém<br />
város okmánytára. Pótkötet. Supplementum <strong>ad</strong> Monumenta Civitatis Veszprimiensis (1000 -<br />
1526). (A Veszprémi Egyházmegye Múltjából 20.) Veszprém 2010.<br />
Veszprémy, Lovagvilág<br />
Veszprémy László: Lovagvilág Magyarországon. Lovagok, keresztesek, h<strong>ad</strong>mérnökök a<br />
110
dc_145_10<br />
középkori Magyarországon. Válogatott tanulmányok. (A H<strong>ad</strong>történeti Intézet és Múzeum<br />
Könyvtára). Budapest 2008.<br />
Veszprémy, Utószó<br />
Veszprémy László: Utószó. In: Anonymus: A magyarok cselekedetei. Kézai Simon: A<br />
magyarok cselekedetei. Anonymus művét Veszprémy László, Kézai Simon művét Bollók<br />
János fordította. Az utószót és a jegyzeteket Veszprémy László írta. (Millenniumi Magyar<br />
Történelem, Források). Budapest 1999, 155-173.<br />
Visegrád 1335.<br />
Visegrád 1335. Ed. by György Rácz. [Visegrád-Piliscsaba-Budapest] 2009.<br />
Vízkelety, Ismeretlen forrás<br />
Vízkelety András: ismeretlen forrás Árpádházi szentjeink hagiográfiájához. In: Tanulmányok<br />
a középkori magyarországi könyvkultúráról. Az Országos Széchényi Könyvtárban 1986.<br />
február 13-14-én rendezett konferencia elő<strong>ad</strong>ásai. Szerk.: Szelestei N. László. (Az Országos<br />
Széchényi Könyvtár Ki<strong>ad</strong>ványai, Új sorozat 3.). Budapest 1989, 345-358.<br />
Vízkelety, Magyar dominikánus<br />
Vízkelety András: Egy ismeretlen magyar dominikánus írásai a 13. száz<strong>ad</strong>ból. In: A magyar<br />
művelődés és a kereszténység. A IV. Nemzetközi Hungarológiai Kongresszus elő<strong>ad</strong>ásai,<br />
Róma-Nápoly, 1996. szeptember 9-14. II. Szerkesztette Jankovics József, Monok István,<br />
Nyerges Judit. Budapest - Szeged 1998, 517-526.<br />
Vízkelety, Példaképalkotás<br />
Vízkelety András: Példaképalkotás és argumentáció a középkori Szent István prédikációkban.<br />
In: Szent István és kora. Szerk.: Glatz Ferenc, Kardos József. Budapest 1988, 180-184.<br />
W. Kovács, Oklevélközl.<br />
W. Kovács András: Magyar vonatkozású oklevélközlések Romániában. (Erdélyi Tudományos<br />
Füzetek 261). Kolozsvár 2009.<br />
W. Kovács-Valentiny, Wass cslt.<br />
A Wass család cegei levéltára. Valentiny Antal oklevélkivonatait felhasználva bevezető<br />
tanulmányokkal és jegyzetekkel közzéteszi W. Kovács András. (Az Erdélyi Nemzeti Múzeum<br />
Levéltára 3.) Kolozsvár 2006.<br />
Wb. Georges<br />
Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch. Ausgearbeitet von Karl Ernst Georges.<br />
Achte verbesserte und vermehrte Auflage von Heinrich Georges. I-II. Hannover – Leipzig<br />
1913.<br />
Wenzel, Dóczyak<br />
Wenzel Gusztáv: Az alsómagyarországi bányavárosok küzdelmei a Nagy-Lúcsei Dóczyakkal,<br />
1494-1548. (Értekezések a Történeti Tudományok Köréből VI,6). Budapest 1876.<br />
Wostry, Albrecht<br />
Wostry, Wilhelm: König Albrecht II (1437 -1439). (Prager Studien aus dem Gebiete der<br />
Geschichtswissenschaft, Hft. XII). Prag 1906.<br />
111
dc_145_10<br />
Zsigm.oklt.<br />
Zsigmondkori Oklevéltár XI. (1424). Közzéteszi Neumann Tibor - C. Tóth Norbert. (A<br />
Magyar Országos Levéltár Ki<strong>ad</strong>ványai II. Forráski<strong>ad</strong>ványok. 49.) Budapest 2009.<br />
Zsoldos, Eléggé nemes<br />
Zsoldos Attila: „Eléggé nemes férfiak ...” A kehidai oklevél társ<strong>ad</strong>alomtörténeti<br />
vonatkozásairól. In: Zalai történeti tanulmányok. Szerk.: Káli Csaba. (Zalai Gyűjtemény 42).<br />
Zalaegerszeg 1997, 7-19.<br />
Zsoldos, Kárászi<br />
Zsoldos Attila: Kárászi Sándor bán és utódai. Észrevételek a narratiók eredetéről és<br />
szerepéről. Száz<strong>ad</strong>ok 135 (2001) 385-407.<br />
112
dc_145_10<br />
SVPPLEMENTVM<br />
AD LEXICON LATINITATIS MEDII AEVI HVNGARIAE<br />
A-I<br />
PARS PRIMA<br />
Series vocum, quae nondum in nostro Lexico continentur<br />
A<br />
ablutivus, -a, -um quo quis potest ablui – lemosó:<br />
Alia causa est, quod aqua racione humiditatis sue habet vim ablutivam maiorem, quam alii<br />
liquores: Serm.Quinqu. 27 (p.71).<br />
abnavigo, -are navi avehi, navem solvere – elhajózik:<br />
Philostratus ... scribit ... mercatorem ab eo (sc. Achille) non sine multa pecunia dimissum<br />
neque <strong>ad</strong>huc st<strong>ad</strong>ium abnavigantem puelle ululatus audivisse immaniter ab Achille discerpte:<br />
BONF. I,1,159. Saraceni audito Germanorum <strong>ad</strong>ventu corrasa undique preda in Africam<br />
abnavigarunt: BONF. I,10,298; (locus allatus s.v. 'corr<strong>ad</strong>o').<br />
abnepos, -otis m. stricto sensu: nepos nepotis; latiore sensu: proles longinqua – ükunoka v.<br />
távoli leszármazott:<br />
Senatus populusque Venetus ... te divi L<strong>ad</strong>islai nepotem et alumnum et sanctissimi regis<br />
Stephani abnepotem esse acceperunt: BONF. II,5,185. Ipse rex est ... Casimiri regis filius, ...<br />
Wl<strong>ad</strong>islai Ungarie Polonieque regis nepos, pronepos ... Lithvanie ducis, indomitorum denique<br />
Sarmatie principum abnepos: BONF. IV,9,60. Wl<strong>ad</strong>islaus iure suo regnum hoc sibi postulabit.<br />
Etenim ... Alberti Sigismundique pronepos abneposque: BONF. IV,9,56. Quippe qui Casimiri<br />
regis filius, Wl<strong>ad</strong>islai Ungarie Polonieque regis nepos, pronepos Wl<strong>ad</strong>islai Litvanie ducis,<br />
indomitorum denique Sarmacie principum abnepos: Udis p.478.<br />
aborsus, -us m. abortus – vetélés:<br />
Si quis genuerit filios ultra divitiarum sufficientiam, antequam sentiatur vita, fiat aborsus<br />
(dicit Aristoteles): Bárczi p.72 (OD 62.A); cf. ALMA 1995 p.43.<br />
abripio, -ere auferre, rapere – elvesz, elrabol:<br />
In questionem abrepte mulieres metu tormentorum <strong>ad</strong>acte totam facinoris indignissimi seriem<br />
confitentur: BONF. IV,4,67. Qui loculum argenteum ... e templo abripuissent: BONF. V,3,25.<br />
Laurentius ... confessus est ... se id unum maxime deliquisse, quod ... se a pessimis hominum<br />
perditorum consiliis, quasi quodam fluctu longe a vero equoque abripi passus sit: BONF.<br />
V,5,31. Qui cum unum alterumqve abreptum subito inspectantibus ceteris obtruncasset,<br />
reliquos omnes facile instantis supplicii terrore continuit: BONF. V,5,107.<br />
abrogatio, -onis f. actus abrogandi, abolitio – eltörlés, megszüntetés:<br />
Cum Andreas cum Leventa fratre in Ungariam rediit, regnandi cupiditate tractus<br />
efflagitantibus Ungaris Christianorum interitum ac fidei sacrosancte abrogationem permisit:<br />
BONF. II,3,101. Quare ... pax cum Turcis inita abrogatur et malis ... auspiciis antiquatur,<br />
quandoquidem sine auctorum abrogationis exitio numina, quecunque pacis ac fidei iura<br />
tuentur, id fieri noluere: BONF. III,6,169.<br />
abscessus, -us m. (abcessus) actus abeundi - távozás:<br />
Umbra erit non brevior, sed penitus nulla per abcessum mortalitatis. Apo.XXI.: „Mors ultra<br />
113
non erit”: Serm.Quinqu. 145 (p.304).<br />
dc_145_10<br />
absintheus, -a, -um (de vino:) absinthio medicatus – ürmös (bor):<br />
Vasa vini VII. Unum habet defectum ’elewaraz’. Vinum absinteum in parvo vasculo I. Farina<br />
in certa quantitate. Fruges siliginis cub. XLVIIII.: 1494 Dl 26076 fol. 4 r ; cf. Lex.Hung. p.180;<br />
cf. s.v. ’absinthium’; Stirling, Lex.herb. I p.6-8.<br />
absinthiaticus, -a, -um proprietates absinthii habens - abszint-, ürmös:<br />
Secundo, quia ipsa (sc. contritio) est quasi confectio amara absinthiatica, de quo Dyascorides<br />
dicit, quod confectio facta arte apothecariorum de absinthio cum zucaro valet precipue <strong>ad</strong><br />
quatuor. Primo epati et interioribus visceribus subvenit. Secundo stomachum confortat etc.:<br />
PELB.TEM. Qu<strong>ad</strong>r. XVI,S (p.C,6 v ).<br />
absinthio, -are absinthio medicare – ürömmel elegyít:<br />
Quatenus nullus vicariorum ... vinum absintiatum, coctum aut quibusvis herbis seu aliis<br />
speciebus condiri faceret: GREG.GYÖNGY. Constit. p.125 (Rubr. LXXII).<br />
absolutorius, -a, -um quod absolvit, liberat – felmentő, mentesítő:<br />
Extunc … rex de eo sit contentus et ei quietanciam absolutoriam de omnibus prestet: 1491<br />
Katona,, Hist.crit. XVII p.208.<br />
absterreo, -ere terrore retinere, deterrere – elrettent, elrémít:<br />
Demisse barbe intonsique crines ... feroces torvosque aspectus augent tantumque terroris<br />
<strong>ad</strong>iiciunt, ut solo obtutu nedum congressu perhumanos hostes absterreant: BONF. I,3,101.<br />
Othocarus Rodulphi copias vereri cepit et Ungarica bello multo magis auxilia absterrebant:<br />
BONF. II,8,413. Senatui primo placuit absterrendorum aliorum causa ... hanc in Saxones<br />
expeditionem suscipi: BONF. II,10,22. Ut uno eodemque tempore sui principis indignum<br />
fatum ulcisceretur et hoc severitatis exemplo ceterorum audaciam a diris sceleribus<br />
absterreret: BONF. II,10,150. Tali exemplo alii perfidia absterriti, ceteri omnes passim<br />
Ungaro paruere: BONF. II,10,223. Mos ei fuit ... nullam otii potestatem hosti facere,<br />
absterrere audacia et perpetuo defatigare bello: BONF. II,10,479. Caput eius Budam mittitur,<br />
manus ac pedes absterrendi gratia <strong>ad</strong> varias Pannonie urbes evecti (sc. Feliciani): BONF.<br />
II,9,265. Rumor ... increbuit. ... Hac fama Emericus oculo saucius multo gravius angi et<br />
absterreri, regi consulere, ut ... castra amoveat: BONF. IV,1,34. Ubi in ripa constitere,<br />
tormentis primum crepitantibus hostes ab instituto opere amovere occipiunt iisdem quoque<br />
machinis illi inhibentes absterrent: BONF. IV,2,248. Rex, ... ut alios a crimine lese maiestatis<br />
absterreat, ab archiepiscopo ... facit initium: BONF. IV,3,89. cf. etiam II,9,251 II,10,469.<br />
abstersio, -onis f. actus abstergendi – le- v. eltörlés:<br />
Et ponit triplicem paciendi utilitatem. Prima est culparum abstersio: Serm.Quinqu. 120<br />
(p.254).<br />
abstractus, -a, -um cogitationi subiecta – elvont:<br />
Omnes etiam spiritus vitales et substantie abstracte et concrete eorum desolationi et<br />
confusioni arridere videntur: GEORG.HUNG. p.344.<br />
acansia, -ae f. (akansia) miles Turcicus levis armaturae – könnyűfegyverzetű török katona,<br />
akindzsi:<br />
Nec caesarea m[aiestas] per se ibit contra nostros Christianos et nostrae religionis homines,<br />
nec exercitum suum mittet per terras et dominia regiae m[aiestatis] aut akansias, sive<br />
114
dc_145_10<br />
incursiones vel etiam commeatores, vulgo thetas, sine voluntate et licentia regiae m[aiestatis]<br />
mittere vult: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.47.<br />
accelerius lege ardentius (ardencius):<br />
Quam meus animus sanitatem meorum parentum vere non diligentius, neque accelerius (sic.<br />
ed., recte orig. [Dl 80907]: ardencius) audire desiderat, quam vestram: 1448 TSz 1929 p.125.<br />
acceptus, -a, -um (comp.) gratus – kedves:<br />
Cum nichil in terris sit aut fiat Deo accepcius vel nature humane accommodacius, quam<br />
conmuni patrie universorumque hominum cetui quam optime quamque studiosissime<br />
consulere: 1505 Tudománytár 1839 (VI) p.65.<br />
acclavatio, -onis f. actus clavis configendi – odaszegezés:<br />
Silindria, tignus (sic), claviculi ferrei, ferrei tam silindriorum, quam tignuum (sic) pro<br />
aclavatione pertinentes: 1446 Végh,, Buda p.254 = Dl 13972.<br />
accolatus, -us m. actus habitandi v. vivendiin aliquo loco – lakás, élés vhol.:<br />
Cornelius Alexander eam gentem coniectura nominis Grecam fuisse affirmat, utpote cui a<br />
montium accolatu nomen est inditum: BONF. I,6,186.<br />
accordo, -are concordare – egyetért:<br />
Illi quidem nomine suorum principalium modo subsequenti accordassent, contraxissent et<br />
fassi fuissent, quod etc.: 1510/XVI Dl 22013.<br />
accumulatus, -a, -um coacervatus – halmozott:<br />
Si quando nos nostramque patriam laudum insigniori virtute accumulatiorem<br />
splendidioremque aspicerem: 1514 Anal.nova p.38.<br />
accusatorius, -a, -um qui accusat – vádló:<br />
Ut nos … verbis accusatoriis nonnullorum … aures praeberemus … creditivas: 1385 CD<br />
Hung. X/1 p.221.<br />
acerbe <strong>ad</strong>v. atrociter, dure – ádázul, keményen:<br />
Iordanis ... Atilam refert ... <strong>ad</strong> Marcianum imperatorem legatos continuo misisse per eosque<br />
acerbissime postulasse, quod etc.: BONF. I,7,78.<br />
acerbiuscule <strong>ad</strong>v. indignanter, irate – haragosan:<br />
Atila ... hec procerum consilia a defatigatis potius assiduo bello animis, quam e sano iudicio<br />
promanare arbitrabatur, quare pusillanimitatis et ignavie acerbiuscule increpuit: BONF.<br />
I,6,272.<br />
acervatio, -onis f. (acervacio) actus aliquid in acervum accumulandi – fölhalmozás:<br />
Quod regii et nostri homines ... versus meridiem progrediendo pervenissent <strong>ad</strong> unam metam<br />
terream parvo tumore apparentem, ... quam metam evidenti et alciori acervacione renovassent:<br />
1382 Dreska, Pannonh. I p.272.<br />
achanzia, -ae m. miles Turcus levis armaturae (v. forsan manipulus talium militum) --akindzsi,<br />
könnyű fegyverzetű török harcos (v. ilyenek csapata):<br />
Unus Turchus … aufugit de Bosna, qui dicit veraciter exercitus (ed.: ’így’ i.e. sic) Turchorum<br />
valde magnum congregari, nisi <strong>ad</strong>huc expectant ex curia achanzias, qui debent de supra<br />
115
venire: 1524 CD Hung.<strong>ad</strong>n. I p.290.<br />
active <strong>ad</strong>v. gram.: modo activo v. agentis – cselekvőn:<br />
De hiis dicit: Dilectus meus id est Christus, qui dicitur dilectus active et passive, quia diligit et<br />
diligitur: Serm.Quinqu. 185 (p.380).<br />
activitas, -atis f. exercitatio – gyakorlás:<br />
Sicut habentes eterna bona quieverunt activitate desiderandi, ut amplius nichil velint:<br />
Serm.Quinqu. 17 (p.54).<br />
actualitas, -atis f. actio v. operatio voluntaria – szándékos cselekvés:<br />
Et ipse est in plena actualitate et vigore nichil habens <strong>ad</strong>mixtum de possibilitate, ideo dicitur<br />
vivere perfectissime: Serm.Quinqu. 68 (p.149).<br />
<strong>ad</strong>amatus, -a, -um carus, dilectus – szeretett, kedves:<br />
Sagaces et honeste providitatis viri, amici nostri <strong>ad</strong>amati: 1436 Mon.Budapest III/2 p.275; cf.<br />
’<strong>ad</strong>amo’.<br />
Adamita, -ae m. haeresis quaedam eorum, qui se omnes Adam vocaverunt – <strong>ad</strong>amita eretnek:<br />
Longe superiore absurdior heresis emersit, que Adamitarum dicta est. Piccardus quidam ...<br />
sectatores nudos incedere iubebat, appellare se Adam: BONF. III,2,397.<br />
<strong>ad</strong>emptio, -onis f. actus <strong>ad</strong>imendi – elvétel:<br />
Procurator … producit infrascriptos positiones et articulos … causas idoneas, legales et<br />
sufficientes <strong>ad</strong>emptionis ecclesie eiusdem ab eisdem fratribus continentes: 1518 Erdélyi,<br />
Register p.35.<br />
<strong>ad</strong>fulguro vide affulguro<br />
dc_145_10<br />
<strong>ad</strong>hibentia, -ae f. anim<strong>ad</strong>versio --- figyelem:<br />
O, quam preclara / doctoris instruencia, / o, Sancti Emericis / felicis discipuli / sitit<br />
<strong>ad</strong>hibencia: XIV ex. Off.Ger. p.14.<br />
<strong>ad</strong>itio, -onis f. actus <strong>ad</strong>eundi – odamenés:<br />
Et primo, ostendit modum <strong>ad</strong>eundi, secundo, terminum <strong>ad</strong>icionis, tercio, finem sive fructum<br />
consequentem ex <strong>ad</strong>icione: Serm.Quinqu. 190 (p.389).<br />
<strong>ad</strong>iudicatus, -us m. iudicium, arbitrium – ítélet, döntés:<br />
Quod ... iuxta <strong>ad</strong>iudicationem ... comitis Stephani ... alia omnia, que in eisdem litteris<br />
<strong>ad</strong>iudicatoriis seriatim continentur, perficere et suo modo exequi voluissent (sc. homines<br />
publici), nichilominus tamen propter absenciam ... notarii regie maiestatis ... preceptis vestre<br />
serenitatis operam dare nequivissent, sed <strong>ad</strong>iudicatui eiusdem vestre serenitatis discutere et<br />
determinare … <strong>ad</strong> vestram curiam regiam transmisissent: 1425 Dreska, Pannonh. II p.177.<br />
<strong>ad</strong>iumentorium, -ii n. iuvamen, auxilium – segítség:<br />
Unus alteri sint mutuo <strong>ad</strong>iumentorio (ed.: 'így' i.e. sic) pro meliori expeditione: 1521 M.Sion<br />
1866 p.255.<br />
<strong>ad</strong>murmuratio, -onis f. murmur, actus murmurandi improbans – rosszalló morgás:<br />
Sigismundus Quinqueecclesiensis sponte questura se abdicavit, quam parum secunda<br />
116
dc_145_10<br />
hominum <strong>ad</strong>murmuratione gesserat: BONF. V,5,87.<br />
2. <strong>ad</strong>oleo, -ere <strong>ad</strong> <strong>ad</strong>olescentiam pervenire – felserdül:<br />
Bohemi ... legatos ... <strong>ad</strong> cesarem mittendos esse decernunt, qui ipsum exorent, ut, donec<br />
L<strong>ad</strong>islaus <strong>ad</strong>oleat, tutorio nomine regnum accipiat: BONF. III,4,224; cf. s.v. '<strong>ad</strong>olesco' et<br />
BONF. III,4,216: Quod L<strong>ad</strong>islaus <strong>ad</strong>olescat Ibid. 231: Quousque L<strong>ad</strong>islaus <strong>ad</strong>olesceret. Cf.<br />
etiam MWb. I,233,29-38.<br />
<strong>ad</strong>oria, -ae f. (<strong>ad</strong>orea) praemium victoriae – győzelmi díj:<br />
Quod si devictis levis esset <strong>ad</strong>orea cervis, / de bis sex unus non foret iste labor: IAN.PANN.<br />
Eleg. (Ábel) 32,31-32.<br />
<strong>ad</strong>urgenter <strong>ad</strong>v. vehementer – hevesebben:<br />
Tympana cum fistulis multa, quibus equi volucres <strong>ad</strong>urgentius concitantur: BONF. IV,4,29.<br />
<strong>ad</strong>veho, -ere afferre, <strong>ad</strong>ducere – odahoz, odaszállít:<br />
Et de talibus animatis simulacris videntur fuisse effigies deorum, quos de Troia Eneas fugiens<br />
<strong>ad</strong>vexit, qui de loco in locum migrasse feruntur: Serm.Quinqu. 107 (p.226).<br />
aequanimis, -e quod mutuo animo fit – közös szándékú:<br />
Omnium ... nostrorum ... parili consensu equanimique (var.: unanimique) voluntate <strong>ad</strong>hibitis<br />
summeque volentibus, debita maturitate prehabita statuimus irrevocabiliter observandum,<br />
quatenus etc.: GREG.GYÖNGY. Constit. p.71. (Rubr. IV).<br />
aeratus, -a, -um aere v. cupro munitus v. coopertus – rezes:<br />
Paulatim … didicit … / … / cuspide nunc saevos, gl<strong>ad</strong>io nunc hostibus ictus / inferre, illatis<br />
aeratam opponere parmam: IAN.PANN. Paneg. 3,1,126-127.<br />
aeremantia, -ae f. species vaticinationis ex aere – jóslási fajta:<br />
Secunda quidem species superstitionis dicitur aeremantia, id est divinatio facta in aere.<br />
OSU.LASKO Gemma fidei 37,Q; cf. KRUPP: Aeremantia<br />
aeripes, -dis paedibus aereis praeditus, velox – „érclábú”, gyors:<br />
Cum levis aeripedem fixit arundo feram: IAN.PANN. Eleg. 32,46. (p.128).<br />
aerugo, -inis m. (erugo) robigo, ferrugo – rozsda:<br />
Volens thesaurizare in celo thesauros, ubi nec erugo, nec tinea emolliuntur (cf. Matth. 6,19:<br />
neque aerugo, neque tinea demolitur): 1404 PRT II p.614; (locus allatus s.v. 'emollio').<br />
aestiva, -orum n. milit.: castra aestiva – nyári szállás:<br />
Cohortes ... Sigidinum amplum sane atque opulentum oppidum in estiva dimissi sunt: BONF.<br />
V,3,22.<br />
aestivaculum, -i n. conclave aestivale – nyári lak:<br />
Cum ultra processeris, varie mansiones in excelsam absidem convexe, hybernacula<br />
estivaculaque multa, item heliocamini et aurate zete: BONF. IV,7,94; (locus allatus s.v.<br />
'diaeta, heliocaminus, hibernaculum').<br />
aestivarium, -ii n. caminus, qui calorem aestivum emittit – kandalló, melegítő:<br />
Triclinia latissima habent abiegna contabulatione vestita structaque in angulo fornace pro<br />
117
estivariis utuntur: BONF. IV,5,35.<br />
dc_145_10<br />
aetatula, -ae f. aetas puerilis – gyermekkor:<br />
Quare non absonum duxi hac saltem aetatula speculorum ac par<strong>ad</strong>igmatum totius humanae<br />
vitae ... calcaneum aemulatione qu<strong>ad</strong>am ... sequi. BART.PANN. Gryllus ded. 2. 5536<br />
affectiono, -are alicui nimis favere – elfogult:<br />
Propter probitatem et bonam vitam eorum magis testis dicit se esse affectionatum <strong>ad</strong> fratres<br />
ordinis Sancti Francisci de observantia, quam <strong>ad</strong> fratres ordinis Sancti Augustini. 1518<br />
Erdélyi, Register p.91.<br />
affectivus, -a, -um quod <strong>ad</strong> animum sensumque pertinet – érzelmi:<br />
Calore dileccionis inflammat (sc. Christi calliditas) potenciam affectivam, lumine cognicionis<br />
illustrat intellectivam, fructu operacionis ornat bonam vitam: Serm.Quinqu. 38 (p.90).<br />
Sciencia est perfeccio potencie cognitive, virtus autem perfeccio potencie affective:<br />
Serm.Quinqu. 147 (p.306). Habet enim anima quasi duplicem matricem, in qua concipit,<br />
scilicet potenciam intellectivam, in qua concipit semen veritatis per fidem, et affectivam, in<br />
qua concipit semen caritatis per amorem: Serm.Quinqu. 149 (p.311).<br />
affectualiter <strong>ad</strong>v. benigne – jóságosan, szerettelien:<br />
Productus est peccator de terra originaliter, et inclinatus <strong>ad</strong> terram affectualiter, et reducendus<br />
in terram finaliter: Serm.Quinqu. 181 (p.374).<br />
affirmitatibus lege affirmantibus<br />
Anna ducissa ... pro barone suo tunc, cum ipsa sepulcrum virginis Margarete visitavit, in<br />
expedicione existente iurata deposuit affirmitatibus (recte Bőle p.43: affirmantibus) Nicholao<br />
preposito Sirimiensi et Ompid bano de Bozna, quod etc.: Leg.Marg. 58 (p.708).<br />
afflatus, -us m. parvus ventus, flatus, aura – fuvallat:<br />
Regio eorum aprica felici temperie, nullus hic noxius afflatus: BONF. I,1,36; locus allatus<br />
s.v. 'apricus'. E cuius (sc. scuti) aurato cono folia diversis et suis coloribus <strong>ad</strong>ditis <strong>ad</strong> imam<br />
usque scuti partem veluti aurae afflatu agitata circumfunduntur: 1507/XVIII Áldásy,<br />
Címereslevelek II p.70.<br />
afflictim <strong>ad</strong>v. cum demisso v. afflicto animo – csüggedten:<br />
Elisabetha, Lodovicus ac Stephanus ... eius (sc. Caroli regis) obitum afflictim deplorarunt:<br />
BONF. II,10,384. Quem (sc. Belam regem) universa Pannonia afflictim deploravit: BONF.<br />
II,8,390.<br />
afflictivus, -a, -um (affliccius) (nisi comp. <strong>ad</strong>v. ex ’afflictus’) quod affligit – lesújtó:<br />
Et quoniam dolor iste sic est affliccius, ideo est abiciendus, ut secundum apostolum<br />
gaudeamus cum gaudentibus et fleamus cum flentibus, Ro. XII: Serm.Quinqu. 112 (p.238).<br />
Non enim possunt (sc. daemones) ab igne calefieri vel comburi, cum spiritus sint, nec deleri<br />
vel immutari, cum sint spiritus intellectus separati nec puniuntur in natura vel intellectu, sed<br />
solum in voluntate, in qua peccaverunt, in qua non est aliquod afflictivum, nisi tristicia, ergo<br />
ipsa tristicia est maxima penarum. OSU.LASKO Serm.dom. XXXVII,D.<br />
affulguro, -are fulgere, splendere, nitere – (fel)ragyog:<br />
Cuius olim pueritiam Italia bonarum litterarum rudimentis effinxerit, Lutetia <strong>ad</strong>fulgurantis<br />
<strong>ad</strong>olescentiam obstupuerit, provectioris aetatis sapientiam Pannonia singularibus honoribus<br />
118
auxerit: MAX.TRANS. Epist. p.43.<br />
dc_145_10<br />
agios vox Graeca: sanctus – szent:<br />
Sanctum enim uno modo idem est, quod a terra separatum, scilicet agios in Grecum ab a-,<br />
quod est sine, et ge, quod est terra: Serm.Quinqu. 104 (p.222).<br />
agminarium, -ii n. instrumentum quoddam <strong>ad</strong> missam pontificalem peragendam pertinens –<br />
püspöki liturgikus eszköz:<br />
Franciscus ... episcopus ... ecclesiae Sancti Michaelis archangeli legavit ... omnia ... vasa<br />
argentea, illa videlicet, quibus episcopi missarum sollemnia peragendo utuntur, gutturnium<br />
cum pelvi, thuribulum, cruces aureas maiorem et minorem, cum pontificali calice, infula,<br />
agminario, aspersorio argenteo, ac duobus annulis aureis: 1524 Bunyitay, Gyulafehérvár p.27<br />
= Dl 56440 és 108294.<br />
agniculus, -i m. parvus agnus - bárányka:<br />
Per hos (sc. simplices) tibi subiicis terrarum rectores, / sic sevos agniculos armas in lictores:<br />
VALENT.HADN. Invoc. 6,3-4 (p.25).<br />
albico, -are colore albo splendere – fehérlik:<br />
Nam tum corporis eius digna proceritas et albicantium crinium compta cesaries ... virginei<br />
sexus essent nuncii. VALENT.HADN. Mir. 5 (p.74). In quo (sc. scuto) super albicante<br />
campo virgo <strong>ad</strong> sinistram partem conversa ... capite serto ex albo rubicantibus rosis confecto<br />
septa erecte stare ... visitur: 1465/XVIII Áldásy, Címereslevelek II p.53. Conus galee demittit<br />
flores non ignobiles interim aureo, interim rubro albicanteque ( mendose var. Áldásy,,<br />
Címereslevelek II p.81: albicantoque) coloribus contortos et vento quasi confusos: 1518<br />
Mon.herald. III p.73.<br />
albo, -are non plene liquet, forsan pertinet a habitum vestemque monachorum (?) v.<br />
corrigendum <strong>ad</strong> ’abbati’ (?):<br />
Virgo quedam honesta et de honestis satis parentibus orta, nomine Elizabeth, penitens circa<br />
monasterium Sancti Anthonii in Pest albatum dixit, quod etc.: Leg.Marg. 21 (p.694).<br />
album, -i n. matricula – anyakönyv:<br />
Tu nomen nostrum in album tui sacri collegii retulisti: 1522 Anal.nova p.487; cf. ALMA 1995<br />
p.52.<br />
alchymia, -ae f. ars chemica cum superstitionibus commixta – alkímia:<br />
Iohannes de Transilvania … per alchymiam et quintam essentiam consumpsit omnem<br />
substantiam, conflavit aurum et dissipavit argentum, depauperavit domum valde: XVI in.<br />
Wagner, Anal. II p.77.<br />
algens, -tis gelidus, frigidus – fagyos, hideg:<br />
Cum in Britannia ... predicaret (sc. Germanus), vesaniente frigore cum discipulis in regiam<br />
confugit gratum ibi hospitium imploraturus. Quod cum per interpretem a rege impio<br />
denegatum impetrare nequivisset subdivoque in algentissima regione pernoctare cogeretur,<br />
ecce subulcus regius <strong>ad</strong>venit: BONF. I,4,251.<br />
alica, -ae f. species frumenti, <strong>ad</strong>or – tönköly:<br />
Iapodes ... alica et milio vescuntur, ritu Gallico Illyricoque more ac Thracio armantur: BONF.<br />
I,1,312.<br />
119
dc_145_10<br />
alineus lege alienus<br />
Me et servitia mea vre dtioni rme humiliter commendo, que mihi<br />
ignoscat, quod hec quoque alinea manu sunt scripta, nondum ex lippitudine oculorum plane<br />
confirmato (sic): 1526 Acta Tom. VIII p.25.<br />
allegorice <strong>ad</strong>v. per allegoriam, in imagine - allegorikusan, képletes értelemben:<br />
Sub methafora triplicis rei nominate in verbo presenti scilicet mannatis, ignis et solis,<br />
allegorice trium fit expressio persanctarum, scilicet Thome apostoli, apostolici chori, et<br />
apostolorum Domini: Serm.Quinqu. 7 (p.36). Et sicut allegorice dicuntur ultima etate ultima<br />
futura, ita eciam anagogice dicuntur ultima eterna bona: Serm.Quinqu. 17 (p.54). Luminare<br />
maius, id est Sol, allegorice designat Petrum, quia est princeps apostolorum: Serm.Quinqu. 81<br />
(p.175). Una diccio est et sensum habet multiplicem, quia litteraliter est terrena civitas,<br />
moraliter anima, allegorice ecclesia, anagogice patria: Serm.Quinqu. 160 (p.336).<br />
allicitivus, -a, -um incitans, hortatorius – ösztönző:<br />
Vulneratus est peccator, sanatur vino, pungitur compunccionis et oleo allicitive promissionis:<br />
Serm.Quinqu. 68 (p.147).<br />
allicium lege alicuius<br />
Ut nullus regnicolarum nostrorum ipsos … <strong>ad</strong> allicium ( sic ed., recte orig. [Dl 71635]:<br />
alicuius) alterius iudicis … nisi <strong>ad</strong> presentiam comitis terrestris dicti comitatus possit citare et<br />
evocare: 1336 CD Hung. VIII/4 p.169.<br />
alligatio, -onis f. (alligacio) res, quae colligatae sunt – összekötözés, összekötözött dolgok:<br />
In martirio suo vehemenciam fecit multitudo passionum et amaritudo. Multitudo vero in<br />
fasciculo, qui continet multarum rerum alligaciones: Serm.Quinqu. 43 (p.99).<br />
altiusculus, -a, -um non nimium altus – magasabb:<br />
Referunt ... Amoratem ... suum agmen altiuscula fossa valloque premunivisse: BONF.<br />
III,6,278. Gravis armature milites vallum prefringunt, altiusculam repente fossam superant:<br />
BONF. IV,8,32.<br />
alumen, -inis n. metallum, quo coria perficiuntur – cserzőanyagként használt ásvány, timsó:<br />
De una lagena aluminis proprie Alawn dicti ... bonos quatuor grossos (sc. solvant<br />
mercatores): 1436 Mon.Budapest III/2 p.272. Item per tempora precedencia <strong>ad</strong> parandas cutes<br />
emi an Andrys aluminis funtas quatuor: 1481 Mon.civ.Zagr. XI p.269; cf. ALMA 1995 p.54<br />
cum sensu alio.<br />
alumna, -ae f. ancilla, serva (in imag.) - szolgálólány (kép.):<br />
Ianum, inquam, quem vel antiquitas doctrinarum omnium parens et alumna procul dubio<br />
suspexisset: 1513 Teleki-Kovásznay, IAN.PANN. II p.253.<br />
aluta, -ae f. corium alumine confectum in imag.: crumena, loculus --- timsóval kikészített bőr<br />
kép.: erszény:<br />
Irritare tamen si vult emptoris alutam, / nequitias satis est dicere vendo novas: c.1510<br />
Anal.nova (Piso) p.408.<br />
amans, -tis ut <strong>ad</strong>i.: carus, dilectus – kedves, kedvelt:<br />
Cum ex legatis unus esset regine amantissimus: BONF. III,4,174. Wl<strong>ad</strong>islaus occidit …<br />
120
dc_145_10<br />
suorum amantissimus, omnium morum nobilitate precellens: BONF. III,6,301; cf. ALMA<br />
1995 p.54.<br />
amaresco, -ere amarum fieri – megkeseredik, keserűvé válik:<br />
Sic caro assa, que per ignem conteritur et minor efficitur et amarescit sicut cinis, qui remanet<br />
de lignis <strong>ad</strong>ustis: Serm.Quinqu. 116 (p.246).<br />
amativus, -a, -um caritatis v. amoris plenus – szerető, szeretetteli:<br />
Tren. II.: ’Effusum est in terra iecur meum’, id est vis amativa cordis. In iecore enim est sedes<br />
amoris: Serm.Quinqu. 188 (p.383).<br />
amatorius, -a, -um <strong>ad</strong> amorem incitans – szerelemre ösztönző:<br />
Si cantilenas amatorias dixit, ... si incantationes fecit, ut ametur: Bárczi p.65 (= OD 39,T).<br />
amatus, -a, -um (nisi ’ama[n]ciores’ legi debet) blanditiarum cupiens – szerelmes<br />
természetű:<br />
Ffemina dicta est in ... ab ignea vi, ... quia vehementer concupiscit. Amaciores enim femine<br />
sunt tam in hominibus quam in animalibus: Serm.Quinqu. 88 (p.188).<br />
ambrosius, -a, -um quod naturam cibi deorum habet – ambrózia-:<br />
Tunc etiam nostras coepit contingere mensas, / ambrosios large iussus potare liquores (sc.<br />
Franciscus): IAN.PANN. Celebr. 207-208.<br />
amethystinus, -a, -um (amethistinus) violacei coloris – violaszínű, ametiszt-:<br />
Hec arma, videlicet angelum veste auro intexta coloris amethistini succinctum, flavam et<br />
calamistratam comam strophio sive serto gemmato pressam ... dandum duximus: 1502 Turul<br />
1905 p.171; cf. Schwartner, Introduct. p.381: amethystinus.<br />
amicabilitas, -atis f. status v. natura amabilis – barátságosság:<br />
Nam <strong>ad</strong> ea, que sunt supererogacionis, non cogimur necessitate precepti, sed inducimur<br />
amicabilitate consilii, Augustinus (ed.: ubi?): Serm.Quinqu. 30 (p.77).<br />
2. amita, -ae f. soror patris v. matris – nagynéni:<br />
Cuius sanctitati usque hodie curationis beneficia crebra perhibent testimonia. Beate etiam<br />
Elizabeth, amite sue, cuius gloriosa merita tota pene cum gaudio celebrat ecclesia: Leg.Marg.<br />
12 (p.689). Dicto velo cum caput regis in periculo mortis existentis diligentia provida Anne<br />
ducisse, amite sue fuisset involutum: Leg.Marg. 52 (p.706). Rex ... per suffragia sororis<br />
virginis Margarite, amite sue omnino esset curatus: Leg.Marg.52 (p.706); omnes loci allati<br />
sunt in editione per coniecturam corrigati, in manuscripto enim legitur ’amice’, quod sensui<br />
contardicit.<br />
amixcio vide <strong>ad</strong>mixtio (Serm.Quinqu. 2 [p.27]).<br />
amlustre, -is n. gubernaculum navis – hajókormány:<br />
Quoniam, ut dicit Aristoteles in Topicis (ed.: ubi?): Non pulcher, sed sapiens ponitur <strong>ad</strong><br />
amplustre, id est regnum, navis, id est ecclesie: Serm.Quinqu. 150 (p.313).<br />
amphibologia, -ae f. (Gr.: α̉μφίβολος), sensus incertus vel anceps --- kétértelműség,<br />
bizonytalan jelentés:<br />
Regina, clamdestina (sic) sponsalia peragit nichilque rogatus aliud spondere visus est, quam<br />
121
dc_145_10<br />
se connubium pro antistitum procerumque voluntate facturum. Ne mediocris quidem in verbis<br />
amphibologia delituit: Udis p.457.<br />
amphicircus, -i m. geom.: έ̉λλειψις (?) --- ellipszisz, ovális (?):<br />
Hec arma seu nobilitatis insignia, videlicet scutum triangulare duobus infectum coloribus,<br />
superne videlicet rubro, infra directam scuti diametrum in modum amphicirci, quod significat<br />
circulum supra medium plenum, qui nondum orbem totum implevit, residua pars scuti<br />
argentea tota candicat, ... eidem ... dedimus: 1517 Turul 1911 p.110; cf. DuC I p.233. s.v.<br />
’amphicircus’ et ’amphikyrtos’.<br />
amplexius vide amplius mendum typographicum certe:<br />
Ut … alii eorum exemplo <strong>ad</strong> virtutis apicem amplexius (sic etiam editiones aliae: CD Hung.<br />
X/2 p.743; sic et Kukuljević, Iura regni I p.172, manuscripta desiderantur) et forcius<br />
incitentur: 1399 CD Croat. XVIII p.429.<br />
ampliamentum, -i n. ampliatio, augmentum – gyarapítás, növelés:<br />
Utilitatibus et profectuum ampliamentis (sc. civium) condigna maturitate cupientes intendere:<br />
1423 Zsigm.oklt. X,1276 (= Df 269530).<br />
amplificator, -oris m. qui semper augmentat, amplificat – gyarapító:<br />
Quem semper omnibus in rebus habebis tui status, tui honoris eximium certe amplificatorem,<br />
quotiens eius studio et opera uti voles: 1471 ItK 1957 p.54. Ut et regem felicissimum,<br />
maximum liberatorem, amplificatorem prestantissimum et orthodoxe fidei propugnatorem<br />
clarissimum celebrare queat universa posteritas: BONF. IV,10,27.<br />
ampliter (nisi mendum pro 'ample') copiose - bőségesen:<br />
Cuius in me clemenciam summam in omnibus rebus meis ampliter sum expertus: 1526 Acta<br />
Tom. VIII p.203.<br />
anaglypha, -orum n. (α̉νάγλυφος) opera celatura praebita – domborművű tárgyak:<br />
Chrysendeta vero et anaglypha multa <strong>ad</strong> novissimum gr<strong>ad</strong>um suberant: BONF. V,5,75.<br />
anagogice <strong>ad</strong>v. sensu mystico, per mysticam interpretationem – misztikus értelemben:<br />
Et sicut allegorice dicuntur ultima etate ultima futura, ita eciam anagogice dicuntur ultima<br />
eterna bona: Serm.Quinqu. 17 (p.54). Una diccio est et sensum habet multiplicem, quia<br />
litteraliter est terrena civitas, moraliter anima, allegorice ecclesia, anagogice patria:<br />
Serm.Quinqu. 160 (p.336).<br />
anatheosis, -eos f. ascensio (S.Mariae) – (Sz.Mária) mennybevétele:<br />
Item post Virginis Auguste anatheosin die quinto omnes Ungarie principes … Albam<br />
convenere: BONF. II,1,375.<br />
anathomicus, -a, -um qui corpus humanum investigat – az emberrel foglalkozó:<br />
Creavit enim Deus animalibus caput in superiore parte corporis propter oculos,<br />
quem<strong>ad</strong>modum dicit Philosophus anathomicus (ed.: quis et ubi? [Aristot. de part. anim. ?]),<br />
ut oculi in illa parte sui essent <strong>ad</strong>instar speculatoris: Serm.Quinqu. 81 (p.175).<br />
ancile, -is n. clipeus, scutum – pajzs:<br />
Pastori gratiam agit (sc. rex Attila), … haud secus ac si divino quodam munere donatus esset,<br />
ensem iuxta divinum, ac Romani ancile servari iubet: BONF. I,3,54.<br />
122
dc_145_10<br />
ancillo, -are (ut ancilla) famulari – (szolgálólányként) szolgál: Cives … sic matris honoribus<br />
onerosi, quod sibi sit oneri, ancillantes matrem ipsam eorum, ut non vocentur filii libere, [sed,<br />
<strong>ad</strong>d. Df 256267] ancille, simili modo <strong>ad</strong> unum <strong>ad</strong>unati … <strong>ad</strong> curias dominorum canonicorum<br />
nequiter declinarunt: 1422 Mon.episc.Zagr. VI p.69.<br />
angarialis, -e qui cogit, <strong>ad</strong>igit – kényszerítő:<br />
Ideo dominium in homines angariale introductum est iusto Dei iudicio, ut brutalis homo<br />
regatur et corrigatur per virtuosum. Ad hec tertio secundum Rich simulque<br />
Bonaven super II di ulti ar II q I. nota quod in<br />
presidentia quattuor possunt considerari. Primo etc.: PELB.TEM. Pom.sanct.aest. LII,E<br />
(p.120 r ); cf. etiam Bartoniek, Sz. 1936 p.486-488.<br />
angularitas, -atis f. curvamen, angulum – szeglet:<br />
Deinde progrediendo descendit (sc. terminus) ibi, ubi angulatur rivulus Ganna et in illa<br />
angularitate circa eundem rivulum facit metam terream: 1320 CD And. I p.561; cf.<br />
Jakoblovics p.728, AnjOkl. V,771 = Dl 56829; cf. ALMA 1995 p.55.<br />
anhelans, -antis nimis cupidus – szenvedélyesen kívánó:<br />
Amurates … de ea (sc. pace) cum despote agendum esse censet, cuius ob liberorum<br />
captivitatem et regni privationem anhelantissimum fore intelligebat ( desideratur: animum):<br />
BONF. III,6,111.<br />
anhelanter <strong>ad</strong>v. cupide – vágyakozva, vágyakozón:<br />
Beatrix a rege ducitur, qui virginis pulchritudine ac ingenii dexteritate usque <strong>ad</strong>eo cepit<br />
estuare, ut nihil anhelantius appetere videretur: BONF. IV,4,59.<br />
animabundus, -a, -um ardenti animo, fortiter – lekesen, merészen:<br />
Equus est preterea in e<strong>ad</strong>em parte alatus, … binis prioribus ungulis sursum elevatis serpenti<br />
animabundus instat: 1518/XIX Áldásy, Címereslevelek II p.82.<br />
anim<strong>ad</strong>vertentia, -ae f. attentio animi – figyelem, megfontolás:<br />
Quibus omnibus in arcano nostrae regiae claritatis perspicua anim<strong>ad</strong>vertentia pensatis,<br />
continuatis <strong>ad</strong> nos, imo auctis indefesse sinceris eorum affectibus, in votis habemus votiveque<br />
desideramus eos provehere <strong>ad</strong> sublimiora: 1408 CD Hung. X/4 p.685 = Dl 9470.<br />
anniculum, -i n. non plene liquet, forsan mendum pro 'panniculum' i.e. linum (?) – pelenka<br />
(?): Filius parvulus ... facietenus in scapham aque ... cecidit, solis pedibus cum anniculo (var.<br />
D2 omm.) extra aquam remanente ( sic, recte forsan: remanentibus, ut var. D2 docet).<br />
VALENT.HADN. Mir. 57 (p.102).<br />
annihilator, -oris m. (anichilator) eversor, vastator – romboló, pusztító:<br />
Extunc egregius Christoforus Konde de Pokatheleke eodem die et loco iudiciariis facie <strong>ad</strong><br />
faciem egregium Michaelem Zomor de Pokatheleke dixit fore tr<strong>ad</strong>itorem, deinde dixit<br />
eundem fidefragum fore et anichilatorem nostri comitatus et in vulgari dixit eundem fore<br />
’lombosfarkunak’. Ex <strong>ad</strong>verso prefatus Michael ... negat se fore tr<strong>ad</strong>itorem, idefragum,<br />
anichilatorem nostri comotatus et ’lombosfarkw’, sed dixit se fuisse semper et esse fidelem,<br />
fide constantem et promotorem pocius nostri comitatus, quam anichilatorem iuxta suum posse<br />
fuisse: 1509 Dl 46913; Bónis, Középkori jogunk p.231.<br />
123
dc_145_10<br />
anno, -are (<strong>ad</strong>no) natando aliquid v. aliquem <strong>ad</strong>ire – odaúszik:<br />
Ibi una lembo conducta Ferrariam sole iam <strong>ad</strong> occasum vergente <strong>ad</strong>navimus: 1454 Anal.nova<br />
p.219.<br />
annuptiatio, -onis f. (annupciacio) nuptiae – mennyegző, esküvő:<br />
Quia ipse tum in redempcionem et recuperacionem certarum hereditatum suarum, … tum<br />
eciam <strong>ad</strong> desponsacionem et annupciacionem … puelle Clare … enutricionemque et<br />
sustentacionem predictorum fratrum suorum protunc in tenera etate constitutorum …<br />
molendinum suum … vendidit … iure perpetuo: 1491 MTT XII p.29.<br />
annutrio, -ire alere, nutrire, sustentare – nevel, táplál, eltart:<br />
Quomodo ipse ... fundum suum paternum ... familiari suo per ipsum a tempore tenere sue<br />
infancie annutrito et sustentato ... dedit: 1425 Mon.episc.Zagr. VI p.192.<br />
anserinus, -a, -um <strong>ad</strong> anserem spectans -- lúd-:<br />
Filius parvulus ... facietenus in scapham aque ... cecidit, ... tandem a genitrice sua ... mortuus<br />
repertus fuisset et extractus, quum <strong>ad</strong> quantitatem ovi anserini aquam ex eo extorsisset,<br />
genitrix ipsius gremio impositum ... ostentans etc.: VALENT.HADN. Mir. 57 (p.102).<br />
anserulus, -i m. anser parvus – kis liba:<br />
Item reverendissimo domino, Georgio episcopo Quinqueecclesiensi obtulimus mualia,<br />
videlicet vitulos sex, pullos, pisces 'tok' et anserulos et avena cum uno curro, panes<br />
similiter cum curru et unum vas vini continens tinas XVI, quod emimus a magistro Nicolao de<br />
Babot flor XVII d XXV: 1521 Df 279560 p.536; cf. Bedy, Győr p.292.<br />
anses indecl. vox Germ.: vir bello ortis – hős:<br />
Barbari victoria elati suos proceres anses id est heroas et semideos exclamabant: BONF.<br />
I,2,91.<br />
anteverto, -ere praecedere, obviam ire, occurrere – megelőz, elejét veszi:<br />
Nos in aedis, ubi merorem gaudio, famem sacietate antevertamus, recipere licebit:<br />
BART.PANN. Gryllus 116.<br />
anthropos, -u m. (α̉νθρόπος) vox Graeca: homo –ember:<br />
Quia homo Graece ’antropos’ dicitur, id est eversa arbor: Bárczi p.93 (OD 89 [L]).<br />
anticum, -i n. vestibulum, propatulum – előcsarnok:<br />
Que domus anticum habet et posticum: BONF. IV,5,25; cf. Wb. Georges s.v. ’anticus’.<br />
antistichon, -i n. rhet.: figura per litterarum commutationem effecta – betűcserén alapuló<br />
alakzat:<br />
Zagrabia, … cum mirabili rerum copia redundet, per antistichon a gazarum scaturitate<br />
denominationem obtinuit: BONF. I,1,318; cf. Keil, Gram.Lat. V p.194.<br />
antoralis, -is f. (anthoralis) coniunx, v. contrarium eius i. e. qui moribus uxorum v. coniugum<br />
discrepat – hitvestárs, v. éppen az ellenkezője: "anti-feleség":<br />
Ut in prole ex domino Andrea condam rege Sicilie, germano nostro clare memorie et Iohanna,<br />
tunc anthorali eius, relicta pregnante nascitura consolacionem recipere deberemus: 1346 TT<br />
1905 p.7-8.<br />
124
dc_145_10<br />
anxiosus, -a, -um anxius, trepidus – aggodalmas, nyugtalan:<br />
Dum dictum regnum nostrum Hungarie per constinuos insultus et crebras invasiones<br />
perfidorum crucis Christi persecutorum, utputa Turkorum et aliarum scismaticarum nationum<br />
plerumque lacessitum et exinanitum, eius incole anxiosi carmina deflerent: 1410 Dl 9657.<br />
Quomodo Michael sacerdos ... et Matthias ... Nicolaum ... in dicta possessione ... manibus<br />
armatis, et potentiariis inv<strong>ad</strong>entes captivassent captumque diris dimembrationibus sauciando<br />
manum eiusdem dexteram simul cum tribus digitis manus eius sinistrae amputassent ibique<br />
semivivum relinquendo in suae personae grande detrimentum et praeiudicium eiusdem nimis<br />
anxiosum: 1416 CD Hung. X/5 p.674 = Dl 9657. Cf. Zsigm.oklt. II,7599.<br />
apage, apagete (α̉πάγω) vox Graeca: recede! recedite! – távozz! távozzatok!:<br />
Is homo monstrum agit. Apage a me procul. BART.PANN. Gryllus 128. Apagete a me<br />
actutum, carnifices: BART.PANN. Gryllus 132. Procul appage, si quid consultum minus<br />
providero: BART.PANN. Vigil. 2.<br />
aperitio, -onis f. actus aperiendi – ki- v. megnyitás:<br />
Sexta (sc. causa est), ut effectum baptismi insinuaret, qui est apericio ianue celi baptizatis:<br />
Serm.Quinqu. 28 (p.74).<br />
apiculum, -i n. ductus litterarum – írás:<br />
Inde apiculum, quod et pro littera et pro ligamine, quo filateria dependent, et pro filis<br />
accipitur: XV ex. Fil.Közl. 1966 p.329; cf. ’apex’.<br />
apocopo, -are (Gr.: α̉ποκόπτω) (caudam animalis sim.) abbreviare v. amputare – levág (pl.<br />
állat farkát):<br />
Animal sine cauda deforme est, ut simia, sic homo. Unde: Apocopatus equus perdidit omne<br />
decus: Serm.Quinqu. 75 (p.162); cf. DuC I p.313. Roma misit Ungaris Gentilem, / per quem<br />
fecit clerum hic servilem, / iuvenem atque senilem, / neque per annum hunc bissextilem /<br />
mentis exstasis iam apocopatur: c.1308 Planctus cleri 5,6-10 (p.75).<br />
apophoreta, -orum n. (α̉ποφόρητα) donativum –a jándék:<br />
Neminem enim ... latere arbitror ... orbis imperatores Saturnalia non nisi summo ovamine<br />
prosecutos fuisse seque mutuo xeniis ac apophoretis condonasse. BART.PANN. Vigil. ded. 3;<br />
cf. ’apophoreticus’.<br />
apothecalis, -e (apotekalis) 'domus a.': ubi medicamenta reponuntur servanturque – patika:<br />
Quod … relicta quondam Petri litterati, familiaris nostri in domo nostra apotekali vitam<br />
finivisset temporalem: 1439 Mon.Budapest III/2 P.312.<br />
apparatio, -onis f. (aparatio) actus apparatu (milites armis sim.) isntruendi – felszerelés:<br />
Ut totis viribus nostris hoc tam opporo tempore insurgeremus itaque nobis de modo<br />
aparationis exercitus propter premissas necessitates et opportunitatem rei contra dictum<br />
Turcum ducendi cogitantibus ire tandem nobis vel de negligentia vel mora per ipsum ...<br />
summum pontificem ... imputari posset: 1464 DRH III p.152.<br />
appellationalis, -e quod appellationem in se continet – fellebbező:<br />
Qui exhibuerant nobis certas litteras sententionales et appellationales prudentium virorum,<br />
iudicis et iuratorum civium civitatis eiusdem: 1493 Szádeczky, Czéhek II p.22.<br />
appellative <strong>ad</strong>v. per appellationem – fellebbezés útján:<br />
125
Quarto quis dicitur iudex appellative, et isto modo iudicabuntur omnes sancti et etiam angeli,<br />
quia omnes approbabunt sententiam iudicis: Serm.dom. I p.62; cf. superius: Secundo, quis<br />
dicitur iudex delegative, ... Tertio, quis dicitur iudex assessorie etc.<br />
appetens, -tis (apetens) cupidus – vágyó:<br />
Non ambitio regni … hec est, sed cupido laudis, … cuius me appententissimum esse non<br />
diffiteor: BONF. IV,3,201. Lupum animal voracissimum cibi esse apetentissimum et<br />
insatiabilem nemo ignorat: 1520 Áldásy, Címereslevelek II p.87 (=Df 260573 et 280500).<br />
appingo, -ere confingere, ingerere, imponere – ráró, ráhárít, ráfog, ráken:<br />
Id et a multis tibi appingi non is inficias: c.1510 TT 1885 p.342.<br />
apprenso vide apprehenso<br />
dc_145_10<br />
appropero, -are propere accurrere – odasiet:<br />
Corvinus … iter pro virili sua properare, creberrimis Sandarobechum … litteris vexare,<br />
quocum <strong>ad</strong>versus Turcum paulo ante fedus percusserat, approperaret, quando iam ipse<br />
hostibus appropinquabat: BONF. III,7,67.<br />
appresto, -are (apresto) (Ital.: apprestare) <strong>ad</strong>iuvare – megsegít:<br />
Ut qui florenos (sic, recte orig.: floreni) essent superflue, super hunc me aprestare velitis pro<br />
meis servitiis: c.1460 Zimmermann, Urkb.. VI p.71 = Df 247281.<br />
apsis, -idis f. (absis; sing.acc.: absida) ( α̉ψίς) arcus, fornix, testudo formam dimidii orbis<br />
monstrans – élkör alakú boltozat, bolthajtás:<br />
Ante hanc (sc. bibliothecam) cubiculum est in absida (sic) curvatum, ubi celum universum<br />
suspicere licet. ... Cum ultra processeris, varie mansiones in excelsam absidem convexe:<br />
BONF. IV,7,93-94. Cum ultra processeris, varie mansiones in excelsam absidem convexe:<br />
BONF. IV,7,94. Opus artificiose testudinis ac eminentissime e qu<strong>ad</strong>rato lapide inchoatum,<br />
quod in convexa absida iam consurgere ceperat ... circum fornicibus obstructum est: BONF.<br />
IV,7,112.<br />
aptante lege a potestate (GREG.GYÖNGY. Constit. p.141 [Annexus I].)<br />
aqualis, -e per aquam effecta – víz-:<br />
O, quam validus ignis est caritas, ut per quantumcumque aqualem tribulacionem non possit<br />
extingui: M<strong>ad</strong>as, Serm. p.124.<br />
aquatilis, -e aquaticus, aqua actus – vízzel hajtott:<br />
Item ibidem sunt duo aquatilia molendina simul coniuncta <strong>ad</strong> curiam de Varda spectancia:<br />
1521 CD Zichy XII p.352; cf. Glosar p.185.<br />
aquo, -are animalia <strong>ad</strong> aquam ducere bibereque iubere – itat:<br />
Cum omnia gelu constitissent, pabulatum sepe et aquatum ire non licuit: BONF. III,5,380; cf.<br />
etiam vocem 'aquatus, -us m.' (quod etiam delendum esse puto), cuius locus allatus rectius,<br />
quia supinum esse videtur, huc pertinet: Dum aquatum et lignatum viri peterent: BONF.<br />
I,9,13.<br />
arbitra, -ae f. quae causam disceptat – döntőbíró(nő):<br />
Vigilantiae et Torporis Virtute arbitra certamen (sc. titulus operis): BART.PANN. Vigil. 5.<br />
126
dc_145_10<br />
archiantistes, -antistitis m. (archyantistes) archiepiscopus – érsek:<br />
Antefatus reverendus pater, dominus archiantistes (Dl 7392: archyantistes) ... ipsos prelatos et<br />
barones ... loquelae peritae modulis ... mitigavit: 1388 CD Hung. X/1 422; cf. Zsig.oklt. I,537.<br />
archiducas, -ae m. idem ac archidux, magnus dux plurium ducatuum – főherceg:<br />
Receptis vestris perlectis intelleximus omnia. Ideo <strong>ad</strong> serenissimum principem, dominum<br />
archiducam transmittere volumus. … Caveat Deus, quod dominus archiducas obiret. 1524 CD<br />
Hung.<strong>ad</strong>n. I 290; cf. in parte exteriore i.e. inscriptione litterarum: Domini archiducis<br />
capitaneo generali.<br />
archilevita, -ae m. poet.: archidicaonus – főesperes:<br />
Gleba sub hac petra Thome iacet archilevite / Christe Iesu tetra quem protege de nece mite:<br />
c.1395 Mon.civ.Zagr. I p.409.<br />
archipelagus, -i m. paeninsula – félsziget:<br />
Item, si vos extra Constantinopolem contra ipsos Venetos galeas de Romania ac archipelago<br />
armaretis, possit denique per Ianuenses, qui sunt <strong>ad</strong> nostra beneplacita et mandata, revera<br />
suffragari ab insulis, que ibi sunt: 1412 Finke, Acta I p.398.<br />
architectura, -ae f. ut titulus operis: ars aedificandi – építészet:<br />
Addebat animum Architectura, quam tribus sane mensibus Antonius Bonfinis in Latinam e<br />
materna lingua tr<strong>ad</strong>uxerat: BONF. III,7,67 et IV,7,124.<br />
arcualis, -e <strong>ad</strong> arcum pertinens – íjhoz tartozó:<br />
Quod ... ipsi mercatores ... de unoquoque curru eorum quibuscumque mercantiis onerato<br />
sagittam arcualem, et non plus dare teneantur: 1475 Zimmermann, Urkb. VII p.46 = Df<br />
245000.<br />
arcuatio, -onis f. actus in formam partis circuli curvare – ívesre görbítés, ívelés:<br />
Dicitur enim arcus alio modo ab arcuacione, id est curvacione: Serm.Quinqu. 63 (p.138).<br />
arcularium, -ii n. idem ac flabellum (?) – legyező(?):<br />
In qua quidem charta forma campo coloris celestini seu lazurini et eius medio<br />
griffonis forma anteriori quasi divisis seu separatis, ore aperto et lingua extensa aparebat<br />
pennis pavonis in forma arcularii tenere ... videbatur: 1415 Mon.herald. II p.13.<br />
arealis, -e (arialis) de aedificio: in loco triturandi (vel potius in foro?) surgens – szérűn (v.<br />
piactéren?) álló épület:<br />
Quod ipsi … quandam domum ipsorum arialem in civitate nostra Coloswar in vico pontis …<br />
existentem … Emerico … impignorassent: 1523 Mon.Iud. XI p.35.<br />
arendarie <strong>ad</strong>v. per locationem – bérletbe <strong>ad</strong>va:<br />
Item de … lucris camere … et quibuscumque offitialibus et arendarie vel <strong>ad</strong>ministrative …<br />
non extraneis … disponemus: 1437/XVI Wostry, Albrecht p.146. cf. Decr.1439. 6 (= DRH II<br />
p.288): Item de … lucro camere … et quibuscunque officiolatibus in arendam vel<br />
amministrative … non extraneis liberam disponendi facultatem habeamus.<br />
aretalogus, -i m. (α̉ρεταλόγος) parasitus – élősdi:<br />
Sibi mos fuit … non subirasci libere loquentibus, deridere iactatores; mimos aretalogosque<br />
127
plus equo promereri: IV,8,273.<br />
dc_145_10<br />
argillarius, -ii m. operarius, qui muros argilla oblinit – agyagos:<br />
Item argillariis coquine XXIIII den (sc. dati sunt): 1441 DF 282530 fol. 8 r ; cf. ALMA<br />
1995 p.58.<br />
argillo, -are lutare – sárral kiken:<br />
Item pro straminibus <strong>ad</strong> parchanum argillandum VII. den (sc. dati sunt): 1441 DF<br />
282530 fol. 7 v ; cf. ALMA 1995 p.58.<br />
argute <strong>ad</strong>v. astute – agyafurtan, ravaszul:<br />
Ipse … aliena dicta sic argute confutabat dictasque sententias improbabat, ut sue quenque<br />
sententie peniteret: BONF. III,9,169.<br />
armabilis, -e <strong>ad</strong> arma v. bellum pertinens – h<strong>ad</strong>i-, fegyveres:<br />
Quod quia in regalibus servitiis, videlicet in exercitibus, tornamentis et aliis quibuslibet<br />
armabilibus processibus et expeditionibus regni personas fidelium proprii insignii titulo a<br />
diversis consueverunt distinguere: 1332 Turul 1887 p.158.<br />
armata, -ae f. exercitus v. potius expeditio – h<strong>ad</strong>sereg v. h<strong>ad</strong>járat:<br />
Vobis notifico me fuisse cum rege Cippri in qu<strong>ad</strong>am armata, quam fecerit in Turkia, ubi capta<br />
fuerit quedam civitas amosissima nomine Ytalia, in qua maxima multitudo Saracenorum<br />
interiisset: 1361 Engel, Egy magyar lovag p.33 = Dl 47959.<br />
arrecta vide rectus<br />
Arrecta (sic ed., Dl 71824: a recta) campi parte rosam eisdem (sc. insignibus) et a leva lilium<br />
similium colorum conformatas <strong>ad</strong>icimus: 1515 Áldásy, Címereslevelek II p.73.<br />
artelarius, -ii m. (Ital.: artigliere) tormentarius – tüzér:<br />
Cesarea mtas literis suis significavit nobis … Gallorum exercitum, qui civitatem<br />
quandam ab Hispanis antea captam recuperare contendebant, per sue cesaree mtis<br />
gentes fuisse artelariis etiam <strong>ad</strong>emptis profligatum: 1522 Acta Tom. VI p.114.<br />
arteria, -ae f. (α̉ρτερία) vena, qua sanguis ex corde vehitur – ütőér:<br />
Nam vox sic formatur, quod pulmo attrahit aerem et attractum dirigit <strong>ad</strong> vocalem arteriam et<br />
inde <strong>ad</strong> guttur et palatum etc.: Bárczi p.69 (= OSV.LASKO, Serm.de sanctis 101,7).<br />
artifice <strong>ad</strong>v.(nisi supplendum est 'artifice' v. corrigendum 'artificiosa') summa arte –<br />
művészien:<br />
Ea vero insignia in hunc modum se habent, in quem sunt in capite presentium literarum manu<br />
docta et artifice depicta: 1515/XVIII Áldásy, Címereslevelek II p.92.<br />
artulos vide ortulos<br />
Artulos (sic ed., orig. [Df 221098] ’ortulos’ legendum puto, notio autem non plene liquet)<br />
eiusdem Clementis cum sale pro eo implevissent: 1418 Zsig.oklt. VI,2529.<br />
ascendenter <strong>ad</strong>v. (nisi mendum pro 'ascendentes') ascendendo --- felmenve:<br />
Exhinc quoque ascendenter per anteriorem gr<strong>ad</strong>um <strong>ad</strong> eundem plagam unam parvam<br />
stubellam penes coquinam domus existentem: 1491 Végh, Buda p.122 = Df 208689.<br />
128
dc_145_10<br />
asella, -ae f. asina parva – kis szamár:<br />
Hunc quidam … scriptor … Sarracene cuiusdam … amore correptum fuisse tr<strong>ad</strong>it, a qua cum<br />
efflagitatum coitum impetrare non potuisset, mox asellam, qua invectus erat, ex indomito<br />
libidinis ardore compressit: BONF. I,8,196.<br />
asinarius, -a, -um <strong>ad</strong> asinum pertinens, asino vectus –szamár-:<br />
Mores igitur reproborum, quamvis oculis intuentium placere videantur, tamen propter<br />
venenum, quod in affectu latet, quasi mola asinaria seipsos et proximos in foveam<br />
desperationis mittunt: GEORG.HUNG. p.346. 7252<br />
asininus, -a, -um asino similis – szamárra jellemző:<br />
Frater Thomas … eundem propter suam patientiam, ut ita dicam asininam, fraterna monitione<br />
corripuit etc.: GREG.GYÖNGY. Vitae 143 (p.119).<br />
aspecto, -are aspicere, stupere, <strong>ad</strong>mirari – ránéz, rátekint, (meg)bámul:<br />
Palatinus ... maximam commeatus omnis generis copiam post se <strong>ad</strong>vexit. Que in foro longo<br />
ordine exposita, cum omnium aliquantulum ora aspectantium defixisset, subito ... hospitibus<br />
Polonis est distributa: BONF. V,4,31.<br />
aspernator, -oris m. qui aliquid aspernatur – elutasító, megvető:<br />
Qui vero ex vobis hiis duobus diebus hic non constituitur, sive sit rusticus, sive nobilis, ...<br />
tamquam aspernator patrie condempnabitur et infidelis estimabitur: 1526 Sz 1981 p.99; (locus<br />
allatus s.v 'infidelis').<br />
asservatio, -onis f. conservatio, defensio – megőrzés, megvédelmezés:<br />
Quod (sic ed.) agendum sit, informari volumus, et quod sit de asservatione honoris et civitatis<br />
libertatis: 1483 Zimmermann, Urkb. VII p.340 = Df 246384.<br />
assessorie <strong>ad</strong>v. iuxta sedendo et iudicem <strong>ad</strong>iuvando – ülnökként, ülnök módjára:<br />
Tertio, quis dicitur iudex assessorie, et sic iudicabunt apostoli et viri perfecti, qui cum domino<br />
Ihesu iudice eminentius residebunt, tanquam melius scientes leges et consuetudines regni Dei,<br />
quibus sciendis et implendis hic operam dederunt: Serm.dom. I p.61; cf. superius: Secundo,<br />
quis dicitur iudex delegative etc., locus allatus s.v. 'eminenter'<br />
assuefactor, -oris m. qui populum assuetum reddit – rászoktató, tanító:<br />
Et quo <strong>ad</strong> hoc dicitur: ’Qui futurus est’, scilicet nascendo in mundum. ’Futurus’, inquam,<br />
Salvatoris precursor. Lu. 1o: ’Precedet ante illum’. Baptismi assuefactor: Serm.Quinqu. 77<br />
(p.166).<br />
astipulatio, -onis f. (<strong>ad</strong>stipulatio) assertio, probatio, actus approbandi v. confirmandi –<br />
állítás, elfog<strong>ad</strong>ás, megerősítés:<br />
Quare destitutas ab Unnis Pannonias annos circiter CCC aliorum <strong>ad</strong>stipulatione haud facile<br />
reputarim: BONF. I,9,7. Nulla tam vehemens ac firma <strong>ad</strong>stipulacio fieri potuisset, que<br />
indissolubili affinitatem hanc vinculo obligasset: Udis p.466.<br />
astragalus, -i m. (Gr.: α̉στράγαλος) cubus – kocka:<br />
Arcis forma in astragali speciem duplici muro, propugnaculo et fossa munita: BONF.<br />
IV,7,116.<br />
astralabium, -ii n. instrumentum <strong>ad</strong> astra investiganda aptus – csillagászati eszköz,<br />
129
dc_145_10<br />
asztrolábium:<br />
Quia dicit Tullius (ed.: ubi?) in Rethorica, quod curiositas est nimiam operam impendere<br />
magne utilitati, ut si dimissa morali philosophia geometriam legas vel abacum et ignorato<br />
psalterio astralabium: Serm.Quinqu. 23 (p.65).<br />
astro, -are non plene liquet, orsan i.q. astra observando – csillagok megfigyelésével:<br />
Quod credebam astrando comprehendere, longo sulcatu ponti (sic, recte forsan: portum?) vix<br />
inveni: 1507 VALENT.HADN. Calcul. p.34.<br />
astula, -ae f. (haustula) non plene liquet, an huc vel sub formam 'haustula' (quod deminutivum<br />
vocis 'hasta' puto) pertinet: tabula lignea (?)v. idem ac assula (?) - fatábla (?), forgács (?):<br />
In ista l<strong>ad</strong>ula, in qua videlicet extraxi unam haustulam de uno angulo, sunt res domini mei:<br />
1411 Zsigm.oklt. III,574.<br />
astulus, -a, -um callidus, astutus – fortélyos:<br />
Astuli Tytanis (sc. Apollinis) cernunt (sc. Musae) me terga sequentem, / diffugiunt omnes<br />
inter et antra latent: c.1510 Anal.nova (Piso) p.415.<br />
astupeo, -ere stupere, mirari – (rá)bámul:<br />
Praeda gravi interea plaustro defertur in urbem, / astupet at pompae Romula turba novae:<br />
IAN.PANN. Eleg. 32,35-36 (p.128).<br />
atat interi. age, agite, agendum – nosza, ejha:<br />
Atat, memini, senem hunc ... aggrediar: BART.PANN. Gryllus 25.<br />
atheos, -on (Gr.: ά̉θεος) qui Deum esse non credit, impius – istentelen:<br />
Cum Wl<strong>ad</strong>islaum ... Ungarie Boemieque regem falsis multi criminibus sugillarent et nunc<br />
bigamum, nunc poligamum ac denique prophanum et atheon appellarent. Udis p.453.<br />
attractive <strong>ad</strong>v. attrahendo, vi attrahendi, grate – vonzón:<br />
In modo passionis Christi ... possunt notari IIII or . Primo malicia crucifigentis. ... Secundo<br />
verecundia pacientis, quoniam maledictus erat omnis, qui pendebat in ligno. ... Sed tamen<br />
Christus Dominus attractive (sc. pendebat in cruce), id est secundum penam, quia paciebatur<br />
quidem, sed penam non merebatur: Serm.Quinqu. 117 (p.248).<br />
attributio, -onis f. actus aliquid attribuendi – tulajdonítás:<br />
Sapiencia appellatur (sc. Christus) autem sic racione attribucionis, donacionis et<br />
manifestacionis, quoniam ipsi attribuitur sapiencia et ipse donat et manifestat sapienciam:<br />
Serm.Quinqu. 115 (p.244). Dicitur enim Filius Dei sapiencia ... secundo racione attribucionis.<br />
Patri namque attribuitur potencia. Spiritui clemencia, Filio sapiencia, ne ex eo, quod Filius<br />
est, credatur esse inperfectus in sensu, ut in humanis est: Serm.Quinqu. 188 (p.385).<br />
auctio, -onis f. hasta publica – árverés:<br />
In auctione Carambum Asie prefectum fortuna posuit, ut variam inconstantemque humane<br />
vite condicionem ostendat: BONF. III,6,23. Divina Cesar insignia nostrorum regum preter<br />
equum et fas venalia fecit, quin etiam, si tanti apud alios censerentur, iam diu in auctione, in<br />
foro Christiane reipublice posuisset: BONF. IV,4,155. Sic aedes cunctas examussim<br />
contemplamini, nondum de ea auctio per praetorem propalata est. BART.PANN. Gryllus 66.<br />
auctoro, -are aciem armare, instruere, – sereget felállít, felszerel, fegyverbe szólít:<br />
130
dc_145_10<br />
Secundum orationem mandatorum litteras ostendit (sc. orator) potiorum principum sigillis<br />
obsignatas et viatici et auctorandi militis collatam stipem depromit: BONF. III,1,110.<br />
auditrix, -icis f. quae audit – hallgató(nő):<br />
Dicit enim Chrisostomus (ed.:ubi?) super Mattheum, quod commessatrix aut vinolenta<br />
nunquam fuit (sc. S.Maria), non levis, non iocosa, non cantatrix, non turpium verborum<br />
auditrix, nunquam super virum erexit oculum, nec infixit aspectum: Serm.Quinqu. 57 (p.128).<br />
augurio, -are vaticinari – jósol:<br />
Unde vir commotus acriter mulierem auguriantem verberavit: Bárczi p.59 (=OQ 8,S).<br />
Augustinensis, -e socius ordinis fratrum eremitarum Sancti Augustini:<br />
Testis ... dicit se vidisse fratres Augustinenses in dicto monasterio et in cellis eiusdem<br />
monasterii cum suspectis mulieribus et audivit eos cachinnantes: 1518 Erdélyi, Register<br />
p.158.<br />
aulico, -are vitam quotidianam aulae principis vivere – fejedelmi udvar mindennapi életét éli:<br />
Iis (sc. libris) … inter ambulandum et … inter aulicandum nacta opportunitate pro maximis<br />
utimur deliciis: 1501 Anal.nova p.452.<br />
aurigo, -are equos regere – szekeret hajt:<br />
Contignationes huic insano sumptu destinarat, quibus laquearia aurigantes per ethera planetas<br />
continerent erratilesque cursus miro suspectu referrent: BONF. IV,7,101.<br />
auripercussor, -oris m. aurifaber, qui ex auro monetam cudit (?) – arany(pénz)verő (?):<br />
Iuvenis Nichus est factus liber ab auripercussore: 1395 Acta Cassov. p.83.<br />
auritractio, -onis f. secretio auri –a arnyválasztás:<br />
Que idem matti nostre longo tempore maxime in officio cimenti et auritraccionis<br />
fecisse perhibetur: 1479 MTT IX p.72 = DF 287279; locus allatus ex multo posterioris aetatis<br />
manuscripto: ALMA 53 (1995) p.61.<br />
austere <strong>ad</strong>v. severe – szigorúan:<br />
Hic autem iustus fuit confessor Dei Benedictus, qui iusticiam in se exercuit austerissime<br />
penitendo: Serm.Quinqu. 52 (p.115).<br />
aviceptor, -oris m. venator avium custosque falconum - m<strong>ad</strong>arász, solymász:<br />
Dominica post Invencionis Sancte Crucis aviceptori vulgo 'solmos' dedi d X: 1500-<br />
1520 Dl 35798; cf. etiam Lex.Hung. p.855 et Sz 1883 p.545 (in loco autem per Csánki allato<br />
[Dl 26359 = DRH III pp.246-251] vocem invenire non potui).<br />
aviticalis, -e avitus, a maioribus tr<strong>ad</strong>itus, hereditarie susceptus – ősi, öröklött:<br />
Quamvis inter ipsos ratione divisionis possessionum et portionum possessionariarum ipsorum<br />
aviticalium ubivis existentium ... litis materia mota ... exstiterit: 1416 Horvát, Verbőtzi p.72;<br />
cf. Zsigm.oklt. V,2352.<br />
avulsio, -onis f. actus evellendi, extrahendi – kiszakítás, kitépés:<br />
In cuius ... corpore hoc apparuit miraculum, quod cum quaedam sorores aliquas ibi<br />
portiunculas evellendo ex devotione rapere conarentur et ipsa particula vix a corpore divisa et<br />
locus avulsionis sanguine recenti rubere videbatur: Leg.Hel. 30 (p.714); vide etiam ’evulsio’.<br />
131
dc_145_10<br />
bacchanalis, -e <strong>ad</strong> dies ieiunium qu<strong>ad</strong>ragesimale praecedentes pertinens – farsangi:<br />
Quicquid negotiosis diebus plebs ipsa parat, bacchanales absumunt ferie: BONF. IV,5,49.<br />
B<br />
baldachinum, -i n. (baldiquinum, baldigno) (Ital.: baldacco) pannus pretiosus – értékes<br />
szövet:<br />
Decem paria indumentorum ... altaris Beati Mychaelis archangeli de exameto, purpura et de<br />
baldiquino ( CD Hung. VII/2, 47: baldigno) deaurato cum choopertoria de syndone et<br />
manutergiis: 1276 Veszpr.okl. I p.67 = DF 200695; cf. DuC I p.533.<br />
ballistarius, -a, -um (balistarius) <strong>ad</strong> ballistam pertinens – számszeríjhoz tartozó v. való:<br />
Item thelas balistarias cum doliis III et cistis IIII: 1524 Dl 26331.<br />
ballistator, -oris m. opifex arcuum - íjgyártó:<br />
Nos ... consules et iurati cives, ... Martinus carnifex, Barthoss sutor, Paulus ballistator ...<br />
notum fore volumus etc.: 1459 Schwartner, De scult. p.156.<br />
ballistipar, -is m. (balistipar) artifex, qui arcuballistam praeparat – számszeríj készítő:<br />
Item circa ballistiparem <strong>ad</strong> Crapinam miseram sabbato Miklos et eidem <strong>ad</strong> expensas dedi sol.<br />
XVI: 1481 Mon.civ.Zagr. XI p.265. Domum habitacionis eorundem ... retro in curia totalis<br />
domus dicti condam Georgii balistiparis habitam: 1490 Végh, Buda p.119 = Df 208830; cf.<br />
ibid. p.120: Quintam partem cuiusdam domus dicti condam Georgii balistiparis, patris sui.<br />
balneamen, -inis n. (balniamen) usus aquarum – fürdés:<br />
Domina Elizabeth super Georgium muratorem LV gs. et II flor. pro censu, pro residuo,<br />
videlicet balniamine et aliis, tenentur facere racionem: 1395 Acta Cassov. p.78.<br />
balneatorius, -a, -um <strong>ad</strong> locum, ubi lavatur, pertinens – fürdő-:<br />
Item quamdam clinam seu stubam balneatoriam circa pontem ... contulimus conventui: 1342<br />
CD Hung. VIII/4 p.584 = Dl 3478, 3479; cf. autem copiam saeculi XVIII: balneariam; cf.<br />
’balneatorium’.<br />
balneatrix, -icis f. femina balneum possidens – fürdősnő v. –né:<br />
Balneatrix debet iurare Iohanni quondam Ioannis (sic) Stal diner pro XXXIX : 1396<br />
Acta Cassov. p.114.<br />
balsamentum, -i n. liquor quidam suave olens - illatos foly<strong>ad</strong>ék:<br />
Scutellas meas argenteas magnas duodecim cum tribus parvis pro balsamentis lego similiter<br />
ecclesie prefate <strong>ad</strong> labores reliquiarum: 1499 Mon.civ.Zagr. II p.517.<br />
balsamicus, -a, -um quod ex balsamo est et suave olet – illatos:<br />
Heu evanuit odor balsamicus per totum mundum difusus: 1476 Kovachich, Scriptores II p.4.<br />
bandum, -i vexillum, signum; herald.: fascia – zászló, jelvény; a címertanban: pólya:<br />
Nobilitatis arma seu insignia ... elargimur videlicet scutum campi aurei, ... in eo unam gruem<br />
coloris proprii in uno tantummodo pede stantem, idemque scutum duabus bandis seu tressis<br />
nigris a posteriore parte eiusdem gruis et superiore margine usque <strong>ad</strong> inferiorem quasi per<br />
132
dc_145_10<br />
obliquum transversatum: 1405 Áldásy, Címereslevelek I p.5 = Dl 64 122; cf. Nyáry,<br />
Heraldika p.229.<br />
baptillum, -i n. (babtillum) solea ferrea – patkó:<br />
Item fabro pro babtillo XXXII denarios: 1424 Zsigm.oklt. XI, 1560 (p.621).<br />
barbitos, -i m. (Gr.: βάρβιτος) instrumentum musicum, lyra – lant:<br />
Utinam fata tulissent, ut exhiberet mihi Euterpe tibias, Polymiaque barbiton tr<strong>ad</strong>ere:<br />
MICH.STYR. p.89.<br />
barbula, -ae f. barba parva – szakáll:<br />
Monocerota ... sive unicornum iuba per collum diffusa, unice, sed acuto oblongoque cornu ex<br />
fronte porrecto, barba sub malis pauca, rmissa cauda tortiliter reflexa, ungulus instar<br />
barbule ac iube auratis, altero pede anteriori, dextro videlicet supra unius scopuli ca vato etc. ... <strong>ad</strong>iecimus: 1513 Turul 1941 p.82.<br />
bascauda, -ae f. vas <strong>ad</strong> lavandum idoneum – mosogatóedény:<br />
Hesterno domicaenio relicto / ... bascaudas cupio comesse tecum: c.1510 Anal.nova (Piso)<br />
p.409.<br />
bassaeus, -i m. (basseus) praefectus urbis v. provinciae apud Turcos - török városi v.<br />
tartományi kormányzó, basa:<br />
Post imperatorem apud eam gentem bassei supremum locum tenent et … imperatoriam<br />
potestatem gerunt: BONF. III,5,201; cf. ibid. 196, 199, 200, 201, 204, 208, 212, 251, 274,<br />
282, 294, 299. Carambus … Asie prefectus et bassei frater, qui inter ceteros apud ipsorum<br />
regem principatum fuerat assecutus: BONF. III,5,392. Ut Corvinus et Michael cum duobus<br />
basseis … prelium inirent: BONF. III,6,279. Alii fugatis basseis … <strong>ad</strong>oriendum Turcorum<br />
regem esse censebant: BONF. III,6,284. Maumethes in duo castra exercitum dividit, altera<br />
preter Savum, quibus basseus Asie, altera preter Danubium, quibus ipse preerat, rite locat:<br />
BONF. III,8,41; cf. ibid. 62, et III,6,278, 280, 297; III,7,115 III,8,100, 102; cf. ’basa’.<br />
basse <strong>ad</strong>v. voce gravi – mély hangon:<br />
Ideo mediocriter cantabimus, non nimis alte, nec nimis basse: GREG.GYÖNGY. Constit.<br />
p.89 (Rubr. XXXIV).<br />
Batrachomyomachia titulus operis: pugna ranarum cum muribus – békaegérharc:<br />
Ita tandem mihi persuasi, ut Batrachomyomachiam, hoc est ranarum murumque proelium tuae<br />
consultatissime Minervae exhilarandi gratia mitterem. BART.PANN. Ded. 2.<br />
beginarius, -a, -um (biguinarius) quod beginarum proprium est – begina-:<br />
Eam sollicitare ceperunt, ut si non plus, saltem ob gratiam omnium ipsarum relicto ordine et<br />
claustro sui (sic) clausura salutari cum aliquibus ... facile consentientibus vel alterius ordinis,<br />
maxime Cisterciensem vel biguinariam apud eas vel cum eis duceret conversationem:<br />
Leg.Marg. 18 (p.693); cf. ALMA 1995 p.63 s.v. ’beginalis’.<br />
begus, -i m. provinciae ’vilajet’ nominatae apud Turcos praefectus duxque exercitus - török<br />
tartományi kormányzó és h<strong>ad</strong>testparancsnok, bég:<br />
Turcarum imperator ... alteri exercitui ... Mahomet begum, virum rei militaris peritissimum<br />
praefecit: 1521 Epist.procer. I p.144; cf. ibid. p.147: Mittit <strong>ad</strong> Transsilvaniam duce Mehmet<br />
bego bellatorum circiter 100 millia.<br />
133
dc_145_10<br />
bellule <strong>ad</strong>v. bene, recte, bona cum gratia – józserével:<br />
Vos ultro e pessulis movete fores, ... hunc <strong>ad</strong>mittatis lepidum parasitum, ... bellule <strong>ad</strong>mittite<br />
tandem: BART.PANN. Gryllus 26.<br />
bellulum, -i n. praelium – csata:<br />
Cum ... ante dictam hostium invasionem multis implicaremur bellulorum disturbiis: 1494<br />
Áldásy, Címereslevelek II p.59.<br />
benedignus, -a, -um (nisi mendum pro ’bene dignus’) aequus – méltányos:<br />
Quorum petitis exauditione tamquam benedignis favorose annuentes praesentes litteras ...<br />
dignum duximus concedendas: 1464 Zimmermann, Urkb. VI p.191.<br />
benefactrix, -icis f. quae beneficia donat – jótevő(nő):<br />
Qui evigilans et se totum sanum sentiens de stratu egrotacionis sue surrexit et <strong>ad</strong> sepulcrum<br />
virginis sororis Margarete cum pluribus ... misericordiam graciamque curacionis acceptam<br />
meritis virginis Margarete, sui ( sic, recte: sue) benefactricis cunctis publice predicavit:<br />
Leg.Marg. 46 (p.704).<br />
beneplacitus, -us m. consensio, assensus – egyetértés, helyeslés:<br />
Causas ... <strong>ad</strong> octavas festi Beati Iacobi apostoli nunc venturas duximus prorogandas ex<br />
beneplacitu et voluntate nostrorum: 1445 SzSzB Szle 2006 p. 335 = Dl 13843.<br />
bibosus, -a, -um (bibbosus) ebriosus, vinolentus – iszákos:<br />
Quod tantum unus bibbosus frater ... habitasset solus in monasterio: 1518 Erdélyi, Register<br />
p.120.<br />
biduanus, -a, -um <strong>ad</strong> duos dies se extendens – két napi v. napos:<br />
De his columpnis, quo <strong>ad</strong> sanctam Ceciliam dicitur (ed.: ubi?): Biduanis et triduanis ieiuniis<br />
orans suam pudiciciam Domino commendabat: Serm.Quinqu. 144 (p.299). Lupus … ut ab<br />
ardentissima concupiscentia iuventutis corpus arceret, biduano semper ieiunio id afflixit nullo<br />
unquam ientaculo refocillatus, divinis pro cibo rhytmis vesci solitus: BONF. I,4,241.<br />
billio, -onis f. insectum parvum – apró rovar, muslica:<br />
Billiones: parve musce: OSU.LASKO Gemma fidei S.27.<br />
bimestris, -e <strong>ad</strong> duas menses se extendens:<br />
Prorogate sunt inducie, quorum finis appetebat in bimestre tempus: 1526 Acta Tom. VIII p.25.<br />
– Usu subst.: Quidnam sanctitati vestrae est agendum cum hoc pene puero, animi simplicitate<br />
prolapso, astu insidiatorum seducto, dolo ac errore circumvento et vix integro bimestri in<br />
eodem ordine versato?: 1515 Theiner, Mon.Slav. I p.561.<br />
binomen, -inis n. nomen duplex, duo nomina – kettős név:<br />
Qui minus Magio sales leporque / debent Ausoniae eruditionis? / Ipse, inquam, Magio<br />
binomen: 1513 Anal.nova p.178.<br />
biremis, -e species navium, quae duabus remorum seriebus instructa est – kétevezősoros<br />
hajó:<br />
Picininus ... / ... trans Athesin sese necopino coniicit ausu, / H<strong>ad</strong>riacae medio narent licet<br />
amne biremes: IAN.PANN. Paneg. 2,975-979. Cum mille biremes / tota relaxatis umbrarent<br />
134
dc_145_10<br />
aequora velis. IAN.PANN. Paneg. 3,3,10-11; locus allatus 'ausus, -us m.'<br />
biro, -onis m. (byro) (Hung.: bíró) iudex civitatis – városbíró:<br />
Quatenus ... cives ... res et bona ipsorum ... inter ambitum huius regni ... <strong>ad</strong> instanciam<br />
circumspecti Kouachbijronis ( sic ed., orig. [Df 244772] autem legendum puto: Kovach<br />
byronis) in civitate Albaregalis conmorantis et aliorum ... arestare seu prohiberi facere non<br />
debeatis, nec sitis ausi: 1450 Teleki, Huny<strong>ad</strong>iak X p.267; cf. etiam editionem alteram:<br />
Zimmermann, Urkb. V p.303.<br />
bisseni, -ae, -a <strong>ad</strong>i. numer.: bis sex – tucat:<br />
Non iam bissenos Phaebus circumtulit annos: IAN.PANN. Paneg. 3, proem. 2,5.<br />
bissextilis, -e intercalaris (annus) – szökő(év):<br />
Aliarum ... provinciarum patres in quolibet anno bissextili <strong>ad</strong> capitulum generale in Ungariam<br />
per se vel per fratres discretos et idoneos obedienciam eorum sanctam demandare teneantur:<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.64.<br />
blepheronis, -is f. (βλέφαρων) supercilium –szemöldök:<br />
Si qui sunt hic, bleferones hirtas avellant, quo spectatius hanc spectent fabulam:<br />
BART.PANN. Gryllus 6.<br />
blombum vide plumbum<br />
Domino waywode in subsidium contra Thurcos quatuor centenarii de blombo dati sunt pro fl.<br />
XI. 1521 HtK 1914 p.669; sed cf. ibid. fol. 3 r : Item due ampule plumbee.<br />
Boeotarcha, -ae m. (Gr.: Βοιωτάρχης) procurator summus Boeotorum – bojótiai<br />
főtisztviselő:<br />
Is ... Boeotos otio solutos volens semper in armis continere, quotiens Boeotarcha idest<br />
summus eorum magistratus creabatur, <strong>ad</strong>monens dicebat etc.: IAN.PANN. Plut.dicta p.63; cf.<br />
Zala p.822.<br />
bolis, -idis f. (Gr.: βολίς) instrumentum agrimensorum, quo pendente agri mensurari possunt<br />
– a függőón:<br />
Sisto de te (sc. S.Spiritu) calamum timens naufragari, / nam es altus fluvius, nequis<br />
transv<strong>ad</strong>ari, / nec submisso ( sic, recte forsan: submissa) bolide potes estimari:<br />
VALENT.HADN. Invoc. 8,1-3 (p.25).<br />
bolto, -are (boltho) concamerare, testudine instruere – (be)boltoz:<br />
Quod atrium inferius totum bolthabit (ed.: !) et in fine illius atrii ... faciet unam cameram:<br />
1526 Végh, Buda p.186.<br />
bombacialis, -e ex bombyce praeparatus, sericeus - selyem:<br />
Item, de cirotecis corregiatis, videlicet de Zamisch et bombacialibus semper tricesima pars ...<br />
debet dari: 1436 Mon.Budapest III/2 p.272.<br />
brasiatorius, -a, -um (nisi <strong>ad</strong> ’brasiatorium’ pertinet) <strong>ad</strong> cervisiam coquendam aptus - sör<br />
főzésére szolgáló:<br />
Idem ... sculteciam ... vendidisset ... Thome ... cum terris arabilibus, cultis et incultis,<br />
molendino braseatorio: 1330 CD And. II p.468 = Dl 2584; cf. Jakoblovics p.728; cf.<br />
’brasiatorium’.<br />
135
dc_145_10<br />
brevialis, -e ’liber b.’: liber horarum canonicarum, breviarium – breviárium:<br />
Quod condam frater Nicolaus ... quendam librum breviale (sic ed.) ipsius ecclesie ...<br />
alienasset: 1450 MKSz 1890 p.52.<br />
brucus v. -um -i. m. v. n. palus – mocsár:<br />
Exemplum Diogenis (ed.: quis et ubi?) de porco, qui libencius wult esse in ceno, quam in<br />
pura aqua et constabili de bruco, quem si sepelias in rosis, interiit, si in stercore, reviviscit:<br />
Serm.Quinqu. 17 (p.54); cf. etiam MWb. I pp.1587-1588.<br />
bucentaurus, -i m. nomen navis rei publicae Venetae – a velenceiek állami hajójának neve:<br />
Peractis rite sacris postridie bucentauro imposuere ac secundo amne Budam cum maximo<br />
comitum classe delabitur: BONF. II,10,387. Bucentaurus quoque <strong>ad</strong> velificandum Danubium<br />
ex ligno constructus: BONF. IV,7,120.<br />
bucula, -ae f. iuvenca – tinó:<br />
Pastor quidam, cum suam buculam claudicantem offendisset, ut vulneris inveniret auctorem,<br />
demissi cruoris vestigia legit. At, ubi <strong>ad</strong> sanguinei rivuli fontem pervenit, ubi bucula<br />
pascebatur, … Martis ensem invenit: BONF. I,3,52.<br />
burdo, -onis m. mulus – öszvér:<br />
Discantum vero vel in burdone cantare in nostro ordine omnino prohibemus:<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.89 (Rubr. XXXIV).<br />
C<br />
cacodaemon, -is m. (κακοδαίμων) spiritus malignus, unus ex lemuribus – rossz szellem,<br />
démon:<br />
Quod genus mulierum (sc. magas), cum perniciosissimum rex ille (sc. Philimerus) reputasset,<br />
edicto suo in solitudines abegisse (sc. scribit Priscus), ne milites venenis inficerent aut eorum<br />
robora labefactarent, easque abactas per sylvas aliquamdiu vagatas cacodemonum se<br />
amplexibus incestasse hinc peperisse dirum genus hominum: BONF. I,2,183. Omnes e<br />
Bohemia cacodemones huius antistitis potestate procul abigi cogerentur: BONF. II,1,18. Ex<br />
Ungaris primus omnium Vatha … se cacodemonibus plane devovit: BONF. II,2,134. Puella,<br />
… cuius mentem cacodemon incesserat, sepulchro eius (sc. S. Elisabethae) imposita continuo<br />
liberata: BONF. II,8,341.<br />
c<strong>ad</strong>ian indecl. vox Turca: sacerdos et iudex – pap és bíró:<br />
Hic... <strong>ad</strong>dit... missum preterea <strong>ad</strong> Sophi maximum Turcarum c<strong>ad</strong>ian – sic illi sacerdotem<br />
appellant –, qui... inducias... confirmaret: 1524 Acta Tom. VII p.74.<br />
caelestius, -a, -um <strong>ad</strong> caelum i.e. Dei sanctorumque sedem spectans – égi, mennyei:<br />
In verbis istis propositis ... possumus considerare ... virtutem celestiam id est angelorum<br />
congratulancium amiracionem: Vízkelety, Magyar dominikánus p.524.<br />
caesor, -oris m. qui ligna caedit – (fa)vágó:<br />
Qualiter comlium nostrorum Transsilvanensium ipsorumque<br />
officiales singulis annis per cesores lignorum robora et ligna in silvis ipsorum ua recompensa succidi facerent: 1498 TT 1907 p.442.<br />
136
dc_145_10<br />
calamistro, -are calamistro ornare – sütővassal ondolál:<br />
Hec arma, videlicet angelum veste auro intexta coloris amethistini succinctum, flavam et<br />
calamistratam comam strophio sive serto gemmato pressam ... dandum duximus: 1502 Turul<br />
1905 p.171; cf. MWb. II p.50.<br />
calcaneus, -i m. calx – sarok:<br />
Quare non absonum duxi hac saltem aetatula speculorum ac par<strong>ad</strong>igmatum totius humanae<br />
vitae, ut hoc comicorum calcaneum aemulatione qu<strong>ad</strong>am ... sequi: BART.PANN. Gryllus ded.<br />
2.<br />
calcariator, -oris m. (calcarator, calcator) calcarifex, faber calcaria conficiens –<br />
sarkantyúműves:<br />
Debet iurare ... Ditricus Beygel super calcaratorem XXVIII gs.: 1396 Acta Cassov. p.114.<br />
Quandam domum suam lapideam in dicto castro, in platea Beati Georgii martiris directe<br />
penes portam Iudeorum in acie in contigua vicinitate domus providi viri, Andree calcariatoris<br />
sitam et habitam: 1454 Végh,, Buda (p.91); cf. 1457 Ibid. 294 (p.91): quandam domum suam<br />
lapideam in nostri medio in platea Beati Georgii martiris a parte meridionali penes portam<br />
Iudeorum in vicinitate unius parvi loci fundi curie acialis iam ex novo muro circumventi ab<br />
una et domus Andree calcatoris ab altera partibus sitam et habitam.<br />
calculator, -oris m. contrascriptor rationis – számvizsgáló:<br />
Canonicis in sacristia capitulariter congregatis et de danda ratione magistri Valentini Buda de<br />
proventibus Beate Marie Virginis per eum tempore divisoratus sui <strong>ad</strong>ministratis tractantibus et<br />
colloquentibus dederunt eidem calculatores et rationnatores dominos Iohannem ... et<br />
magistrum Petrum: 1516 Reg.Strig. p.115.<br />
calendatio lege calculatio<br />
Ut ipse calendacionis (orig.[ Df 245341]: tempore calculacionis) praesensit (sic, recte orig.:<br />
presens sit), hoc libenter <strong>ad</strong>misi: 1477 Zimmermann, Urkb. VII p.135.<br />
calibeus, -a, -um ferreus, ex chalybe factus – vas-, acél:<br />
Res infrascripte excepte sunt de domo thavernica regia Bude ... ex l<strong>ad</strong>ula parva ferrea sive<br />
calibea: unum iocale sive monile aureum continens unum lapidem ballassum pulchrum cum<br />
tribus magnis unionibus oblongis, ... unus balassius auro inclusus, quinque saphiri etc.: 1521<br />
Fons 2005 p.441.<br />
calipha, -ae m. princeps Aegyptiorum – egyiptomi uralkodó, kalifa:<br />
Hic superatis Egyptiis et calipha rege interempto diem obiit: BONF. II,5,200.<br />
calo, -onis m. famulus, servus, puer – inas, szolga:<br />
Neque vos gregariorum numerus plane deterreat, quando servos, calones, lixas et agreste<br />
quodque vilissimum genus hominum in legionum supplementa sumpserunt: BONF. I,4,138.<br />
Magna sagittariorum manus … hostilia castra per noctem lustrans venenatis spiculis<br />
infestabat, quin et calones, lixas ac servos iniecto inter tentoria laqueo captos plerumque<br />
trahebat: BONF. II,2,254; cf. ALMA 1995 p.67.<br />
calodaemon, -onis m. (καλοδαίμων) spiritus benivolus; hic: patronus divus – jó szellem; itt:<br />
védőszent:<br />
Deus … preterea non modo curandis variis rerum generibus diversas angelorum prefecturas<br />
imposuit et suum cuique homini calodemona dedit, verum etiam, ut res humane rite<br />
137
dc_145_10<br />
gererentur, gentibus terrarum principes delegavit: BONF. praef. 6.<br />
cameleon, -ontis m. animal quoddam colorem varians – színét váltó állat, kaméleon:<br />
Ut si rex tonderetur propter infirmitatem, alii tonduntur cum eo propter <strong>ad</strong>ulacionem, similes<br />
animali cameleonti, de quo dicit Solinus (cf. Sol. 40,23), quod color eius est varius etc.:<br />
Serm.Quinqu. 105 (p.224); cf. etiam Békefi. Pécs p.102.<br />
caminosus, -a, -um cum camino instructus – kéményes:<br />
Item dominus Mathias Gereb fecit in eodem stubam unam domum unam caminosam<br />
insimul convexas de ligno fieri: 1480-1500 Dl 26235 fol. 5 r .<br />
campestrosus, -a, -um qui in campo, planitie est, ubi arbores non sunt – mezős, mezei:<br />
Quod ipsi quandam ipsorum liberam villam Totfalw appellatam in pertinentiis dicti Haczk<br />
habitam ... in loco campestroso et stercto ( sic ed., orig. [Df 248914 ]: stricto) haberent<br />
situatam et aquis et silvis plurimum carentem: 1417 Zsigm.oklt. VI,951.<br />
cancellarium, -ii n. (nisi mendum pro ’cellarium’; ex ’celo, -are’ [?]) locus ubi quis celari<br />
potest – relytekhely:<br />
Comprehendit ... ex eorumdem haereticorum ultronea fassione alios in silvis, alios in<br />
cancellariis, alios vero molendinis, nonnullos vero in speluncis et cavernis montium et<br />
terrarum divina profanasse. 1436 CD Hung. X/7 812; cf. Demény p.62.<br />
cancellum, -i n. clatri – rács:<br />
In cuius quidem turris a parte inferiori in sui ac pretacte civitatis introitu[s] porta alba cum<br />
cancellis crocei coloris, … in supereminenti vero summitate cuiuslibet turris ... duo globi<br />
rotundi aurei ... evidenter apparent: 1436 Turul 1901 p.137. Quaedam inclusa divinitus<br />
inspirata fratrem ... <strong>ad</strong> cancellum habitaculi accersivi1t: GREG.GYÖNGY. Vitae p.191. Cum<br />
per cancellum inspicio: BART.PANN. Gryllus 56.<br />
candeo, -ere splendere – ragyog:<br />
Umbilicos etiam longissimae paginae laus repentino etsi pede pertractata fratrum reliquorum,<br />
quibus candes, exposceret: BART.PANN. Gryllus ded. 10.<br />
candidatus, -i m. sectator haeresis cuiusdam albam vestem gestantium – fehér ruhás eretnek:<br />
Dealbatorum peregrinatio … <strong>ad</strong> extremas usque Italie oras progressa universos tunc populos<br />
<strong>ad</strong> sumendum candidatorum habitum … concitavit: BONF. III,2,275. Tantam ea tempestate<br />
religionem populos incessisse aiunt, ut, qui candidatus non prodiret, ab humanitate …<br />
destitutus esse videretur: BONF. III,2,277. His miraculum <strong>ad</strong>iecit eo … die … <strong>ad</strong> portam …<br />
visum esse iuvenum (sic) candidatum equoinsidentem … discursare: BONF. III,6,80.<br />
canibarbitius, -a, -um qui barbam albam canamve habet – fehér vagy ősz szakállú:<br />
Senes, quos comoedus ... inducet, Athenienses sunt patricii non ignobiles ambo, philosophus<br />
hic canibarbitius est insignis: BART.PANN. Gryllus 8.<br />
cantatrix, -icis f. 1 gener.: quae oblectationis causa hilariter saepe cantat – nótázós,<br />
mulatós; 2 monialis, quae dignitatem v. officium cantus docendi geritin monasterio -<br />
éneklőszerzetesnő, kántor:<br />
1 Dicit enim Chrisostomus super Mattheum (ed.: ubi?), quod commessatrix aut vinolenta<br />
nunquam fuit, non levis, non iocosa, non cantatrix, non turpium verborum auditrix, nunquam<br />
super virum erexit oculum, nec infixit aspectum: Serm.Quinqu. 57 (p.128). 2 Concessiomus<br />
138
dc_145_10<br />
litteras ... Ara priorissa, Iudith cantatrice, Clara custode monasterii nostri existentibus:<br />
1317/1318 Veszpr.okl. II p.190.<br />
canthuale, -is n. vox incertae originis: alumen – timsó:<br />
De ... Petro carnifice emeram septem canthuare vulgo ’themso’: c.1460 Zimmermann, Urkb.<br />
VI p.71.<br />
canticinium vide conticinium [2]/1<br />
Quod iam erat secunda pars noctis, que wlgariter canticinium dicitur, hoc est hora nona vel<br />
quasi: 1508 M.Sion 1866 p.457; cf. DuC II p.105 et MWb. II p.1712.<br />
capitetenus <strong>ad</strong>v. usque <strong>ad</strong> caput – egészen a fejéig:<br />
Scutum ... in colore coelestino, simulacrum virginis mediae, capitetenus complectentem<br />
dimidietatem, tamen ex aurea corona margaritis distincta quasi exeuntem (sc. donat rex):<br />
1511/XVII Áldásy, Címereslevelek II p.72.<br />
caprea, -ae f. gazella v. őz<br />
’Duo ubera parva sicut duo hinnuli capree gemelli’ (cf. Cant. 4,5-6). ... Ordine primo,<br />
commendat in eis (sc. apostolis) sanctam doctrinam per hoc, quod dicit ipsos esse ubera<br />
ecclesie. Secundo, honestam vitam per hoc, quod comparat eos hinnulis capree: Serm.Quinqu.<br />
66 (p.142). In palustri regione cervos et apros, contra in campestri capreas et onagros habent<br />
(sc. Scythae): BONF. I,1,197.<br />
capreola, -ae f. (capriola) capra – kecske:<br />
Cum oves alique aut capriole tempore paschali ... per ipsos villanos ... huc <strong>ad</strong> forum causa<br />
venditionis introducuntur: 1481 Budai mészárosok p.359; cf. etiam 'capreolus'.<br />
carminatio, -onis f. divinatio, fascinatio – bűvölés, igézés:<br />
Multi gaudent … quidam in superbo ornatu, quidam in superstitionibus et carminationibus,<br />
alii in epulationibus: Bárczi p.64 (OS 10 c.6).<br />
carneolus, -i m. (corneolus) gemma quaedam pretiosa rubei coloris – karneol:<br />
Habet eciam de retro in se duos lapides, unum videlicet corneolum (sic ed.) et alium tamquam<br />
saphirum: 1433 Mon.episc.Zagr. VI p.398.<br />
carnisprivinalis, -e quod tempore v. die Carnisprivii fit - húshagyó:<br />
Item feria tercia carnisprivinali pro Matheycz curiali Chasmensi <strong>ad</strong> mittendum pro piscibus<br />
domino reverendissimo circa qu<strong>ad</strong>ragesimam ... dedi sol. X: 1481 Mon.civ.Zagr. XI p.258.<br />
carpus, -i m. idem ac carpo - ponty:<br />
Subiacent horti … oblonaque piscina, ubi lupos carposque saginant ac cetera tale genus:<br />
BONF. IV,5,68.<br />
carthesium, -ii n. labrum, patera – csésze:<br />
Item Ambrosio de Varda, fratri suo legavit vestem rubram sericeam, ... carthesium unum<br />
vulgo ’cheze’, cantharum unum parvum argenteum, ... rocheta, bireta, ephippia de veluto<br />
nigro, cui et frenum fiat simile, et breviarium: 1524 Bunyitay, Gyulafehérvár p.30 = Dl<br />
89199; cf. Lex.Hung. p.126, s.v. 'csésze'.<br />
caryota, -ae f. idem ac caryotis, dactylus – datolya:<br />
139
dc_145_10<br />
Hec vir ille manticabatur, qui tanta vite austeritate utebatur, ut preter cilicium et loricam<br />
ferream pro interiore tunica nullum aliud noverit indumentum, pane dumtaxat et caryotis<br />
aquaque contentus qu<strong>ad</strong>ragesimale ieiunium r<strong>ad</strong>icibus dumtaxat herbarum transigere solitus:<br />
BONF. I,8,48.<br />
cassator, -oris m. qui arcam pecuniae asservandae i.e. cassam custodit, arcae pecuniariae<br />
praepositus – pénztáros:<br />
Quomodo vos in honorabilem virum, dominum Stephanum, cassatorem et exactorem<br />
mediorum fructuum beneficiorum ecclesiasticorum ... manus vestras ... mictere ... non<br />
erubuistis: 1398 CD Croat. XVIII p.357; cf. DuC II p.205, MWb. III p.246 s.v. ’capsalis,<br />
capsarius’; cf. LLMAeH II p.26 s.v. ’campsio, campsor’.<br />
cassita, -ae f. alauda cristata – pacsirta:<br />
In planicie autem scuti est manus complicans tres culmos triticeos maturos, suis aristis<br />
conspicuos, quibus insidere conspicitur cassita avicula, alis expansis: 1525/1527 Áldásy,<br />
Címereslevelek I p.33.<br />
caste <strong>ad</strong>v. honeste, continenter – tisztán, önmegtartóztatóan:<br />
Qui eos ante omnia doceat pure et discrete et frequenter confiteri, caste et sine proprio vivere:<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.114-115 (Rubr. LXIII).<br />
castificatio, -onis f. (castificacio) natura immaculata – szeplőtlenség:<br />
Augustinus in sermone (ed.: ubi?): Sicut post partum glorificata Marie castificacio, ita post<br />
baptismum aque conprobata est purificacio, non quod pene maiori munere, quam maxima<br />
unda ditata est: Serm.Quinqu. 26 (p.70).<br />
catipanus, -i m. praefectus iustitiae v. magistratus in Italia – itáliai hivatalviselő:<br />
Cui (sc. civitati) nisi ab Urseolo duce Veneto et Gregorio catipano, quod magistratus<br />
imperialis nomen est, fuisset tumultuaria classe subventum etc.: BONF. II,2,407; cf. ibid. 410:<br />
Drogo frater … a catipano ab imperatore misso paulo post eiicitur; cf. etiam DuC II p.220.<br />
caupona, -ae f. taberna vinaria – kocsma:<br />
Cauponam domi facere nulli vitio datur, quin et ille prepotens et patricius habetur, qui eam<br />
domi semper retinere potest, quando ager est in bibula et frequenti gente vini feracissimus:<br />
BONF. IV,5,48.<br />
cauponista, -ae m. qui in taberna potum <strong>ad</strong>ministrat – kocsmáros:<br />
Quedam (sic ed.) cauponista debet iurare Stephano pro IIII flor: 1396 Acta Cassov. p.99.<br />
cautiono, -are cautionem v. securitatem praebet – szavatol, biztosítékkal lát el:<br />
Praemissorum igitur ob valetudinem nostrae recognitionis ratum ob vigorem commisimus<br />
nostri sigilli maiori caractere pendenti in massula impresso caucionare: 1459 Schwartner, De<br />
scult. p.158.<br />
celatio, -onis f. actus aliquid abscondendi v. abdendi – elrejtés, rejtegetés:<br />
Aliqua nominatim duximus exprimenda (sc. vitia), que sunt: ... lapsus carnis, preter<br />
somnialem illusionem, quovis vocabulo censeantur, ... denudacio confessionis, percussio ex<br />
animo facta, ... collate rei celacio, quantumcunque parve: GREG.GYÖNGY. Constit. p.105<br />
(Rubr. LVII).<br />
140
dc_145_10<br />
celsitas, -atis f. (nisi mendum pro ’celsitudo’) maiestas – felség:<br />
Regiae celsitati et vobis grates infinitas reservamus: 1464 Zimmermann, Urkb. VI p.189.<br />
censuo, -are pretium consductionis solvere - bért fizet:<br />
Quod dictus Iohannes Hamcs et ... uxor eius ... de predicto molendino singulis annis ...<br />
singulos triginta duos denarios ... dare, servire, censuare et solvere teneantur: 1475 M.Sion<br />
1866 p.544.<br />
centaurus, -i m. animal fabulosus, quod aput humanum habet – kentaur:<br />
Ad arma tua paterna ... hominem medium arcumque extensum cum sagitta fere vibrata<br />
tenentem, centaurum in forma equi media homini ipsi medio umbilicotenus insertum et<br />
<strong>ad</strong>iunctum ... duximus <strong>ad</strong>dendum et <strong>ad</strong>iiciendum: 1522 Mon.herald. III p.78.<br />
centies (cencies) num.: centena vice – százszor:<br />
Quonam pacto Veneti in gerendis rebus prudentissimi centies mille aureum pro emenda a<br />
L<strong>ad</strong>islao, quam vendere non poterat, Dalmatia erogassent etc.: BONF. III,2,256. Proinde<br />
maxima Corvino iactura eo die illata, quin plus quam centies mille nummum aureum amisit:<br />
BONF. IV,9,163. Wl<strong>ad</strong>islaus Maximiliano centies mille nummum aureum penderet: BONF.<br />
V,2,75. Bis cencies mille nummum aureum pro dote regina promisit, ter cencies regno sponte<br />
remisit: Udis p.456.<br />
centumviralis, -e quod <strong>ad</strong> consilium centum virorum pertinet – a százak tanácsát illető:<br />
Canesii quot hebdom<strong>ad</strong>ibus inter se concilium habebant, cum centum essent, centumviralis<br />
hasta videbatur. Ex his non multo post edictum promulgatur, ut ex pagis quibusdam mulieres<br />
cum pueris eque ac viri <strong>ad</strong> statutum diem <strong>ad</strong> centumvirale tribunal convenirent legitimaque<br />
munera conferrent: BONF. II,8,302-3. Ut Marte potius, quam centumvirali iudicio litem<br />
dirimeret (sc. Carolus rex): BONF. III,1,34. Palatinus … orat, ut obsidione Villaci soluta et<br />
conventu Bude indicto causam eius agi centumvirali iudicio patiare: BONF. V,4,148.<br />
centuria, -ae f. milit.: manus v. turma centum militum – száz<strong>ad</strong>:<br />
Consulibus senatuique placuit castellum in monte situm oppugnare, … ubi Sigismundum<br />
quattuor militum centurias presidio reliquisse noverant: BONF. III,3,9. Dux … se in<br />
Turcorum societatem asseruit, multas ex his equitum turmas centuriasque peditum introduxit:<br />
BONF. III,3,127.<br />
centuriatus, -a, -um pertinet <strong>ad</strong> antiquitatem: ’comitia c.’: species conciliorum populi<br />
Romani – római népgyűlés:<br />
Mox Publius Valerius claruit, quando hoc <strong>ad</strong>iutore Brutus ex urbe reges exegit et, cum se<br />
Collatinus consulatu abdicasset, collega hic Bruti centuriatis comitiis creatus est: BONF.<br />
III,9,214.<br />
cepe, -is n. idem ac cepa – hagyma:<br />
Item cepe rubeum cum una cyztha media: 1480-1500 Dl 26235 fol. 2 v .<br />
cepula, -ae f. (cibula) species cepae rubei coloris – vöröshagyma:<br />
Cibula ’vereshagima’ emi: 1519 Lex.Hung. p.1106 = Dl 26204.<br />
certioratio, -onis f. actus aliquid v. aliquem certiorem faciendi – megerősítás, biztosítás:<br />
Quod certum est, certioratione non indiget: 1240 Reg.duc. p.30; cf. Friedberg II p.1123: „qui<br />
certus est, certiorari ulterius non oportet.<br />
141
dc_145_10<br />
ceteninum, -i n. pannus sericeus – selyemszövet:<br />
Item due alie cappe corales de athlaz sive cetenino flavei coloris: 1421-1425 Mon.episc.Zagr.<br />
VI p.196; cf. Lex.Lat.Iugosl. I p.209.<br />
chamalatus, -i m. (Fr.: camelot) species textilis – szövetfajta:<br />
Item alia casula rubea de chamalato habens crucem a retro per longum: 1421-1425<br />
Mon.episc.Zagr. VI p.195; cf. inferius: de chamaleto flaveo; cf. etiam Lex.Lat.Iugosl. I p. 212.<br />
charagma, -tis n. (karagma) ( Gr.: χάραγμα) signum v. nota nummaria v. nummus ipse –<br />
bélyeg, jel, rajzolat, veret v. érme:<br />
Quod ... abbatissa ... et conventus ... exhiberi fecerunt nobis ... privilegium ... regis ...<br />
Colomani scriptum Grecis litteris et Latinis, magno sigillo cereo per medium quarte ( lege:<br />
charte) perforato, regiam ymaginem in karagmate gestientem consignato (sic orig. [Dl 1444,<br />
recte autem: consignatum): 1296 Veszpr.okl. II p.171-172; cf. etiam alteram editionem<br />
particularem: Dipl.Hung.ant. I p.368-369.<br />
chartaeus, -a, -um (charteus) quod materiae ex pannulis confectae est – papír-, papírból<br />
való:<br />
Nemo queat genio carmina digna tuo. / Chrysea dent alii interea, nos chartea tantum, / quae<br />
tibi cum placeant, iam meliora damus: 1512 Anal.nova p.215.<br />
chartularius, -ii m. (cartularius) magistratus in curia Byzantina – bizánci udvari tisztviselő:<br />
(Ut cognomen:) Iustinianus … Narsetem Cartularium cognomento dictum patricium crearat:<br />
BONF. I,7,253.%DuC<br />
chelydrus, -i m.(χέλυδρος) serpens, hydra – vizikígyó:<br />
Tum senis annosi faciem mentita severam / pro taxo baculum retinens, exanguibus atras /<br />
rugis secta genas, canis mutata chelydros, / talibus obscaenum dictis instigat alumnum.<br />
IAN.PANN. Paneg. 3,3,126-129.<br />
cherronesus, -i m. (χερ̉ρ̉όνησος) paeninsula – félsziget:<br />
Ibi quoque Tychoni cherronesus et peninsula est, quam optima piscium copia celique<br />
benignitas nimis fortunatam et longe fortunatiorem celeberrimum templum ab Andrea rege<br />
conditum effecit: BONF. I,1,360.<br />
chiliarcha, -ae m. idem ac chiliarchus: tribunus militum – ezredes:<br />
Prefecti provinciarum, tribuni militum et legati legionum, centuriones et chiliarche … regem<br />
anteibant: BONF. IV,10,71.<br />
chilias, -dis v. -dos f. (cilias) numerus mille – ezer, ezres szám:<br />
Stephanus rex … episcopales sedes ... sicut bonis et possessionibus ditavit magnificis, sic<br />
privilegiis et libertatibus sublimioribus condonavit, ipsarum dyoceses et provincias metis et<br />
terminis cercioribus limitando tranquillitate (sic ed.) illarum providens in posterum et quieti,<br />
que scriptis et privilegiis conmendanda a memoria filiorum pro patribus exurgencium evi<br />
incili<strong>ad</strong>as (sic ed., recte: in cili<strong>ad</strong>as) prolabentis vetustate collapsa deficerent, nisi testimonio<br />
iuris certi novis redacta scripturis subsistenciam contrahant et vigorem: s.1235, XIV med. /1404<br />
Koller, Quinqu. II p.87; cf. copiam anni 1404: Df 280274 ac Reg.Arp. 544.<br />
chimaera, -ae f. (Χίμαιρα) animal fabulosus, draco ignivomus – tűzokádó sárkány:<br />
142
Heus tu, quid stertis? Tu, inquam, tibi dico, homone an monstruosa chimera!: BART.PANN.<br />
Vigil. 4.<br />
chirurgizo, -are (cirurgizo) chirurgiam i.e. medicinam exercere – orvosol:<br />
Cirurgia est feramentorum incisio. Ffarmacia est medicamentorum curacio. Sancti ergo<br />
predicatores dietant per precepta et prohibiciones, quasi hoc comedas, scilicet olera et<br />
legumina, hoc non, scilicet carnes et piguia. Ro. XIIII.: Qui infirmus est, scilicet in peccatis,<br />
olus manducet, Glosa: utatur aridis cibis. Cirurgizant per flagella et correcciones, quia<br />
Ierusalem per flagellum eruditur, Ier.VI: Serm.Quinqu. 129 (p.273).<br />
chordipar, -i m. faber chordas conficiens - kötélgyártó:<br />
Item eodem die cuidam Petro cordipari pro faciendis quibusdam duabus magnis cordis de<br />
canapo ... dedi sol. IcXX: 1482 Mon.civ.Zagr. XI p.282.<br />
chorizatio, -onis f. (coryzatio) saltatio sollemnis – táncmulatság:<br />
Quia hic in die saltem faciunt exclamationes et ludibria, de nocte autem coryzationes multas.<br />
Hic autem sunt omnes divisi in semetipsis, curam autem <strong>ad</strong> regni defensionem nullam habere<br />
volunt: 1524 Dl 82630 et Dl 82630; cf. Kubinyi: Királyi udvar p.311.<br />
Christianicus, -a, -um qui cultorum Christi est – keresztény:<br />
Ob huius memoriam annuatim omnes nationes Christianice gentis … illuc conveniunt.<br />
GABR.PECHW. fol. XII v .<br />
chryseus, -a, -um (χρυσός) ex auro praeparatus – aranyból készült, aranyból való, arany-:<br />
Nemo queat genio carmina digna tuo. / Chrysea dent alii interea, nos chartea tantum, / quae<br />
tibi cum placeant, iam meliora damus: 1512 Anal.nova p.215.<br />
cibator, -oris m. qui cibum porriget – élelmező:<br />
Quo et nos meritis ipsius perducat cibator et potator animarum, Iesus Christus: Serm.Quinqu.<br />
18 (p.57).<br />
ciboriacus, -a, -um <strong>ad</strong> formam ciborii factus – cibórium alakú:<br />
Item opus ciboriacum de argento sollempne volo dari ecclesie Quinqueecclesiensi: 1348<br />
Veszpr. okl. I p.131.<br />
cibula vide cepula<br />
dc_145_10<br />
ciffro, -are numero v. signo signare – számmal v. jellel megjelöl:<br />
Illa autem verba 'se intromittere' in nona linea descendendo post verbum 'hac vice', similiter<br />
verbum 'fratrum', … quia in ipsis predictus scriptor erraverat, in marginibus per eundem scribi<br />
feci manuque propria cifravi: 1382 Süttő, Anjou II p.8.<br />
cimerium, -ii n. insignia et arma – címer:<br />
Item una casula de veluto albo figurato, ... cum cruce retro, aurifrisata cum ymaginibus Dei<br />
patris, Beate Virginis, cimeria (sic) et armis regis Ludovici et ab ante cum alio cimerio regis<br />
Lodovici et armis eius in longitudinem ... pro anima domine Marie regine per ... Iohannem<br />
episcopum de Scepus procurata: 1421-1425 Mon.episc.Zagr. VI p.195; cf. 1433 ibid. p.399;<br />
cf. etiam Lex.Hung. p.106 et TESz I p.437-438.<br />
cineresco, -ere in pulverem resolvi, cinerem fieri – porrá válik, elhamv<strong>ad</strong>:<br />
143
dc_145_10<br />
Quia ex parte carnis cinerescit homo. Unde dictum est (ed.: ubi?) intuitum mortis, qua<br />
cinerescit homo: Serm.Quinqu. 14 (p.49).<br />
cipellus, -i m. calceus – cipő:<br />
Cherpenew mazas II. Cipelli II. Speculum magnum I. Imago Beate Anne de alabastro I: 1494<br />
Dl 26076. fol. 2 v ; cf. ALMA 1995 p.71.<br />
circumerigo, -ere facere, ut aliquis circum aliquid stet – körbevesz, körben emel:<br />
Quare <strong>ad</strong> artem astutiamque suam se quotidie revocare, excogitare, quecunque expugnationi<br />
sunt usui, turres ligneas circumerigere, munire pluteis, materiam undique <strong>ad</strong> complendam<br />
fossam cogere etc.: BONF. I,6,97. Mox tormenta undique menibus <strong>ad</strong>acta et ita proxime<br />
circumerecte turres castellorum instar, uti cum oppidanis cominus, nisi interiecta fossa<br />
prohibuisset, manus etiam conserere potuissent: BONF. IV,8,36.<br />
circumferens, -tis m. circulus ex ferro factus – vasabroncs:<br />
Item circulos sew circumferentes vulgariter 'abroncz' pro vasis capituli den. L: 1499 MNy<br />
1957 256.<br />
circumfinis, -is m. regiones circum terminos – környező határ:<br />
Feci et ego post obitum b viri hoc ipsum ex mandato ... Iacobi ... inquisitoris haereticae<br />
pravitatis in regno Hungariae et in circumfinibus eius: 1460 Bölcskey III p.591.<br />
circumfluo, -ere circum aliquid fluere – körülfolyik:<br />
Ad traiiciendos preterea, quos diximus, gurgites, qui muros circumfluant, varia<br />
instrumentorum excogitata genera: BONF. IV,8,37. Ex galee summitate ... flosculi procedunt,<br />
... qui quasi miti zephyro agitati draconem ipsum circumfluere et usque <strong>ad</strong> leonis verticem<br />
profundi ... videntur: 1507 Turul 1911 p.105. Quid ei tandem obstabit, quin totum hoc, quod<br />
Christianum orbem undique circumfluit mare, in sua habeat potestate? BROD. Or. 45 (p.69).<br />
circumfremo, -ere vociferare circum aliquid – körülüvölt:<br />
Unnici <strong>ad</strong> hec incendii reliquie confugere, que circumfrementem <strong>ad</strong>huc hostem perhorrebant:<br />
BONF. I,6,146.<br />
circumlambio, -ere circumluere – körülmos:<br />
Cum in sollemnibus ante aram constitutus rem divinam faceret, repente flamma caput<br />
circumlambere visa est (sc. S.Martinus): BONF. I,5,171.<br />
circumlustro, -are peragrare – bejár(ja):<br />
Fama ... quos non orbis angulos pernix circumlustravit?: 1522 Anal.nova p.488.<br />
circumsaeptus, -us m. (circumsepta, circumseptum, circimseptus, circumspectus) actus<br />
aliquid saepto circumcingendi – körülvétel, körülkerítés:<br />
Plerique scribunt … Aetium nimia noctis obscuritate deterritum, ne inter hostes vagaretur,<br />
prelium diremisse in castraque relatum scutatorum circumseptu insomnem eam noctem<br />
egisse: BONF. I,4,173. Ceteri Itali … de relinquenda Italia decrevissent, nisi supero<br />
inferioque mari ac montium circumseptu occluderentur: BONF. I,6,226. Quos ubi consedisse<br />
vident et carrorum circumseptu pro vallo r<strong>ad</strong>ices montium communivisse conspicantur,<br />
lentiore gr<strong>ad</strong>u progredi cepere (sc. Galli): BONF. I,9,207. Veneti … a mari propius onerariis<br />
et altis navibus circumvallant ac veluti castellorum circumseptu occludunt: BONF. II,7,83.<br />
Corvinus et despotes … dicebant … vallo, fossa curruumve circumspectu ( sic ed., var.:<br />
144
circumsepta, circumsepto) in castris muniri non aliorum esse, quam consternatorum metu<br />
animorum: BONF. III,6,220. A tergo apud munitiones et curruum circumspectum ( sic ed.,<br />
var.: circumseptum) subsidia vexillumque divi L<strong>ad</strong>islai collocavit (sc. dux Corvinus): BONF.<br />
III,6,231. Contra alii … e conspectu hostium locanda castra et fossa, vallo circumseptuque<br />
carrorum munienda su<strong>ad</strong>ent: BONF. IV,3,137.<br />
circumsculpo, -ere celaturis circum decorare – körös-körül szobrokkal díszít:<br />
Ad aule huius <strong>ad</strong>itum in anteriore subdivali ... hinc et hinc due constitute ex ere statue nude,<br />
clypeo, securi enseque iuxta minantes, <strong>ad</strong> basim circumsculpta sunt trophea: BONF. IV,7,97.<br />
circumsido, -ere in circuitu esse, circumiacere – körülvesz, körülötte fekszik:<br />
Callidius rem hostis egerat, in proximas, que circumsidebant, convalles equitatum dimiserat:<br />
BONF. III,5,41.<br />
circumspecto, -are oculos circumferre, circumspicere – körültekint, körülnéz:<br />
Agro predita (sc. urbs Paudua) feracissimo, quam montes vinetis olivetisque consiti et<br />
presertim Euganei, que prestantia vina proferunt, circumspectant: BONF. I,6,159. Princeps …<br />
templum Iovis … <strong>ad</strong>it ibique Iovi Martique rite litavit, omnia artium genera circumspectat et<br />
obstupefecit atque ex his facultatum magnitudinem coniicit: BONF. I,6,240. Sepe hunc<br />
Fredericus imperator in medium afferri iubet (sc. infantem L<strong>ad</strong>islaum regem), quo ubi allatus<br />
est, imprimis coronam procerum circumspectat: BONF. III,4,205. Cum dictis finem fecisset<br />
(sc. Georgius despotes), truces tabificosque vultus ostendit, circumspectant et <strong>ad</strong>mirantur<br />
proceres ceteraque turba: BONF. III,5,87.<br />
circumspectus vide circumsaeptus<br />
dc_145_10<br />
circumspectus, -us m. prospectus – kilátás, látvány:<br />
Que (sc. regio Varnensis) iucundum undique circumspectum reddit: BONF. III,6,212.<br />
circumstatio, -onis f. statio, quae circum erigitur – környező őrállás:<br />
Carolus dispositis circumstationibus ita acri eum obsidione <strong>ad</strong>urget, ut neque hinc exire,<br />
neque commeatus inferri queant: BONF. I,9,209. 5121<br />
circumvago, -are (praes. imp. ind. act.: circumvagit) circum vagari, circumdare, cingere –<br />
körülkóborol, körülvesz, övez:<br />
Quisque … armatus suis stationibus pervigil stare, exploratores circumvagari: BONF. I,4,175.<br />
Flos quidem … quasi vento difflatus in diversum flectitur et varia colorum facie contortus<br />
nunc cassidem circumvagit ( sic ed., recte tamen: circumvagat) scutum ambit: 1520<br />
Áldásy, Címereslevelek II p.85.<br />
circumveho, -ere vehendo et cogendo circumferre – körülhurcol:<br />
Ibi pro dira Marie libidine supplicium sumptum est, revinctis enim <strong>ad</strong> palum manibus per<br />
urbes, vicos et compita curru circumvectus candentibus frustillatim forcipibus passim<br />
discerptus est: BONF. III,2,56. Cum tanto populorum plausu et coronatus et circumvectus est<br />
(sc. Mathias), ut etc.: BONF. IV,1,5. Rex … Michaelem Zekel, Al<strong>ad</strong>arium et Nicolaum … a<br />
questore captos <strong>ad</strong> Colosvar candentibus per urbem forcipibus circumvectos discerpi<br />
frustillatim ac demum obtruncari iussit: BONF. IV,1,228; locus allatus s.v. 'forceps'.<br />
civile, -is n. fundus in civitate constitutus – városi telek, házhely:<br />
Quomodo ipse civile seu fundum suum paternum … inter civilia seu fundos … domine<br />
145
Jagiche … habitos ( sic, recte: habitum) … familiari suo dedit: 1425 Mon.episc.Zagr. VI<br />
p.192.<br />
2. classicus, -a, -um <strong>ad</strong> antiquitatem pertinens – klasszikus, antik:<br />
Sique Saudae gratia, quam Pericli in labris sessitavisse (sic) classici scriptores testant, penitus<br />
deficit etc.: 1512 Anal.nova p.499.<br />
clavatura, -ae f. iugulum v.potius: coniunctio, iunctura – kulcscsont v. inkább: izület:<br />
Hec (sc. puella) manum sinistram a nativitate sua contractam et retorsam et usque <strong>ad</strong><br />
clavaturam <strong>ad</strong> humerum ita arefactam habebat, ut nil cunctis aspicientibus, nisi cutem in<br />
ossibus aridis herentem monstraret: Leg.Marg. 32 (p.698).<br />
clientalis, -e idem ac 'clientaris', comes armatus – fegyveres kísérő:<br />
Ut ... alii supr<strong>ad</strong>icti ... hec arma ... a modo in antea in preliis, hastiludiis, tornamentis et omni<br />
exercicio militari et clientali gestare valeant: 1419 Turul 1884 p.108; cf. Zsigm.oklt. VII,28 =<br />
Dl 61348; cf. etiam 'clientaris'.<br />
clipeator, -oris m. faber scutorum – pajzsgyártó, bocsár:<br />
Cum … circumspecti Martinus, … Iohannes … arcufices, Iacobus, Mathias … sellatores,<br />
Gregorius, Iohannes et Martinus eruginatores (sic ed.), Gallus, Mathias … corrigiatores,<br />
Damianus, Benedictus … clipeatores, Valentinus et Georgius celatores … sedulis<br />
supplicarunt vocibus, quatenus etc.:. 1484 Zimmermann, Urkb. VII p.374.<br />
clipeo, -are (gerund.: clupendo) protego, clipeo munire – véd, felvértez:<br />
Mille clipei, id est perfecte defensiones, clipeus enim a clupendo id est abscondendo, pendent<br />
ex ea: Serm.Quinqu. 63 (p.138); cf. MWb. II p.726 et ThLL III p.1350.<br />
clunis, -is m. pars posterior animalium – far, fenék, hátsó, tompor:<br />
A leva vero super solo herbaceo viridantique et ea quidem parte scuti fulvo colore predita<br />
lupum clunibus pedibusque anterioribus in ipso solo herbaceo innixum insidentemque et<br />
porcellum mordicus dentibus tenentem: 1507-1508/XVI in. Turul 1891 p.60.<br />
clupendo vide clipeo<br />
dc_145_10<br />
co<strong>ad</strong>vivo lege quo<strong>ad</strong> vivo<br />
Cum olim Geuse senior ... se et caput suum ... protectioni ecclesie nostre ... commisisset,<br />
eundem Geusam co<strong>ad</strong>vixit (sic ed. et orig. [Df 200026], lege autem: quo<strong>ad</strong> vixit) et predictos<br />
suos successores gremium matris ecclesie fovit, tenuit et gratuita pietate defensavit:<br />
1274/1275 Veszpr.okl. II p.129.<br />
coaedifico, -are simul aliquid aedificare - együtt épít:<br />
In qua ostendit Apostolus triplicem effectum fidei in credentibus, scilicet quod reddit<br />
familiarem Deo et sanctis. ... Et quot efficit stabilem in <strong>ad</strong>versis. ... Et quod facit donum<br />
divine maiestatis, quando dicit: et vos coedificamini in habitacula (cf. Eph. 2,22: in quo et vos<br />
coædificamini in habitaculum Dei in Spiritu) Dei, Glosa: ut sitis habitacio Dei: Serm.Quinqu.<br />
150 (p.311).<br />
coaequus, -a, -um (quoequus) aequalis, par – egyenlő, hasonló:<br />
Quia finis humane condicionis non semper quoequa stabilitate potest permanere: 1226/1407<br />
CD Hung. VI/2 p.364; cf. ’coaequalis, coaequalitas, coaequaliter, coaequatio, coaequo’<br />
146
(LLMAeH II p.157,38 a -52 b ).<br />
coaeternalis, -e pariter aeternus – egyenlőképp örök:<br />
Est autem filius Patris primo quidem sibi coequalis, ... secundo sibi coessencialis. ... Tercio<br />
sibi coeternalis, quia eternus Pater, eternus filius: Serm.Quinqu. 12 (p.44).<br />
coagger, -is m. terra in cumulum egesta – töltés:<br />
Coaggeribus luti circa pretorium XXIIII den: 1497 DF 282535 fol.106 v ; cf. ALMA 1995<br />
p.72.<br />
coaggerator, -oris m. qui aggerem fodit – kubikus:<br />
Coaggeratoribus luti circa pretorium den V: 1502 Df 282535 fol. 203 v ; cf. 1497 Ibid.<br />
fol. 99 r : Duobus coaggeratoribus luti etc. XXXXIII den; cf. ALMA 1995 p.72.<br />
coagulatio, -onis f. concretio – megszilárdulás:<br />
Dicit autem Philosophus De vegetabilibus (ed.: ubi?), quod planta habet tres vires. Primam ex<br />
genere terre, secundam ex genere aque, terciam ex genere ignis. A terra enim est fixio plante,<br />
ab aqua coagulacio, ab igne co<strong>ad</strong>unacio. Terra ergo affigit, aqua coagulat, ignis consolidat:<br />
Serm.Quinqu. 130 (p.274).<br />
coancilla, -ae f. socia ancillarum – szolgatárs(nő):<br />
Erant enim precipua cordis et corporis humilitas ita, ut ab ipsa tenera etate cunctis vite sue<br />
diebus humilioribus claustri servitiis sese gaudenter occupari cum omnino famulatu ancillis et<br />
famulabus claustri inclusis ultra vires et conditionem (sic) suam conlaborans erat coancilla et<br />
quo precellebat omnes nobilitate, eo amplius preire humilitate satagebat: Leg.Marg. 10<br />
(p.688).<br />
coccinus, -a, -um idem ac coccineus – skarlát(vörös):<br />
Cui (sc. c<strong>ad</strong>averi Caroli) trabea coccina, gemmatum di<strong>ad</strong>ema, item ensis aureaque calcaria ac<br />
cetera regis insignia <strong>ad</strong>erant: BONF. II,10,385.<br />
cochlea, -ae f. (coclea) conchylium – kagyló:<br />
Tibi ... hec arma seu nobilitatis insignia, videlicet scutum ... campi bicoloris, ... campus<br />
superior servat duas cocleas seu conchilia ex armis prefati ... cardinalis ... pecularibus<br />
feneratas, inter quas medius corvus anulum baiulans de nostris paternis armis, ... donavimus:<br />
1478 Mon.herald. III p.54.<br />
cocodrillus vide crocodillus<br />
dc_145_10<br />
cocta, -ae f. (coeta) idem ac coctus: species quaedam telae (coccinea?) – (vörös?) szövetféle:<br />
Franciscus ... iunctis familiaribus / ... / ducunt ... / currum vehendo concham coeta ( sic ed.,<br />
cod. [Df 283678 p.528]: cocta) circumtegendo. 1456 Kovachich, Scriptores II p.6.<br />
coenobialis, -e ’domus c.’: claustrum <strong>ad</strong> fratres ordinis Eremitarum S. Pauli pertinens –<br />
(remete)kolostor:<br />
Datum (sc. est diploma) in prescripta domo nostra cenobiali: 1415 Zsigm.oklt. V,1051. In<br />
domo nostra cenobiali <strong>ad</strong> honorem Sancte Katherine supra Ruska sita et fundata: Datum apud<br />
domum nostram cenobialem de Sancto Laurentio supra Budam sitam: 1421 Mon Budapest<br />
III/2 p.58. Datum in domo nostra cenobiali <strong>ad</strong> honorem preciosissimi martiris Christi,<br />
Laurencii supra Budam fundata: 1488 CD patr. V p.360-361; cf. etiam 1484 Dl 46000, 1399<br />
CD Croat. XVIII 476. Ut divinum officium diurnum et nocturnum per omnes domos nostras<br />
147
dc_145_10<br />
cenobiales ... uniformiter ab omnibus observetur: GREG.GYÖNGY. Constit. p.88 (Rubr.<br />
XXXIII). Ut in qualibet domo nostra cenobiali ... singulis diebus ... fratres ... singulas septem<br />
horas canonicas in ecclesiis distincte ... persolvant: GREG.GYÖNGY. Constit. p.88-89 (Rubr.<br />
XXXIV).<br />
coessentialis, -e ο̒μοούσιος, qui eiusdem essentiae est – egylényegű:<br />
Est autem Filius Patris primo quidem sibi coequalis, secundum quod dicitur: Equalis Patri<br />
secundum divinitatem. Augustinus De fide <strong>ad</strong> Petrum: ’Deus Pater de nullo genitus est Deo,<br />
semel de sua natura sine inicio genuit Filium, Deum sibi equalem’. Secundo sibi<br />
coessencialis, quia Deus est ex substancia Patris ante secula genitus: Serm.Quinqu. 12 (p.44).<br />
coleus, -i m. testis – here:<br />
Ut accensi duodetriginta pre rigore brume coleos amiserint: BONF. IV,6,245.<br />
collata, -orum n. non omnino liquet, forsan idem ac collatio 6 consilium, colloquium (?) v.<br />
mandatum (?) – megbeszélés, tanácskozás (?) v. meghagyás (?):<br />
Et vos iuxta domini nostri collata introlocatione et institutione deputavimus: 1469<br />
Zimmermann, Urkb. VI p.436; cf. etiam litteras sequentes ibid.: Castellanum … loco et nostra<br />
in persona vos iuxta collata domini nostri regis <strong>ad</strong> Fogaras, Omlas et pertinentias earundem<br />
introlocatarum (sic ed.) deputavimus: 1469 Zimmermann, Urkb. VI p.436 = Df 244962 et<br />
244963.<br />
collatiuncula, -ae f. caena parva – étkezés:<br />
Factum est hec collaciuncula in solemni recepcione fratris Pauli <strong>ad</strong> professionem: 1449 ItK<br />
2005 p.2003.%<br />
collectale, -is n. liturg.: orationes collectas in se continens – gyűjtőimádságokat tartalmazó:<br />
Sequitur rubrica de symbolo maiori, quando cantari aut legi debeat ex collectali maiori<br />
capituli Scepusiensis scripta: XV ex. MKSz 1879 p.74.<br />
collectorius, -a, -um quod collectoris est - <strong>ad</strong>ószedői:<br />
Miserat etiam mtas vra binas alias literas <strong>ad</strong> sanc>tiem domini nostri (sic),<br />
alteras gratulatorias, alteras de indulgentiis et officio collectorio: 1523 Acta Tom. VI p.219.<br />
collicus, -i m. idem ac colliculus – domb:<br />
Meta ... post hec in vertice quorundam collicorum (sic ed., recte forsan: colliculorum?)<br />
wlgariter 'darhath' dicta dirigeretur usque metas nobilium: 1425 Reg.duc. p.38.<br />
collisivus, -a, -um quod delet v. destruit – megsemmisítő:<br />
Ecce serenissimis principibus, Franciae et Angliae regibus ... <strong>ad</strong> invicem dissidentibus et per<br />
collisivas aggressiones dure certantibus eundem Nicolaum, ut angelum pacis ante faciem<br />
nostram praemissimus <strong>ad</strong> eosdem reges, ut etc.:. 1416 CD Hung. X/5 p.685 = Df 265783.<br />
colluceo, -ere fulgere, splendere – ragyog:<br />
Scutum coelestini coloris, in cuius meditulio situata est corona aurea gemmis albis in ea<br />
collucentibus: 1507 Áldásy, Címereslevelek II p.66 = Dl 50244.<br />
collusor, -oris m. qui charta lusoria simul ludit - játszótárs, kártyajátékos:<br />
Quod ... fuissent ... duo presbyteri collusores dicti fratris Ambrosii. 1518 Erdélyi, Register<br />
p.138.<br />
148
dc_145_10<br />
colo, -are materiam coitam stabilamve a liquida cribro secernere – szűr:<br />
Sic in nobis laici notant parvos defectus, in seipsis dissimulantes magna peccata, ut verum sit<br />
in eis dictum Domini, Mt. XXIII., quod colant culicem, parvi peccati in aliis, camelum autem,<br />
magni peccati in semetipsis, gluciuntur ( cf. Mt. 23,24: duces caeci excolantes culicem,<br />
camelum autem glutientes cf. etiam Mal. 3,3: colabit eos): Serm.Quinqu. 93 (p.200). Quod<br />
prefatus Philippus ... rectori ... altaris ... unam funtam cere, puta munde et colate ... dare ...<br />
debeat: 1425 Mon.episc.Zagr. VI p.193.<br />
colon vulg. animal domesticum apud Scythas – szkíta háziállat:<br />
Habent (sc. Scythae) … beluam albo corpore velocitatis eximie, … hunc 'colon' dicunt:<br />
BONF. I,1,197.<br />
colon –i n. (κω̃λον) gram.: parts sententiae – tagmondat:<br />
Sicut a grammaticis tria genera punctorum in prosa assignantur, scilicet coma, colon,<br />
periodus, sic similiter in musica ponuntur tria puncta sive distinctiones sub aliis licet<br />
nominibus, scilicet dyastema, systema et theleusis: Szalkai B,6.<br />
colona, -ae f. (colonna) uxor coloni v. femina censui et servitio obligata – jobbágyasszony:<br />
Et colonna unam vineam in promontorio Tapson <strong>ad</strong>iacentem (sc. habet): 1524 SMM 1981<br />
p.43.<br />
colorator, -oris m. pictor (?) – festő (?):<br />
Altare S[anc]tae Catherinae in ecclesia parochiali{s} s[anc]ti Egidii Anna, consors Amtheri<br />
coloratoris testata est pro imagin{a}e s[anc]tae Catherinae altari suo faciendo florenos auri<br />
VIII: 1476 Myskovszky, Bártfa I p.79.<br />
colurnus, -i m. ex virgis arborborum nucis avellanae factus – mogyoróvessző-:<br />
Subiicit Augustus: Praecingo vasa colurnis / orbibus et patulos praeparo rite lacus:<br />
IAN.PANN. Eleg. 34,13-14.<br />
combibo, -ere qui simul aliquo saepe bibit – ivócimbora:<br />
Respondit testis ... cum ipsis predictis fratribus fuisse laicos combibentes cum eisdem<br />
fratribus. 1518 Erdélyi, Register p.117; cf. Pais: A magyar ősvallás p.31.<br />
comercator, -oris m. socius mercatorum – kereskedőtárs:<br />
Ut moderni ... tricesimatores ... a Michaele prenotato suisque coetaneis, videlicet<br />
comercatoribus tricesimarum exactionem recipi ... sciant: 1436 Mon.Budapest III/2 p.271; cf.<br />
ibid. p.272: Nos ... presentes articulos ... pro antedicto Michaele ... suisque complicibus seu<br />
ceteris comercatoribus ex commissione ... imperialis maiestatis ... confectos sigilli nostri<br />
appressione studuimus communiri.<br />
comissatrix, -icis f. quae convivia saepe visitat – lakomázó (nő):<br />
Dicit enim Chrisostomus super Mattheum (ed.: ubi?), quod commessatrix aut vinolenta<br />
nunquam fuit (sc. S.Maria), non levis, non iocosa, non cantatrix, non turpium verborum<br />
auditrix, nunquam super virum erexit oculum, nec infixit aspectum: Serm.Quinqu. 57 (p.128).<br />
comitaneus vide commetaneus<br />
Comitanei ... item ... vicecomitanei ... item ... comprovinciales (sc. fassi sunt): 1454 CD Zichy<br />
XII p.240 = Dl 81176.<br />
149
dc_145_10<br />
comitantia, -ae f. comitatus – kíséret:<br />
Quando in vestras provincias ... Laurencium cum sua comitancia venire contingat: 1408<br />
Anal.Bolland. 1908 p.46; cf. etiam ’concomitantia’.<br />
commensalitas, -atis f. communio mensae – asztalközösség:<br />
Oblacio namque munerum et participacio sacre mense familiaritatem eis et fiduciam faciebant<br />
<strong>ad</strong> Deum, quoniam commensalitas est summa communio preter communionem causarum<br />
essendi, que sunt pater et mater et maxime efficiencia consocialiatis: Serm.Quinqu. 96<br />
(p.206).<br />
commestabilis, -is m. dignitas in curia regali Neapoli, quae ’connestable’ dicitur – udvari<br />
méltóság Nápolyban, connestable:<br />
L<strong>ad</strong>islaus … Albricum … magnum, ut aiunt, commestabilem creavit: BONF. III,2,265.<br />
commiserabilis, -e miserabilis – szánalmas:<br />
Spectata domini morte famulus … in profusum conversus fletum commiserabili vociferatione<br />
a cunctis spectatoribus lacrimas exigebat: BONF. III,2,113.<br />
commisereor, -eri condolere – részvéttel van, megkönyörül:<br />
Maternis lachrymis commiserti ... flumen ingenti tumultu concurrunt. VALENT.HADN. Mir.<br />
5 (p.70).<br />
commissaria, -ae f. iur.:officium, quo quis alicuius testamentum exsequitur – (végrendeleti)<br />
végrehajtóság:<br />
Cum nos sentencia ... contra priorem loci et conventus ... et Nicolaum ... commissarios<br />
testamentarios condam magistri Petri ... ac alios ... prioris ... in dicta commissaria colegas ...<br />
rite lata ... ipsos ... <strong>ad</strong> vos ... duxerimus remittendos: 1397 CD Croat. XVIII p.271.<br />
commissariatus, -us m. officium commissarii i. e. curatoris in ordine Minorum – ügyvivőség,<br />
ügyvivői hivatal:<br />
Quatenus dictum commissariatus officium suscipias susceptumque exerceas, … signanter<br />
autem assumpto tecum socio consolabili, fratre videlicet N. de T. sacerdote, <strong>ad</strong> dictas<br />
custodias et loca ipsarum proficisci debeas: 1514/1515-1525 LvtK 1972 p.259.<br />
communeralis vide commendabilis<br />
Tibi ... fratri Andree ordinis nostri ... propter communeralia ( sic ed., orig. [Dl 45585]:<br />
commendabilia) merita religiososque mores, quibus vidimus te decorari et apud nos per<br />
honestas ac religiosas ... sanctimoniales commendari, concedimus et conferimus auctoritate<br />
visitatoria officium capellano sanctimonialium: 1474 Veszpr.okl. II p.433.<br />
communicabilitas, -atis f. facultas communicandi – közölhetőség:<br />
Competit autem Filio Dei, ut dicatur lux. Primo propter speciositatem. … Secundo propter sui<br />
puritatem. Est enim emanacio quedam claritatis omnipotentis Dei sincera, Sap. VIIo. 3o<br />
propter sui communicabilitatem. Dionisius secundo Ecclesiastice ierarchie: ’Benefice semper<br />
intellectualibus visionibus divinum lumen est extentum’. Quarto, propter sui utilitatem:<br />
Serm.Quinqu. 54 (p.120).<br />
communicatim <strong>ad</strong>v. modo et via communicandi – közlés útján és módján:<br />
Hos articulos et positiones sive hunc libellum articulatum do, facio et exhibeo ego, magister<br />
150
Stephanus de Cegled ... narrative et dispositive ac communicatim et divisim aliasque omnibus<br />
melioribus modo, via, iure etc. in causa: c.1480 Veszpr.okl. II p.440.<br />
compactilis, -e (pons) <strong>ad</strong> tempus compositus, qui velociter compingitur – ponton (híd):<br />
In castris quoque <strong>ad</strong> sacram pylam, ubi regis erat tabernaculum fossa valloque munitum,<br />
pontes compactiles lignarii fabri efficere, testudines, vineas musculosque parare: BONF.<br />
IV,8,25.<br />
compacto, -are compacisci, componere, consentire – megállapodik:<br />
Quod postquam ipsa compactata fuerint ... roborata, nos ea firmabimus: 1436 Katona,<br />
Hist.crit. XII p.734. Quem (sc. furem) compactatum <strong>ad</strong> solucionem amiserunt: 1479<br />
Neumann, Bereg p.98.<br />
compactum, -i n. locut. ’ex compacto’ i.q. uti consentitum est – megállapodás szerint:<br />
Lodovici filia … Caroli imperatoris filio … ex compacto ita nupserat, ut etc.: BONF. III,1,38.<br />
Arcem ex compacto Pragensibus equites dedidere: BONF. III,2,421. Percussum ex compacto<br />
utrinque fedus: BONF. III,3,246. Inviolatum extare fedus, … ut utra prius domus regali stirpe<br />
masculove successore defecerit, ex altera regem accipere ex compacto cogatur: BONF.<br />
III,4,9. Ut seniorem Austrie principem Bohemi ex compacto regem in regia orbitate<br />
pronuncient: BONF. III,4,226. Quando rege Bohemie vita sine virili sobole defuncto ex<br />
compacto <strong>ad</strong> Austrie duces recurrere oportet: BONF. III,8,378. Dantur indutie et pactiones<br />
inter eos facte. … Ad prestitutum ex compacto tempus deditionem fecere: BONF. III,10,207.<br />
compassus, -us m. quod <strong>ad</strong> vestimenta liturgica pertinet – liturgikus ruha tartozéka:<br />
Item unum aliud (sc. humerale) de aurifrisio cum ceteris compassibus de serico rubei et viridi<br />
coloris: 1421-1425 Mon.episc.Zagr. VI p.197.<br />
compatrix, -icis f. quae per baptismum quasi alter mater factus est – komaasszony:<br />
Item nobiles domine, … compatrices ipsorum spuriorum … fassi sunt, quod cum ipse ipsos<br />
spurios <strong>ad</strong> baptismum portassent, … ibi plebanus dixisset: 'ego eos non baptizabo, ia<br />
spurie sunt: 1495 M.Sion 1863 p.311.<br />
competitrix, -icis f. femina, quae una postulat, aemula – vetélytársnő:<br />
Ne sanctissimum principem et Christiane reipublice tantopere salutarem competitricum<br />
criminibus incestari paciamur: Udis p.471.<br />
compilatio, -onis f. opus ex aliis scriptis compositum, summa -összeállítás, összefoglalás:<br />
Idem genralis ... ex dictis sanctorum patrum et ordinis privilegiis ac statutis capitulorum<br />
generalium ... edidit ... novam compilationem generalium statutorum: Chron. F.M.O. p.222.<br />
complacitas vide complicitas<br />
dc_145_10<br />
completivus, -a, -um finem <strong>ad</strong>ducens, perficiens – betöltő, beteljesítő:<br />
Fuerunt autem V in sua passione, scilicet prodicio dolosa, derisio maligna, percussio dura,<br />
conspucio immunda et occisio omnium precedencium completiva: Serm.Quinqu. 189 (p.387).<br />
complexionatus, -a, -um corpore bene compositus – jó testalkatú:<br />
Et decorus aspectu (sc. S.Dominicus) eciam dupliciter, scilicet propter naturam debite<br />
proporcionatam formatam, coloratam et conplexionatam. Dicitur enim fuisse homo decentis<br />
persone in qualitate stature et colore faciei: Serm.Quinqu. 70 (p.155); cf. MWb. II p.1082.<br />
151
dc_145_10<br />
complicatio, -onis f. (nisi mendum pro ’completiones’) cum res simul implicantur –<br />
(össze)bonyolódás:<br />
Exponit nobis Thomas filius Georgii de Thusergravi cum querela, quod licet Nicolaus et<br />
Dominicus de Warda in octavis festi Beati Iacobi apostoli proxime preteritis quoddam<br />
predium Geztwser appellatum, necnon piscinas Elethew Kathynathaua et Paptaua vocatas in<br />
dicto comitatu de Zabolcz existentes habitas per diversas complicaciones terminorum ipso<br />
exponenti pro tunc in expedicione exercituali contra Turcos anno proxime preterito facta<br />
existenti ab eodem reoptinuerint, et sibi ipsis statui facere procuraverint, tamen ... etc.: 1445<br />
Dl 62289; cf. C. Tóth, Szabolcs p.473.<br />
complicitas, -atis f. (per mendum forsan typographicum: complacitas) societas foeda<br />
(hereticorum) – bűnös szövetkezés (eretnekeké) : Commendantur autem in hac sacra visione<br />
tria privilegia Sancti Petri martiris, scilicet mundicia sincerissime castitatis, noticia<br />
serenissime veritatis, victoria perversissime complacitatis: Serm.Quinqu. 61 (p.134). Racione<br />
devicte conplicitatis dicitur habere coronam. Data est, inquid, ei corona, id est martirii<br />
remuneracio: Serm.Quinqu. 61 (p.135); cf. MWb. II p.1083.<br />
comploratio, -onis f. fletus ingens plurium hominum – nagy sírás, jajgatás:<br />
Nullus locus satis est tutus, ubique fuga et miseranda Christianorum comploratio: 1526 Acta<br />
Tom. VIII p.220.<br />
comploratus, -us m. fletus ingens plurium hominum – nagy sírás, jajgatás:<br />
E pagis et oppidis undique lugubres Ungari occurrebant, ultro miserabantur et comploratu filie<br />
generisque lacrimas augebant: BONF. III,3,353.<br />
complusculus, -a, -um aliquot nonnullus – néhány:<br />
Idem generosus vir, quamvis valde fortunata conditione (sic ed.) fuerat a Deo et natura<br />
locupletatus, tamen invidia quorundam complusculos sibi pepererat <strong>ad</strong>versarios:<br />
GREG.GYÖNGY. Vitae 85 (p.84).<br />
compositum, -i n. locut. ’ex composito’: uti consentitum est – megállapodás szerint:<br />
Qui quidem omnes <strong>ad</strong>versus Mariam coniurati Lodovici beneficio quondam … opibus<br />
excreverant. … Ex composito ceteros clam <strong>ad</strong>eunt: BONF. III,1,60. Quare <strong>ad</strong> prestitutum<br />
diem ex composito cuncta fiunt e sententiaque succedunt: BONF. III,4,239. Ad minutula …<br />
quaedam scientes … saepiuscule ex composito connivisse placuit: TAUR. Staur. epil. 2; locus<br />
s.v. ’conniveo’ allatus.<br />
compotiono, -are idem ac simul potiono – itat, italt be<strong>ad</strong>:<br />
Quin etiam et de calice suo divina benignitate nos compotionare dignatur (sc. Christus):<br />
BONF. I,5,56.<br />
compotior, -iri simul potiri et frui – együtt elnyer, megszerez, élvez:<br />
Nos nolentes ipsos cives … antiquis libertatibus … per vos quomodolibet destitui et<br />
defraudari, quin ymmo eosdem eisdem inconcusse volumus perfrui et inviolabiliter compotiri,<br />
vos presentibus diligenter requirimus, … quatenus etc.: 1445 Knauz, Tanács 28 4193<br />
compoto, -are simul potare – együtt iszik:<br />
Quod illi fratres … soliti fuissent frequentare tabernas et ibidem cum rusticis compotare: 1518<br />
Erdélyi, Register p.113. Quod iidem fratres visitassent tabernas, et ibi cum laicis conversati<br />
152
dc_145_10<br />
uissent compotando cum eisdem: Ibid. p.121. Testis ... respondit se scire ac vidisse et<br />
audivisse etiam ipsos fratres Augustinenses ... satis dissolute vixisse et vidisse aliquando<br />
eosdem fratres ... tam in oppido, quam extra illud in villis in tabernis, et ibi conversari<br />
compotari (sic) cum laicis, et uisse aliquando eosdem fratres ... inebriatos: Ibid. p.127.<br />
compunctivus, -a, -um quod animum commovit v. compungit – megindító, megható:<br />
Singulos <strong>ad</strong>hortabatur ... sacris meditationibus et lectionibus praesertim compunctivis<br />
insistere: GREG.GYÖNGY. Vitae 106 (p.96).<br />
computresco, -ere tabescere – elroth<strong>ad</strong>:<br />
Materia unccionis est oleum sanctum, quod est qu<strong>ad</strong>ruplex, scilicet gracie. Is. X.:<br />
’Computrescet iugum’ peccati (cf. Is. 10,27: computrescet jugum a facie olei). Misericordie.<br />
Eccles. IX.: ’Oleum de capite tuo’: Serm.Quinqu. 197 (p.404).<br />
concalcatio, -onis f. actus calcandi – taposás:<br />
Ipsam nobilem dominam … cum pectoribus equorum in terram detrudi facientes per<br />
concalcaciones equorum in tantum lesa fuisset, ut per ipsam lesionem filium abortivum<br />
procreasset: 1366 DRH-C XIII p.93.<br />
concalesco, -ere percalidum esse v. fieri (in imag.) – forró v. forróvá válik, izzik (kép.):<br />
Habent naturam ignis per amoris fervorem, quorum cor concaluerat (cf. Ps. 38,4: Concaluit<br />
cor meum) intra se, eciam in eis ardebat ignis caritatis: Serm.Quinqu. 152 (p.318).<br />
concapitularis, -e socius de capitulo – káptalani társ:<br />
Quod sive decanus noster benemeritus cum nostris concapitularibus istis omnibus duorum<br />
decanatuum colla sua submittent: 1526 Urkb.Kisd. p.180.<br />
concaptivus, -i m. qui simul cum aliis captivus est – fogolytárs:<br />
In signum apercionis misericordibus apertum est celum Ezechieli lugenti in medio<br />
concaptivorum, Ezech. Io ( cf. Ez. I,1: cum essem in medio captivorum), nam flere cum<br />
flentibus est actum conpassionis: Serm.Quinqu. 16 (p.51). Venerunt ... fratres nostri ... miserti<br />
duorum concaptivorum sacerdotum, ... ut supplicaremus etc.: 1525 M.Sion 1867 p.126.<br />
concenseo, -ere consentire – egyetért:<br />
Nos ipsius peticionem et suplicacionem iustam, legitimam et racionabilem concensentes<br />
(orig. [Df 260317]: cen{en}sentes [?]) et arbitrantes de consilio prelatorum, baronum et<br />
nobilium regni … terram … magistro Benedicto … donamus: 1304 CD And. I p.82; cf.<br />
Jakoblovics p.729.<br />
concessor, -oris m. qui aliquid laritur, donat – <strong>ad</strong>ományozó:<br />
Quod pridem nonnulli … nostri predecessores … iurium regalim … largiciones ac<br />
concessiones imperiales fecerunt et indulserunt, arbitrantes ipsi concessores predecessores<br />
nostri per hoc rempublicam <strong>ad</strong>augeri: 1412 Wenzel, Diósgyőr p.47 = Df 290201 fol. 40-42 et<br />
Df 287861 fol. 29-30, cf. Zsigm.Oklt. III,2080.<br />
conchristianus, -a, -um socius Christianus – kereszténytárs:<br />
Omnibus conchristianis salutem: s.1096 Urkb.Burgenland I p.19; cf. etiam Gombos I,42.<br />
concisus, -a, -um brevis – rövid:<br />
Eius oratio tarda, gravis et concisa multum ponderis habens et acrimonie: BONF. IV,9,266.<br />
153
dc_145_10<br />
concitate <strong>ad</strong>v. celeriter, velociter – gyorsan:<br />
Quam (sc. cervam venatores) cum concitatius per paludem insequi cepissent etc.: BONF.<br />
I,2,194.<br />
concluendo lege concludendo (GREG.GYÖNGY. Constit. p.128 [Rubr. LXXV]).<br />
concremator, -oris m. qui calcem cremat – mészégető:<br />
Item per Balthasarem castellanum misi concrematori cementi Zagrabiam flor. II: 1481<br />
Mon.civ.Zagr. XI p.265; cf. Item in octava Omnium Sanctorum misi concrematori cementi<br />
Zagrabiam sol. IIIc.: Ibid. p.267. Eodem die concrematori cementi, qui fuit Zagrabie, misi sol.<br />
IIc: 1482 Ibid. p.283; cf. etiam Lex.Lat. Iugosl. I p.267.<br />
concretivus, -a, -um quod roborat, auget – növelő, gyarapító, erősítő:<br />
Sed ipsa nobilitaretur et dignificaretur in rege <strong>ad</strong>eo, quod omnes concretivas denominationes<br />
communicaret: PELB.TEM. Pom.sanct.hiem. XV,H; locus allatus s.v. ’denominatio’.<br />
concretus, -a, -um quod manu tangi potest – kézzel fogható, konkrét:<br />
Omnes etiam spiritus vitales et substantie abstracte et concrete eorum desolationi et<br />
confusioni arridere videntur: GEORG.HUNG. p.344.<br />
concubitrix, -icis f. quae concumbit, <strong>ad</strong>ultera - parázna:<br />
Iurati assessores ... dominam Margaretham ... concubitricem cum Gregorio plebano, ...<br />
conpatre suo, ... eundem Gregorium plebanum publicum incendiarium ... nobis in eorum<br />
registro assignarunt: 1481 Tan.Borsa p.315; cf. Lex.Lat.Iugosl. I p.267.<br />
concumbens, -entis m. <strong>ad</strong>ulter, impudicus – parázna:<br />
Iidem iurati ... dominam Barbaram, relictam condam Alberti de Pathak concumbentem cum<br />
privigno suo et hospitam furum, relictam Emerici Fekethe ... et Annam, filiam eiusdem<br />
necatrices puerorum ex ipsa Anna maliciose genitorum, Michaelem Chyzar ... homicidam ...<br />
pro publicis ... malefactoribus et nocivis hominibus nobis in eorum registro assignarunt: 1481<br />
Tan.Borsa p.315.<br />
condescendentia, -ae f. indoles, proclivitas – hajlam, hajlandóság:<br />
Ut e<strong>ad</strong>em (sc. regia dignitas) suis fidelibus et subditis in hiis postulatis, que ipsorum<br />
augmentum honoris conspiciunt, benigna condescendentia gratiam conferat exauditionis:<br />
1398 Turul 1901 p.103 = Dl 50600.<br />
condescensualis, -e <strong>ad</strong> tributum pro possessione fidei praestandae causa usui acceptam<br />
solvendum pertinens – haszonbérleti, hűbéri:<br />
In casu autem, ubi nobis et ecclesie nostre predictam collectam condescensualem ante ipsum<br />
terminum solucionis exigere necesse fuerit, ... ipsi eandem extr<strong>ad</strong>are deberent: 1382/? Békefi,<br />
Szekszárd p.71-72.<br />
condictamen, -inis n. compositio, pactio – megegyezés, megállapodás:<br />
Magistro Petro Italo <strong>ad</strong> rationem condictaminis fl. X: 1520 TT 1911 p.79. Magistro Petro Italo<br />
iterum <strong>ad</strong> rationem condictaminis fl. VIII: Ibid. p.81. Magistro Petro Italo ex condictamine fl.<br />
III: Ibid. p.83. Iam ultra condictamen tulit fl. XXX: Ibid. p.83; cf. Aetas 1994/1, p.272 et<br />
ALMA 1996 p.75.<br />
154
dc_145_10<br />
condimentarius, -ii m. qui cum condimentis negotiatur – fűszerárus:<br />
Alexaander ... cum regina Cariae ... honoris causa missitaret <strong>ad</strong> eum obsonia et bellaria, per<br />
artifices et cocos abunde praeparata, meliores se habere dixit condimentarios (‘οψοποιούς), <strong>ad</strong><br />
prandia iter nocturnum, <strong>ad</strong> coenas vero parsimoniam prandiorum. IAN.PANN. Plut.dicta<br />
p.44.<br />
conexitas, -atis f. (connexitas) coniunctio, nexus – kapcsolat, kötelék:<br />
Quotiens (sic) honor et officium ab una r<strong>ad</strong>ice originem sortiuntur et eorum alterutrum ...<br />
contingit a reliquo declinare, consequens est oportunitate capta ob connexitatem nativam ipsa<br />
rei exigentia ydemptitati pristine restaurari: 1276 Veszpr.okl. I p.66 = DF 200030.<br />
conexus, -us m. (connexus) coniunctio, colligatio, nexus – kapcsolat, összeköttetés:<br />
Ex quibus (sc. sororibus) affinitatis suave vinculum sibi et prolibus generatis et generandis<br />
utrobique laudabiliter participando sortitur etiam sanguinis idemptitatem et connexum<br />
carnalem indissolubilem: 1416 CD Hung. X/5 p.682 = Df 265783.<br />
confectus, -us m. (Ital.: confetto) decoctum, condita – cukrozott gyümölcs, befőtt:<br />
Speculum magnum I. Mensa I. Nozolya I. In almario: Confectus in scatula modicum I. Anfora<br />
mazas I. Vitrum magnum de cristallo destructum I. Kupe de cristallo VI. Vitra simplicia IIII.<br />
Peccaria vitrea III: 1494 Dl 26076 fol. 3 r .<br />
confessive <strong>ad</strong>v. per confessionem – bevallás útján:<br />
Per eundem coram nobis confessive propositum extitit in hunc modum etc.: 1379 CD Croat.<br />
XVI p. 6.<br />
confluenta, -orum n. locus, ubi fluvii confluunt – összefolyás:<br />
Hi … cum inter Arabonem et Danubium <strong>ad</strong> confluenta castra locassent, a duabus se lateribus<br />
utroque amne tuebantur: BONF. I,9,183; cf. etiam LLMAeH s.v. 'confluentia': BONF. I,1,288,<br />
306; I,6,143.<br />
confragosus, -a, -um scruposus – rögös:<br />
Rex … post hec, cum via confragosa instaret et angusta, diviso exercitu <strong>ad</strong> inhibendos facilius<br />
… Turcorum incursus Hemum conscendere cepit: BONF. III,6,197.<br />
confremo, -ere simul vociferare – együtt ordít:<br />
Mox facto impetu omnes … regi manus iniiciunt, hostili more confrementes capiunt<br />
distrahuntque: BONF. III,2,187.<br />
congenitus, -a, -um qui x uno patre unaque matre genitus – édestestvér:<br />
Magister Gregorius ... Stephanum et Dominicum ... in universis suis iuribus ... tamquam<br />
fratres suos sibi ex utro[que] parente congenitos, uterinos et carnales veros heredes et<br />
successores effecisset: 1428/1432 Dreska, Pannonh. II p.254.<br />
conglobatio, -onis f. cum res conglobantur – összetorlódás:<br />
Quia a longis iam retroactis temporibus cis Civitatem nostram Posoniensem aqua Danubii per<br />
Arenae, et Arborum congeries et Conglobationes sic existit divisa, quod per navalem<br />
Transitum magna cum difficultate ipsa aqua Danubii potest transfretari (transscriptio<br />
diplomatis anni 1439 s.v. sequenti allati): 1498 CD Hung. XI p.224.<br />
conglomeratio, -onis f. a cum apes congregantur v. colliguntur: apium examen – rajzás,<br />
155
méhraj; b cum res conglobantur – összetorlódás:<br />
a Ut tales iobagiones nostri in tali nota reperti ... gregem porcorum aut apum<br />
conglomerationem ipsorum totalem cum porcis aut apibus absentatis amittant: 1422<br />
Zsigm.oklt. IX,1012. b Quia a longis iam retroactis temporibus cis civitatem nostram<br />
Posoniensem aqua Danubii per arenae et arborum congeries et conglomerationes sic extitit<br />
divisa, quod per navalem transitum magna cum difficultate ipsa aqua Danubii potest<br />
transfretari: 1439 CD Hung. XI p.222.<br />
congratulabundus, -a, -um simul congaudens v. laetans – közösen örvendező:<br />
Nondum Dravum amnem plane traiecerat, cum duo gnati congratulabundi obviam venere,<br />
idem ceteri fecere: BONF. II,10,62.<br />
congratulatum, -u supinum verbi ’congratulo’:<br />
Certatim populi collacrimantes ex insperata letitia congratulatum concurrebant: BONF.<br />
III,1,339. Frequentissimus hinc populus congratulatum occurrit: BONF. III,4,52. Quare<br />
congratulatum simul et hortatum legationes undique properabant: BONF. III,6,76.<br />
congregatrix, -icis f. quae congregat – összegyűjtő:<br />
Et omnia <strong>ad</strong> seipsam bonitas convertit, et princeps congregatrix est dispersorum, sicut<br />
principalis et vivificans divinitas: Serm.Quinqu. 38 (p.89).<br />
coniugatio, -onis f. coniugacio matrimonium, conubium – házasság:<br />
Proceres enim, quamvis ne quid illa novi moliretur, pro regina se omnino habituros<br />
predicabant et <strong>ad</strong> capiendum regem impellebant, nil tamen in pectore magis perhorrebant,<br />
quam ne in regali coniugacione succederet, ne tynnnicis Mathie moribus novum regem<br />
inficeret. Udis p.457. Quis denique faustissimam et fecundam virginis coniugacionem non<br />
indulserit: Udis p.465.<br />
connutrio, -ire simul nutrire – együtt nevel:<br />
Illa concubina est concupiscencia, que nobiscum connutritur a puericia nostra: Serm.Quinqu.<br />
156 (p.326). Et hoc dicitur bellum, quia caro nobiscum nascitur et vivit ut civis, et<br />
concupiscencia eius (ed.: Aristot. – ubi?) nobis connutritur: Serm.Quinqu. 157 (p.328).<br />
conpacienter vide conspatienter<br />
dc_145_10<br />
conrecto lege contrecto<br />
Remedia <strong>ad</strong>hibuit infirmis (sc. S.Elisabeth), velo proprii capitis tersit et manibus propriis<br />
conrectavit ( sic ed., corrigendum puto <strong>ad</strong> ’conrectavit’), licet ancille talia graviter<br />
tollerarent: Leg.sanct.Hung. p.28 r .<br />
conrector, -oris m. qui socius v. collega rectoris est – igazgatótárs:<br />
Idem … plebanus … loco sui vicarios seu conrectores ipsis civibus … civitatis nostrae invitis<br />
substituere possit nullo modo: 1435 Osváth, Kassa p.110.<br />
conscensor, -oris m. qui simul conscendunt – együtt mászó:<br />
Posidonius … refert … (sc. Mysos, Thraces et Getas) Deicolas et Capnobatas, id est fumi<br />
conscensores appellatos: BONF. I,1,134.<br />
conscolaris, -is m. socius in studiis v. scolis – iskolatárs:<br />
Quod ipse aliquando … cum certis aliis conscolaribus suis … cantasset in eodem monasterio<br />
156
missam: 1518 Erdélyi, Register p.116.<br />
dc_145_10<br />
conscriptor, -oris m. qui vota connumerat – szavazatszámláló:<br />
Tres fratres nostros ... eligo in scrutatores seu vota omnium <strong>ad</strong> tabulam accedencium<br />
receptores et conscriptores: GREG.GYÖNGY. Constit. p.71 (Rubr. IV). Ipsi scrutatores seu<br />
vota omnium eligencium receptores et conscriptores debent per se sedere a communitate<br />
segregati: Ibid. p.72 (Rubr. VI); cf. ibid. p.72: Qui scrutatores ... pre aliis omnibus primo vota<br />
sua separatim conscribant.<br />
consenior, -oris m. socius iurati v. consiliarii – esküdt- v. tanácsostárs:<br />
Recognoscimus ab honorabilibus dominis, seniore et consenioribus regalis fraternitatis<br />
recepisse […] florenos: 1519/? Wagner, Anal. II p.191.<br />
consideratus, -a, -um prudens, sapiens – bölcs, megfontolt:<br />
Contra vero Geysa longe consideratior faciliorem clivum prudentissime captat: BONF.<br />
II,3,123.<br />
consiliarius, -a, -um ubi consilium civitatis conventum agit – tanács-:<br />
In domo vestra consiliaria: 1524 Végh, Buda p.181 = Df 238121.<br />
consistentia, -ae f. (consistencia) compositio, transl.: dispositio bona, sanitas – berendezés,<br />
szerkezet, felépítés átv.: egészség:<br />
Luna continencie necessaria est et utilis ordinatis primo <strong>ad</strong> exemplum. ... Secundo <strong>ad</strong><br />
meritum. ... Tercio <strong>ad</strong> consistenciam corporis. Isidorus (cf. Isid. sent. 2,40,5) De summo bono:<br />
’Castitas est securitas mentis, sanitas corporis’: Serm.Quinqu. 193 (p.398).<br />
consocialitas, -atis f. condicio v. status socii v. sodalis – társaság:<br />
Oblacio namque munerum et participacio sacre mense familiaritatem eis et fiduciam faciebant<br />
<strong>ad</strong> Deum, quoniam commensalitas est summa communio preter communionem causarum<br />
essendi, que sunt pater et mater et maxime efficiencia consocialiatis: Serm.Quinqu. 96<br />
(p.206).<br />
consocietas, -atis f. confraternitas – testvérület, céh:<br />
Nunc ipsi carnifices simulcum consocietate eorum ab emptione et venditione piscium …<br />
penitus destituti forent: 1420/1514 Mon.Budapest III/1 p.51 = Df 286056; cf. etiam superius:<br />
consociorum … sew confraternitatis eorum, et inferius: simulcum tota consocietate sew<br />
confraternitate eorum. Quod fideles nostri ... magistri consocietatis et confraternitatis<br />
emptorum et venditorum piscium ... nostre exposuerunt maiestati, ... quod etc.: 1474/1514<br />
Budai mészárosok p.348.<br />
consolabilis, -e qui consolari potest – vígasztaló:<br />
Quatenus dictum commissariatus officium suscipias susceptumque exerceas, … signanter<br />
autem assumpto tecum socio consolabili, fratre videlicet N. de T. sacerdote, <strong>ad</strong> dictas<br />
custodias et loca ipsarum proficisci debeas: 1514/1515-1525 LvtK 1972 p.259. Sancia regina<br />
… consolabiles literas tunc ordini mittendo inter alia inseruit, quod etc.: Chron. F.M.O. p.219.<br />
consolativus, -a, -um qui consolat – vígasztaló:<br />
Ioannes … prior … cunctis … in necessitate positis erat consolativus amicus.<br />
GREG.GYÖNGY. Vitae 131 (p.112).<br />
157
dc_145_10<br />
conspatienter <strong>ad</strong>v. (conpacienter) spatium aequale conficiendo – azonos távolságot megtéve:<br />
Quas (sc. terram et vineam) prefati filii Emerici … eidem compacienter condescendendo sibi<br />
et per eum suis heredibus … dedisse[n]t.: [1324], 1360 CD And. II p.172; Jakoblovics p.729<br />
= Dl 2271.<br />
conspectus, -a, -um evidens, conspicuus – feltűnő, szembeötlő:<br />
Nam in maiestate regia eo conspectius ac gravius id vitium iure censetur, quo maior viri<br />
dignitas habetur: BONF. II,6,235.<br />
conspitio, -onis f. actio conspiciendi v. inquirendi – megtekintés, kivizsgálás:<br />
Michael ... produxit ... duos ex nobis iuratis et fratribus dilectis ipsam offensam conspitionem<br />
(sic ed., recte forsan: <strong>ad</strong> ipsam offensam conspiciendam ?): 1462 Zimmermann, Urkb. VI<br />
p.139.<br />
consputio, -onis f. actus sputis foedandi – leköpés:<br />
Fuerunt autem V in sua passione, scilicet prodicio dolosa, derisio maligna, percussio dura,<br />
conspucio immunda et occisio omnium precedencium completiva: Serm.Quinqu. 189 (p.387)<br />
cf inferius: Et conspuetur, quasi vilis. Serm.Quinqu. 6882<br />
constabilis, -e proprie: firmus; transl.: fidelis – tkp.: szilárd átv.: megbízható:<br />
Exemplum Diogenis (ed.: quis et ubi?) de porco, qui libencius wult esse in ceno, quam in<br />
pura aqua et constabili de bruco, quem si sepelias in rosis, interiit, si in stercore, reviviscit:<br />
Serm.Quinqu. 17 (p.54); cf. etiam MWb. II p.1620.<br />
constatuo, -are decernere, statuere – elhatároz, eldönt:<br />
Que (sc. puella) ... quoniam sabbatum erat, quando lumen recipere meruit, ipsum diem sabbati<br />
cunctis diebus vite sue constatuit ieiunare: Leg.Marg. 59 (p.709); cf. ’constituo’ II E.<br />
constellum vide consilium<br />
Rex … hodie, … nisi mutetur constellum ( sic ed., recte orig. [Dl 25643]: consilium), post<br />
prandium recedet: 1522 C. Tóth, Bátori p.39.<br />
constupratio, -onis f. actus stuprandi – megbecstelenítés, megerőszakolás:<br />
Sequenti die dixit (sc. B.Helena): ,,Non potui obtinere salutem clerico, quia magnum scelus<br />
fecerat in constupratione cuiusdam virginis”: Leg.Hel. 15 (p.712); cf. ALMA 1995 p.76.<br />
consularis, -e <strong>ad</strong> consulem pertinens – konzuli:<br />
Vandali … sub Stilicone magistro equitum consulari patricioque viro in Gallias<br />
transmigrarunt: BONF. I,2,173; cf. etiam ibid. I,1,86. Venale ius habent et decreta quedam<br />
consularia pro libidine interpretantur: BONF. IV,5,56. Papiliam Mnasonis viri consularis<br />
filiam Paulus Emilius uxorem duxit: Udis p.461.<br />
consultatus, -a, -um prudens – megfontolt:<br />
Ita tandem mihi persuasi, ut Batrachomyomachiam, hoc est ranarum murumque proelium tuae<br />
consultatissime Minervae exhilarandi gratia mitterem: BART.PANN. Ded. 2.<br />
consumptus, -us m. sumptus, impensa – költség:<br />
Ad idem consumptus fl. 6: 1485 Myskovszky, Bártfa I p.143.<br />
contabulatio, -onis f. pavimentum tignis opertum – deszkázott p<strong>ad</strong>lózat:<br />
158
dc_145_10<br />
Triclinia latissima habent abiegna contabulatione vestita: BONF. IV,5,25.<br />
contaminatio, -onis f. corruptio – beszennyezés:<br />
Hanc virgam liberavit Christus primo a contaminacione corporalis: Serm.Quinqu. 43 (p.100).<br />
contenebro, -are obumbrare – beárnyékol:<br />
Voluntatem meam dirigas illuminans animam meam, ne in aeterna morte peccatis<br />
contenebrata obdormiat, sed redempta tuo munere te per omnia collaudet et glorificet.<br />
GREG.GYÖNGY. Vitae 2 (p.36).<br />
conterminalitas, -atis f. fines termini – határ:<br />
(In oratione recta:) Inde per metas terreas v<strong>ad</strong>it versus orientem, ubi terras Usa terminatur et<br />
conterminalitatem ipsius recipit terra hospitum nostrorum de nova villa Zegligeth: [1258]<br />
1424 Fons 2005 p.360 = Dl 87978; cf. paulo superius: terminatur et ibi conterminium recipit<br />
terra Usa. Cf. ibid. in alio transscripto eiusdem privilegii, in oratione autem obliqua: Exinde<br />
vero similiter de meta in metam transeundo et conterminalitatem cum terra hospitum ipsius<br />
Bele regis de Nova Villa Zegligeth recipiendo ... conterminium terre ecclesie Wesprimiensis<br />
reciperet.<br />
contiguo <strong>ad</strong>v. (nisi mendum:) proxime – közvetlenül:<br />
Expost in dicto ordine vel ambitu superiori edificiorum quinque cameras invice (sic ed.)<br />
contiguo existentes annexas unacum toto cellario ... eiusdem totius domus: 1507 Végh, Buda<br />
p.146 = Df 238294.<br />
continenter constanter, perseveranter – állhatatosan, kitartóan:<br />
Lupus ... pro explorata sanctitate invitus pontificatu maximo donatus collegia sacerdotum<br />
continentissime gubernavit: BONF. I,4,236. Locus in Lexico nostro s.v. ’continenter’ allatus<br />
mendum typographicum habet, recte legitur in editione altera [Reg.Slov. I p.315, cf. Anj.Oklt.<br />
II,802] et in orig. (Df 227618): continentur, ergo non huc pertinet, interpretatio eius etiam<br />
delenda.<br />
continuator, -oris m. alicuius rei assidua exercitatio – folytatás, gyakori ismétlés:<br />
Quomodo nonnulli forent de medio vestri precipue in istis partibus … pauperum predatores et<br />
rapinarum continuatores, … qui etc.: 1450 Knauz, Tanács p.100.<br />
contoralitas, -atis f. (conthoralitas) nuptiae, matrimonium – házasság:<br />
Cum ipsius nupcie celebracio et conthoralitatis coniugium ex nostra benivola <strong>ad</strong>missione<br />
existat: 1343 Urkb.Burgenland V p.6 = CD Hung. IX/1 p.92.<br />
contornius, -ii n. (conthornius) non plene liquet, forsan i.q. duo arbores concretae (?) –<br />
összenővés:<br />
Quendam conthornium arborum pivi (recte: piri): 1422 Zsigm.oklt. IX,154 = Dl 75626.<br />
contractus, -a, -um complicatus – összekuporodott:<br />
Humilitatem eorum manifestat ingressio ... in illud ... vile diversorium, ubi virgo peperit<br />
filium suum primogenitum, ubi infinita maiestas membris contraccioribus stabulabat in medio<br />
duorum animalium, secundum Augustinum (ed.: Aug. –ubi?): Serm.Quinqu. 25 (p.68) , cf.<br />
etiam 13 (p.48) (= Sermo XVII in Epiphania I. Sancti Aurelii Augustini Hipponensis episcopi<br />
Operum supplementum I Ed. D.A.B. Caillau – D. B. Saint-Yves. Paris 1836, p.99).<br />
159
dc_145_10<br />
contrasisto, -ere resistere – ellenáll:<br />
Vaivoda noster ... gnaviter Turce contrasistit: BART.PANN. Epist. 4,5.<br />
contremo, -ere timere, metuere, concuti, commoveri – fél, remeg:<br />
Praesunt dominationes subiectis in gloria, / per hos claret, summi Dei quanta sint donaria, /<br />
cuius omnis creatura contremit imperia: GREG.GYÖNGY. Vitae 204 (p.157).<br />
controversor, -oris m. qui dissensionem, discordiam, iurgium sim. excitat – ellenző,<br />
patvarkodó:<br />
Quum nonnulli controversores, sacro sanctae orthodoxae fidei persequutores sese insultu,<br />
ausu temerario et superstitiose veritati evangelicae opponentes, vexilla perversitatis contra<br />
totius cleri et ecclesiae statum fere erigendo insurrexerant conspirati. 1436/? CD Hung. X/7<br />
p.811; cf. Demény p.60.<br />
contuto, -are v. contutor, -ari (in loco tuto) condere – (biztos helyen) elrejt:<br />
Sancti Dei … sic mundo fugitivi in antris et latibulis bestiarum et ferarum sunt contutati.<br />
VALENT.HADN. Mir. prol. 56; cf. MWb. II p.1799. Benedictus … prior … sciebat, quod …<br />
nec fortes auxiliarii poterunt <strong>ad</strong>iuvare, neque prudentes consiliarii responsum utile dare, nec<br />
libri doctorum consolari, nec aliqua substantia praetiosa liberare, neque aliquis locus secretus<br />
contutari. GREG.GYÖNGY. Vitae 187 (p.146).<br />
convaleo, -ere convenire – megfelel:<br />
Preter unum autem nullum equum habemus persone nostre convalentem: 1456 CD Zichy XII<br />
p.245 = Dl 81234.<br />
convallium, -ii n. vallis clausa – völgykatlan:<br />
In huius Ioannis literis habetur, quod <strong>ad</strong> montes, in quorum convallio dictum coenobium est<br />
fundatum, personaliter accedendo … totam terram … ecclesiae … donavit: [1410], 1522<br />
Doc.Paul. I p.2.<br />
convecto, -are comportare – összehord:<br />
Quibus mos erat maritimas merces, vinum et oleum convectare: BONF. I,6,77.<br />
conventualiter <strong>ad</strong>v. modo conventus, ut conventus – konvent módjára:<br />
Quod heremitae Sancti Pauli ... in quibusdam (sc. locis) XII conventualiter vivere et commode<br />
poterant sustentari: GREG.GYÖNGY. Vitae 50 (p.61).<br />
conventulus, -i m. parvus conventus – kis konvent:<br />
Spes … magna <strong>ad</strong> eundem … patrem est, quod ruentem conventulum et in structuris atque<br />
culturis … in melius deducet: 1521 Dipl.Sáros p.549.<br />
convertentia, -ae f. actus convertendi – megfordítás:<br />
Quia secundum Ambrosium Dominus est nomen omnipotencie, dicit enim respectu<br />
subiectorum. Quia dominus et servus sunt relativa. Et omnia relativa <strong>ad</strong> convertenciam<br />
dicuntur, ut servus domini servus et dominus servi dominus, secundum Aristotelem in<br />
Predicamentis: Serm.Quinqu. 7 (p.37).<br />
coofficio, -ere simul operam offerre – együtt szolgál:<br />
Ut in omnibus oblationibus … in missis … provenientibus rector ecclesiae habeat duas partes,<br />
tertia parte sororibus de conventu, si eidem coofficiant, remanente si autem non coofficiarent,<br />
160
dc_145_10<br />
ex tunc rector percipere debeat … integre: 1342 CD Hung. VIII/4 p.585 = Dl 3478.<br />
copa, -ae f. femina, quae saltando hospites delectat v. quae in taberna potum cibumque<br />
<strong>ad</strong>ministrat – táncosnő v. csaplárosné:<br />
Uti plures in Neapolitanis abacis Ungaricas, uti aiunt, copas, quam in Pannonicis numerare<br />
queas: Udis p.471.<br />
corbanum, -i n. arca pecuniaria, scrinium, theca – kassza, szekrény, láda:<br />
Graviter est increpandus, ab ingressu capituli … et <strong>ad</strong> corbanum capituli ponantur (sic)<br />
irremissibiliter: 1521 M.Sion 1866 p.250. Semper imponatur <strong>ad</strong> corbanum capituli pro<br />
expensis communibus: 1521 Ibid. p.255. Statim ipsum sigillum in pixidem seu corbanum<br />
ligneum cum diligentia imponatur: 1521 Ibid. p.326. Hebdom<strong>ad</strong>atim … canonici … <strong>ad</strong><br />
capitulum conveniant sub poena trium denariorum … irremissibiliter exigendorum et <strong>ad</strong><br />
corbanum capituli imponendorum: 1521 Ibid. p.259.<br />
corneus, -a, -um ex cornu factus – tülök-:<br />
Res mercimoniales, ... ut sunt fernicule, monilia, ... claviculi, setistra, pectines lignee aut<br />
cornee, specula etc.: 1436 Mon.Budapest III/2 p.272. E qu<strong>ad</strong>am aurea corona gemmis<br />
margaritisque distincta extensum est in altum brachium unum manus dextre scapulotenus et<br />
<strong>ad</strong> integrum armis tectum habens in palma tubam corneam: 1507-1508/XVI in. Turul 1891<br />
p.60. In quo (sc. scuto) duae tubae corneae sive buccinae venaticae in altum eriguntur: 1514/?<br />
Iványi, Teleki p.208 = Dl 86748; cf. ALMA 1995 p.77.<br />
cornicula, -ae f. cornix parva – kis varjú, varjacska:<br />
Exemplum Oracii in epistolis de cornicula et grege avium (cf. Hor. Epist. 1,3,18-20):<br />
Serm.Quinqu. 143 (p.298).<br />
corporalitas, -atis f. natura corporalis – testi mivolt:<br />
Qui (sc. Christus) post assumptionem fragilis humanae corporalitatis pro nostris reparandis<br />
incommodis vivificae crucis vexillum sua gloriosissima passione sanctificavit: 1408 CD<br />
Hung. X/4 p.683.<br />
correctibilis, -e castigans – fenyítő:<br />
Quod Paulus … predictum Stephanum … verbis correctibilibus de tali prolatione verborum<br />
suorum arguisset: 1325 TSz 1964 p.550.<br />
correctorius, -a, -um quo quid corrigitur – javító:<br />
Ex processu seu linea verborum in cancello et glosa correctorio elicuit (sic ed.) evidenter:<br />
1422 Zsigm.oklt. IX,496; recte orig. Dl 31406: Que quidem dies octava festi Beati Georgii ex<br />
processu seu linea verborum in cancello et glosa correctorio elicitur evidenter. Quidam ex<br />
ipsis ... spreto et parvipenso huiusmodi nostro iusto et correctorio mandato nedum redimere<br />
vellet (sc. calicem impignoratam): 1491/1508 M.Sion 1866 p.616.<br />
correpo, -ere irrepere, subrepere – becsúszik, becsusszan:<br />
Caesar ... cum pauperis olim / in tenuem solus cymbam correpsit Amyclae: IAN.PANN.<br />
Paneg. 3,2,261-262. Per confusionem formarum idem ac corripere – alakkeveredéssel:<br />
megfedd: Leo ... quorum turpissimam vitam verbis sepe correpserat: BONF. I,9,272; cf.<br />
corripuere: I,9,146 et corripuit: I,7,233, 238; I,8,273.<br />
corrigiatoria, -ae f. (corrigatoria) artificium corrigia v. lora parantium – szíjgyártó<br />
161
dc_145_10<br />
mesterség:<br />
Si quis artem corrigiatoriae (sic ed., recte forsan: corrigiatoriam?) gratia eruditionis accesserit;<br />
cf. superius (forsan ut <strong>ad</strong>i.): Adolescentum … si quis artium praeexpressarum dempta arte<br />
corrigatoria (sic ed.) eruditionis studio se annexerit: 1484 Zimmermann, Urkb. VII p.375.<br />
corrigiatus, -a, -um (corregiatus) corrigiis praeditus – szíjas:<br />
Item de cirotecis corregiatis, videlicet de Zamisch et bombacialibus semper tricesima pars ...<br />
debet solvi: 1436 Mon.Budapest III/2 272 3169<br />
corviger, -a, -um qui corvo pro insignibus utitur – címerként hollót viselő, 'hollós':<br />
Corviger extremum rex modo clausit iter (sc. Mathias Corvinus): GREG.GYÖNGY. Vitae<br />
179 (p.141).<br />
cothurnatus, -a, -um (Gr.: κόζορνος) cothurnis calceatus; transl.: elatus, tumidus –<br />
dagályos:<br />
Cuius nuperrime paucula carmina <strong>ad</strong> me misisti, quae quam Cecropidae cothurnata sint, erunt<br />
testes, qui perlegendi favorem nostro indulserint poetae: 1514 Anal.nova p.39.<br />
coturnix, -icis f. όρτυξ, avis species – fürj:<br />
Quidam enim similes sunt vipere, que occidit matrem in ortu suo, et catulo, qui cecus nascitur<br />
et genitorem non agnoscit, et pullis perdicum et coturnicum, qui statim nati deserunt matrem:<br />
Serm.Quinqu. 127 (p.268).<br />
couterinus, -a, -um ex e<strong>ad</strong>em matre natus – egy anya szülöttje:<br />
Quod duae illustrissimae sorores carnales et couterinae, una videlicet nostrae maiestati, et<br />
altera eidem ... palatino matrimoniali foedere legitime sunt copulatae: 1416 CD Hung. X/5<br />
p.682 = Df 265783. Sigismundus … rex … et … Nicolaus palatinus …nobiles et generosas<br />
Barbaram reginam et Annam … duas sorores carnales et couterinas … consortes habuere<br />
maritales: 1438 Katona, Hist.crit. XII p.849.<br />
crasse <strong>ad</strong>v. (grasse) spisse, dense; de impressione sigilli: graviter, profunde – vastagon; a<br />
pecsét esetében: erősen, mélyen:<br />
Abbatissa ... exhibuit nobis duas litteras, ... unam videlicet condam illustris principis<br />
Colomani, ... cuius sigillo certo (sic), quo vita comite utebatur, a tergo in qu<strong>ad</strong>am prestula<br />
pergamenea grasse impresso, cuius quidem littere medietas, videlicet pars anterior est scripta<br />
ex voluntate ... fundatoris ... monasterii litteris Grecis, alia autem medietas ... Latinis litteris<br />
est conscripta: 1393 Dipl.Hung.ant. I p.370; cf. MWb II p.1983.<br />
crepus, -a, -um incertum, dubius (?) – bizonytalan, kétes, fél-(?):<br />
Tempus autem producendi Luciferum est aurora, que est lux dubia tenebris amixta tenens<br />
convivium noctis et diei. Unde et crepum dicitur, id est dubium, et inde crepusculum:<br />
Serm.Quinqu. 76 (p.165).<br />
cribratio, -onis f. (cribracio) actus cribrandi – rostálás:<br />
Lu. XXII.: ’Sathan expetivit vos, ut cribraret vos’. Cribracio autem purgat triticum:<br />
Serm.Quinqu. 159 (p.332).<br />
cribrusta, -ae m. faber, qui cribrandi artificium exercet – rostás:<br />
Tylman carnifex super Hano cribrustam XXVII flor: 1395 Acta Cassov. p.91.<br />
162
dc_145_10<br />
crisos (χρυσός) vox Graeca: aurum – aranya:<br />
Sed istud aurum in quibusdam simulatur ut ypocritis, qui inde dicti sunt ypocrite, id est<br />
simulatores, quod sub specie auri, id est exterioris boni incedunt. Ab ypos, quod est sub, et<br />
crisos, quod est aurum. Serm.Quinqu.102 (p.216). Serm.Quinqu. 6889<br />
crocodillus, -i m. (cocodrillus) κροκόδιλος, animal quoddam reptile vivens in fluminibus,<br />
praesertim in Nilo – krokodil:<br />
Sed sicut quidam piscis, secundum Aristotelem (ed.: ubi?) De animalibus, intrat ventrem<br />
cocodrilli et perforat, sic Christus infernum et diabolum: Serm.Quinqu. 192 (p.395); cf. locum<br />
alterum allatum ex Iuvenali: Ibid. 127 (p.267).<br />
Cruciti, -orum m. ( nisi mendum pro ’cruciati’) miles v. socius religiosi ordinis equestris -<br />
keresztes lovagrend tagja:<br />
O quantus erat tunc luctus non solum fratrum ordinis presentium et sororum, sed etiam<br />
aliorum multorum usque diem sepulture sue convenientium, donec defunctionis sue die quarto<br />
per manus dictorum venerabilium patrum archiepiscopi et episcopi, presentibus karissimis<br />
fratribus religiosis Minoribus, Premonstratensibus, Crucitis, plebanis et secularium virorum ac<br />
mulierum, pauperum et nobilium multitudine permaxima Deum laudancium venerabile ipsius<br />
corpus cum reverentia et devocione debita sepulture fuit commendatum: Leg.Marg. 19<br />
(p.694).<br />
crudesco, -ere crudum fieri – kegyetlenné, véressé válik:<br />
Non illum aestivo dimovit Sirius astro, / non autumnali crudescens tempore morbus:<br />
IAN.PANN. Paneg. 3,2,239-240.<br />
cruminator, -oris m. qui crumenas conficit – erszénykészítő:<br />
Cuius quidem feneti a parte orientali fenetum Petri filii Augustini, a parte vero meridionali<br />
fenetum eiusdem Iohannis filii Iwanka, a parte occidentali fenetum Laurentii bursatoris seu<br />
cruminatoris, a parte septemtrionali iterum fenetum Petri filii Augustini ... dicitur vicinari:<br />
1418 Zsigm.oklt. VI,1622; cf. etiam ’eruginator’.<br />
culeus, -i m. (culleus) ( Gr.: κούλεος) uter v. sacculus utriculus ex corio factus – bőrzsák,<br />
tömlő: Qui ... e septem cardinalibus, quos Nucerie capi iusserat, quinque saccis involutos in<br />
mare demersit haud aliter atque parricidas, qui culleis insui et in profluentem demergi solent:<br />
BONF. III,1,36. Ii ... Ioannem ... ceperunt, in suis edibus in vincla coniecere, mox in abditis<br />
penetralibus variis cruciatibus afficere occepere, quibus tandem enectum culeoque insutum<br />
alligato gutturi lapide in Danubium clam demerserunt: BONF. III,4,23.<br />
cultilis, -e (nisi ’cortilis’ [i.e. <strong>ad</strong> curiam pertinens] legendum) de feminis, quae se ultra<br />
modum colunt: se exornans - cicomás:<br />
Unde Psalmus: ’Sanctum est templum tuum’, id est Maria, ’et ipsum est mirabile in equitate’,<br />
id est in iusticie operibus, non in cultilibus muliebribus, quoniam ut legitur in epistola<br />
Epifanii: ’Pannum proprii coloris non intinctum et amabat et ferebat’: Serm.Quinqu. 191<br />
(p.393).<br />
cultivatio, -onis f. cultura, actus agri colendi – (meg)művelés, művelés alá vetés:<br />
Nichilominus meliorationi etiam seu cultivationi territorii predicte possessionis Kowar …<br />
gratulantes colonis eiusdem possessionis Kowar … id annuimus, ut etc.: 1524 Reg.Strig.<br />
p.158.<br />
163
dc_145_10<br />
culullus, -i m. cantharus ansam habens – füles kancsó:<br />
Par erat, ut nostris biberes hac luce culullis: Anal.nova (Piso) p.409.<br />
cunctabiliter <strong>ad</strong>v. lente, tarde – késlekedve:<br />
Philosophus in Mor (ed.: quis et ubi?): Levitatis arguendus est, qui opus inchoatum<br />
cunctabiliter debito termino non includit: Serm.Quinqu. 75 (p.161).<br />
cunctate <strong>ad</strong>v. procrastinando, tarde – késlekedve, habozva:<br />
Contra Aetius patricius et Theodoricus longe cunctatius acies eduxere: BONF. I,4,117. Atila<br />
... nunc se cunctatius corripit agentes, nunc strenuos et animosos extollit: BONF. I,6,123.<br />
Quanto res cunctatius agebatur, tanto maior periculorum fiebat accessio: BONF. II,10,97.<br />
Subibat quandoque patrate penitentia crudelitatis, que iniectis furiis absterrebat hominem,<br />
neque fugiebat in agendis rebus cunctatius futura cuncta prospicere oportere, quando pro<br />
infectis facta haberi nequeunt: BONF. III,1,323. Que omnia cunctatius capere consilium<br />
cogebant: BONF. III,2,173. L<strong>ad</strong>islaus ... cunctatius patre longeque consultius res suas agebat:<br />
BONF. III,2,200. Expeditionem hanc ultro non accepi acceptamque idcirco cunctatius gessi,<br />
ut etc.: BONF. III,2,260. Hostes ... tantum hominum numerum in captivitatem plane<br />
contraxerant, ut cunctatius iter facere cogebatur (sc. dux Corvinus): BONF. III,5,36; cf. etiam<br />
locum s.v. ’cunctanter’ allatum [BONF. II,1,370]: cunctantius.<br />
cunctator, -is m. ut cognomen Q. Fabii Maximi: procrastinans – halogató:<br />
Quorum aetas Achilles alios bello, consilio Cunctatores ostendebat. BART.PANN. Gryllus<br />
ded. 4.<br />
cuneatus, -a, -um cunei formam habens – ék alakú v. formájú:<br />
Cuius scuti forma superne lata, <strong>ad</strong> imum cuneacior est, superficies eius plana et ceruleo colore<br />
tota intincta: 1514 Turul 1904 p.110.<br />
cupile, -is n. vox incertae notionis: quod aliquis cupit (?) – vágy (?):<br />
Romani incorruptum et sincera fide prestantem illius matrimonium existimarunt, que post<br />
deposite virginitatis cupile in publicum prodire non auderet, uno contenta matrimonio<br />
pudicicie corona donabatur: Udis p.472.<br />
cuppula, -ae f. vas v. poculum parvum – kis edény v. kegyely:<br />
Item habeo unam cuppulam more Italico factam cum tectura … deauratam, ymaginem<br />
desuper habentem et ammoveri, dum libet, possibilem: 1517 M.Sion 1866 p.335.<br />
cuprifodina, -ae f. locus, ubi aes cupri foditur – rézbánya:<br />
Simulcum silva nigra, aurifodinis, argentifodinis, ferrifodinis et signanter cuprifodinis in facie<br />
ipsius montis existentibus: 1423 Zsigm.oklt. X,1401; cf. s.v. ’cuprum’ formam per hyperbaton<br />
allatam: cupri … fodinam; cf. etiam voces ’aurifodina, argentifodina’ etc.<br />
curabilis, -e qui v. quod curari potest, sanabilis – gyógyítható:<br />
Cum idem baro suus, nomine Albricus banus de Chuchet prius vehementem multorum dierum<br />
langorem toto corpore fuisset inflatus et ydropicus publice teneretur, nec morbus esset ope<br />
medicorum curabilis: Leg.Marg. 58 (p.708).<br />
curriductor, -oris m. raedarius - kocsis:<br />
Nicolao Surdo curriductori dedi sol. L: 1481 Mon.civ.Zagr. XI p.261. Item ... ibidem in castro<br />
Martino curriductori de Iwanych dedi sol. IIc: Ibid. p.262. Item eodem die Martino<br />
164
dc_145_10<br />
curriductori domini sol. Ic: Ibid. p.266. Item ... in Dombro Iohanni Parvo curriductori dedi<br />
sol. L: Ibid. p.267.<br />
curriferalis, -e qui plaustrum v. raedam trahit - igás-:<br />
Quum domini … salvis semper equis curriferalibus, armis decenter et optime fulcitis … de<br />
civitate Iauriense … exivissent: 1452 Sz 1910 p.559.<br />
cursio, -onis f. cursus (litis) - (per)folyam:<br />
Partibus coram nobis comparentibus causam eandem sub forma plenarie cursionis <strong>ad</strong> octavas<br />
festi Epiphaniarum … duximus protelandam: 1465 TT 1898 p.582 = Dl 28527, ubi autem<br />
istae voces non plene videri possunt.<br />
cusa, -ae f. (nisi mendum pro 'excusa') causa <strong>ad</strong> recusandum prolata – kifogás:<br />
Quos … florenos idem … ipsi Hanoni … persolvere tenebitur omni sine cusa: 1395 Acta<br />
Cassov. p.90.<br />
custoditio, -onis f. actus custodiendi – védelmezés:<br />
Hic ... ingressus est ... triplicem civitatem, scilicet ecclesie, consciencie et patrie. ... Primam<br />
civitatem ingressus per fidei et sacramentorum suscepcionem. ... Secundam per diligentem sui<br />
custodicionem, quia conversatus est ante Deum cum omni consciencia bona. ... Terciam per<br />
internam par<strong>ad</strong>isi speculacionem: Serm.Quinqu. 38 (p.91). Unde et de mandatis sacrificiorum<br />
potest accipi illud Eccli. II.: ’Qui timent Dominum, custodient mandata illius’, et subdit<br />
causam custodicionis, timorem mortis, dicens etc.: Serm.Quinqu. 96 (p.206).<br />
custoditus, -a, -um defensus – védett:<br />
Pupilla ... est ... pars corporis parvissima. ... Est medius punctus oculi, in quo est vis videndi.<br />
... Est eciam pars corporis custoditissima. Omne enim animal claudit oculum ex natura:<br />
Serm.Quinqu. 85 (p.183).<br />
cygneus, -a, -um (Gr.: κύκνειος) in cognomine proprio: qui proprius oloris est – hattyúra<br />
jellemző:<br />
Lyska Booslaum interea regulum, cui Cygneo cognomen fuit, ... vi ceperat: BONF. III,2,422.<br />
Booslaus Cygneus sagitte vulnere saucius interiit: BONF. III,3,56.<br />
cyminopristes, -is m. (Gr.: κυμινοπριστης) nimium parcus, sordidus, tenax – fukar, zsugori:<br />
Quid nam sit, rogitas, cyminopristes? / Tu, Paule, es proprie cyminopristes: IAN.PANN.<br />
Epigr. 175,1-2.<br />
czotto, -are idem ac 'inczotthare': fimbriis ornare - rojtokkal díszít:<br />
Galea vero clipeo super tecta nigro, croceo colore subducta, impetiata undique et<br />
czottata erat coperta: 1411 Mon.herald. III p.13; cf. Turul 1908 p.26, Áldásy,, Címereslevelek<br />
II p.27, Zsigm.oklt. III,1056; in orig. (Dl 95026) propter malam conservationem textus<br />
examinari non potest. – Forsan huc pertinet: Iacobus ... dixit, quod vidit, quod habuit<br />
Georgius albi coloris czottata et cissa <strong>ad</strong> modum scolarium et quod Nicolaus detulit tunicam<br />
congruentem clericis: 1416 Df 239372 p.13; cf. etiam Zsigm.oklt. V,2299.<br />
dacus, -i m. (Hung.: dákos) species brevis ensis – rövid kard:<br />
D<br />
165
dc_145_10<br />
Gl<strong>ad</strong>ei III. Bicelli II. Dacus I. Bozdogan Turcales III: 1491 HtK 1891 p.552; cf. Lex.Hung.<br />
p.145 s.v. ’dákos’.<br />
damnabilitas, -atis f. natura, quae damnari potest – kárhozatos természet:<br />
Tertia mala mundi conditio (sic) est damnabilitatis, nam omnia mundalia vane occupant et<br />
postea damnant: Bárczi p.87 (OD 19.N).<br />
damnalis, -e detestandus – kárhozatos:<br />
O, ingratitudinis damnale vicium, res, inquam, ingrata, superis et terrenis infesta, heu, Deo et<br />
hominibus molesta res utique, qua lex humane nature confunditur!: 1422 Mon.episc.Zagr. VI<br />
p.71.<br />
damnidatio, -onis f. (damnidatum) damnum v. actio damnum inferendi – kár, károkozás:<br />
Estimata damnidatum (var. CD Hung. IX/7 p.694: dampnidatio, quae verbo etiam aptior est)<br />
extitit <strong>ad</strong> marcarum milia quinquaginta et ultra: 1277 Veszpr.okl. I p.77 = Df 283212; orig.<br />
propter malam conservationem non bene examinari potest.<br />
damnose <strong>ad</strong>v. modo damnando – elítélendő módon:<br />
Ubi autem decanus proventus ex malitia damnose comportaret aut damnum inferret etc.: 1521<br />
M.Sion 1866 p.322.<br />
dapinarium, -ii n. cena – étkezés:<br />
Si vera dicis, certum est apud me meumque gnatum perpetuum donari dapinarium.<br />
BART.PANN. Gryllus 88. Priusquam hoc loco abeatis, vos per Stygias paludes <strong>ad</strong>iurasso, pro<br />
perpetuo dapinario praestato fidem: BART.PANN. Gryllus 115.<br />
debitare lege debitori<br />
Ut ipse Simonii (sic) … tredecim florenos auri debitare obligaretur: 1476 Zimmermann, Urkb.<br />
VII p.108 = Dl 27059.<br />
decantatus, -a, -um cuius gest cantilenis in publicum prolata sunt – megénekelt:<br />
Quis enim ... avum illum tuum virum non tam corporis, quam animi viribus praepollentem ...<br />
veluti decantatissimum ex factis et stratagematibus praeclarissimis non declamet.<br />
BART.PANN. Gryllus ded. 5.<br />
decarchon, -ontos m. (Gr: δεκάρχων) vox Graeca: socius collegii decem virorum – a tizek<br />
testületének tagja:<br />
Romana respublica a duobus consulibus ... et prefecto urbis ... XIque tribunis ... regebatur,<br />
quorum magistratus decarchon Grece, Latine decemviratus dicebatur: BONF. I,10,257.<br />
decas, -<strong>ad</strong>is f. (δεκάς) opus, quod in decenos libros distribuitur – tíz könyvből álló egység:<br />
Rerum Ungaricarum dec<strong>ad</strong>es: BONF. tit. operis.<br />
decemlanceatus, -i m. (decem lanceatus)<br />
Ipsam possessionem … per ipsos … sub premisso conditionario servitio … in numero decem<br />
lanceatorum idem homo vester … statuisset: 1391 CD Hung. X/1 p.710; cf. ALMA 1995 p.79.<br />
decemperosnatus, -us m. condicio sive status vel ius seu collegium decem nobilium virorum,<br />
qui turmam cohortemve militum post rusticorum in Hungaria rebellium bellum civile<br />
impensis regiis tenere debent et propterea tributa regalia pro se exigi possunt – azon tíz<br />
166
dc_145_10<br />
birtokos testülete, aki a parasztháború után katonatartási jogot kapott:<br />
Ut, ex quo dictus Sigismundus de Lewa instar ceterorum dominorum banderiatorum, prefati<br />
vero Gaspar, L<strong>ad</strong>islaus et Franciscus Paxy iure decempersonatus, quibus scilicet racionibus<br />
iidem de bonis suis pro regni defensione gentes per se tenere debent, pecunias exercituales<br />
proxime preteritis subsidii de illis bonis in isto comitatu existentibus ... pro se ipsis exigi<br />
fecissent, vos colonos ipsorum exponencium in eisdem bonis commorantes <strong>ad</strong> iteratam<br />
solucionem cogere ... et damnificare non auderetis: 1520 Dl 23325; locus s. v. 'ius' allatus; cf.<br />
Decr.II.1518. 2 et Decr.1500. 21; Tringli p.93.<br />
decempersona, -ae m. (decem persona) qui privilegio decempersonatus gaudet –<br />
„tízszemély”:<br />
Illud autem aliud negocium de vestra do sive de fratribus illius in locum unius ex<br />
illis decem personis substituendis disposui et ita disposui, ut quoniam post datam litterarum<br />
vestre do egregius quondam Michael de Pakos periit, prout do<br />
vestram iam intellexisse puto, liberum erit vestre do vel fratribus illius in locum<br />
Martini Czobor vel in locum ipsius Michaelis de Pakos subintrare: 1515 Dl 89054.<br />
decemvir, -i m. socius consiliarius civitatis – városi tanácsos, tanácstag:<br />
L<strong>ad</strong>islaus, Vernerii filius ... duos ex decemviris, quos sibi infestissimos esse noverat, ...<br />
equorum caudis alligari iussit: BONF. II,9,196.<br />
decerptio, -onis f. actus aliquid demendi, abscidendi, extrahendi – elvétel, leszedés, elvitel:<br />
Que (sc. causa) inter ipsos … in decerptione segetum per equos, pecudes et pecora … in<br />
presentia regie maiestatis fuerat diutius ventilata: 1276 LtK 2004 p.74.<br />
decimatorius, -a, -um quod decimatoris id est collectoris decimarum est – tizedszedői:<br />
De decimis quoque exigendis legitime cautum. ... Rustici, qui decimatorium ministerium<br />
obeunt, immunes esse iubentur: BONF. IV,7,46.<br />
declaratorie <strong>ad</strong>v. per declarationem – nyilatkozva:<br />
Specialiter si molestamini a magistro Michale (sic) de Besded, canonico ecclesie Var<strong>ad</strong>iensis,<br />
quam mihi per Gregorium, familiarem meum declaratorie intimetis: 1448 TSz 1929 p.126 =<br />
Dl 80907.<br />
declinista, -ae m. discipulus, qui socios suos docet declinationem – felsőbbéves tanuló:<br />
Per manus Ipoliti de Wersemarth studentis ac decliniste Quinqueecclesiensis nati Ambrosii de<br />
Senthgwrgh ... in scola Quinqueecclesiensi: XV in. MNy 1927 p.35.<br />
decogito, -are cogitando invenire – kitalál, kigondol:<br />
Qui quidem quaedam (sic ed., recte forsan: qu<strong>ad</strong>am) astutia decogitata finxit etc.: 1464<br />
Zimmermann, Urkb. VI p.192.<br />
decoramentum, -i n. insigne, ornamentum, ornatus – jelvény, ék, ékesség:<br />
Signum seu effigiem draconis incurvati ... per nos ac fideles regni nostri barones et proceres ...<br />
publice portandam et ferendam eligimus, acceptamus et per modum societatis ac conformis<br />
decoramenti duximus (orig. [Dl 9470]: ducimus) induendum: 1408 CD Hung. X/4 p.684.<br />
decuplo, -are decies multiplicare – tízszeresen megsokszoroz:<br />
Quattuor e captis delectos millibus et si / bis duo vectarat iam decuplata Charon: Anal.nova<br />
(Piso) p.413.<br />
167
dc_145_10<br />
decuplus, -a, -um decies tantus - tízszeres:<br />
Quis ergo tante desolationis in decuple retributionis consolatione futura estimare digne poterit<br />
qualitatem?: GEORG.HUNG. p.342.<br />
decurius, -ii m. v. decuria, -ae f. legatus, nuntius (?) v. collegium decem nuntiorum (?) –<br />
követ, küldött (?) v. tíz fős küldöttség (?):<br />
Quo (sc. loco) postquam omnes optimates nobilesque convenere cum decuriis conventuum,<br />
quos comitatus appellant, ... Carolum regem creant: BONF. II,9,208.<br />
decursatio, -onis f. incursio, excursio – portya, portyázás:<br />
Quod infideles hostes de illis partibus … depraedationes et decursationes facere volunt: 1483<br />
Zimmermann, Urkb. VII p.340 = Df 246494.<br />
decurso, -are transire, praeterire, perire – eltelik, elmúlik:<br />
Quoniam plasmatis mundialis c<strong>ad</strong>uca condicio primitiva ex ipsa prothoplausti iactura labem<br />
contraxit realiter in posteritatis universe dispendium propagatam, ut r<strong>ad</strong>icalis insicio<br />
corruptele quatenus elumpmat et consumpmit nature virtutem humane sub motu perpetuo<br />
decursantem, catenus (sic. ed., recte orig. [Df 280274]: eatenus) tabescam (sic, recte forsan:<br />
tabescant) hominum opera manuum (desideratur: et ?) cum tempore delitescant: s.1235,<br />
XIV med. /1404 Koller, Quinqu. II p.87; cf. copiam anni 1404: Df 280274 ac Reg.Arp. 544.<br />
deducifacio, -ere portari v. vehi iubere – szállíttat:<br />
Item pulveres pixidarum (sic, recte: pixidum) de Sarwar deducifactarum cum vasculo I: 1524<br />
Dl 26331.<br />
deductor, -oris m. (nisi mendum pro ’deductio’) locator – telepítő:<br />
Item de deductoribus iobagionum nil exigatur: 1481 Kukuljevic, Jura I p.219.<br />
defector, -oris m. qui <strong>ad</strong> aliam deficit partem – elpártoló, pártütő:<br />
Exarchus ... gravi urbem obsidione cum Marisione Longobardorum duce, qui <strong>ad</strong> Romanas<br />
partes defecerat, circum ducit. Haud multis post diebus capta urbe Marisionem <strong>ad</strong> se<br />
deductum repentina defectorem morte intercepit: BONF. I,8,97. 5186<br />
defensus, -us m. (nisi mendum pro ’descensus’) custodia – őrizet:<br />
Ex quibus (sc. Tartaris) capti fuerunt duo et missi domino regi Ungariae, quos ego habui in<br />
defensu meo et ab ipsis didici nova: 1241/XIII CD Hung. IV/1 p.233; cf. earundem litterarum<br />
variantem alteram: LtK 1934 p.224: et ego diu eos habui in custodia mea.<br />
deferro, -are ferro munita – (meg)vasal, vas(abroncs)sal megerősít:<br />
L<strong>ad</strong>ula deferrata magna pulchra et alia parva: 1521 Entz, Gyulafehérvár p.186 = Dl<br />
82577.<br />
defiguro, -are depingere, picturā exprimere - megfest, festéssel ábrázol:<br />
Prout hoc in capite presencium litterarum Appellea manu defiguratum cernitur: 1514/XVI in.<br />
Df 282621 fol. 72 v ; cf. Turul 1891 p.63.<br />
definitorius, -a, -um (diffinitorius) ubi definitores ordinis S.Pauli consilium habent –<br />
tanácskozó-, ügyvivői:<br />
Ut ... universi vicarii seu diffinitores capituli illius anni ... hora cum sono campane signata <strong>ad</strong><br />
168
domum diffinitoriam congregentur: GREG.GYÖNGY. Constit. p.63. Prior generalis<br />
convocatis vicariis <strong>ad</strong> domum diffinitoriam eisdem verba consolatoria doceat:<br />
GREG.GYÖNGY. Dir. p.a,II r . Caepit ... construi sanctuarium ... una cum sacristia et domo<br />
definitoria <strong>ad</strong>mirandae pulchritudinis: GREG.GYÖNGY. Vitae 221 (p.168).<br />
definitorium, -ii n. (diffinitorium) collegium definitorum ordinis Praedicatorum – domonkos<br />
ügyvivői tetület:<br />
Praevia matura deliberatione in nostro diffinitorio praehabita dictos articulos acceptavimus:<br />
1474 Zimmermann, Urkb. VII p.29.<br />
defligo, -ere<br />
Nicholaus quidam ... cum quartanam per annum totum <strong>ad</strong>eo graviter passus esset, quod iam<br />
toto inflato corpore et morbum ydropicum iudicio medicorum sibi expavesceret imminere et<br />
ab eorundem procuracione deflictus <strong>ad</strong> suffragia sororis virginis Margarete se contulit<br />
vovendo, quod etc.: Leg.Marg. 50 (p.705).<br />
deflo, -are (difflo) flando dispellere – szétkerget, szétfúj:<br />
Cuius (sc. scuti) e vertice flos bicolor exurgit, ... qui in folia et uberrima quidem excrescens,<br />
confuso ordine scutum ipsum galeamque vento quasi difflatus undique exornat: 1514/XV in.<br />
Turul 1891 p.63. Galeam ... vento quasi deflatus undique flos ornat: 1520 Turul 1937 p.43.<br />
Flos quidem … quasi vento difflatus in diversum flectitur: 1520 Áldásy,, Címereslevelek II<br />
p.85.<br />
deformiter <strong>ad</strong>v. turpiter – csúfosan:<br />
Circa secundam exposicionem sciendum est, quot Christus passus fuit universaliter. ...<br />
Deformiter. Sap. II. (cf. Sap. 2,20): ’Morte turpissima condempnemus eum’. Crudeliter. ...<br />
Horribiliter etc.: Serm.Quinqu. 180 (p.372).<br />
defrango, -ere in partes frangere v. rumpere – széttör:<br />
Item aliud plenarium satis magnum … habetur, sed fragmentum in in (sic) inferiori margine et<br />
a sinistra latere defractum est: 1433 Mon.episc.Zagr. VI p.396.<br />
defugio, -ere evitare – elkerül:<br />
Quae pro te merito defugienda putem: IAN.PANN. Epigr. 213,8.<br />
dehortator, -oris m. qui aliquid dissu<strong>ad</strong>et – lebeszélő:<br />
Paganismi dehortator / meritis fit praedicator / dignus apostolicis: Holl, Novum genus 22-24<br />
(p.46).<br />
deiecto, -are deicere, demittere – levet, ledob:<br />
Equites ... insignia cuncta pro ara magna humi deiectarunt, veluti regis casu omnia sua<br />
trophea, signa partaque regna una corruerent: BONF. IV,8,238.<br />
deiformitas, -atis f. status et condicio eius, qui proprietates virtutesque Deo convenientes<br />
habet – isteni hasonlatosság:<br />
Congrue eciam conparantur (sc. apostoli Petrus et Paulus) flamme ignis, quia per hoc<br />
ostenditur primo maxima eorum deiformitas in assimilacione <strong>ad</strong> Christum. Quia sicut Christus<br />
lux est, ... sic et apostoli: Serm.Quinqu. 81 (p.176).<br />
deiunxit lege devinxit<br />
dc_145_10<br />
169
dc_145_10<br />
Que (sc.dilectio) eos ineffabili fraternalis amoris vinculo et affinitatis quoque federe iam<br />
illaqueavit atque deiunxit (sic ed.): 1519 SzSzB Szle 2006 p.349.<br />
delatus, -us m. actus portandi v. gestandi – viselés:<br />
Quod habitus delatu satis religiose incederent: GREG.GYÖNGY. Vitae 51 (p.61).<br />
deliciosus, -a, -um deliciarum plenus ( a de personis: luxuriosus, voluptuosus – ínyenc,<br />
kéjenc; b de rebus: iucundus, abundans – gyönyörűséges, örömteli, édes):<br />
a Et est domus ista (sc. Dei) speciosa intuentibus. ... Spaciosa inhabitantibus. ... Gaudiosa<br />
laudantibus. ... Deliciosa fruentibus. Ps. (cf. Ps. 35,9): ’Inebriabuntur ab ubertate ’: Serm.Quinqu. 169 (p.357). b ’Convivium’, inquam, ’pigwium’, id est omnium<br />
deliciarum, quas enim pigwes, id est deliciosi, ’convivium vindemie’, id est iocunditatis<br />
omnimodis, ’pigwium medulatorum’, id est internorum gaudiorum, ’vindemie defecate’, id<br />
est iocunditatis purissime sine amixcione fecis tristicie, Isa. XXV.(Is. 25,6): Serm.Quinqu. 2<br />
(p.27).<br />
delirus, -a, -um insanus, vecors – őrült, eszelős, tébolyult:<br />
Ut bacchantium mulierum exercitus, que a deliris quibusdam sacerdotibus ducerentur, armis<br />
omnino deleret (sc. praefectus): BONF. I,5,42. Quandoque sese colligens ne delira quidem<br />
eorum consilia reputabat eaque pensitans fortunam variam et insidiosam considerabat: BONF.<br />
I,6,272.<br />
demolesto, -are molestare, maledicere (mendum esse in manuscripto pro forma consueta<br />
'dehonestare' excludi non potest) – zaklat, gyaláz (nem kizárható, hogy elírás a szokásos<br />
'dehonestare' forma helyett).<br />
Quod ipse die sedis tempore sigillationis eundem multis verbis vituperiis et illicitis<br />
demolestasset in preiudicium eiusdem valde magnum: 1424 Dl 39929; cf. Zsigm.oklt. XI,256.<br />
demonialis, -e quod daemones inferunt – démoni:<br />
Et est dicendum <strong>ad</strong> primum, quod liberat a quatuor predictis hostibus et eorum bellis, scilicet<br />
a desideriis carnalibus. ... Ab insidiis demonialibus. Exo. XII. (cf. Ex. 12,23): ’Transivit<br />
Dominus percuciens Egyptios’, id est demones, ’et domos nostras’, id est sensus carnis et<br />
vires mentis liberans. A persecucionibus tyrannidalibus. ... A perturbacionibus fraternalibus:<br />
Serm.Quinqu. 157 (p.328).<br />
deosculatio, -onis f.<br />
Post humilem et debitam perpetu\ce me\ce fidelitatis, observationis, servitutis in gratiam<br />
vestrę sanctitatis commendationem beatorumque pedum eiusdem deosculationem: 1526<br />
Bessenyei, Lettere p.121.<br />
depeculor, -ari expilare, spoliare – ki- v. elrabol, zsákmányként elvesz:<br />
Cuius tu honorem aut famam depeculatus es?: 1522 Anal.nova p.490.<br />
deplaco, -are mitigare, reconciliare – kiengesztel:<br />
In presentiam iudicis supr<strong>ad</strong>icti tenebuntur comparere et eundem ambe partes deplacare: 1325<br />
M.Sion 1866 p.608.<br />
deplombatio, -onis f. actus plumbo obducendi – ólmozás:<br />
Pro deplombacione ollorum dedi etc.: 1520 EPhK 1903 p.472.<br />
170
dc_145_10<br />
deploratus, -a, -um quod deplorari debet - siralmas: Ad audienciam nostram ... pervenit<br />
inveniri quosdam deplorate consciencie clericos et presbiteros, ... qui humani generis inimico<br />
suggerente sectam illam Lutheranam ... predicare ... non erubescunt: 1526 Mon.eccl. I p.249.<br />
deprecator, -oris m. qui aliquid deprecaturi.e. oratione acquirit – kikönyörgő:<br />
Quem <strong>ad</strong> mtem vram et nuncium huius mee calamitatis et deprecatorem misi,<br />
supplicans etc.: 1526 Acta Tom. VIII p.192.<br />
derisibilis, -e qui contemnendo deridi i.e. ludibrio haberi potest – nevetséges:<br />
Exemplum Oracii in epistolis de cornicula et grege avium (cf. Hor. Epist. 1,3,18-20): ’Ne<br />
dum forte suas repetitum venerit olim grex avium plumas, moveat cornicula risum furtivis<br />
nudata coloribus’. Et iste decor est derisibilis, quia vanus. Prover. ultimo (cf. Prov. 31,30):<br />
’Fallax gracia et vana est pulchritudo’: Serm.Quinqu. 143 (p.298).<br />
derivus, -a, -um a certa norma discedens – elforduló, eltérő, (útról) letérő:<br />
Derivos ... et iuri rebeles <strong>ad</strong> iuris tramitem invitare iudicibus maximum existit indicium<br />
pietatis: 1366 DRH-C XIII p.103.<br />
descriptive <strong>ad</strong>v. cum enumeratione – felsorolva:<br />
Bona et res monasterii Beati Egidii de Simigio sunt in inventario ipsius monasterii revisa et<br />
omnia in eodem inventario descriptive contenta sane reperta: 1508 MKSz 1881 p.292.<br />
desedeo, -ere habitandi causa occupare – megszáll:<br />
Quia ... homines Zegedienses ... quandam porcionem eciam possessionariam ipsius<br />
possessionis ... sub nomine ipsius civitatis desedissent et desedere fecissent: 1485 Érszegi,<br />
Szeged p.31.<br />
desiccatio, -onis f. (desiccacionem) actus arefaciendi v. exsiccandi – kiszárítás, szikkasztás:<br />
Per hoc autem, quod Dominus continenciam clericalem comparat sali, ostendit primo in nobis<br />
efficaciam continencie. Sal enim habet virtutem conservativam per desiccacionem et<br />
constriccionem: Serm.Quinqu. 93 (p.200).<br />
desperis lege despersis<br />
Cuius (sc. galeae) cono lilium hianti simili extat, quod suis flosculis e r<strong>ad</strong>ice desperis<br />
insigmia ipsa forinsecus decorare videtur: 1517/XVIII Turul 1942 p.76.<br />
despicabilis, -e qui sperni, contemni potest – lenézett, alábecsült:<br />
Sic et paciencia martirum in morte sua visa fuit despicabilis, sed invenitur <strong>ad</strong> gloriam in<br />
tempore retribucionis. Et hoc est, quod dicunt ipsi mali. Sap. V. (cf. Sap. 5,3—5): „Hii sunt,<br />
quos habuimus aliquando in derisum” etc.: Serm.Quinqu. 165 (p.349). Non despicientes eius<br />
despicabilem personam: GREG.GYÖNGY. Vitae 132 (p.112).<br />
despicor, -ari despicere, contemnere – lenéz, megvet:<br />
Vobis accidit, ut infandi carceris prefecturam sortiti eternam pre ceteris infamiam despicatam<br />
habueritis: BONF. III,2,209. Ille autem, quamvis ex his nonnullos limis oculis despicaretur,<br />
repentinam illorum mutationem ... demiratus tamen victus ista respondit a ceterorum<br />
pontificum ... consulto nunquam dissensurum: BONF. IV,3,56. Regina cum non solum<br />
regnum, sed urbana quoque Cracovie insano tumultu ex arce fluctuare despicaretur etc.:<br />
BONF. IV,3,164.<br />
171
dc_145_10<br />
despotes, -is m. princeps Rascie – szerb despota:<br />
Petrus ... materne hereditatis iure despotes Romanie ... cognominatus est: BONF. II,9,62; cf.<br />
etiam III,5,81, 88, 338, 361, 395; III,6, 4, 9, 12, 21, 23, 27, 41, 44, 60, 61, 66, 89, 111, 115.<br />
Frequentavit quoque illius aulam Georgius superioris Mysie princeps, quem despotem<br />
nominant: BONF. III,3,192. Despotes Georgius provincie regulus ... in Ungariam emigravit:<br />
BONF. III,4,84. Despotes Georgius Mysia a Turcis exactus Ragusium se receperat: BONF.<br />
III,5,16. Corvinus et despotes cum suis copiis veniendo regia castra unius diei itinere<br />
precedebant: BONF. III,6,391. Corvinus ... mox per Rasciam retrocessit et captivis despoti<br />
dono datis ovans Budam rediit: BONF. III,7,192. Ea regem tempestate ii proceres<br />
sequebantur: ... Maior Blasius, Paulus Chinis, Lupus despotes etc.: BONF. IV,2,87. Cum<br />
Stephanus ... Lupusque despotes in bello ... se optime gesserint: BONF. IV,2,267. Cum multi<br />
e proceribus ... in bello ... sese optime gessissent, ... imprimis Stephanus ... comes, Paulus<br />
despotes etc.: BONF. IV,3,252. Lupus quoque despotes indomiti quidem roboris et<br />
constantie: BONF. IV,5,12. Despotes, cui a lupo cognomen erat, ... prelium cum hoste<br />
haudquaquam conserendum esse censuit: BONF. IV,6,175. Paulus Cinisius, despotes, Petrus<br />
Dochius ceterique illius ore proceres occurrere in campum (sc. Turco): BONF. IV,6,181; cf.<br />
ibid. 182: Cum in dextro cornu Paulus presideret ac in levo despotes. Despotes autem et<br />
Kyshorvatus in inferiore Pannonia ob levitatem ingenii novis rebus cum vicinis studuerunt:<br />
BONF. V,1,128; cf. etiam V,2,13; IV,6,228 et formas alias: BONF. IV,9,108: despotus;<br />
BONF. IV,1,115: Rascie despotam; BONF. IV,3,267: despotam egenum; BONF. IV,4,16:<br />
cum despota; BONF. IV,8,161: cum Peloponnensi despota. Vide etiam s.v. ’despota,<br />
despotus’.<br />
destringo, -ere (gl<strong>ad</strong>ium) extrahere – (kardot) kiránt:<br />
Qui demissa barba ... supra illius viri caput destrictis ensibus <strong>ad</strong>stabant: BONF. I,7,37. Quare,<br />
cum in eum unus gl<strong>ad</strong>ium destringeret, ut ultimo miserum supplicio afficeret, elata continuo<br />
dextra carnificis riguit: BONF. I,8,52. Recusat Alahis, quia Michaelem archangelum supra<br />
pila hostium destricto ense infestum sibi videre videbatur: BONF. I,8,271. Hi ... ea (sc. capita<br />
Chunorum) cucurbitarum more destrictis gl<strong>ad</strong>iis plane diffringunt: BONF. II,3,126. Vide<br />
etiam locum s.v. ’distringo 4’ allatum: BONF. I,8,31: districto gl<strong>ad</strong>io.<br />
desuessio, -onis f. actus desuescendi v. aliquem a consuetudine aliqua avertendi –<br />
leszoktatás, elszoktatás:<br />
Per quosdam reginalis corone emulos, ut eundem (sc. iuvenem curiae reginae) a nostro<br />
servitio et fidelitate nobis inpendenda variis gravaminibus quoartando possent removere, in<br />
desuessionem nostri nominis et honoris ipsius, omnibus bonis suis mobilibus et immobilibus<br />
enormiter spoliarunt (sic): 1290 Reg.duc. p.154 = Df 254714.<br />
desultorius, -a, -um certamini equestri aptus – verseny-:<br />
L<strong>ad</strong>islaus, ... Mathie regis consobrinus rege cum senatu ac universorum procerum comitatu<br />
convivio imprimis splendido excepto atque argenteo poculo insane magnitudinis et equis<br />
pernicibus ac desultoriis nonnullisque aliis muneribus ... rege donato ... mirifice omnium sibi<br />
studia voluntatesque devinxit: BONF. V,3,118.<br />
detondeo, -ere recidere, tondere – lenyír:<br />
Qui in Petri basilica barba crinibusque detonsis fidelis obsequii iuramento ... <strong>ad</strong>acti sunt:<br />
BONF. I,9,99.<br />
detratrix, -icis f. quae calumniat, vituperat, obtrectat – becsmérlő, rágalmazó, szidalmazó:<br />
Legitur de mendose confitentibus, quod quaedam sanctimonialis coepit in confessione se<br />
172
dc_145_10<br />
superflue excusare dicens: „Gratiose pater, ego sum multum criminosa, inconstans, rixosa,<br />
impudica, indevota, detratrix” etc.: Bárczi p.57 (OD 39,S).<br />
detrimento, -are damnum inferre; pass.: damno affici – kárt okoz; szenv.: kárt szenved:<br />
Ecclesia Wesprimiensis ... iuribus ... detrimentata, defraudata, enervata, exhausta et minorata<br />
(sc. fuit): 1417 Veszpr.okl. I p.193.<br />
detrimentosus, -a, -um<br />
Quod si fieret, plane nobis et huic regno sacraeque coronae nostrae valde detrimentosum<br />
foret: 1508 Veress, Acta p.97. Quae (sc. condiciones) quales futurae sint et quantum rei<br />
publicae detrimentosae, facile unusquisque potest considerare. BROD. Or. 92 (p.72).<br />
devintio, -onis f. (devincio) actus superandi – legyőzés:<br />
Cuius gloriosa viduitas describitur Iudith XV o (cf. Iudith 15,10-11): „Tu gloria Ierusalem”, id<br />
est patrie celestis, „tu leticia Israel”, id est ecclesie militantis, „tu honorificencia populi<br />
nostri”, scilicet gentis Hungarice, „quia fecisti viriliter”, in devincione hostis, „et confortatum<br />
est cor tuum”: Serm.Quinqu. 140 (p.292); locus autem allatus est de editione priore (Békefi,<br />
Pécs p.115) cum alia lectione s. v. ’devictio.<br />
devoco, -are vocare, trahere – von, húz, ránt:<br />
Quanquam vix credibile multis videbatur palatinum ... eo vesanie progressurum, ut res suas<br />
integras cum Laurentii perditis afflictisque miscere et inclinato profligatoque bello se<br />
fortunasque suas omnes in apertum periculum devocare vellet: BONF. V,2,2. Rex ... se ...<br />
tante cause nullo modo defuturum, sed caput etiam suum, si opus fuerit, in dubium<br />
devocaturum affirmat: BONF. V,4,84.<br />
devorator, -oris m. qui omnia consumit conficitque – (fel)emésztő, (el)pusztító:<br />
Et istius amici alius est falsus, alius verus. De falso Eccli. XXXVII. (cf. Eccli. 37,1): „Est<br />
amicus solo nomine amicus”. Et iste est deceptor. ... Devorator. Eccli. VI o (cf. Eccli. 6,10):<br />
„Est amicus socius mense.” Eccli. XIII (cf. Eccli. 13,6): „Si habes, convivet tecum, donec<br />
exinaniat te”. Corruptor. etc.: Serm.Quinqu. 78 (p.168).<br />
devotizo, -are obsequium v. devotionem praestare – hódol:<br />
Nos autem, fratres minores habemus ante locum crucifisionis altare pulchrum in monte<br />
Calvarie et sepenumero ibi missam dicimus, ... ac in die Parasceves totum officium diei<br />
ibidem solenniter persolvimus ac tota illa die ibidem devotizamus: GABR.PECHW. p.IV r ; cf.<br />
ibid. p.IV v : fratres omnes erant in templo facientes suas devotiones.<br />
di<strong>ad</strong>ematicus, -a, -um corona ornatus – koronás:<br />
Cuius (sc. Ioannis) valetudine ... a capturae nexibus tuebatur clerus ... et in pacis nidulo<br />
lactabatur parvulus, heu rupturae patuit di<strong>ad</strong>ematicus capitis ornatus: 1476 Kovachich,<br />
Scriptores II p.4; cf. etiam Form.styli p.XII et Df 283678 p.214-217; Kulcsár, Inventarium s.v.<br />
’Huny<strong>ad</strong>i János.’<br />
diaeticus, -a,-um inediam indicens – diétás:<br />
Sunt autem tres species medicacionum artis, secundum Isidorum, scilicet dieticum,<br />
cirurgicum et farmaceuticum ( cf. Isid. Etym. 4,9,2: Sunt autem omni curationi species tres:<br />
primum genus diaeticum, secundum pharmaceuticum, tertium chirurgicum): Serm.Quinqu.<br />
129 (p.273).<br />
173
dc_145_10<br />
diaeto, -are (Gr.: δίαιτα) inediam rationemque victus alicui indicere – diétát rendel:<br />
Sancti ergo predicatores dietant per precepta et prohibiciones, quasi hoc comedas, scilicet<br />
olera et legumina, hoc non, scilicet carnes et piguia: Serm.Quinqu. 129 (p.273).<br />
diametraliter per lineam rectam, quae orbem in partes duas aequales dividit, i. e.<br />
diagonalem v. diametralem – átlósan, átellenben:<br />
Vir ... sapiens ... de Luna dicit, quod ipsa est luminare, quod minuitur in consummacione, ...<br />
quando est in gr<strong>ad</strong>u XV o diametraliter opposita Soli: Serm.Quinqu. 46 (p.105).<br />
diaphanitas, -atis f. (Gr.: διαφανής) (diafanitas) status perlucidus v. condicio translucida,<br />
perspicuitas – áttetszőség:<br />
Et est una causa, quoniam aqua racione diafanitatis sue, cum sit transparens et pervia lumen,<br />
habet aliquid de lumine: Serm.Quinqu. 27 (p.71); cf. Lex.Lat.Pol. III p.495.<br />
diaphanus, -a, -um (Gr.: διαφανής) (diafanus) perlucidus – áttetsző:<br />
Est enim pupilla pars corporis purissima, quia constat et conponitur ex humore cristallino, qui<br />
est purus, albus, lucidus, clarus, parvus et diafanus: Serm.Quinqu. 85 (p.183); cf. Lex.Lat.Pol.<br />
III p.495.<br />
diarcha, -ae m. socius collegaque principis, qui una cum altero principatum gubernat –<br />
részesfejedelem, fejedelemtárs:<br />
Corr<strong>ad</strong>us, Moravie diarcha Leopoldum sepe litteris <strong>ad</strong>monuerat, ... inhiberet iniurias etc.:<br />
BONF. II,3,182.<br />
diarium, -ii n. victus diurnus – napi ellátmány:<br />
Tunc pro illis superfluis hastis sibi diarium in vulgo ’obroti’ more regni Poloniae debeatur:<br />
1383/? CD Hung. X/1 p.97; cf. Lex.Lat.Pol. III p.496-497.<br />
dicacitas, -atis f. natura dicax v. deridens – gúnyorosság, élces természet:<br />
Nulla in <strong>ad</strong>olescente dicacitas, nulla petulantia deprehenditur: BONF. IV,2,222.<br />
dicatus, -a, -um alicui dedicatus, devotus – vkinek szentelt, felajánlott:<br />
Quanam causa potius dextra, quam caput et cor Deo dicatissimum se a carie vendicare debuit,<br />
nempe, quia dextera pietatis et misericordie fuerat, que ... eleemosynam quotidie erogabat:<br />
BONF. II,2,394.<br />
dictamnus, -i f. (Gr.: δίκταμνον) dictamnus albus L., herba quaedam, quae in insula Creta<br />
crevit cuique vis medicamenti attributa fuit – Krétán termő gyógynövény: szarvasgyökér,<br />
ezerjó:<br />
Dicit enim Isi, quod dictamnus herba ab ipsis prodita est, que tante potencie est, ut<br />
hinnuli sagitta percussi eius pabulo ferrum a corpore eiciant ( cf. Isid. etym. 17,9,29: Dicta<br />
mons Cretae, ex quo dictamnum herba nomen accepit., propter quam apud Vergilium ... cerva<br />
vulnerata saltus peragrat Dictaeos. Tante enim potentiae estut ferrum a corpore expellat,<br />
sagittas excutiat, unde et eius pabulo ferae percussae sagittas a corpore inhaerentes eiciunt):<br />
Serm.Quinqu. 66 (p.143); cf. Stirling, Lex.herb. II p.198-199.<br />
dictor, -oris m. dicens, loquens – szóló, beszélő:<br />
Et dictores aliter glisco enodari, ut hoc de me probaverit: 1469 Zimmermann, Urkb. VI p.399<br />
= Df 244941.<br />
174
dc_145_10<br />
dictu, -um ut supinum verbi ’dico’:<br />
Sed illud dictu perquam <strong>ad</strong>mirabile nequaquam pretermittendum: BONF. I,8,183.<br />
dierecta <strong>ad</strong>v. recto itinere – egyenesen:<br />
Sed eccum parasitum! ... Coenam venatur hem, probe dierecta <strong>ad</strong> nos sibi iter sumpsit.<br />
BART.PANN. Gryllus 62.<br />
diesco, -ere illucesco – hajnalodik:<br />
Quod ipsi ... pro remedio animarum suarum ... unam missam in ecclesia Sancti Laurentii<br />
martyris ... mane in aurora sive diescente per unum idoneum presbiterum ... singulis diebus ...<br />
decantandum (sic ed.) ... ordinassent: 1419 CD Hung. X/6 p.246 = Df 239409; cf. etiam<br />
Zsigm.oklt. VII,757.<br />
dietenus <strong>ad</strong>v. in dies – napról napra:<br />
Quidam ... sutor infirmitatem oculorum incurrerat, quia dietenus invalesceret (sc. infirmitas)<br />
oculis omnino consumptis locisque oculorum penitus vacuis remanentibus, tandem utroque<br />
oculo orbatus excecatus est. VALENT.HADN. Mir. 3 (p.66); cf. etiam alios locos allatos s.v.<br />
’dies’.<br />
diffamia, -ae f. (difamia) dedecus, infamia – gyalázat:<br />
Quomodo ... fratres ... sui ... horrendo incestuoso scelere ipsum diffamassent ... timeretque<br />
idem, ... ne per huiusmodi difamiam (ed.: így, i.e. sic) iidem nobiles sibi ... calumpniose<br />
nocere possint: 1449 Knauz, Tanács p.87.<br />
difractio, -onis f. (diffractio) ruptio, fissura, rima – repedés, törés, rés:<br />
Quomodo ipsi ... semper in rupturis et diffractionibus, quae ipsi ponti quandocumque<br />
contigissent, reformassent: 1439 Katona, Hist.crit. XII p.918.<br />
digitale, -is digiti munimentum – gyűszű:<br />
Si quis ducens res mercimoniales, que diverse maneriei et conditionis existant, ut sunt<br />
fernicule, monilia, ... ligamina, ... digitalia videlicet ’Vingerhut’ et alia ceteris mercibus<br />
similia, ... ex rebus prenominatis debent solvi boni duo grossi: 1436 Mon.Budapest III/2<br />
p.272; cf. ’digitalis’.<br />
digressorius, -a, -um a narrationis tenore excurrens – elkalandozó:<br />
Sed de his hactenus, que veluti digressoria narratione retulimus: BONF. I,10,235.<br />
dilato <strong>ad</strong>v.differendo, tarde – késlekedve, későn:<br />
Canonici ... post illius ... mortem quantumcunque dilato imprortatos et presentatos (sc.<br />
proventus) inter se diviserunt et in usus proprios abusive converterunt: 1521 M.Sion 1866<br />
p.248.<br />
dimidiatim <strong>ad</strong>v. in duas partes – félbe:<br />
Despotis obsecratio lacrimeque sequuntur, ... filiorum cecitatem ... et multos dimidiatim<br />
cesos, complures quoque serra dissectos, alios item cutibus exutos aut humi defossos: BONF.<br />
III,5,318.<br />
direptor, -oris m. latro, spoliator, raptor – gonosztevő, rabló:<br />
Quatenus ... tales violentes (sic ed.) raptores ac victualium direptores ... restringere ...<br />
debeatis: 1459 Zimmermann, Urkb. VI p.45.<br />
175
dc_145_10<br />
discerptus, -us m. actus dilacerandi, dilaniandi – széttépés, szétszaggatás:<br />
Mulier ... homicidii convicta pariter et <strong>ad</strong>ulterii usque <strong>ad</strong>eo regis iram facinoris indignitate<br />
succendit, ut quattuor equorum discerptu multaretur: BONF. I,2,203.<br />
discintillo, -are scintillas fundere; in imag.: fulgentem esse – szikrázik; kép.: ragyog:<br />
Basilice ... Albensi donativa duo dicavit, que rationalia nunc appellant, horum utriusque oram<br />
cernere erat e septuaginta obrusse pondo constantem, ubi lapilli late discintillabant: BONF.<br />
II,1,273. Dominico deinde ... antistiti ... a Corvino duce oblata pretiosa munera, imprimis crux<br />
solida, ... item gemmate phiale et pelvis aurea, candelabra, ... omnia e puro solidoque auro<br />
confecta lapillorumque multorum varietate discintillantia: BONF. IV,8,239. Legati legionum<br />
... varia ex auro argentove animalia et discintillantia pre labillis ephippia ferebant: BONF.<br />
IV,10,73.<br />
discontinuatus, -a, um interruptus – félbeszak<strong>ad</strong>t:<br />
Tria faciunt prelatum sufficientem <strong>ad</strong> regendum animarum ... 3 o efficacia in erudicione<br />
doctrinarum, quod eciam fuit in hoc apostolo, quia impetu uno, id est fervore non<br />
discontinuato interfecit, scilicet vitam carnalem extingwendo in eis, octingentos, id est multos<br />
(cf. thema sermonis: David ... octingentos interfecit impetu uno, 2 Reg. 23,28): Serm.Quinqu.<br />
45 (p.105).<br />
discontinuo, -are interrumpere – megszakít:<br />
Quia ipse Christus ieiunavit continue sine dierum interpolatione, Christiani autem dies<br />
dominicos interceptos non ieiunant et sic discontinuant ieiunium. PELB.TEM. Qu<strong>ad</strong>r. I,D<br />
(p.a,2 v ).<br />
discretus, -i m. socius collegii electorum officialium in ordinibus S.Pauli et Minorum, qui<br />
auctoritate <strong>ad</strong> capitulum mittuntur – választmányi tag:<br />
Primo omnium accedat prior, ... deinde vicarius generalis, post quem ceteri vicarii, ... <strong>ad</strong><br />
ultimum vero fratres discreti in conventibus electi: GREG.GYÖNGY. Constit. p.72 (Rubr.<br />
VI). Tria claustra ... possunt eligere unum fratrem presbyterum pro discreto. Eleccio tamen<br />
discretorum fit exclusis vicariis et prioribus: Ibid. p.78 (Rubr. XVI). Paternitati vestre ...<br />
facimus manifestum fratrem N., latorem presentium in nostro capitulo secundum formam<br />
constitutionum electum esse in discretum presentis capituli provincialis ibi celebrandi: 1310-<br />
1320 Batthyáneum 1913 p.25; cf. ibid. titulum: Forma littere discreti mittendi <strong>ad</strong> capitulum<br />
provinciale. Ego enim sic te meum ... instituo commissarium, ut quitquid in mea et tocius<br />
familie persona cum fratribus discretis, prout ratio exigit, disposueris, prehabito semper<br />
reverendissimi domini conservatoris consilio, approbo et ratum habeo: 1514/1515-1525 LvtK<br />
1972 p.259. Quatenus ... omnes ... causas cum discretorum patrum consilio possis decidere:<br />
1515/1515-1525 Ibid. p.259. Patrum discretorum usus consilio <strong>ad</strong>herensque eorum monitis <strong>ad</strong><br />
duas custodias ... te deliberavi destinandum: 1514/1515-1525 Ibid. p.259; cf. ’discretus, -a, -<br />
um’.<br />
discussionarius, -a, -um <strong>ad</strong> veritatem detegendam spectans – vizsgáló(bíró)i:<br />
Quos ... articulos ... relinquimus omnibus tricesimatoribus ... discussionaria et revisionaria<br />
nostra, ymo verius imperialis maiestatis auctoritate nobis in hac parte benigne iniuncta: 1436<br />
Mon.Budapest III/2 p.273.<br />
discussor, -oris m. qui causam inquirit, discernit, iudicat – vizsgálóbíró:<br />
Si ... in capitulo dissensio aliqua emerserit inter fratres, ... extra capitulum discussa veritate<br />
176
dc_145_10<br />
definitores ordinis vel causarum discussores discussionem dirimant simpliciter et inter fratres<br />
pacem restituant: GREG.GYÖNGY. Constit. p.78 (Rubr. XV).<br />
disertitas, -atis f. eloquentia - ékeszszólás:<br />
Balborum disertitas, mestorum solamen. VALENT.HADN. Invoc. 1,3 (p.24).<br />
disexapaton, -ontos m. (Gr.: δὶς ‘εξαπατω̃ν) ex titulo comediae Menandri: bis decipiens v.<br />
fallax – kétszer csaló:<br />
Praesul consultissime, ludicrum hoc Homeri, poetarum facile principis, ex quo facilius<br />
disexapaton, quam misumenon fore existimo, a deditissimo tibi mancipio strenae loco accipe:<br />
BART.PANN. Ded. 4.<br />
dispertitio lege dispositio<br />
Licet vestris fraternitatibus intimaveramus, ... quod dispertitionem ( sic ed., recte orig. [Dl<br />
54947]: dispositionem) cum L<strong>ad</strong>islao filio Sigismundi de Losoncz et domina relicta Dionisii<br />
de e<strong>ad</strong>em Losoncz ultra feriam quartam differre non deberetis, nunc autem scribimus, quod<br />
alias dispertitiones ( sic ed., recte orig.: dispositiones) cum eys usque feriam sextam diferre<br />
[et] prorogare velitis: 1435 C. Tóth, Szabolcs p.157.<br />
dissectus, -us m. actus dissecandiv. Scindendi – szétvágás, széthasítás:<br />
De Ioanne supplicium sumptum est, ... postremo <strong>ad</strong> gemitorios usque dissectus frusta corporis<br />
singulis portis ... imposita: BONF. III,2,56.<br />
dissentaneus, -a, -um discors , divisus – megosztott, széthúzó:<br />
Ne itaque per eiuscemodi dissentaneam congregationem maiora suborirentur in regno<br />
pericula: 1519 Epist.procer. I p.204.<br />
dissolutor, -oris m. qui aliquid dissolvit v. aliquos separat – feloldó, szétválasztó:<br />
Quamvis qu<strong>ad</strong>am (sic) fraternitas inter magnificum L<strong>ad</strong>islaum ... inhabita Deus<br />
fuit dissolutor huius rei, sed nunc etc.: 1454 Roszner, Házassági jog p.412 = Dl 14882.<br />
dissuasor, -oris m.<br />
Vir quidam honestus ... Dei magnalia et virginis sororis Margarete merita suorumque precum<br />
instanciam tam querulosa omnibus voce plena publicavit, dissuasoresque suos audacter<br />
arguens ipse deinceps in devocione debita perseverat sepulcrumque dicte virginis ... studet<br />
visitare: Leg.Marg. 45 (p.704); cf. superius p.703: quidam religiosi viri eius devocioni verbis<br />
pluribus contaria suaserunt et a proposito ... efficaciter revocarunt.<br />
distanter <strong>ad</strong>v. procul, remote – távol, messze:<br />
Quia nonnullis fratribus et amicis nostris in extremis partibus regni distanter constitutis pro<br />
talismodi celebracione diete pretactum festum ... brevis termini assignacio visa extitit: 1445<br />
Knauz, Tanács p.34 = Df 250106; cf. var. Teleki, Huny<strong>ad</strong>iak X p.180: amicis nostris ...<br />
distantibus constitutis.<br />
distensio, -onis f. (nisi mendum pro 'distinctio') quantitas spatii – kiterjedés:<br />
Cum ... castrum T<strong>ad</strong>euka ... cum ... possessionibus seu villis ... secundum suas metales<br />
distensiones antiquas ... de iure episcopatus ... fore claruerint evidenter: 1341 Veszpr.okl. I<br />
p.126 = Df 200188.<br />
distractus, -us m. fere iur.: dissipatio, alienatio – széthányás, elidegenítés:<br />
177
dc_145_10<br />
Quod ... abbates, immediati predecessores sui ... cum aliis conpositiones ... nocivas et inutiles<br />
inivissent, ... iura ... per litteras eorum quibusdam nobilibus ... ab ipso monasterio alienassent<br />
et distraxissent et <strong>ad</strong> obligamina gravia et inpossibilia se et dictum monasterium in servandis<br />
huiusmodi conpositionibus, distractibus inordinatis et indebitis per suas ... litteras astrixissent:<br />
1358 PRT II p.435 = Df 207245; cf. superius: ut predictas permutationes, conpositiones seu<br />
conditiones, obligationes alienationesque et quosvis alios distractus absque nutu patroni in<br />
eiusdem monasterii lesionem ... improvide factas ... cassare dignaremur et 1361 PRT II p.482:<br />
in ... aliis quibuslibet nocivis impossibilibusque distractibus.<br />
distributive <strong>ad</strong>v. elargiendo – szétosztva, szétosztással:<br />
De secundo modo continendi graciam dicitur Lu. I. (cf. Lc. 1,30): „Invenisti graciam aput<br />
Dominum”. Et hanc continuit (sc. B.Virgo) et possessive: „In me omnis gracia vite et<br />
veritatis”, et distributive, quia dicit: „Transite <strong>ad</strong> me” etc., „et a generacionibus meis<br />
<strong>ad</strong>implemini”, Eccli. XXIIII (cf. Eccli. 24,25-26): Serm.Quinqu. 190 (p.391).<br />
ditamen, -inis n. locupletatio - gazdagodás:<br />
Patris nati Spiritus, amborum ligamen, / aridi fecunditas, pauperum ditamen.<br />
VALENT.HADN. Invoc. 1,1-2 (p.24).<br />
divarico, -are pedes disiungere – lábat szétvet:<br />
In medium campum ... <strong>ad</strong>iunximus aquilam albam, propria nostrae regiae celsitudinis et avita<br />
arma et insignia, alis protensis, cruribus divaricatis, unguibus et rostro deauratis: 1500/XVIII<br />
Áldásy, Címereslevelek II p.62; cf. Turul 1891 p.64.<br />
diverbero, -are<br />
Quam callidus in abigenda preda Zyska fuerit, hinc intelligi potest. … Vitulos suesque<br />
nonnullos … <strong>ad</strong> oppositam ripam <strong>ad</strong>duci iussit et subinde usque <strong>ad</strong>eo diverberari, donec pecus<br />
audito mugitu grunnituque sobolis excitatum … tranatavit: BONF. III,3,17; allatus s.v.<br />
'grunnitus'.<br />
divexo, -are devexo?<br />
Desine credere nos tibi amicos posse effici, quos inimicorum more crudelissime divexasti:<br />
BONF. V,2,52. Cuius infestis semper armis … Italia finitimeque provincie divexate fuissent:<br />
BONF. V,3,122.<br />
divisoratus, -us m.<br />
Canonicis in sacristia capitulariter congregatis et de danda ratione magistri Valentini Buda de<br />
proventibus Beate Marie Virginis per eum tempore divisoratus sui <strong>ad</strong>ministratis tractantibus et<br />
colloquentibus dederunt eidem calculatores et rationnatores dominos Iohannem ... et<br />
magistrum Petrum: 1516 Reg.Strig. p.115. Item <strong>ad</strong> officium divisoratus electus est magister<br />
Valentinus de Buda: 1509 Ibid. p.82. Domini capitulares volentes de officio divisoratus et<br />
divisoris pro tempore existentis diligentius ... providere, ... decreverunt, quod etc.: 1526 Ibid.<br />
p.166.<br />
divolvo, -ere (perf.: divolu-) proponere, dare – elhatároz, <strong>ad</strong>, tesz:<br />
Sed tua seu mea sors haec est, rex victor, in hos ut / inciderem, certe divoluere, dies:<br />
Anal.nova (Piso) p.413.<br />
doctrinatio, -onis f. (doctrinacionis) actus aliquem praecepto disciplinaque instruendi –<br />
tanítás:<br />
178
dc_145_10<br />
Voluit autem (sc. Christus) nocte nasci primo exigente racione designacionis, quod scilicet<br />
mundum invenit in tenebris peccati et infidelitatis. Secundo exigente racione doctrinacionis,<br />
quod scilicet bona faciamus in occulto recte intencionis. Serm.Quinqu. 13 (p.48).<br />
docuus, -a, -um<br />
Ibidem omnis leditur, / reus atque innocuus, / ut hoc dictavit docuus / canon et legis normula.<br />
MÜGELN 46 (p.269).<br />
dolia, -ae f. (dolea) idem ac dolium, cupa, labrom – hordó, dézsa:<br />
Item eidem pro reformacione IX dolearum, I pro d. XVIII facit fl. II 1/2 a.: 1434 Bp.Rég.<br />
XVIII p.340 = Dl 25917.<br />
domesticatus, -a, -um excultus, domesticus – nemesített, háziasított:<br />
Avis tribus de causis non revertitur <strong>ad</strong> se vocantem, videlicet primo illa, quae est nimis<br />
repleta, secundo quae est in praeda capta, tertio illa, quae est bene domesticata. Sic ... non<br />
revertuntur <strong>ad</strong> Deum peccatores ... tertio obstinati et crudeles peccatores, quos nec beneficia<br />
Dei, nec horror poenae inferni, nec gaudium par<strong>ad</strong>isi mansuefacere et revocare possunt.<br />
Bárczi p.97-98 (OS 001).<br />
domicenium, -ii n. (domicaenium)<br />
Hesterno domicaenio relicto / ... bascaudas cupio comesse tecum: c.1510 Anal.nova (Piso)<br />
p.409.<br />
dominitas, -atis f. allocutio honorifica: dominatio – uraság:<br />
Tua ... nihilo setius reverendissima dominitas primam saltem pagellam pellegat:<br />
BART.PANN. Vigil. ded. 5.<br />
dominius vide divinus<br />
Quam (sc. civitatem) nutu dominio ( sic ed., recte orig. [Df 269118]: divino) inter caetera<br />
ubertate germinantis terrae ... tam habundanter ... fulcitam inspeximus, quod etc.: 1411<br />
Osváth, Kassa p.124; cf. Zsigm.oklt. III,359.<br />
domitabilis, -e qui domari, frenari, bello superari v. subigi potest – megzabolázható,<br />
legyőzhető, alávethető:<br />
Deinde in Ungaros haud facili bello domitabiles itum: BONF. II,1,297.<br />
domitator, -oris m. qui bello hostes superat subicitque - hódító, alávető, legyőző.<br />
Lodovicum … pars defensorem fortissimum et bellatorem invictissimum ali (sic ed.)<br />
exclamare, nonnulli dominum indulgentissimum vociferari, … Dalmatie liberatorem multi<br />
dicere, domitatorem plerique hostium flere: BONF. II,10,511; cf. etiam ’domitor 2’.<br />
donatrix, -icis f. iur.: quae donationem facit, qua ecclesiae sim. aliquid donat – <strong>ad</strong>ományozó<br />
(nő):<br />
Abbatissa ... matronam ... ex huiusmodi facta donatione monasterii sui patronam<br />
recognoscens ... promisit, ... ut, dum donatrici predicte grata vicissitudo rependitur,<br />
ingratitudinis causam pretendere non valeat: 1274 Veszpr.okl. II p.131; cf. locum alium<br />
allatum ALMA 1995 p.82.<br />
dorcas, -<strong>ad</strong>os f. (Gr.: δορκάς) vox Graeca: caprea – őz:<br />
Glosa: damula Grece dicitur dorcas a videndo, nitidum animal velox cursu, acerrimum visu:<br />
179
Serm.Quinqu. 66 (p.143).<br />
dc_145_10<br />
dorsotenus usque <strong>ad</strong> dorsum – egészen a hátáig:<br />
Ex qua anterior pars cervi ... venabulo ... simplici per guttur transverberatus (sc. cervus)<br />
sanguine dorsotenus ex vulnere venabuli passim defluente prosiluisse cernentibus facile<br />
videtur: 1509 Turul 1911 p.108.<br />
ducentenus, -a, -um ut <strong>ad</strong>i.: ducenti – kétszáz:<br />
De militia ... Ditrici ... ducentena millia ... perierunt: SIMON KÉZA 9 (p.150). Et ... claruit<br />
(sc. S.Catherina) ... tercio in diligencia populorum conversione, ut patet in regina, in retoribus<br />
et Porfirio, quorum fidem imitata est ducentena cancio: Serm.Quinqu. 146 (p.304). Verbum<br />
caro factum est, anno ducenteno / bis decem, dum de virgine excelsi, noveno / Paulus Thebe<br />
natus est: VALENT.HADN. Invoc. 9,1-3 (p.25).<br />
ductibilitas, -atis f. Commendabilia ex condicione nature in humili mente sunt hec, scilicet<br />
primo ductibilitas racionis. Serm.Quinqu. 3 (p.29).<br />
duodevicenus, -a, -um<br />
Venceslaus … exin duodeviceno die … prius humanis excessit, quam Sigismundus: BONF.<br />
II,2,364.<br />
duodevicenus, -a, -um<br />
Milites … exoptata urbe potiuntur duodeviceno obsidionis mense: BONF. II,7,259.<br />
duodevigesimus, -a, -um <strong>ad</strong>i. ordinale: octavus supra decimum – tizennyolc<strong>ad</strong>ik:<br />
Duodevigesimum pontificatus annum gravissimus ille pater agebat: BONF. II,7,12.<br />
duplalis, -e duplus, altero tanto maior – kétszeres:<br />
Pecunie duplales et sextales primo sub decanatu Paloznok fl. 30,5. … Pecunie sextales et<br />
duplales de villis sub decanatibus Merenye et Naghberen, Merenye, Wylak, Garabuncz fl. 9.<br />
den. 20: 1526 Lib.divis.Vespr. p.35. Reliqua vero molendina omnia sunt sextalia et duplalia:<br />
1525 Ibid. p.271.<br />
duplatum, -i n. alterum tantum; iur.: proventus duplariorum – vminek a kétszerese; a<br />
dupláriusok jövedelme:<br />
Qui (sc. cubuli) dividuntur <strong>ad</strong> qu<strong>ad</strong>raginta tres personas cum duplatis et cedunt cuilibet<br />
cub 234 et remanent 3,5: 1495 Lib.divis.Vespr. p.12; cf. etiam ’dupla 2.’<br />
duumvir, -i m.<br />
Rex tamen duumviris supplicantibus nihil, nisi spem bonorum restituendorum exiguam dedit:<br />
BONF. V,5,60; cf. etiam BONF. I,1,86 et III,9,271, ubi in lapidibus <strong>ad</strong> antiquitatem<br />
spectantibus legitur ista vox, cf. Fehér, Lex.epigr. p.63.<br />
duumviratus, -us m.<br />
Ne summi honores ulli, ut duumviratus sacri di<strong>ad</strong>ematis, palatinatus, ut munia tam sacra,<br />
quam profana et provinciarum prefecture nisi interposita amborum auctoritate … capi<br />
possent: BONF. V,2,75.<br />
E<br />
180
dc_145_10<br />
ecapitis, -e<br />
Nec desunt, qui, quos dii omnes ecapites reddant, me irrideant. BART.PANN. Gryllus 31.<br />
ecligma, -atis n.<br />
Quare non ecligmate, sed gl<strong>ad</strong>io recidendus iste morbus, nec amplius in nostram<br />
nostrorumque perniciem alendus: BONF. IV,4,159.<br />
eclipticus, -a, -um (Gr.: ε̉κλειπτός) ’linea e.’ i.q via Solis – a Nap útja, pályája:<br />
Alii enim planete dicuntur habere motus conpositos et multiplices, Sol autem maxime<br />
regularem et simplicem, quia nunquam declinat a linea ecliptica: Serm.Quinqu. 57 (p.128).<br />
edentulus, -a, -um<br />
Catervatim <strong>ad</strong> te confluebant novelli et edentuli. GREG.GYÖNGY. Vitae 209 (p.161).<br />
edoctus, -a, -um<br />
Capiuntur e Polonis quotidie multi, quando magis e gregario humilique milite, quam edocto<br />
exercitus ille constabat, Pannonicus autem e veterano tantum et delecto: BONF. IV,3,146.<br />
Australibus … ingenium varium et fallax, …assiduo bello exercitatum, preterea in muniendis<br />
protegendisque oppidis usque <strong>ad</strong>eo edoctum, ut nihil sine magna cede vi capi possit: BONF.<br />
IV,4,138. Ut <strong>ad</strong> munienda protegendaque oppida nullum genus hominum edoctius inveniatur:<br />
BONF. IV,5,193.<br />
efficaciter <strong>ad</strong>v. ( comp.: efficasius: 1271/1365 CD Croat. V p.589; efficatius) 1 diligenter,<br />
fortiter, strenue, studiose, sufficienter – pontosan, buzgón, derekasan, nyomatékosan,<br />
kellőképp, hathatósan, hatásosan; 2 cum effectu, cum fructu – eredményesen, gyümölcsözően:<br />
1 Quod (sc. dispendium) per guerre tempestatem Zagrabiensis ecclesia ob fidelitatis<br />
constanciam corone nostre efficaciter exhibitam perpessa est: 1199/1272 CD Croat. II p.339.<br />
Racio persu<strong>ad</strong>et, ut eos (sc. rex) propensius protegat et promoveat, quos <strong>ad</strong> honorem corone et<br />
regni utilitatem inspexerit efficacius invigilare: 1206/1257 CD Arp.cont. XI p.83. Ut ceteri ...<br />
<strong>ad</strong> maiora fidelitatis opera producantur discantque suo naturali domino efficacius <strong>ad</strong>herere:<br />
1287 Reg.Arp. II/2-3 p.375. Cesarem efficaciter instigaverunt, ut super Abam regem iniuriam<br />
vindicaret: Chron.saec.XIV. 76 (p.330) = IOH.THURÓCZ 280 (p.82). Qui ... iudicium suum<br />
per annotatos iudices ... efficaciter tenebitur facere observari: Decr.II.1405. 11(3). Si per<br />
singula ... qualitatem et quantitatem praesentibus vellemus describere, non videmus modum,<br />
quo hoc ipsum efficaciter posset pro praesenti explanari: 1438 CD Hung. XI p.41.<br />
Promittimus et bona fide efficacissime spondemus ... regi et ... reginae ... fidelitatem ...<br />
observare: Decr.1439. 3. Quatenus ... in rebus tibi commendatis age, uti rectius efficaciusque<br />
potes: IOH.VITÉZ Epist. 41,19. Qui <strong>ad</strong> ecclesiam pretactam primum per ... regum ... litteras,<br />
efficacius vero demum per bullas apostolicas ... sibi ius quesitum pretendit: Ibid. 73,7.<br />
Quicquid autem fuerit impensum, curabimus vobis ... plene et efficaciter responderi:<br />
IAN.PANN. Epist. 18 (p.102). T. praepositus ... omnibus melioribus modo, via, iure, forma et<br />
causa, quibus melius et efficacius potuit et debuit, ... constituit ... suos veros ... procuratores:<br />
Form.styli II,63 (p.191). – In malam partem: Si qui ... ausu temerario huic salubri et<br />
racionabili donacioni ... contraire et contr<strong>ad</strong>icere efficaciter attemptaverint: 1326 Mon.Str. III<br />
p.87. – In sermone iuris i.q. gravibus argumentis – meggyőzően: Regia benignitas circa sibi<br />
benemeritos consuevit congrue manum largitatis ampliare, pro quibus intercedit longanimis<br />
servicii fidelitas et pro quibus morum probitas dignoscitur efficaciter allegare: 1214 CD<br />
Arp.cont. XI p.128. Ut Oguz banus probaret esse suam illam terram ... et dictus episcopus<br />
probaret esse ecclesie sue, prout melius et efficacius posset: 1232 Ibid. p.250. Prepositus et<br />
capitulum ... sua nobis conquestione efficaciter demonstrarunt, quod etc.: 1279/1347 Ibid. IX<br />
181
dc_145_10<br />
p.243. Argumenta ... probant efficacissime Deum non esse causam per se principalem ipsius<br />
mali actus, ut malus est: NIC.MIRAB. p.358. – I.q. vigore iuris – jogerősen: Quod ipsi ...<br />
claustro ... quasdam duas villas ... donaverunt ... totale ius et dominium ... in ... prepositum et<br />
fratres canonicos ... omni iure perpetuo efficacissime transferendo: 1414/1422 Wenzel, Stibor<br />
p.160-161. 2 Personam recipientem sollicitamus proponendo commoditatem negotii <strong>ad</strong><br />
pertingenda proficua sive devitanda nociva, et debes haec intelligere de commoditate omnium<br />
vel plurium vel personae movendae, alioquin proposita commoditas efficaciter non moveret:<br />
IOH.LEM. p.42. Officium regale efficaciter <strong>ad</strong>implemus, si in sanctam matrem ecclesiam<br />
munificentem ramos longiores extendimus: 1293/1293-1301 Zimmermann, Urkb. I p.195. Ea<br />
... est <strong>ad</strong>huc Christiane religionis condicio, que apte ac digne defendi et meretur et expectat,<br />
possetque efficaciter, sit modo tanti apud Christianos illius proteccio, quanti apud <strong>ad</strong>versarios<br />
eius impugnacio estimatur: IOH.VITÉZ Or. 4,18. Nichil ... omitti, ... quominus res iste ...<br />
recte et feliciter procedant ac efficaciter peragantur: Ibid. 9,24. Quo efficatius et utilius suae<br />
maiestati servire ... valeamus: 1519 Szabó, Ogy. p.147. – Fere i.q. re vera – valóban,<br />
csakugyan: Tunc ... praedicatio utiliter augetur ... in cordibus fidelium, cum a docente<br />
efficaciter <strong>ad</strong>impletur: Serm.dom. I p.1. – [140]<br />
effluentia, -ae f. (effluencia) verbositas – bőbeszédűség:<br />
In malis hominibus habundat primo quidem ligwa magniloqua per superbiam. ... Secundo<br />
immoderata per effluenciam. Prover. XV.: „Ligua immoderata conteret spiritum”:<br />
Serm.Quinqu. 50 (p.113).<br />
effor, -ari proferre, revelare – kinyilvánít, kinyilatkoztat:<br />
Sacerdotum collegia supplex <strong>ad</strong>iit (sc. S.Genoveva), ut ex collata pecunia edem illi facerent, at<br />
illi modo paupertatem, modo calcis inopiam causari. Contra illa divinitus effata:<br />
"Egredimini," inquit, "queso" etc.: BONF. I,5,123.<br />
effugium, -ii n. idem ac refugium – menedék:<br />
Unde viro nullum iam praestabatur <strong>ad</strong> urbem / effugium. IAN.PANN. Paneg. 3,2,60-61. Ferus<br />
hostis … neque … ignorabat relicta tantum validissima iuventute ceteros imbelles cum sacris<br />
et fortunis palustres insulas occupasse, ut hoc tantum effugio ab Unnica se feritate redimerent:<br />
BONF. I,6,153.<br />
effuse <strong>ad</strong>v. ample, spatiose; forsan: per effusionem (?) –széltében; szétár<strong>ad</strong>va (?):<br />
Nuncii deferuntur … Albertum iam non solum Cassovianum agrum vastare, sed etiam effuse<br />
omnia populantem duo milia c<strong>ad</strong>orum vini in Poloniam remississe: BONF. V,2,72. – Milit.:<br />
de acie late aperienda extendendaque: Ille … decurionibus … signum dat, ut sensim se<br />
recipiant et hostes effusius insequentes longius a castris abducant: BONF. V,3,34.<br />
efoth (ephot) vox Hebraica: vestis quaedam alba – fehér színű ruh<strong>ad</strong>arab:<br />
Quia efoth fuit vestis sancta: Serm.Quinqu. 107 (p.227). Ephot fuit vestis sancta et candida et<br />
significat mundiciam in Christiano, ut qui ministrat Deo, habeat indumentum candide<br />
innocencie restringendo concupiscenciam carnis et motus mentis: Serm.Quinqu. 19 (p.58).<br />
egloga vide ecloga [1]<br />
De irracionabilitate vero colencium tales et tam multos deos, dicit Iuvenalis in ultima egloga<br />
libri sui: Serm.Quinqu. 127 (p.267).<br />
egragius, -a, -um rusticanus – vidéki:<br />
Accipiatis, sicut dicunt exterius in egragiis pagis apud doctos plebanos, affectum pro effectu.<br />
182
BART.PANN. Epist. 1,4.<br />
dc_145_10<br />
eiectum, -u supinum verbi ’eicio’:<br />
Hinc sectam suam eiectum iri heretici intelligere, que regnante Carolo nondum emerserat,<br />
quare magis ac magis exacerbantur: BONF. III,2,384.<br />
elacero, -are evellere, abrumpere – leszakít:<br />
Bursam eiusdem simulcum floreno I den. XXXII de cingulo avulserunt et elaceraverunt. 1513<br />
Héderváry oklt. II p.394.<br />
elargito, -are saepe et large donare, largire – gyakran és bőven <strong>ad</strong>ományoz:<br />
Quia quitquid Christifideles eis elargitabant, omnia male consumebant: 1518 Erdélyi,,<br />
Register p.179.<br />
elator, -oris m. (nisi mendum pro 'delator':) qui litteras portat - (levél)vivő, küldönc:<br />
Hoc nobis p v per elatorem presencium literatorie dignetur intimare:<br />
1450/XV Koller, Hist.Quinqu. IV p.341.<br />
electrix, -icis f. quae aliquid libenter eligit – választó:<br />
Talis paupertatis electrix et amatrix fuit hec sancta puella, que dixit matri sue etc.:<br />
Serm.Quinqu. 5 (p.35).<br />
elementatum, -i n. pars elementi – elemi részecske:<br />
Ignis excellit alia elementa, ... in virtute, quia habet potenciam activam maximam. Et hoc<br />
apparet ex eo, quod alia elementa et elementata sunt materia eius, et habet potenciam<br />
convertendi ea in naturam sui. Serm.Quinqu. 7 (p.36).<br />
elevativus, -a, -um quod elevat , incitat – felemelő, ösztönző:<br />
Necessaria est ... contemplativis virtus elevativa <strong>ad</strong> desiderandum eterna. De quali virtute<br />
dicitur Eccli. XLVI (cf. Eccli. 46,14): „Usque in senectam permansit illi virtus, ut ascenderet<br />
in excelsum terre locum”: Serm.Quinqu. 164 (p.348).<br />
eligentia, -ae f. (eligencia) actus eligendi – választás:<br />
Ipsi docent eligere inter bonum et malum, ut homines sciant eligere bonum et reprobare<br />
malum, Is. VII. Titum II. (cf. Tit. 2,12): „Erudiens nos, ut abnegantes” etc., quantum <strong>ad</strong><br />
fugam mali, „sobrie et iuste” etc., quantum <strong>ad</strong> eligenciam boni: Serm.Quinqu. 93 (p.200).<br />
eliminatrix, -icis f. femina, quae aliquid expellit, eicit, exstirpat – vmit kiűző, kiirtó nő:<br />
Hec est Maria virgo eggregia eliminatrix heresum, interemtrix viciorum, vera consolatrix<br />
desolatorum: Vízkelety, Magyar dominikánus p.525.<br />
elimito, -are eliminare, exstirpare, extra limites eicere – kiirt, kiűz, kivet:<br />
Que regali stabiliuntur vigore, dignum est, ut elimitatis (var.: CD Hung. IV/2 p.62: eliminatis,<br />
sed orig. Dl 342 sic) scrupulis nullis unquam debeant temporibus infirmari: 1250/1325<br />
Urk.Burgenland I p.228.<br />
elixo, -are percoquere, coquendo parare – ki- v. megfőz:<br />
Domestici … luceum … iustae quantitatis afferentes ac elixantes nobis epulandum apposuere:<br />
1454 Ábel, Anal. p.219.<br />
183
dc_145_10<br />
elodium, -ii n. (nisi idem ac ’allodium’) septum, ovile – karám:<br />
Quod ipse totalem suam porcionem possessionariam unacum omnibus et singulis utilitatibus<br />
suis et pertinenciis, videlicet curia sua propria cum suis edificiis, scilicet domibus, elodiis,<br />
stabulis, item terris arabilibus, fenetis, silvis, rubetis, nemoribus et quibusvis aliis quovis<br />
nomine vocitatis … Paulo filio Georgii … pro viginti quatuor marcis denariorum pignori<br />
obligasset: 1398 Dl 65673; cf. Zsigm.oklt. I,5428. Quas (sc. pecudes) extra claustra ipsorum<br />
vel in elodiis vel in aliis quibuscunque locis habeant: 1522 LvtK 1925 p.184.<br />
elucubro, -are opera assidua inquirere – alaposan megvizsgál:<br />
Vitas fratrum et praesertim generalium cum aliquibus emergentibus negotiis elucubraram.<br />
GREG.GYÖNGY. Vitae II (p.33).<br />
elumbo, -are (elumpmo) aliquod imbecillum facere, enervare – gyengít, erőtlenné tesz,<br />
hatékonyságától megfoszt:<br />
Quoniam plasmatis mundialis c<strong>ad</strong>uca condicio primitiva ex ipsa prothoplausti iactura labem<br />
contraxit realiter in posteritatis universe dispendium propagatam, ut r<strong>ad</strong>icalis insicio<br />
corruptele quatenus elumpmat et consumpmit nature virtutem humane sub motu perpetuo<br />
decursantem, catenus ( sic. ed., recte orig. [Df 280274]: eatenus) tabescam ( sic, recte:<br />
tabescant) hominum opera manuum (desideratur: et ?) cum tempore delitescant: s.1235,<br />
XIV med. /1404 Koller, Quinqu. II p.87; cf. copiam anni 1404: Df 280274 ac Reg.Arp. 544.<br />
emblema, -atis n. (Gr.: έ̉μβλημα) ornamentum celatura elaboratum – domborművű dísz:<br />
Palatia erexit haud parum a Romano luxu differentia, ubi laxa triclinia, … item laquearia<br />
ubique varia et aurata multa insignium varietate distincta, postes insuper emblemate conspicui<br />
insignesque camini: BONF. IV,7,93.<br />
embrycatus, -a, -um (forsan ex contaminatione Gr.:ε̉μβυθίζο et ’imbrex, imbrico,<br />
imbricatus’) striatura decoratus – hornyolt, barázdált, kannelúrás:<br />
Huius propyleum columnis tesselatis embrycatisque circumdatum, que aenea candelabra<br />
sustinent: BONF. IV,7,104; cf. Művtört.Ért. 1980 p.260 1986 p.43.<br />
emercor, -ari aliquid ab aliquo pacisci – kialkuszik:<br />
Qui et in e<strong>ad</strong>em palaestra crebras ac speciosissimas coronas retuleris et nemo non, quod tibi<br />
nuncupatum anim<strong>ad</strong>vertit, libens ac volens protinus emercabitur, lectitabit amabitque:<br />
MAX.TRANS. Epist. p.43.<br />
emissorium, -ii n. canalis, fossa – vezeték, csatorna:<br />
Pistrine <strong>ad</strong> emissorium aque frumentarie ex ordine novem … arci coherent: BONF. IV,7,116;<br />
cf. etiam ’emissorius’.<br />
emphatice <strong>ad</strong>v. (Gr.: ε̉μφατικός) de pronuntiatione: expressive, gravius – kifejezően,<br />
hangsúlyosan:<br />
Primo ergo magnificatur hoc opus ex qualitate opificis, quando dicitur: „Sapiencia<br />
edifi”, id est Christus, qui non dicitur sapiens, ut alii sancti, Mt. XX. (cf. Mt. 23,34):<br />
„Mitto <strong>ad</strong> vos sapientes”, sed emphatice, id est expressissime ipsa sapiencia: Serm.Quinqu.<br />
115 (p.244).<br />
emphyoticus, -i m. arendator, conductor – bérlő:<br />
Quod fideles et dilecti nostri emphiotici vulgari ( sic, recte orig. [Df 277915]: vulgariter)<br />
'pulgari' (orig.: 'purgari') in Planya <strong>ad</strong> nos accedentes nobis ipsorum magnam et ineffabilem<br />
184
dc_145_10<br />
retulerunt damni querimoniam: 1425 CD Hung. X/6 p.743; cf. ’emphyteusis’.<br />
emphytozinus, -i m. (emphytiozinus, emphitozinus) arendator, conductor – bérlő:<br />
Deliberavimus praetactis nostris hominibus emphioticis et successoribus ipsorum... in Planya<br />
emphytiozini (orig. [Df 277915]: emphitozini), in vulgo 'purgarii' libertatem et praerogativam<br />
talem et tantam donantes et conferentes, ut etc.: 1425 CD Hung. X/6 p.744; cf. ’emphyteusis’.<br />
emporiandus, -i m. mercator – kereskedő:<br />
Michael Stirus ex Burgo Iudaeorum patrio cognomine Transsilvanus, emporiandus<br />
Viennensis ... Corr<strong>ad</strong>o Celti ... salutem dicit: MICH.STYR. p.352.<br />
emptus, -us m. emptio – vásárlás:<br />
Sic aedes cunctas examussim contemplamini, ne frustra inspicite, nondum de ea per<br />
praetorem propalata est, ob id aliam vobis urbem emptui eligite: BART.PANN. Gryllus 66.<br />
emulatrix, -icis f. (emolatrix) cultor, sectator – híve vminek, követő:<br />
Nam et vestram fraternitatem scimus tam sancti negotii esse et ferventem emolatricem et fide<br />
tenemus indubitata nimium forte affectionatam: 1412 Finke, Acta I p.91.<br />
emulceo, -ere, -mulsi, mulsus v. –mulctus lac ex uberibus premendo elicere – kifej:<br />
Preterea ubera emulcta plus habundant lacte, secundum dictum Sapientis: Si plus maa<br />
nutrit, solet esse plenior. Animalia enim amissis fetibus et lac amittunt: Serm.Quinqu. 66<br />
(p.142).<br />
emundator, -oris m. 1 proprie: cuius artificium est aliquid sordibus purgare - (meg - v.<br />
ki)tisztító, utcasöprő; 2 transl.: qui mundum reddit aliquem v. purgat – megtisztító:<br />
1 Emundatoribus luti prope scolam den XVIIII (sc. dati sunt): 1513 TT 1911 p.73. 2 Et<br />
nos, cum laudes Beati Dionisii, hominis angelice vite dicere debeamus, ducem sermonis nostri<br />
Christum fieri similiter postulemus, quoniam ipse est sapiencie dux et sapiencium emundator,<br />
in cuius manu sumus nos et sermones nostri: Serm.Quinqu. 126 (p.265). Et hoc fuit sibi datum<br />
a Christo, qui est sapiencie dux et sapiencium emundator, in cuius manus (sic, recte forsan:<br />
manu) sumus nos et sermo: Serm.Quinqu. 125 (p.264).<br />
encausticus, -a, -um cum testis, ut nitorem habeant, igne tractatis obrutus – mázas csempe-:<br />
Tesselata vermiculataque ubique pavimenta teruntur, nonnulla encaustica sunt: BONF.<br />
IV,7,95.<br />
enchiridium, -ii n. (Gr.: ε̉γχειρίδιον) libellus manibus aptus - kézikönyv:<br />
Devenerunt iis diebus certi libelli in formam enchiridii ( ed.: Enchiridii) in meas ac …<br />
episcopi Var<strong>ad</strong>iensis manus, quibus propter eorum comoditatem mirifice oblectati fuimus:<br />
1501 Anal.nova p.452.<br />
encraticus, -a, -um (Gr.: ε̉γκρατής) continens, parcus – önmgtartóztató, mértékletes:<br />
Virgo Gloriosissima fuerit in omnibus et singulis membris proportionatissima … primo … ex<br />
ratione scilicet assimilationis <strong>ad</strong> Christum et encratici corporis ac nobilissime eius anime.<br />
PELB.TEM. Stell. p.97 v.<br />
enervus, -a, -um infirmus, imbecillus, aeger – gyenge, erőtlen, beteg:<br />
Quod domina relicta Petri ... supr<strong>ad</strong>ictis aliis utriusque sexus hominibus illic tunc conglobatis<br />
et astantibus, enerva licet fuisset corpore, mente tamen per omnia sospes et incolumis, tale<br />
185
dc_145_10<br />
condidisset ... testamentum: 1387 Dreska, Pannonh. I p.289.<br />
enixio, -onis f. partus – szülés:<br />
Partus virginis notificatur, cum dicitur: „Fluvius dividitur in IIIIor partes” (cf. Gen. 2,10). Ipsa<br />
enim fuit divisa per enixionem filii ex seipsa, qui filius fuit IIIIor capita, quia effudit 4 or<br />
evangeliorum flumina: Serm.Quinqu. 113 (p.241).<br />
enophorum, -i n. (Gr.: οι̉νοφόρος) vas <strong>ad</strong> vinum portandum aptum - bor szállítására szolgáló<br />
edény, kancsó:<br />
Ad basim hydrie capacissime, enophora, diote: BONF. IV,5,253; locus allatus s.v. ’argentum,<br />
capax, diota’. Vide ’oenophorum’.<br />
enotheca, -ae f. (Gr.: οι̉´νος et θήκη) vasculum, amphora - kancsó:<br />
Enotece <strong>ad</strong> homines: 1490 Dl 26048 fol. 3 r . Vide ’oinotheca’.<br />
enumerabilis, -e complures, quae enumerari possunt (nis mendum pro 'innumerabilis') –<br />
számos, előszámlálható:<br />
Sed cum non sit modus eundem … cum talibus Hungaris, quibus nunc ipse conventus regitur,<br />
commorari propter excessus enumerabiles et enormem eorum vitam: c.1460/XV Koller,<br />
Quinqu. IV p.265.<br />
epi (Gr: ε̉πί) vox Graeca: super – fölött:<br />
Dies iste ore cunctorum fidelium Epiphania nunccupatur quasi desuper apparicio, ab epi, quod<br />
est supra, et phanos, quod est apparicio: Serm.Quinqu. 26 (p.69).<br />
epidemia, -ae f. (epidimia) (Gr.: ε̉πιδημία) pestilentia, pestis, lues – járvány, ragály:<br />
Propter urgentem epidimiam predictum studium penitus desolatum erat: 1448 TSz 1929 p.127<br />
= Dl 80931.<br />
epulatio, -onis f. actus epulandi, cena – lakoma, étkezés:<br />
Multi gaudent … quidam in superbo ornatu, quidam in superstitionibus et carminationibus,<br />
alii in epulationibus: Bárczi p.64 (OS 10 c.6). Maria Magdalena ... a tota civitate mulier<br />
peccatrix vocabatur, quia forte faciebat epulationes, cantilenas et quae non licet nobis loqui:<br />
Bárczi p.81 (OS 58.c.5).<br />
equitium, -ii n. pertinet <strong>ad</strong> antiquitatem: equites, equitatus – lovasság:<br />
A prefecto legionis prime, ut ex quodam lapide legimus, monopolium in suburbio institutum<br />
est, cuius inscriptio talis est: Iudicio principali dominorum nostrorum … principum<br />
maximorum, dispositione etiam illustris viri, utriusque militie magistri, equitii comitis<br />
Foscianus prepositus legionis prime … hunc Burgum … construxit: BONF. I,1,387; cf. ThLL<br />
V,2,1 p.728-729.<br />
er<strong>ad</strong>icator, -oris m. qui aliquid r<strong>ad</strong>icitus evellit – kitépő, kiírtó:<br />
Racione virginitatis dicitur (sc. S. Petrus martyr) messor, id est er<strong>ad</strong>icator desideriorum<br />
carnis: Serm.Quinqu. 62 (p.136). Fr Iacobus … in hoc regno … inquisitor et er<strong>ad</strong>icator<br />
haereticae pravitatis … deputatus (sc. est): 1437 Katona, Hist.crit. XII p.771.<br />
er<strong>ad</strong>o, -ere auferre v. destruere – elvisz v. levág, elpusztít:<br />
Postquam … Ungari ab Alberico in Italiam evocati sunt, opulentissima eius preda deinde<br />
186
allecti quotannis fere … populandi causa, ut, quicquid remanserit, er<strong>ad</strong>erent, repetere<br />
consueverunt: BONF. I,10,168.<br />
erecte <strong>ad</strong>v. se erigendo – felegyenesedve:<br />
In quo (sc. scuto) super albicante campo virgo <strong>ad</strong> sinistram partem conversa ... capite serto ex<br />
albo rubicantibus rosis confecto septa erecte stare ... visitur: 1465/XVIII Áldásy,<br />
Címereslevelek II p.53.<br />
ericinus, -a, -um quod erinacei est – sündisznó-:<br />
Margareta ... cilicium, quo utebatur, parvi pendens pelles ericinas, qui ibidem in claustro<br />
nutriebatur per duas sorores, ... secretius sibi parari fecit trium vel quattuor digitorum<br />
latitudine: Leg.Marg. 17 (p.692).<br />
erilis, -e (herilis) qui <strong>ad</strong> erum i.e. dominum pertinet – úri, az úré v. gazdáé:<br />
Pars galeae anterior iugulum perrupit herilem: IAN.PANN. Epigr. 372,9. Siccine frugi<br />
servum licet herilem filium clam patre abducier?: BART.PANN. Gryllus 125. Herilem<br />
filium? Quem tu mihi Haliactem nominas?: BART.PANN. Gryllus 126.<br />
erratice <strong>ad</strong>v. mobiliter, inconstanter – állhatatlanul, kóborolva:<br />
Quod (sc. lilium) suis flosculis erratice ( var. 1517/XVIII Turul 1942 p.76 [= Dl 93787]: e<br />
r<strong>ad</strong>ice) dispersis insignia ipsa forinsecus decorare videtur: 1517/XIX Áldásy, Címereslevelek<br />
II p.80.<br />
errogito vide excogito<br />
Dolo, fraude, arte, malignitate et sinistra occasione qualibet errogitata et errogitanda semota,<br />
exclusa et postergata: 1452 TT 1884 p.604.<br />
eruginator, -oris m. ( forsan mendum pro ’cruminator’ v. ’corrigiator’ v. pertinet <strong>ad</strong><br />
’aeruginator’ [?]) vox incertae formae notionisque: faber quidam – mesterember:<br />
Cum … circumspecti Martinus, … Iohannes … arcufices, Iacobus, Mathias … sellatores,<br />
Gregorius, Iohannes et Martinus eruginatores (sic ed.), Gallus, Mathias … corrigiatores,<br />
Damianus, Benedictus … clipeatores, Valentinus et Georgius celatores … sedulis<br />
supplicarunt vocibus, quatenus etc.: 1484 Zimmermann, Urkb. VII p.374; photocopia<br />
diplomatis inveniri nondum potest in collectione Archivi Nationalis.<br />
esalto vide exsalto<br />
dc_145_10<br />
etumulatio, -onis f. actus c<strong>ad</strong>aver e tumulo trahendo sursum movendi, effossio – kihantolás,<br />
kiásás:<br />
In qua (sc. notam infidelitatis) idem propter ipsius … regis … in ipsa ecclesia Albensi …<br />
honorifice sepulti funeris nequitiosam etumulationem eiusque corporis effossi denudationem<br />
atque corone eiusdem auree … manifestam subtractionem … merito inciderat: 1349 CD<br />
Hung. IX/1 p.660 = Dl 4071.<br />
evacuatus, -a, -um 1 part. perf. verbi 'evacuo'; 2 excavatus, perfossus - (ki)vájt, lyukasztott:<br />
Elias … pro dote sua persolvit quindecim marcas in extimatione dando eidem … pro octo …<br />
marcis quatuor equos, tres Cumanicos, quartum Olacorum, quorum unus est 'siegus pey'<br />
coloris habens dextrum oculum album et aurem sinistram evacuatam, quod vulgo 'waiut'<br />
dicitur et signum in scapula: 1270 TSz 1964 p.12 = Dl 84214.<br />
187
dc_145_10<br />
evallo, -are vallo cingere; transl.: defensare – fallal övez, erődít; átv.: védelmez:<br />
Quos nec etas excludat, nec sexus distinctio evallat (sic, recte orsan: evallet), sed nec<br />
paupertas aut inopia repellere valeat: 1380 Mon.episc.Zagr. I p.292.<br />
evicino (e vicino) <strong>ad</strong>v. ex propinquo – közelről:<br />
Dum <strong>ad</strong>huc solum regnorum nostrorum Hungarie etc. potestate et nomine fungeremur, plures<br />
dies noctesque insompnes deduximus, vias querentes, quibus commodosius regnis nostris<br />
preesse, et tam hostes fidei Christiane, qui nobis et regnis nostris sunt e vicino contermini,<br />
conterere ac etiam malos Christicolas possemus <strong>ad</strong> pacis pulchritudinem revocare: 1429 CD<br />
Hung. X/8 p.617.<br />
evicinus, -a, -um (e vicinus)<br />
Cum via … publica mercatorum hinc a nostro regno in Bohemiam et alia convicina regna<br />
transeuncium et e converso a Bohemia et aliis evicinis regnis in … nostrum regnum …<br />
veniencium … dissueta fuisset: 1336 TT 1857 p.135; cf. inferius: aliorum evicinorum<br />
regnorum; cf. etiam editionem novam monumenti magni momenti: Visegrád 1335. Ed. by<br />
György Rácz. S.l. 2009, 165-166.<br />
eviscero, -are er<strong>ad</strong>icare – kiirt:<br />
Ut religiosum virum, Iacobum de Marchia … a Sede Apostolica … in Bosnae … partibus pro<br />
maledicta Hussitica pravitate et haeresi pestifera r<strong>ad</strong>icitus evisceranda legatum … comitetur:<br />
1436 TGy 1830 (IV) p.26-27.<br />
exacerbatorius, -a, -um obtrectans, obiurgans, maledicens, irae plenus – gyalázkodó,<br />
rágalmazó, haragos:<br />
Quod iidem eundem tempore sue captivitatis certis diffamatoriis vel exacerbatoriis pocius<br />
verbis graviter offendissent: 1458 Mon.civ.Zagr. II p.265; cf. etiam 'diffamatorius,<br />
dehonestatorius'.<br />
exaedifico, -are (exedifico) usque <strong>ad</strong> plenum aedificare – fel- v. kiépít:<br />
Ubi divi Benedicti cenobium magnifico sumptu exedificare permisit (sc. S.Stephanus):<br />
BONF. II,1,132. Rex et regina cum filio … exedificandum ampleque donandum continuo<br />
cenobium cum ede censuere: BONF. II,1,277. Atha pretorii prefectus … divo Iacobo<br />
cenobium cum ede exedificarat: BONF. II,3,99. Ubi basilicam exedificaturi sumus: BONF.<br />
II,4,9. Corpus (sc. regis Geysae I.) Vaciam delatum ac celeberrimo funere in basilica dive<br />
Virginis, quam exedificaverat, sepultum est: BONF. II,4,85. Lodovicus … cenobium …<br />
dicavit et … aliud Carthusiensibus exedificavit: BONF. II,10,479. Corpus Albe <strong>ad</strong> basilicam<br />
divi Stephani in edicula, quam monumenti sui loco exedificaverat (sc. rex Ludovicus),<br />
sepultum est: BONF. II,10,519. Ut castellum a Turcis … institutum amoliantur neve molem<br />
in cervicibus Christiane reipublice inchoatam exedificari paciantur: BONF. IV,2,246. Gabriel<br />
et Ioannes … alterum e regione oppidulum exedificare <strong>ad</strong>orti sunt: BONF. IV,2,251. Cetera,<br />
que per arces regias et basilicas exedificari fecit, opere longioris esset rite enarrare: BONF.<br />
IV,7,124. Edem Olomucii mira celeritate exedificatam et Pantheon appellatam cunctis<br />
numinibus ex voto dicavit magnificeque donavit: BONF. IV,10,156; cf. etiam locos alios:<br />
BONF. II,1,172; II,2,65; II,3,273 etc.<br />
exaggrego, -are <strong>ad</strong>unare, congregare, convocare - egyesít, összegyűjt, összehív:<br />
Salubrius vires regum ... convenit contra paganos extendere, quam <strong>ad</strong> effundendum<br />
sanguinem Christianum illas a quoquam exaggregare: 1412 Finke, Acta I p.92; cf. etiam<br />
'eggrego'.<br />
188
dc_145_10<br />
exaltator, -oris m. qui extollit, exaltat – felmagasztaló:<br />
Ad qualem exaltacionem perducat nos precibus pii pontificis exaltator humilium, Iesus<br />
Christus, dominus noster: Serm.Quinqu. 3 (p.31).<br />
examinanter <strong>ad</strong>v. (comp.) prudenter – tapasztaltan, jártasan:<br />
Frater Petrus eremita … legerat … Beatum Augustinum dicentem de vita clericorum: "Cum<br />
fratres nostrae professionis" etc.: … Quod diligentius ac examinantius observans exosas<br />
habebat omnes superfluitates: GREG.GYÖNGY. Vitae (VM) 158 (p.203).<br />
exanimis, -e mortuus – élettelen, halott:<br />
Dicta Helena … intravit ecclesiam, ubi cum prolixius orationi instaret, subito facta in extasi,<br />
toto corpore quasi exanimis corruit: Leg.Hel. 24 (p. 713). Statimque mirum in modum ...<br />
mulier miserabilis quasi exanimis facta multis circumstantibus et tante calamitati<br />
conpacientibus longe sue infirmitatis soluta vinculo perfectam recepit sanitatem: Leg.Marg.<br />
33 (p.699). Plorando dicebat (sc. S.Maria): ’O me, o me, reddite nunc misere corpus vel<br />
exanime. ... Deponite queso illum, deponite michi, ut habeam mecum eius exanime corpus.’ ...<br />
Unus claves de manibus eius trahebat, alius, ne c<strong>ad</strong>eret, corpus exanime sustentabat:<br />
Serm.Quinqu. 199 (p.413). Dum caput ulcisci, dum saevius imminet alter / in caput, exanimis<br />
gl<strong>ad</strong>io procumbit <strong>ad</strong>acto: IAN.PANN. Paneg. 3,3,218-219. Sceleratissimi tribuni … multos<br />
trucidant, exanimes aliquos relinquunt: BONF. II,1,317. Consulta deliberatione, civium usi<br />
consilio, in secreto lucifuge noctis silentio, lucescente die quarto mensis Septembris …<br />
exanime corpus non indevoti, sed magne devotionis affectu de ecclesia Sancti Iuliani …<br />
suscipiunt: Transl.Pauli p.6 r.<br />
exasperatio, -onis f. actus aliquid instrumentum acrius v. acutius reddendi – élezés:<br />
Pro exasperatione instrumentorum den. XL: 1520 TT 1911 p.79. Fabro pro exasperatione<br />
instrumentorum lapicidarum den XLIX: Ibid. p.80.<br />
exauctoratio, -onis f. actus milites dimittendi v. exauctorandi – katonák elbocsátása:<br />
Quis hic vacationem militie, quis otium aut exauctorationem appetierit, nisi fortasse nutrire<br />
ventrem et inter mulierculas pensa disponere cupiat? BONF. IV,2,31.<br />
excedentia, -ae f. (excedencia) actus profluendi – kiár<strong>ad</strong>ás:<br />
Habent enim huiusmodi in se quamdam humiditatem lucidam, que ex incidencia lucis<br />
stellarum fuerint lucencia in nocte, in die autem non lucent propter excedenciam luminis<br />
Solis, qui occultat minora lumina: Serm.Quinqu. 54 (p.121).<br />
excessor, -oris m. qui delinquit v. peccat, latro – kihágó, bűnöző:<br />
Idcirco nostrum benivolum consensum … vobis damus et concedimus huiusmodi excessores<br />
secundum excessuum qualitatem digne puniendos et penandos (sic): 1454 Mon.civ.Zagr. II<br />
p.243; cf. superius: quatenus huiusmodi gwerrarum et dissensionum excitatores iuxta statuta<br />
alme ecclesie nostre … puniendi <strong>ad</strong>instar demeritorum qualitatem vobis concederemus<br />
facultatem.<br />
excitamentum, -i n. incitamentum, impulsus – ösztönzés:<br />
Corvinus triumphans Budam venit regique … signa hostium et exuviarum partem dignam<br />
principe detulit in excellentissime victorie testimonium gloriosissimique belli excitamentum:<br />
BONF. III,5,289.<br />
189
dc_145_10<br />
excombustio, -onis f. actus aliquid igne purgandi – kiégetés:<br />
Item Dominico seratori de excombustione caldarium XLIIII den.: 1441 Df 282530 fol. 3 r.<br />
exdecimatio, -onis f. actus decimarum tributum solvendi – tizedfizetés:<br />
Et hoc assumpsimus eis predictas libertates nostra fide mediante conservare tali modo, quod<br />
absque terragio supr<strong>ad</strong>icto, nec in muneribus, nec in exdecimationibus teneantur: 1308/XVIII<br />
Reg.Slov. II p.247.<br />
exemplanter <strong>ad</strong>v.<br />
Ad … fidelitatis cumulum … exemplanter ceteros ardentius … inclinamus: 1284 Reg.duc.<br />
p.133 et ibid. p.135.<br />
exemplatio, -onis f. copia - másolat:<br />
Sed cum sint transsumpta <strong>ad</strong> hoc transsumpti, quorum nec ipsi habent originalia, nec tantum<br />
fidem faciunt, ut eis credi possit, presertim cum hec exemplacio seu transsumpcio non coram<br />
ordinario iudice sew ipso autorizante facta est: 1508 M.Sion 1866 p.540.<br />
exfluo, -ere vide ’effluo’<br />
<strong>ad</strong> A 1: Excurrebat sagwis ex quatuor partibus rigantibus nudis ligno manibus pedibusque<br />
confixis. De vultu illius pulchritudo exfluerat omnis: Serm.Quinqu. 199 (p.410).<br />
exhibitus, -us m.forsan i.q. manifestatio – kimutatás, kinyilvánítás:<br />
(Ut formula salutationis litterarum plane confusa): Praegustatis significatorum generibus<br />
continuo exhibitu cum a amore: 1454 Zimmermann, Urkb. V p.452.<br />
exhortatorius, -a, -um (exortatorius) usu substantivi: (litterae,) per quas aliquis <strong>ad</strong>monetur –<br />
buzdítás, intelem (levél):<br />
Ad patrem quoque suum, dominum regem et fratres uterinos ac parentes propinquos sermo<br />
eius nacta opportunitate temporis exortatorius et pacatorius fuit: Leg.Marg. 15 (p.690).<br />
Capitulum … litteras eiusdem domini Nicolai … exhortatorias accipiendo consensum super<br />
ipsa collacione prebuit: 1506-1508 M.Sion 1866 p.295. Exhortatorie (sc. litterae) Italorum.<br />
Exhortatoria <strong>ad</strong> custodem: c.1520 LvtK 1972 p.229; cf. ALMA 1995 p.83.<br />
exlibero vide elibero<br />
<strong>ad</strong> 1: Quod ... omnes captivi ... de captivitate exliberentur et exmittantur: 1442 TT 1884<br />
p.606. – <strong>ad</strong> 2 (in formula diplomatum evictionis): Magister Nicolaus ... aumpsit eundem<br />
Stephanum pro dote et rebus paraffernalibus ipsius noverce secundum ius regni penitus<br />
exliberare: 1355 Mon.Str. IV p.131.<br />
exoptabilis, -e quod homines optant – kívánatos:<br />
Ut hac … re nos immortalitati cuivis mortalium … precipue … exoptabili commendare<br />
possemus: 1517 Turul 1938 p.38.<br />
exoptatus, -a, -um optabilis, desiderabilis – kívánatos:<br />
Milites … <strong>ad</strong> L<strong>ad</strong>islaum pervenere, <strong>ad</strong> Salomonem tuto remissi et ne pro meritis quidem ac<br />
dignitate indonati, quare tantum gratie apud hostes promeruit, ut pro amico ac duce<br />
exoptatissimo haberetur (sc. S.L<strong>ad</strong>islaus): BONF. II,4,76. Video te tandem … teneoque, mi<br />
rex exoptatissime, quem nondum hec etas spectatissimam tuorum fidem agnoscere patitur:<br />
BONF. III,5,8. Rex … magis ac magis in dies exoptatissime sponse ardore flagrabat: BONF.<br />
IV,4,47. Ut celsitudinem vram ... nomine nostro salutent, excipiant ac de optima<br />
190
dc_145_10<br />
valetudine exoptatissimoque eius <strong>ad</strong>ventu eidem congratulentur: 1514 Acta Tom. III p.343.<br />
exorator, -oris m. 1 qui impetrat et <strong>ad</strong>ipiscitur, quod quaesivit – kieszközlő; 2 qui Deum orat<br />
precatque pro aliquo (persaepe ut subscriptio litterarum) – könyörgő, imátkozó:<br />
1 Nec venit <strong>ad</strong> ullos / orator proceres, quin exorator abiret: IAN.PANN. Celebr. 237-238. 2<br />
Symon rector altaris … v v exorator assiduus coram Deo et<br />
hominibus: 1447 Koller, Quinqu. IV p.298. Magister Iohannes Ruedel, plebanus<br />
Brassoviensis, vester exorator: 1454 Zimmermann, Urkb. V p.438. Iacobus Grolok de<br />
Bardpha, decretorum bacc, capellanus et continuus exorator h<br />
v: 1466 Ábel, Bártfa p.32. Item pallium … legavit omnino puero Blasio, quem<br />
nutrivit, ita, ut Andreas vix eius illa vendat et puerum nutriat, ut sit exorator pro ea velud pro<br />
matre carnali, ex quo sine prole fuit: 1492 Iványi, Eperjes p.274. Alexander … decanus<br />
generalis unacum integro collegio omnium … presbiterorum … vestri perpetui exoratores:<br />
1520 Urkb.Kisd p.170.<br />
exorbitanter <strong>ad</strong>v. (exhorbitanter) per errorem – eltévelyedve:<br />
Ne nimium propere et exhorbitanter procedere videremur: 1422 Mon.episc.Zagr. VI p.71.<br />
expensibilis, -e <strong>ad</strong> solvendum aptus -fizetésre alkalmas:<br />
Idem comes Iohannes confessus est, ... ut possessionem suam ... cum omnibus fructilitatibus<br />
(sic ed., orig. [Dl 40290]: hutilitatibus) et pertinentiis ... vendidisset ... comiti Trepk ... pro<br />
viginti marcis plene persolutis, in promptis et per se singulis denariis expensibilibus bonis et<br />
electis coram nobis: 1302 CD Hung. VIII/6 p.2-3; cf. Anj.Okl. I,265.<br />
experiens, -entis expertus, probatus – hozzáértő, felkészült, helyes:<br />
Ac aliis interlocutivis experientissimis assertionibus dictorum procuratorum … auditis …<br />
dictos … Posonienses … convictos fore … commisimus: 1420 Mon.Budapest III/2 p.49 = Dl<br />
43472.<br />
experimentia, -ae f. (nisi mendum pro 'experientia', vel per confusionem vocum 'experientia'<br />
et 'experimentum') peritia – tapasztaltság, jártasság:<br />
Cui … preterea magna gravitas, exacta facundia et experimentia rerum cum summa ingenii<br />
acrimonia coniuncta: BONF. IV,8,232.<br />
expilo, -are exspoliare – kirabol, kifoszt:<br />
Transylvanum regnum … non immerito a natura montibus circumvallatum, ne a barbaris<br />
facile nationibus expilaretur: BONF. IV,1,138.<br />
explicatoriis lege explicantes (1353 Koller, Hist.Quinqu. III p.62 = Df 256379).<br />
exploratus, -a, -um certus, cognitus – ismeretes, bizonyos, biztos:<br />
Tridui spatium rex prudentissimus idcirco sibi dari postulavit, non ut quicquam de fide<br />
consuleret, quam exploratissimam habebat, sed ut interea exercitum tumultuarium cogeret, …<br />
de auctoribus factionum supplicia sumeret: BONF. II,3,17. Quando te tua pietas et religio<br />
augurem prestitit divine voluntatis exploratissimum: BONF. II,3,272. Quare antequam in<br />
Borichum castra moveret, conventum (sc. rex) habuit, ubi principes omnis rite percontatus est,<br />
anne Borichum legitimum Colomanni filium, an ex <strong>ad</strong>ulterio natum pro explorato haberent:<br />
BONF. II,6,175. Pro quo eo animosius cupidiusque laboro, quo exploratius habeo ipsum<br />
Balbum ... <strong>ad</strong> nutum et arbitrium maiestatis vestrae omnia studia sua ... commodaturum: 1510<br />
HIERONYM.BALB. Opera I p.7; cf. 'exploro', e.g. 'exploratum habere' BONF. II,3,288;<br />
191
dc_145_10<br />
II,4,123; II,9,329; II,10,311.: Quod anne ita fuerit, nequaquam satis exploratum habeo:<br />
BONF. II,10,352. Si Borichum Colomanni et non <strong>ad</strong>ulteri filium esse exploratum satis<br />
haberemus: BONF. II,6,202.<br />
exploratus, -us m. actus explorandi v. speculandi – kikémlelés:<br />
Idem ab exploratibus dudum Stephanus intellexerat: BONF. IV,6,53.<br />
exportatio, -onis f. (exportacio) actus exportandi v. extrahendi, extra regnum vehendi –<br />
kivitel, kiszállítás:<br />
Ut … nullus … mercatorum … apetum … seu bumbasum de dicto regno nostro … absque<br />
licencia … iudicis, … quo<strong>ad</strong> exportacionem apeti seu bumbasi dumtaxat, educere et exportare<br />
audeat: 1419 Wenzel, Parketkészítés p.20.<br />
exportator, -oris m. qui aliquid ab aliquo loco evehit v. exportat – kiszállító, kivivő:<br />
Georgium … alias castra regie maiestatis finitiva tenentem et exinde ingenia … de eisdem<br />
castris exportatorem (sc. iudicarunt): 1481 Tan.Borsa p.316.<br />
expraehendo, -ere (nisi mendum pro ’apprehendo’) intelligere – felfog, megért:<br />
Postpositis omnibus libris huiusmodi primum stude tibi compare (sic) Vincencium in speculo<br />
hystovali ( sic, recte: historiali), quem habendo omnes fere alios ex discursu tuo<br />
expraehendere poterimus: 1457Zimmermann, Urkb. V p.556.<br />
expropino, -are vinum in minutis mensuris vendenre – korcsmáltat, bort kis tételben mér ki:<br />
Illa vina nostra, que ibi habemus nonalia, … expropinare et vendi facere debeatis: 1482 LvtK<br />
1927 p.81 = Dl 18605.<br />
exsalto, -are (esalto) sursum salire v. insilire – fölfelé ugrik, szökell:<br />
Donamus armorum insignia seu arma, videlicet clypeum seu scutum ... et de ipsa parte<br />
inferiori lazurina medietatem anteriorem cervi rubei in predictum campum album sursum<br />
esaltantis, dextrum cornu habentis flaveum seu lazurinum, ac inter cornua crucem erectam<br />
aurei vel crocei coloris: 1401 Turul 1943 p.81 = Dl 84811.<br />
exsequibilis, -e (exequibilis)<br />
Ut ipsam voluntatem ultimam … in illis passibus, qui exequibilia (sic) sunt, … exequantur:<br />
1517 M.Sion 1866 p.338.<br />
exsiccatorius, -a, -um locus, quo quid exsiccatur – szárító:<br />
Idem ibidem fornaces exiccatorii cum instrumentis suis in numero 4: 1525 Ratkoš, Dokum.<br />
p.272.<br />
exspatior, -ari (expatior) a proposito declinare – eltér a tárgytól, elkalandozik:<br />
Sed ne sim nimius, studiove extrema sequendi / longius expatier, coepto nunc limite curram:<br />
IAN.PANN. Celebr. 183-184.<br />
exspectatus, -a, -um speratus, desideratus – várt, remélt:<br />
Accepimus litteras vestras cum novitatibus expectatissimis: 1519 Epist.procer. I p.129.<br />
exstrigulo, -are (extretulare) striare – hornyol, fugáz:<br />
Sciat d vestra, quod si esse possibile una hora perficere (sc. capellam), non<br />
recusarem laborem. Nam quottidie magister Iohannes lapicida sexto se per eam laborat et iam<br />
192
dc_145_10<br />
latus ecclesie etc. extretulari fecimus et dietim continuat labores, et in hoc ero pro totis<br />
viribus, ut perficiatur: 1525 Dl 89216.<br />
exsularis, -e quod in exsilio est – száműzetési:<br />
Quum Cletus episcopus ... cum inclito ... Bela rege maritimas fugae praesidio partes Tartaris<br />
victoriam obtinentibus attigisset et tribus annis cum eodem Bela rege residentiam exsularem<br />
peregisset: 1271/1323 CD Hung. V/1 p.154; sic copia anni 1323: Df 209907; cf. Reg.Arp.<br />
2124.<br />
exsuscitator, -oris m. (exuscitator) instrumentum, quo ignis incitari inflammarique potest –<br />
tűzgyújtó eszköz, gyufa:<br />
Anacharsis … moderatione, prudentia ingeniique prestantia inter septem sapientes annumerari<br />
meruit folles ignis exuscitatores, bicipitem ancoram rotamque figularem invenit: BONF.<br />
I,1,150; locus allatus s.v. 'follis'.<br />
extensus, -a, -um latus, amplus – kiterjedt, nagy:<br />
Locus martiris est elevacior per exaltacionem beatitudinis. ... Duracio eius est extensior per<br />
continuacionem eternitatis, quoniam ibi erunt dies populi Dei, sicut dies ligni, Glosa: vite, id<br />
est Christi, Is. XLV (cf. Is. 65,22): Serm.Quinqu. 145 (p.303).<br />
extragatio vide extractio<br />
Item pro expensis <strong>ad</strong> dominum regem et extragationem literarum fl XXIII: 1466 TT<br />
1893 p.363.<br />
extraloco, -are res vendendas locare – el<strong>ad</strong>ásra kihelyez:<br />
Item anno 1517 de pretiis vinorum de Gerencher <strong>ad</strong> educilandum extralocatorum, videlicet de<br />
Dorogh florenis 10, de Nana floreno 1, de Gyarmath florenis 10, qui faciunt florenos 21: 1520<br />
Reg.Str. p.135.<br />
extremio, -are in malum summum v. extremum <strong>ad</strong>ducere (?) – végveszélybe sodor (?):<br />
Extremiare facere ’megtomporeythany, megheruastany, megzomoreythany’: XVI in.<br />
Szentiványi, Catalogus p.241.<br />
exuberans, -tis copiosus, abundans – bőséges:<br />
Haudquaquam casus iste pietatis officium interpellavit, immo exuberantiore posthac<br />
beneficentia usus est (sc. S.Stephanus): BONF. II,1,251.<br />
exuberanter <strong>ad</strong>v. abundanter – bőségesen:<br />
Quis enim eos quasi totius armis belli, industria, ingenio denique orbe universo<br />
exuberantissime praepollentes abs re ludos eiusmodi auspicatos fuisse dubitet?:<br />
BART.PANN. Vigil. ded.3.<br />
exuviarius, -a, -um quo ex exuviis est – zsákmány-:<br />
Ioannem … Corvinum aiunt … amplissimum capitibus hostium et exuviariis militaribusque<br />
signis currum onerasse: BONF. III,5,80.<br />
F<br />
facultaliter lege favorabiliter<br />
Quo (sc. effectu) nos hactenus in omni requisitione nostra facultaliter ( sic. ed, sed orig. [Df<br />
193
dc_145_10<br />
289187]: favorabiliter) prosequens maternaliter exaudivit: 1253 Theiner, Mon.Vat. I p.232; cf.<br />
Reg.Arp. 991.<br />
faeculentatus, -a, -um (faculentatus) cum faece v. stercore oblitus – bemocskolt:<br />
Quo (sc. Ioanne) decorabatur virginicus status et fulciebatur pudicitiae cultus, ne a sceleratis<br />
fieret dedecoratus et a scelerosis fieret faeculentatus ( sic ed., orig [Df 283678 p.217]:<br />
faculentatus) et a libidinosis constupratus: 1476 Kovachich, Scriptores II p.4; cf. etiam<br />
’faeculentus’.<br />
fago, -onis f. vox incertae notionis, forsan i.q. fagotriticum v. var. arboris fagi – hajdina (?),<br />
bükkfa (?):<br />
Item pro laboratoribus, carbonibus faginibusque fl 2. den 8: 1485 Myskovszky,<br />
Bártfa p.143.<br />
fanaticus, -a, -um furiosus, insanus – örjöngő:<br />
Quoniam non convenit, sicut faciebat spiritus fanaticus in divitiis gentilium: Serm.Quinqu. 65<br />
(p.142).<br />
farmaceuticus vide pharmateuticus (locus allatus s.v. ’diaeticus’).<br />
fasciola, -ae f. (fasceola) herald.: fascis i.e. vitta v. taenia parva – pólyácska, szalagocska:<br />
Supra scutum … galea est circumquaque sericeis <strong>ad</strong>ornata fasceolis: 1497 Kubinyi,<br />
Genealogia p.30.<br />
fastuositas, -atis f. elatio, insolentia – kevélység:<br />
Tercium folium, quod est humilitas, pungit et lacerat spina, que est fastuositas, quando scilicet<br />
superbitur de magnitudine muneris et contempnitur status condicionis inferioris in coniugatis:<br />
Serm.Quinqu. 44 (p.102).<br />
faticinor, -ari hariolari, praesagire – (meg)jósol:<br />
Faticinata mater (quae sc. una cum filia mortua erat) mortem filiae suam paulo post<br />
sequturam (sic), etsi ambae egrotarent pariter ordinatque mater <strong>ad</strong> funus indusium filiae:<br />
BART.PANN. Epist. 2,4; cf. etiam ’vaticinor’.<br />
fatigatus, -us m. fatigium, labor assiduus – fár<strong>ad</strong>ság, fár<strong>ad</strong>ozás:<br />
Eberhardus … eandem appellationem complere et agere est astrictus sine praeiudicio et<br />
fatigatu civitatis et hospitum: 1348 CD Hung. IX/1 p.640 = 1348/XVIII Df 281423.<br />
fatuosus, -a, -um (nisi mendum pro ’fastuosus’) stultus, vecors - ostoba, együgyű:<br />
Gen. II. (cf. Gen. 1,28): „Subicite terram”, id est carnem, „et dominamini piscibus maris et<br />
volatilibus celi”, id est cogitacionibus voluptuosis, fatuosis et gulosis: Serm.Quinqu. 152<br />
(p.316).<br />
febricula, -ae f. febris parva - lázacska, kis láz:<br />
His proximis diebus nos febricula aliqua debilitaverat: 1512 Acta Tom. II p.126.<br />
fellaytharius, -ii m. (fellaytharus) (Hung.: fullajtár, ex Germ.: Vorreiter) eques praecurrens,<br />
comes aurigae – fullajtár, kocsiskísérő:<br />
Item pro fellaythario Iohannis sol. XXII: 1481 Mon.civ.Zagr. XI p.261. Cuidam fellaythario<br />
eiusdem (sc. curriductoris) sol. XXV: Ibid. p.264. Item ... in Dombro Iohanni Parvo<br />
194
curriductori dedi sol. L, pro fellaythario eiusdem sol. XX: Ibid. p.267. Benedicto fellaytharo<br />
eiusdem sol. L: 1482 ibid. p.274.<br />
feneratus, -a, -um fructuosus, fructus ferens – kamatozó, kamatot hozó:<br />
Quin et vos officio preveniam et pro meritis et dignitate quenque tractabo perpetuaque mihi,<br />
quando feneratiora esse debent, que principibus conferuntur, officia, cunctos beneficentia<br />
obligabo: BONF. III,2,11.<br />
fenestralis, -e <strong>ad</strong> fenestras aptus - ablak-:<br />
Item ... per Balthasarem castellanum pro emendis vitris fenestralibus misi Zagrabiam sol.<br />
IIIIcL: 1481 Mon.civ.Zagr. XI p.263.<br />
fenestrarius, -ii m. faber fenestras conficiens v. eas vitris instruens - ablakos, üveges:<br />
Item Petro fenestrario dedi <strong>ad</strong> servicia sua sol IIc: 1481 Mon.civ.Zagr. XI p.254. Item<br />
magistro Petro fenestrario dedi pro serviciis suis sol. IIc: Ibid. p.258. Item magistro Petro<br />
fenestrario dedi iterum sol IIc: Ibid. p.259. Item ... Petro fenestrario dedi sol. IIc: 1482 ibid.<br />
p.275.<br />
fenestrator, -oris m. faber fenestras conficiens v. eas vitris instruens - ablakos, üveges:<br />
Item cuidam famulo Petri fenestratoris, quem eotunc misi Zagrabiam, dedi sol. X: 1481<br />
Mon.civ.Zagr. XI p.262. Item ... Petro fenestratori dedi ... sol. IIIIc: 1482 Ibid. p.272.<br />
fenestripar, -is m. faber fenestras conficiens – ablakos:<br />
Frater Iacobus fenestripar, praesbyter vita integer, ... qui fenestras vitreas ... deposuit:<br />
GREG.GYÖNGY. Vitae 225 (p.170).<br />
fenicex, ffenix vide phoenix (Serm.Quinqu. 138 p.288]).<br />
fequentare lege frequentare (Serm.Quinqu. 190 [p.389]).<br />
ferecund- vide verecund- (Serm.Quinqu. 11 [p.43] 143 [p.298] 193 [p.397]).<br />
ferilis vide fenilis<br />
Quatenus ... homo noster ... prohibeat ... vicinos ... ipsius possessionis Witez a potenciario usu<br />
utilitatu (sic) quorumlibet (sic) eiusdem, presertim silvarum, terrarum arabilium et pratorum<br />
seu ferilium (sic): 1379 Dl 42125.<br />
fermiculus vide vermiculus (Serm.Quinqu. 10 [p.41]).<br />
fernicula vide firnicula<br />
dc_145_10<br />
ferociter atrociter, crudeliter, saeve – v<strong>ad</strong>ul, kegyetlenül:<br />
Hi … veluti carceribus ac vinculis emissi … populationes ac cedes instaurant, multo ferocius,<br />
quam antea, seviunt: BONF. III,5,188.<br />
ferrugineus, -a, -um coloris ferruginis, ater – rozsdaszín, sötét:<br />
Profana illa multitudo … tetro horribilique aspectu … ferrugineoque colore fuerat: BONF.<br />
III,3,110.<br />
festio vide vestio (Serm.Quinqu. 94 [p.202]).<br />
195
fetulus vide vetulus (Serm.Quinqu. 47 [p.108]).<br />
feudo, -are bona immobilia alicuius ecclesiae locare - haszonbérletbe <strong>ad</strong>:<br />
Quandam praedialem possessionem eiusdem ecclesiae nostrae et nostram feudari solitam et<br />
consuetam ... eisdem ... quo <strong>ad</strong> vitam absque decimis et marturinis duximus conferendam:<br />
1380 CD Hung. IX/5 p.429 = Dl 6730.<br />
ffarmaci- vide pharmaci- (Serm.Quinqu. 129 [p.273]).<br />
fiala vide phiala (Serm.Quinqu. 53 [p.118]).<br />
fictito, -are machinando componere – összemesterkedik:<br />
Genealogiam hanc unde scriptores Ungaricorum expiscati fuerint, … nondum compertum<br />
habeo. Et illud <strong>ad</strong>modum mirari videor, cum propriis isti scriptoribus caruerint, quibusnam<br />
monumentis in Noe genus, quod neque Greci, neque Latini vere fictitarunt, referre possint:<br />
BONF. I,9,30-32.<br />
fideiussoratus, -us m. fideiussio – jótállás:<br />
Homines ... vestri sunt in ideiussoratu: 1526 Ratkoš, Dokum. p.215.<br />
figularis, -e quo figulus ollas volvit, <strong>ad</strong> figulum spectans – fazekas-:<br />
Anacharsis … bicipitem anchoram rotamque figularem invenit: BONF. I,1,150.<br />
figurabiliter <strong>ad</strong>v. (nisi mendum pro 'figuraliter') per effigiem - ábrázolva:<br />
Quae ... partium in ea (sc. rivuli clausura) melius ius foveat cuique partium pertineret, ex<br />
literis et literalibus instrumentis earum demonstrationeque eiusdem alvei figurabiliter in<br />
qu<strong>ad</strong>am tabula coram ut (sic ed., recte forsan: nobis) facta, per nos hic Albae revideri et<br />
discuti desideraverint arbitramentoque nostro submiserint: 1415 CD Hung. X/5 p.640; cf.<br />
Zsigm.oklt. V,191.<br />
filaterium, -ii n. %<br />
Inde apiculum, quod et pro littera et pro ligamine, quo filateria dependent, et pro filis<br />
accipitur: XV ex. Fil.Közl. 1966 p.329.<br />
filator, -oris m. qui in fila deducit – fonó:<br />
Item de eisdem Mychaeli filatori ligaturarum XII florenos per centum denar: 1372 Sz<br />
1982 p.920.<br />
finatorius, -a, -um 'domus f.': ubi praestatio pecuniaria exigitur – fizető, számvevő (ház):<br />
Item eodem die decanus de Abrugbanya presentavit florenos octo de domo finatoria, de<br />
quibus prepositus non habet tertiam: 1477 TT 1991 p.416; cf. DuC III,502 s.v. 'finare' et TESz<br />
I p.913 s.v. 'finánc'.<br />
finibilis, -e qui habet finem – véges:<br />
Si ergo queritur, qualis est homo, potest dici, quot secundum originem fragilis, secundum<br />
duracionem finibilis, secundum penalitatem multis miseriis : Serm.Quinqu. 172<br />
(p.360); cf. ibid. inferius: brevitas in duracione.<br />
firmative vide furtive<br />
dc_145_10<br />
196
dc_145_10<br />
Quod magister Markus ... exhibuit nobis quasdam litteras nostras patentes, maiori et<br />
auctentico sigillo nostro in terra Wzure firmative sublato consignatas: 1365 CD Liptó p.59.<br />
firmicula, -ae f. (fermicula) instrumentum, quo vestis colligatur, fibula – gomb, csat:<br />
Si quis ducens res mercimoniales, que diverse maneriei et conditionis existant, ut sunt<br />
fernicule, monilia, ... ligamina, ... digitalia videlicet ’Vingerhut’ et alia ceteris mercibus<br />
similia, ... ex rebus prenominatis debent solvi boni duo grossi: 1436 Mon.Budapest III/2<br />
p.272; cf. DuC III p.509.<br />
fiscella, -ae f. sporta parva – kis kosár:<br />
Dum sibi detraheretur, ... quod fiscellas iunco non texeret: GREG.GYÖNGY. Vitae 197<br />
(p.153); locus s.v. 'idiota' et 'iuncus' allatus est.<br />
fistulatorium, -ii n. (fistolatorium) idem ac fistula (v. caelatura quaedam formam fistulatoris<br />
monstrans [?]) – öntőcső (v. sípost ábrázoló szobrocska [?]):<br />
Item una cuppa hoyagos cum fistulatorio ( Dl 20569: fistolatorio) marc. IIII. pens. II: 1497<br />
Művt.Ért. 1983 p.127; cf. Lex.Hung. p.386.<br />
fixio, -onis f. status firmus, immobilis – szilárdság, mozdulatlanság:<br />
A terra enim est fixio plante, ab aqua coagulacio, ab igne co<strong>ad</strong>unacio. Terra ergo affigit, aqua<br />
coagulat, ignis consolidat: Serm.Quinqu. 130 (p.274).<br />
fixorium, -ii n. laniaena – vágóhíd:<br />
[Cur ... magistri carnifices per se] fixoria ipsorum propria in littore Danubii infigere et pisces<br />
suos tenere non deberent: 1509 Végh, Buda p.148; cf. Budai mészárosok p.379. Ut istic<br />
fixoria propria infigere possent: 1509 Budai mészárosok p.378. Quod ipsi in propinquo portus<br />
Danubialis penes pontem ipsorum proprium ... fixoria similiter propria infigere ibidemque<br />
suas naves ligare et pisces ipsorum magnos ... tenere et conservare ... possint. Ibid. p.379.<br />
Quod ipsi ... penes predictum pontem ... fixoria propria infigere et ibidem sua reservacula sive<br />
naves ligare et pisces ipsorum magnos ... tenere ... possint. Ibid. p.380. Si quod (sc. ius) in<br />
locatione fixoriorum (ed.: ?) eorundem magistrorum carnificum utcunque haberemus: 1514<br />
Budai mészárosok p.386.<br />
flagellus, -a, -um <strong>ad</strong> tributum quoddam ’flagellum’ vocatum pertinens – ostor<strong>ad</strong>ó-:<br />
Dicam flagellam <strong>ad</strong> festum Nativitatis Domini impositam et taxatam ex commissione domini<br />
palatini iudex Fabianus Hydweghi erga manus nostras asignavit: 1518 Dl 37174; cf.<br />
Lex.Hung. p.718.<br />
flammiolus, -a, -um f. (flanniolus) coloris flammae, rubeus – lángszínű, vörös:<br />
Item duo angularia de pepulo flammiola aureis filis contexta: 1421-1425 Mon.episc.Zagr. VI<br />
p.197; cf. 1433 ibid. p.402: flanniola. Ad ’angulare’ vide ALMA 1995 p.55.<br />
flandras lege flammas<br />
Sed hic postea pactis et foederibus huiusmodi initis, nescimus, quo suscepto consilio<br />
contravenire cupiens novas guerras novasque flandras ( sic ed., recte orig. [Df 215767] et<br />
editio altera [Dipl.Sáros p.144]: flammas) in hoc regno temere exsuscitavit: 1491<br />
Epist.procer. I p.30; cf. Iványi, Bártfa 2995.<br />
flascus, -i m. lagoena – palack, flaska:<br />
Cipelli II. Flasci novi cum uno thok.: 1490 Dl 26048 fol. 3 v . Frena II. Flasci lignei XX.<br />
197
dc_145_10<br />
Quoddam instrumentum ferreum <strong>ad</strong> guttur canis pertinens I: 1494 Dl 26076 fol. 3 v ; cf. etiam<br />
’flasca, flasco’.<br />
flatoria, -ae f. (fletoria) follis – fújtató:<br />
Item vetus hutta cum fletoria vulgo ’Alt Gepirig’ inventata modo suprascripta (sic), minere<br />
uste vulgo ’rest’ in numero 14: 1525 Ratkoš, Dokum. p.270.<br />
flebotomia vide phlebotomia, -ae f. (φλεβοτομία) sanguinis missio – érvágás:<br />
Quod nullus frater audeat flebotomiam facere seu minuere infra festum Omnium Sanctorum<br />
et Nativitatem Domini: GREG.GYÖNGY. Constit. p.122 (Rubr. LXVIII).<br />
flexilis, -e quod facile flectitur – hajlékony:<br />
Cum ornamentis ab utraque parte flexilibus (sic, recte forsan: flexibilibus ?) et ( Dl 86748<br />
<strong>ad</strong>d.: geribili) tortuositate dependentibus: 1514/? Iványi, Teleki p.208; vide etiam ’flexibilis’.<br />
flexivus, -a, -um curvus, flexuosus – hajtott, ívelt:<br />
Cuius (sc. scuti) flexivas compagines auree nectunt fibule: 1513 Turul 1941 p.83; cf.<br />
superius: scutum triangulare linea aurea circumductum.<br />
flexuosus, -a, -um cum curvatura et anfractu progrediens – kanyargós:<br />
Galea vero variis redimita (sc. est) flosculis aureis argenteisque et coeruleis per viridem<br />
campum flexuoso quodam ambitu discurrentibus: 1511/XVII Áldásy, Címereslevelek II p.72.<br />
florizo, -are maculis coloribusque variare – tarkít:<br />
Capelle ... pavimentum ... subtilissime diversis coloribus lapidum est florizatum atque<br />
picturatum: GABR.PECHWARAD. p.III v.<br />
fluctuans, -tis aestuosus, tumultuosus – háborgó:<br />
Quanquam pre competitorum invidia bello carere nequivisti, a pace tamen et pietate, item<br />
religione, clementia, mansuetudine fluctuantissimi regni gubernationem auspicatus es: BONF.<br />
praef. 8. Damnata crudelitate immodicaque ultione fluctuantissimum genus hominum ac<br />
novitatis avidissimum … nova moliri occepere: BONF. II,6,169. Belli causam fluctuantissima<br />
dedit Austria novarum rerum semper avida: BONF. II,6,261. Ioanna … scribit … <strong>ad</strong> regem …<br />
satis in Italia sevitum, nunc tempus esse fluctuantissimum pacare regnum: BONF. II,10,282.<br />
Quid enim salutis in fluctuantissimo navis pelago sperare potest? BONF. III,2,25. Qui<br />
Albertum oderant, … dicere … fluctuantissimum optimo moderatore regnum tam diu carere<br />
non posse: BONF. III,4,215.<br />
fodrum, -i n. pannus insutus (?) – bélés (?):<br />
In summitate vero clipei dis coelestini ab extra, ab intra vero argentei coloris<br />
tamquam fodro seu subductura per czoctas ante et retro dependentes colorum eorundem<br />
videbatur: 1415 Turul 1884 p.58.<br />
foede <strong>ad</strong>v. turpiter – csúfosan:<br />
Multis … sevo impetu tormentorum fedissime interfectis presidium … de deditione<br />
colloquitur: BONF. V,4,136.<br />
foederatio, -onis f. actus foedus iungendi - szövetségkötés:<br />
Quia innumerabiles domine praefate nefarie generationis legitime matrimonialis copulationis<br />
foederatione alienis generationibus sunt coniuncte: 1330/XVIII CD Hung. VIII/3 p.425; cf.<br />
198
dc_145_10<br />
etiam editionem alteram: Kovachich, Suppl. I p.274 et annotationes criticas: AnjOkl. XIV<br />
p.288.<br />
folangum, -i n. (non plene liquet, huc an <strong>ad</strong> ’phalanx’ pertinet)vox incertae notionis: forsan<br />
i.q. fustis – husáng, bunkósbot (?):<br />
Ipse ... meretrices ... cum ustibus et folangis contra domum prepositure ... iverunt: 1508<br />
M.Sion. 1866 p.455.<br />
fontaneum, -i n. pars vestis liturgicae – liturgikus ruha része:<br />
Item una palla de auro in campo albo sine fontaliis et sine angulis, cum octo plicis: 1421-1425<br />
Mon.episc.Zagr. VI p.196.<br />
foraneus, -a, -um qui loco in aliquo auctoritatem iudiciariam a iure canonico sancitam habet<br />
et foris v. extra fungitur officio suo – helyileg illetékes (bíró):<br />
Que <strong>ad</strong> similes officiales foraneos, vicarios sive decanos dicte ecclesie Strigon et <strong>ad</strong><br />
eorumdem officium … pertinere noscuntur: 1504-1523 M.Sion 1880 p.581. Istic pars se<br />
gravatum sentiens … <strong>ad</strong> … vicarium Posoniensem foranensem (ed.: így, i.e. sic) pro tempore<br />
constitutum … appellet: 1521 M.Sion 1866 p.260.<br />
forbamentus, -a, -um idem ac forbannitus: iudicatus – elítélt:<br />
Si quispiam ex ipsis per vos vel alias forbamenti vel proscripti forent aut qualitercumque<br />
relegati: 1412 Finke, Acta I p.105.<br />
forfex, -icis f. cum milites ex utraque parte ambitu hostes amplexuntur – átkarolás,<br />
harapófogó:<br />
Corvinus … primam aciem in cuneum redigit, quo facilius hostes dividat contra illi forfices<br />
obtendunt: BONF. III,5,262; cf. inferius: A forficibus cataphractorum cuneus concidi non<br />
poterat.<br />
formidacio lege formidato (Serm.Quinqu. 102 [p.218], recte autem: Békefi, Pécs p.94).<br />
formidativus, -a, -um quod formidari, timeri potest – félelmetes:<br />
Contigit itaque novitas eveniri et audiri formidativa et periculosa, quod saevissimus Turcorum<br />
imperator <strong>ad</strong> partes terrae Barcza valida cum potentia proposuisset subintrare: 1476<br />
Zimmermann, Urkb. VII p.116 = Df 278651.<br />
fornicarie <strong>ad</strong>v. modo impudico – parázna módon:<br />
Dicta Hyl … contra eundem Nicolaum … replicando respondit uxorem suum … minime fore<br />
… filiam legitimam seu de thoro legitimo progenitam, sed potius fornicarie conceptam et<br />
extra thorum legitimum progenitam: 1464/XV Zimmermann, Urkb. VI p.190; cf. copiam Df<br />
286635 fol.191 v .<br />
fornicatrix, -icis f. femina impudica – parázna:<br />
Quia vicit (sc. S.Lucia) bestiam invincibilem, id est fornicatricem (corr. ex ’formicem’), a qua<br />
fortissimi quoque vulnerati sunt, ut Samson: Serm.Quinqu. 5 (p.34).<br />
forpilla, -ae f. (farpilla) (vox ignotae originis, forsan ex 'forpex' ?) instrumentum, quo<br />
liquidum sim. secernitur – szita, szűrő: Farpilla vulgo 'zytha': 1521 MNy 1936 p.276.<br />
fossale, -is n. instrumentum <strong>ad</strong> fodiendum aptum – ásó:<br />
199
dc_145_10<br />
Item vulgo 'czakan' I. Item ligones III. Item fossale III. Item mensa V: 1520 Aetas 1993:1<br />
p.61.<br />
fossina, -ae f. parva fossa – kisebb fajta árok:<br />
Ut prefati ... vineas et salinas per fossinas llicitas anichilando ... vexillum ... maculare<br />
veriti non fuissent: 1397 CD Croat. XVIII p.190.<br />
fovizo, -are cavare, excavare, fodere – váj, kiváj:<br />
Cum ... fabro feci laborare vulgo quinque ’lywkazthoth’, cum quo lapides fovizantur: 1517<br />
Aetas 1993:1 p.57 = Dl 26181.<br />
fragosus, -a, -um fragoris, strepitus, sonitus sim. plenus – robajló, zúgó, zajos:<br />
Si enim armorum fragoso strepitu alias terremus nationes: 1514 Anal.nova p.40.<br />
fremisco, -ere stridere, furere – üvölt, zúg, tombol:<br />
Iam cuncta per orbem / sopierat nocturna quies, cum nulla fremiscunt / murmura: IAN.PANN.<br />
Paneg. 3,3,166-168.<br />
frisia, -ae f. vitta – főkötő, párta:<br />
Duos baltheos wlgo Maych, duas fusias (ed.: így? i.e. sic?, sed ’frisia’ legendum puto) wlgo<br />
partas de gemmis ornatas: 1496 Lex.Hung. p.607.<br />
frisium, -ii n. 'f. aureum' i.q. aurifrigium - aranyhímzés, paszomány:<br />
Item una alia casula de serico cum frisio aureo: 1421-1425 Mon.episc.Zagr. VI p.195.<br />
frivolose <strong>ad</strong>v. iniuste – jogtalanul:<br />
Se idem magister Desew … coram nobis taliter obligando, ut … si qua instrumenta per<br />
astuciam frivolose reservasset, mortuas et extinctas (sic ed.) reddidit: 1342 Mon.Str. III p.462.<br />
frontisecus, -a, -um (ex ’frons’ et ’sequor’ ?) qui caput serpentis pedibus calcat (?) – kígyó<br />
fején taposó (?):<br />
Frontisecae populi matri struxere tonantis / ecclesiam. GREG.GYÖNGY. Vitae 53 (p.63).<br />
fructilitas lege utilitas<br />
Idem comes Iohannes confessus est, ... ut possessionem suam ... cum omnibus fructilitatibus<br />
(sic, ed., orig. [Dl 40290]: hutilitatibus) et pertinentiis ... vendidisset: 1302 CD Hung. VIII/6<br />
p.2-3; cf. Anj.okl. I p.265.<br />
frugaliter <strong>ad</strong>v. modeste – szerényen:<br />
Hesterno domicaenio relicto / digno vel Saliaribus culinis, / dum frugaliter et levi paratu /<br />
grandes sub cane Sirio perosus / bascaudas cupio comesse tecum, fallor etc.: c.1510<br />
Anal.nova (Piso) p.409.<br />
frumentor, -ari frumenta colligere, pabulari – takarmányoz:<br />
Neque non videt cibariorum inopiam imminere, frumentatum pabulatumque longius mittere<br />
oportere et e castris sine presidio neminem tuto vagari posse: BONF. IV,3,152.<br />
fugito, -are fugere, discurrere – menekül, szétszal<strong>ad</strong>:<br />
Scytharum duces … cum in hostes … irruerent Aiaxque scuto acriter insonuisset, … curribus<br />
excussi palantes Scythe fugitabant: BONF. I,1,118.<br />
200
dc_145_10<br />
fulgens, -tis splendidus, nitidus – ragyogó:<br />
Nicolaus … in terram procubuit suspiciensque inde in celum Beate Virginis speciem cum filio<br />
nimbo fulgentissimo circumfusam per aera descendentem … vidit: BONF. V,5,11. Te<br />
postremo, etsi primus, princeps fulgentissime, orationi Eschinis simillimum ... obvio assumo<br />
pectore. BART.PANN. Gryllus ded. 11.<br />
fultura, -ae f. <strong>ad</strong>miniculum, auxilium – segítség, támasz:<br />
Qui fulturis tuis <strong>ad</strong> eloquentiae et eruditionis cacumen Bononia teste aspiravit: 1512<br />
Anal.nova p.214.<br />
fumeus, -a, -um fumosus, fumi colore obductus – füstös:<br />
Scutum ... foris ambiunt hinc atque hinc duo draconum viridantium simulacra, colla et caudas<br />
susque deque spiris ingentibus connectentia, oraque retrorsum conversa, faucibus hiantibus,<br />
flamma fumeaque, superne galea visitur colore argenteo insignis: 1517 Turul 1911 p.110 = Df<br />
246327.<br />
fumigans, -antis f. 'fumus': ratio vectigal populo imponendi, fundus, in quo unum fumarium<br />
i.e. una res domestica est – 'füst': <strong>ad</strong>óegység, telek:<br />
Munera ... bis in anno ipsi populi solvent isto modo, quod in festo nativitatis Domini quilibet<br />
hospes de loco suo sessionali seu de sua fumigante duos pullos et duas tortas ... dominis<br />
eorum pro muneribus presentabunt: 1414/XVI Zsigm.oklt. IV,2319.<br />
fundabilis, -e qui fundum habet, firmus – megalapozott, szilárd:<br />
Ad populum, inquam, multum, iustum, securum, et iocundum. Multum quantum <strong>ad</strong> numerum,<br />
iustum quantum <strong>ad</strong> statum, securum in Dei proteccione, iocundum in Dei laudacione. De<br />
primo, scilicet de multitudine populi celestis dicitur Exo. I o etc.: ... De secundo loquens Is. <strong>ad</strong><br />
celestem Ierusalem dicit LX o (cf. Is. 60,21): Iusticia fundabilis et „populus tuus omnes iusti,<br />
in perpetuum hereditabunt terram”: Serm.Quinqu. 2 (p.28).<br />
fundibularius, -ii m. qui fundibulo utitur – parittyás:<br />
IIII Reg. III. (cf. 4 Reg. 3,25): „Circumdata est civitas”, scilicet mentis hominis, „a<br />
fundibulariis”, id est demonibus temptantibus, „et ex magna parte percussa”, scilicet in anima,<br />
quia facit peccare per cogitacionem, si non potest per operacionem: Serm.Quinqu. 171<br />
(p.359).<br />
funditor, -oris m. qui fundibulo utitur – parittyás:<br />
Decurrunt (sc. de monte occupato) obviam sagittarii funditoresque, ut subeuntem hostem<br />
clivo montis arcerent: BONF. II,3,118.<br />
funebralis, -e (contaminatio forsan vocum ’funebris’ et ’funeralis’)<br />
Coniunx ... regis hic obit, cuius pompe funebrali sui filii ... interfuerunt: 1505 TBM XVIII<br />
p.74.<br />
funeralis, -e luctuosus, lugubris – gyász-:<br />
In funerali festo multitudo universa processit: BONF. IV,8,233; cf. ’funeralia’.<br />
funerose <strong>ad</strong>v. crudeliter, saeve, luctuose – kegyetlenül, v<strong>ad</strong>ul, gyászosan:<br />
Anim<strong>ad</strong>vertens … mortem … velud exactorem crudelem nemini parcere, sed dietim<br />
unumquemque funerose insequi: 1517 M.Sion 1866 p.331.<br />
201
funista, -ae m. faber funes conficiens – kötélverő:<br />
Hanczo super Petrum funistam II flor. (sc. debet iurare): 1396 Acta Cassov. p.107.<br />
funta, -ae f. ut mensura ponderis: libra – font:<br />
Quod prefatus Philippus ... rectori ... altaris ... unam funtam cere, puta munde et colate ... dare<br />
... debeat: 1425 Mon.episc.Zagr. VI p.193. Item per tempora precedencia <strong>ad</strong> parandas cutes<br />
emi an Andrys aluminis funtas quatuor: 1481 Mon.civ.Zagr. XI p.269.<br />
furcifer, -i m. qui furcam i.e. signum punitionis gestat, latro – gazember:<br />
Importunus denuo furcifer, nondum abis? BART.PANN. Gryllus 76. Quam blanditur furcifer:<br />
BART.PANN. Gryllus 82. Quae te mala crux agitat furcifer?: BART.PANN. Gryllus 126.<br />
furenter <strong>ad</strong>v. furiose, dementer – dühösen, eszeveszetten:<br />
Ne inpetu furenter turbe popularis rei desiderate et obtente aliquantisper turbaretur exitus.<br />
Transl.Pauli p.6 r .<br />
furenter lege furentis<br />
Ne impetu urenter (editio altera [AASS p.609] rectius: furentis) turbe popularis rei desiderate<br />
et obtente aliquatisper turbaretur exitus: Transl.Pauli p.6 r .<br />
furtus, -us m. idem ac furtum (A 1) – lopás, tolvajlás: (Sc. qui) scolarem quendam … in<br />
causa criminali coram illis, foro seculari crimine furtus accusans … captivari mancipavit:<br />
c.1523-1524 TT 1911 p.87; etiam s.v. 'furtum' saepe inveniuntur formae 'furtu' in casu<br />
ablativo, quae autem huc pertinere videntur.<br />
fusia vide frisia<br />
dc_145_10<br />
futuarius, -a, -um <strong>ad</strong> coitum spectans – közösülést illető:<br />
Precipue ... mei observandissimum Colemicium strennuumque fututorem, primum in re<br />
futuaria ... volo ... nomine meo salutassis: BART.PANN. Epist. 1,2.<br />
G<br />
galealis, -e formam cassidis monstrans – sisak-:<br />
Eidem … in signum specialis dilectionis pro signo et titulo insignii galealis formam angustarii<br />
vulgariter cimer dictam continentem perpetuo duximus conferendam: 1332 Lex.Hung. p.106 =<br />
Áldásy, Címereslevelek I p.4 = Turul 1887 p.158.<br />
gallicantus, -us m. locus, ubi gallus cecinit – a kakasszó helye:<br />
Et statim gallus cantavit. Et egressus foras (sc. Petrus apostolus) flevit amare, in qu<strong>ad</strong>am<br />
fovea se abscondens, quae ’Gallicantus’ vocatur: Bárczi p.89 (OD 47.v6v).<br />
gallicinium, -ii n. cum gallus canit, diluculum – kakasszó, hajnal:<br />
Cum in sabbato sub gallicinio <strong>ad</strong> divi Dionysii basilicam egrederetur, ecce funale prelatum<br />
extinguitur: BONF. I,5,127.<br />
gallinaceus, -a, -um (gallinacius)<br />
Cuius Atila humanitate victus per mediam urbem exercitum tanta modestia duxit, ut ne<br />
pullum quidem gallinaceum leserit: BONF. I,4,234. Horum (sc. idolorum) beneficio lactis<br />
202
dc_145_10<br />
gregalis et pullorum gallinaceorum copiam profluere credunt (sc. Tartari): BONF. II,8,34.<br />
Item coloni dicte possessionis ... in festivitatibus Christiani Natalis officialibus suis tenentur<br />
duobus circulis panum, pullo gallinaceo uno et cub avene: 1521 CD Zichy XII p.349.<br />
Virtutem, Vigilantiam summo conatu imitari per hoc immensum, horridum, sanguinarium,<br />
cruentum gallorum gallinaciorum praelium iuro. BART.PANN. Vigil. 42.<br />
gallinus, -a, -um quod galli est – kakas-:<br />
Que (sc. sagitta) in ore eiusdem capitis infixa a parte posteriori ipsius capitis lupini penetrare<br />
videatur, necnon cum auribus nigris <strong>ad</strong> dispositionem oris seu rostri unius galli dispositis,<br />
inter quas una crux alba parva tanquam de ore gallino egrediatur: 1398 Turul 1901 p.103; cf.<br />
inferius: dispositio fiat capitis gallini.<br />
gariosolus vide garyophyllum et caryophyllum:<br />
Specierum diversarum genera, ut sunt crocum, piper, zinziber, gariosoli (sic ed., orig. [Df<br />
239625] autem gariofoli legendum puto), nuces muscati, flores muscati ac cynamonis et<br />
talibus speciebus consimilia: 1436 Mon.Budapest III/2 p.272.<br />
garritus, -us m. ineptiae, actus garriendi – fecsegés:<br />
Et illi sunt superbi, qui volunt et laboran futura praescire eundo <strong>ad</strong> phytonissas vel faciendo<br />
aliqua, puta fundendo plumbum vel ceram, aut ex somnis vel garritu avium aut visu animaliu:<br />
Bárczi p.74 (OS 2.c.5).<br />
gatta, -ae f. feles – macska:<br />
Ecce multitudo ... demonum in variis formis gattarum, occarum et anetarum eidem obviat.<br />
VALENT.HADN. Mir. 56 100; cf. ’cattus’.<br />
gehennalis, -e quod in regione infernali damnatorum fit – pokoli:<br />
De circumdacione cruciatuum gehennalium dicitur Abac. II. (Hab. 2,16): „Circumdabit te<br />
calix”, id est pena etc.: Serm.Quinqu. 171 (p.359).<br />
gelicidium, -ii n. algor, frigus – fagy:<br />
Aquilo est plaga frigida et tenebrosa et gelicidii generata: Serm.Quinqu. 84 (p.181).<br />
gelido, -are gelidum fieri – kihül:<br />
Cum ipsa ... infantem parvulum vix novem mensium secum collocasset in lecto, ... ipsum<br />
infantem mortuum reperit et extinctum, toto iam corpore gelidatum: Leg.Marg. 43 (p.702)<br />
geminiutrius, -ii n. ventriosus – pocakos:<br />
Colemicium strennuumque fututorem, hunc volo, si fortassis preter faciem nil noscas,<br />
geminiutrium modialem Bohemum nomine meo salutassis: BART.PANN. Epist. 1,2.<br />
gemitorius, -a, -um ubi damnati gemitum edunt – sóhajos:<br />
De Ioanne supplicium sumptum est, … postremo <strong>ad</strong> gemitorios usque dissectus frusta<br />
corporis singulis portis … imposita: BONF. III,2,56.<br />
gemmalis, -e gemmis ornatus – gyöngyös:<br />
Quomodo ipsi …dotem generose condam domine Katherine, … videlicet unam torquem<br />
auream, … unam vittam muliebrem ex gemmis fisam, aliam ex auro puro factam vulgari<br />
sermone 'wontharanybol' et alias tres vittas auratas, unum indumentum pectoris gemmale,<br />
sertum similiter unum ex perlis fisum, unum parta maiorem gemmis fisum (sic) et lapidibus<br />
203
dc_145_10<br />
preciosissimis ornatum ac alias certas res gemmales … pro se rehabere vellent: 1525/1529 Dl<br />
24090.<br />
gemmicula, -ae f.<br />
Andreas, prior generalis Deo dignus sacerdos, multis virtutum gemmiculis insignitus,<br />
aliquando curialis, sed postea in studium particulariter se conferens. GREG.GYÖNGY. Vitae<br />
138 (p.116).<br />
generalatus, -us m. officium generalis in ordine S.Pauli – rendfőnökség, generálisi hivatal:<br />
Si (sc. vicarius generalis v. provincialis) ... aut in ordine vel in provincia aliqua ordinis<br />
schismata et discordias nutrierit, vel conspiraciones fecerit, videlicet ut per se vel per alium<br />
arte vel ingenio operatus fuerit, ut in generalatus vel provincialatus officio possit remanere:<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.70. Frater Stephanus … tempore sui generalatus easdem literas<br />
… fecit transsumi. GREG.GYÖNGY. Vitae 50 (p.61); cf. alium locum allatum s. v. 'indago'.<br />
Reverendus pater meus et totius ordinis fratrum heremitarum Sancti Pauli primi heremite,<br />
frater Stephanus, prior generalis … generalatus … sui anno ultimo iniunxit mihi, fratri<br />
Valentino, … ut etc.: 1507 VALENT.HADN. Calcul. p.34.<br />
genuinus, -a, -um innatus, insitus, nativus – vele született, természetéből <strong>ad</strong>ódó:<br />
Per ista tria intelliguntur tria genera salvandorum, in quibus debet contineri medulla caritatis.<br />
Per arbores activi propter flores virtutum et fructum operum. ... Per granum contemplativi,<br />
quia sunt modici per humilitatem, fissi per genuinam dileccionem, interius albi cordis puritate,<br />
exterius rubicundi discipline austeritate: Serm.Quinqu. 95 (p.204).<br />
geometricus, -a, -um agrimensorius – földmérői:<br />
Quod si ipsa geometrica mensura te scire delectat, quantum civitas Thebais ... distet a Buda:<br />
1507 VALENT.HADN. Calcul. p.38.<br />
geribilis, -e flexuosus, sionuosus – tekervényes:<br />
Cum ornamentis ab utraque parte flexilibus et (Dl 86748 <strong>ad</strong>d.: geribili) tortuositate<br />
dependentibus: 1514/? Iványi, Teleki p.208.<br />
gestatio, -nis f. (gestacio) actio gestandi, portandi – hordozás:<br />
Duo commendant virginem ex his verbis, scilicet obsequium, quod Deo exhibuit, et<br />
beneficium, quod a Deo accepit. Siquidem exhibuit obsequium gestacionis in suo ventre et<br />
accepit beneficium requiecionis in sancta civitate: Serm.Quinqu. 100 (p.212).<br />
gestatorium, -ii n. instrumentum, quo invalidi portantur – hordszék:<br />
Ut mox erecta coram ... multis testibus sine extraneo amminiculo, que in gestatorio fuerat<br />
portata, plena sanitate recepta, ... propriis viribus ... pedibus gr<strong>ad</strong>iens <strong>ad</strong> propria remeavit et<br />
usque hodie perfecta gaudet sanitate: Leg.Marg. 54 (p.707)<br />
gestio, -onis f. actio portandi - szállítás:<br />
Qui ... illuc veniendo suscepte gestionis officium magna prudentia magnaque diligentia<br />
oportune pulchro verborum contextu commissa avide exponentes diu desideratum donum<br />
obtinuerunt votive: Transl.Pauli p.6 r ; editio altera (AA SS p.609) hanc partem textus omittit.<br />
gl<strong>ad</strong>iatorius, -a, -um quod fit per gl<strong>ad</strong>ios – kard-:<br />
Congressus est imitacio certaminis ob virtutis ostensionem et honoris acquisicionem. Ffiebat<br />
autem tribus modis, scilicet pugnis. dicebatur pugna a pugno. ... Brachiis. Et dicebatur lucta a<br />
204
dc_145_10<br />
laterum conplexu. ... Gl<strong>ad</strong>iis. Et dicebatur ludus gl<strong>ad</strong>iatorius: Serm.Quinqu. 161 (p.338) .<br />
Atila, … ut ulla e Catalaunica strage detrimenta se passum indicaret, <strong>ad</strong> ludos variaque<br />
spectacula animum convertit, munus edidit gl<strong>ad</strong>iatorium et varia victoriarum simulacra<br />
agenda curavit: BONF. I,5,194. Annales Ungarici, … postquam Atila cum victore ditatoque<br />
exercitu in regnum se receperat, eum de bello Italico et Illyrico triumphasse ferunt, exhibuisse<br />
munus gl<strong>ad</strong>iatorium, varia edidisse spectacula: BONF. I,7,65.<br />
gl<strong>ad</strong>io, -are gl<strong>ad</strong>io sauciare, vulnerare – karddal megsebez:<br />
Mente erat percussa (sc. S.Maria) cuspide teli, quo membra Christi servi foderunt inique. ...<br />
Intus attrociter sevientes dolores matris animam gl<strong>ad</strong>iabant: Serm.Quinqu. 199 (p.412).<br />
glandinatio, -onis f. actus glandine pascendi – makkoltatás:<br />
Quod … praepositus de Bozok … fruges ibidem habitas absque pascuatione, lignatione et<br />
glandinatione, quae pro predio suo … reservasset, … arendasset: 1510/? Dl 22013.<br />
glandinus, -a, -um glandifer – makkos:<br />
Ut populi de Beregh eos ab usu et utilitate silvarum glandinarum ... nequaquam prohibeant:<br />
1359, [1522] Doc.art.Paul. I p.10.<br />
glandula, -ae f. caro suilla v. porcina – disznóhús:<br />
Beas me, cum pernam nominas cedo etiam glandulas: BART.PANN. Vigil. 17.<br />
glomeratio, -onis f. gr<strong>ad</strong>us citatus – ügetés:<br />
At equi iuba sunt <strong>ad</strong> terram usque demissa, domesticis per se inest mollis alterno crurum<br />
explicatu glomeratio: BONF. I,1,83; locus allatus s.v. 'explicatus'.<br />
glomus, -eris n. massa in globi morem convoluta – gombolyag:<br />
Hec est domus Laberinti habens parietes perplexos propter multos errores, de qua nullus<br />
potest exire sine glomere lini, id est gracia Christi, et <strong>ad</strong>iutorio puelle, id est Beate Virginis:<br />
Serm.Quinqu. 109 (p.232) ; cf. Isid. Etym. 15,2,36: Labyrinthus est perplexis parietibus<br />
aedificium, qualis est apud Cretam a Daedalo factus, ubi fuit minotaurus inclusus, in quo si<br />
quis introierit sine glomere lini, exitum invenire non valet.<br />
gnaritas, -atis f. peritia - hozzáértés:<br />
Mestorum solamen, / indoctorum gnaritas, oppressi levamen. VALENT.HADN. Invoc. 1,3-4<br />
(p.24).<br />
gnaviter <strong>ad</strong>v. sedulo, strenue – serényen, buzgón:<br />
Ab <strong>ad</strong>olescentia robur animi tui periclitari voluit, ut regina gentium futura gnaviter moderari<br />
et misereri scires: BONF. III,2,348. Repulsus (sc. hostis est) ... viginti galeis Venetis<br />
contranitentibus, de quo et ovarunt gnaviter. BART.PANN. Epist. 4,2. Vaivoda noster ...<br />
gnaviter Turce contrasistit: BART.PANN. Epist. 4,5; cf. etiam ’naviter’.<br />
gracilitas, -atis f. proceritas, tenuis forma corporis – karcsúság, nyulánk alkat:<br />
Quantum <strong>ad</strong> propriam perfeccionem dico, quod <strong>ad</strong> modum virge habuit (sc. S.Maria)<br />
gracilitatem, flexibilitatem et viriditatem. Gracilitas insinuat in ea paupertatem spiritus:<br />
Serm.Quinqu. 114 (p.243).<br />
grandiloquentia, -ae f. actus aliquid verbis augendi - nagyot mondás:<br />
Si me amas, rescribe familiarius et grandiloquentiam tuam erga me posthabueris denuo:<br />
205
BART.PANN. Epist. 4,7.<br />
graphium, -ii n. stylus - íróvessző:<br />
Ut legitur thetragramatice in fronte I<strong>ad</strong>i principis sacerdotum graphis aureis conscripto<br />
etc.: 1417 Veszprém okl. I p.193.<br />
grassatorius, -a, -um latrocinalis – útonálló:<br />
Miseram tandem Ungariam, que annos octo circiter et XX Bohemorum latrociniis et rapinis<br />
obnoxia fuerat, … Mathias inito regno grassatoria turba purgavit: BONF. III,10,251.<br />
grasse vide *crasse<br />
dc_145_10<br />
gratio, -are gratia regia <strong>ad</strong>ornare, privilegio munire – keggyel felruház, kiváltságol:<br />
Gratiavit civitatem valde et ... omnes census ... dimisit ipsa regia maiestas: 1469<br />
Zimmermann, Urkb. VI p.400 = Df 244946.<br />
gratuiter <strong>ad</strong>v. libenter – szívesen, örömmel:<br />
Prout nos propria comperimus experientia devotionem tuam laudabilem et affectum celibe<br />
(sic, orig.: celibem) gratuiter acceptantes ... acceptabilem fore: 1458 Zimmermann, Urkb. VI<br />
p.32-33 = Df 246306.<br />
gravesco, -ere graviorem fieri – súlyosbodik:<br />
Andreas tot erroribus laboribusque vexatus gravescente iam senio in paralysim inciderat:<br />
BONF. II,3,276.<br />
grisinum, -i n. (ex Germ. ’Ries’ [?] v. ex Arab. [?]) fascis - rizsma, köteg, nyaláb:<br />
Item de tribus grisinis papiri boni et parvi bonos duos grossos. Item de tribus grisinis papiri<br />
magni bonos quatuor grossos. Item de sex grisinis papiri videlicet 'Reispapir' bonos duos<br />
grossos (sc. solvi debent mercatores): 1436 Mon.Budapest III/2 p.272; cf. ’grezin’.<br />
gryphus, -i m. animal fabulosum formae avis rapacis – griff:<br />
Regio … inhabitabilis, quando gryphi sevum et pertinax ferarum genus aurum terra penitus<br />
egestum mira sollicitudine custodiunt: BONF. I,1,25; cf. ’gryps’.<br />
Guillermita, -ae m. (Gyllermita) socius ordinis fratrum eremitarum Sancti Augustini:<br />
Item proibeatis fratres Gyllermitas de Kurmend super terra Bugat: 1274 VSzle 1979 p.365.<br />
gurgitans, -antis m. vertex, vorago – hab, örvény:<br />
Puer ... lubrica glacie collapsus ultimam (sic, recte:lacunam) subito casus (sic, rect e forsan:<br />
casu) inversus vitam gurgitans epotavit innoxiam: VALENT.HADN. Mir. 5 (p.68).<br />
H<br />
habituatio, -onis f. actus habitum i.e. specialem vestem ordinis cuiusdam religiosi sumendi v.<br />
induendi – beöltözés:<br />
Anima quippe eius tanto ardore et glutino excanduerat, ut vix statutum diem habituationis<br />
expectare posset. GREG.GYÖNGY. Vitae 194 (p.151).<br />
habudancia lege abundantia (Serm.Quinqu. 29 [p.75]).<br />
206
hallense, -is n. obulus Hallae cusus - Halléban vert apró pénzérme, peták:<br />
Item <strong>ad</strong> octavum articulum, ubi conquesti sunt, quod sales iobagionibus in dupplicato pretio<br />
distribuisset, <strong>ad</strong> hoc dominus Andreas Justh cum documento iudicis … comprobat, quod<br />
dictos sales nulli iobagioni pro minutissimo hallense distribuit, sed <strong>ad</strong>uc apud eandem<br />
iudicem integre dicti sales conservatur: 1495 Dl 63398; cf. Justh cslt. p.175-176 et DuC<br />
IV p.160 s.v. hallenses'.<br />
halo, -are spirare, efflare, redolere – lehel, szaglik:<br />
Non gravius redolent centena c<strong>ad</strong>avera, nec qui / ex Acheronteis fontibus halat odor:<br />
IAN.PANN. Epigr. 213,17-18.<br />
hamzo vide havizo<br />
harenosus vide arenosus<br />
dc_145_10<br />
harmoniacus, -a, -um (armoniacus) (nisi mendum) idem ac harmonicus – zenei:<br />
Dicuntur enim celi in motibus suis contrariis armonicam modulacionem resonare, sicut in<br />
cithara quedam corde faciunt gravem sonum et obtusum, et quedam gracilem et acutum, ex<br />
qua diversitate conponitur proporcio armoniaca: Serm.Quinqu. 150 (p.312).<br />
harvasium, -ii n. (harvazium) pannus rubei coloris - vörös kelme, karmazsin:<br />
Item subam suam mardurinam rubeo harvasio tectam legavit domino Iohanni: 1500<br />
Mon.civ.Zagr. III p.3; cf. Lex.Lat.Iugosl. I p.534 et Lex.Hung. p.457. (harvazium: i.p.4).<br />
hausta, -ae f. species quaedam hastarum – kopja:<br />
Mensa III. Hausta III. Corde magne III: 1494 Dl 26076 fol. 3 v ; cf. Dőry, Suppl. III p.786 = Dl<br />
26048.<br />
haustum, -i n. actus exhauriendi in imag.: spuma, unda - hab, tajték:<br />
Materna viscera extemplo pallidus timor quatit infensaque hausta fluminis e vestigio petit (sc.<br />
mater pueri in periculo existentis): VALENT.HADN. Mir. 5 (p.68).<br />
havizo vide aviso (hamzo)<br />
Ipse Nicolaus palatinus ... ante faciem nostram profectus est, in qua cum serenissimo<br />
Ferdinando, rege Aragonum innata sibi subtilitate, ingenii perspicacitate investigando de<br />
circumstantiis rerum gerendarum, nobis viam et securitatem parando, praemunivit nos et<br />
avizavit (var. Áldásy, Címereslevelek II p.32: hamzavit, Df 265783: havizavit), quod idem rex<br />
... iureiurando spopondisset, ut etc.: 1416 CD Hung. X/5 p.684.<br />
hecatostichum, -i n. (heckatostihum) poema centum versuum - száz soros költemény:<br />
Eiusdem Pisonis elegia ex heckatostiho in passionis et crucis dominicae memoriam nuper de<br />
ducto (sic): Anal.nova (Piso) p.419.<br />
helmus, -i m. (Germ.: 'Helm') galea – sisak:<br />
Desuper vero ipsius scuti galeam seu helmum corona aurei aut crocei coloris <strong>ad</strong>ornatam ... pro<br />
insigniis et armis libere habeant: 1401 Turul 1943 p.81 = Dl 84811.<br />
hemicyclus, -i m. (hemiciclus) (Gr.: η̒μίκυκλος) semicirculus, orbis dimidiatus – félkör:<br />
Qua (sc. galea) mediotenus extat virgo formosa, cuius caput coronatum, hinc atque hinc luna<br />
hemicicli figura cornibus <strong>ad</strong>versis cingit: 1525 Áldásy, Címereslevelek I p.32 = Dl 60103.<br />
207
hendecasyllabus, -i m. (Gr.: ε̕νδεκασύλλαβοι) versus undecim syllabarum – tizenegy<br />
szótagos vers:<br />
Iohannem pete, Musa, Chalcidensem: / Pontani hendecasyllabos poetae / <strong>ad</strong> nos mittere ne<br />
moretur, insta IAN.PANN. Epigr. 338,1-3.<br />
herbaceus, -a, -um gramine consitus – füves:<br />
A leva vero super solo herbaceo viridantique et ea quidem parte scuti fulvo colore predita<br />
lupum clunibus pedibusque anterioribus in ipso solo herbaceo innixum insidentemque et<br />
porcellum mordicus dentibus tenentem: 1507-1508/XVI in. Turul 1891 p.60.<br />
herbuscula, -ae f. herba parva – növényke:<br />
In eo autem campo mons petrosus variis herbusculis distinctus et <strong>ad</strong>ornatus (sc. est v. stat):<br />
1497 Kubinyi, Genealogia p.30.<br />
herceus, -a, -um (Gr.: ε̕ρκει̃ος) (de Iove:) qui domum defendit - házat védelmező:<br />
Ad tua Phoebei certatim castra poetae, / sicut <strong>ad</strong> herceum stant … Iovem: Anal.nova (Piso)<br />
p.411.<br />
herilis vide erilis<br />
dc_145_10<br />
hermelleatus, -a, -um pellibus a dorsis hermelinorum detractis decoratus - hermelin<br />
szőrmével díszített:<br />
Item una reverenda hermelleata et rubea coloris (sic): 1448 Dl 14134.<br />
herous, -a, -um heroicus – hősi:<br />
Calliopea libens heroa poemata legit: IAN.PANN. Celebr. 219.<br />
hexasticum, -i n. (ε̕ξα�στιχος) sex versuum poema – hatsoros vers:<br />
Nunc hisce (sc. litteris) humanissime obtestor, quatenus quantocius sequentem materiam<br />
hexastico seu octostico includas: BART.PANN. Epist. 2,1.<br />
hibernatum, -u supinum verbi ’hiberno’:<br />
Amrates ... <strong>ad</strong> instaurandum exercitum et comparanda supplementa in Macedoniam ...<br />
hibernatum se recepit: BONF. III,4,373.<br />
hinnula, -ae f. (hinula, humula, hynula) caprea - őz:<br />
Annuimus etiam ipsis, ut omnes carnes ferinas maiores, utputa humulas ( sic ed., var.<br />
Bevilaqua, Mészáros p.62: huminulas, recte orig.: hinnulas), cervos, capreas, ursos, apros<br />
silvestres in medio eorum mactare et vendere possunt (sic): 1481 Budai mészárosok p.359.<br />
Quomodo … Thomas Dersy … a quodam Gallo Oroz, iobagione eiusdem exponentis in dicta<br />
possessione … residenti unam hinulam in propria terra ipsius exponentis violenter recepisset:<br />
1484 Dl 56165; cf. etiam litteras eiusdem textus Dl 56168 (C. Tóth, Szabolcs megye II p.180):<br />
hynulam.<br />
hinnulus, -i m. 1 caprea v. Gazella gazella L. - őz v. hegyi gazella; 2 vitulus, pullus vaccae<br />
(v. equi?) - borjú (v. csikó?):<br />
1 Commendat ... secundo, honestam vitam per hoc, quod comparat eos (sc. apostolos)<br />
hinnulis capree (cf. Cant. 4,5-6): Serm.Quinqu. 66 (p.142). In h iis liliis pascuntur, id est<br />
delectantur et fruuntur, hinnuli, id est sancti, qui conparantur hinnulis, qui sunt timidi corde et<br />
208
canes fugiunt: Ibid. (p.143). Dicit enim Isi (cf. Isid. Etym. 17,9,29, ubi autem de cerva<br />
fit mentio), quod dictamnus herba ... tante potencie est, ut hinnuli sagitta percussi eius pabulo<br />
ferrum a corpore eiciant: Ibid. (p.143). 2 Quomodo ... Osualdus ... et Iohannes ... in silvis ...<br />
currum ac equos <strong>ad</strong> nonnullas peticiones dictorum hominum ipsius exponentis reddere<br />
recusassent, donec ab eisdem hominibus prefati exponentis unum bovem et unum hinnulum<br />
extorsissent: 1470 Dl 59574. Michael Began ... comparavit hinnulum pro XVI den:<br />
1470-1471 CD Zichy XI p.70.<br />
hippoballista, -ae m. (hipobalista) ( ex Gr.: ι̒̃πόω<br />
et βάλλω) miles ballista instructus –<br />
számszeríjász:<br />
Ex Ungaris hippobaliste quidam audacissimi concitatis equis arduum montis clivum<br />
conscendunt: BONF. II,3,120. Salomon quidam hippobalista regius ex his unum letali vulnere<br />
confodit humique prosternit: BONF. II,3,162. Corvinum in utroque cornu duo qu<strong>ad</strong>rata<br />
cataphractorum equitum agmina, quos hippobaliste sequebantur, collocasse memorant:<br />
BONF. III,5,259. Corvinus ... posthec cataphractos equites collocat, quibus hippobalistas<br />
subicit: BONF. III,5,396. Bohemi equites cataphracti omnes aut hippobaliste ( var.:<br />
hippoballistae): BONF. IV,5,14; cf. locum allatum s.v. ’cataphractus’ (BONF. III,4,396).<br />
hippophagus, -i m. (ex Gr.: ι̒́ππος<br />
et φάγομαι) qui equina carne vescitur – lóevő:<br />
Inter fontes Modoce ac hippophagi iacent, qui equino sanguine carneque vescuntur: BONF.<br />
I,1,222; cf. ’anthropophagus’.<br />
hippopodes, -um m. (ex Gr.: ι̒́ππος<br />
et πούς) qui equinos pedes habent – lólábúak:<br />
In quibus equinis pedibus homines oriuntur hippopodes: BONF. I,1,42; cf. ’antipodes’.<br />
hirtas vide hirsutus<br />
histrionia, -ae f. actorum scaenicorum ars – színészet:<br />
Pudet nunc etiam exercere histrioniam, ita nullus <strong>ad</strong>est quaestus histrionicus: BART.PANN.<br />
Gryllus 20.<br />
histrionicus, -a, -um <strong>ad</strong> actorem scaenicum spectans – színészi:<br />
Pudet nunc etiam exercere histrioniam, ita nullus <strong>ad</strong>est quaestus histrionicus: BART.PANN.<br />
Gryllus 20.<br />
hoccine BART.PANN. Gryllus 125. %<br />
dc_145_10<br />
holda, -ae f. (forsan ex Germ. 'Hulde' quod et homagium et coetum catervamque latronum<br />
significari potest) pretium redemptionis vel actus id recipiendi - váltságdíj v. váltságolás (cf.<br />
Lex.Hung. p.384 s.v. '2. hold' et DuC IV p.261 s.v. 'hulda'):<br />
Certificati sumus gentes ipsas ... plurima damna, spolia, depraedationes, holdas et alia<br />
malorum genera regno in eodem iam de facto facere: 1496 Epist.procer. I p.39 = Df 216034;<br />
cf. Iványi, Bártfa 3244; cf. superius: ut <strong>ad</strong> hoc regnum nostrum hostiliter venirent in<br />
eodemque ... depraedationes, spolia et alia malorum genera facerent.<br />
homoagrus, -a, -um compatriota, qui eiusdem patriae est – honfitárs, asszimilálódott idegen:<br />
Diu in resarciendo regno versatus (sc. rex Bela) veluti in dispersis naufragii fragminibus<br />
ubique terrarum ac gentium disiectos Ungaros et plerosque homoagros ( var.: omoagros,<br />
onagros) iam factos mira pietate disquireret: BONF. II,8,365; cf. Kulcsár, Appendix p.55<br />
(Iohannes Herold: Annotationes in historiam Bonfinii, Basileae 1543 p.300): „puto hic<br />
209
'homoagros', ut habet exemplar (ut vides) 'omagros', mendum esse, et pro eo poni debere<br />
'onagros', ut sit sensus Tartarorum saevitia ... et simile deduxisse ab onagris ... ο̉΄νοσ α̉΄γριος<br />
onager dictus pro asino sylvestri”.<br />
honorarius, -a, -um honorificus, honorem praestans – megtisztelő:<br />
Nomen et honorarium liberi baronatus officium cum omnibus praerogativis, ... quibus alii<br />
regnorum nostrorum barones gaudent, (sc. accepit): 1494 Áldásy, Címereslevelek II p.59.<br />
honorate <strong>ad</strong>v. (comp.: honoracius) cum honore et reverentia – tisztelettel:<br />
Ideo vera racione censeo confitendum Mariam gloriose <strong>ad</strong> eternitatis gaudia assumptam,<br />
honoracius susceptam et <strong>ad</strong> communem humanitatem post mortem non esse <strong>ad</strong>ductam:<br />
Serm.Quinqu. 98 (p.209).<br />
honorus, -a, -um ( nisi mendum pro ’honorosus’) honoris plenus, venerabilis – tisztes,<br />
tiszteletre méltó:<br />
Ideo sola ipsa est libera et liberalis. Et quoniam natura humana multipliciter ancillatur, ideo<br />
iuste non humana existimatur (sc. scientia Evangelii), ne ancilla putetur, sed divinissima et<br />
honorissima pronuncciatur a philosopho, ut divina esse credatur: Serm.Quinqu. 154 (p.320).<br />
hornus, -a, -um (Gr.: ώ̒ρινος) hornotinus, quod huius anni est – idei, ezévi:<br />
Fundimus ecce merum geminis altaribus hornum: Anal.nova (Piso) p.408.<br />
horridulus, -a, -um horrens, tremens – borz<strong>ad</strong>ó, didergő:<br />
In sequenti nocte Christum salvatorem vidit in somnis ea parte tectum, qua horridulum<br />
rogatorem pie donarat (sc. S.Martinus): BONF. I,5,140.<br />
hospitator, -oris m. qui (hostes v. latrones) hospitio accipit – (ellenség, gonosztevők)<br />
befog<strong>ad</strong>ó(ja), vendégül látó(ja):<br />
Iidem iurati ... magnificum Iohannem ... interfectorem hominum nobilium et ... participatorem<br />
Polonorum contra regiam maiestatem in regnum Hungarie intrantium, in castrum suum<br />
Medwewara intromissorem et usque suum ( sic ed., recte: finem) vite eiusdem fautorem et<br />
hospitatorem eiusdem ... pro ... nocivis hominibus nobis in eorum registro assignarunt: 1481<br />
Tan.Borsa p.315; allatus s.v. 'intromissor'.<br />
hostialis, -e quod hostium est, <strong>ad</strong> hostes pertinet – ellenséges, az ellenségé:<br />
Cum inter ... regem et Geysam simultates et odia hostialis prede partitione redintegrarentur:<br />
BONF. II,3,204; cf. formam <strong>ad</strong>verbii 'hostialiter' s.v. 'hostiliter'.<br />
hucorsum <strong>ad</strong>v. <strong>ad</strong> hunc locum, in has partes – erre(felé):<br />
Quorsum hec igitur? Nempe hucorsum? Nisi regine verba data forent, iam de Ungarica salute<br />
foret actum: Udis p.475.<br />
humulus vide hinnulus<br />
dc_145_10<br />
hussaronius, -a, -um (hwsaronius) <strong>ad</strong> equitem levis armaturae pertinens – huszár-:<br />
Baltheus hwsaronius de argento deauratus in parte: 1521 Dl 82577; cf. Entz, Gyulafehérvár<br />
p.186.<br />
Husiticus, -a, -um qui<strong>ad</strong> sectam Hussitarum pertinet – huszita-:<br />
Prasco ... primores sue factionis acciri iubet eaque Husitica magna ex parte fuerat: BONF.<br />
210
III,4,35.<br />
dc_145_10<br />
hwzarus vide hussaro<br />
Canonicus … supplicavit eisdem dominis humiliter in persona egregii condam Michaelis<br />
Horwath, capitanei hwzarorum reverendissimi domini, domini Thome, cardinalis<br />
Strigoniensis, ut etc.: 1520 Reg.Strig. p.138.<br />
hydropotes, -is m. (Gr.: υ̒δροπότης) qui nihil nisi aquam bibit – vizissza:<br />
Accedit sevitia frigoris, quam pre vino et crapula multo facilius Ungarus, quam Turcus<br />
abstemius et hydropotes perpeti solet: BONF. IV,4,33. Illius vita lautissima, ... inimicus<br />
crapularum, quin et semper abstemius hydropotesque perpetuus: BONF. IV,4,108; cf.<br />
'hydropota'.<br />
hymenaeum, -i n. (υ̒μενήι��) nuptiae – mennyegző:<br />
Iam crepundia vestesque pro himeneo celebrando sarciebantur: BART.PANN. Epist. 2,2.<br />
hypocaustum, -i n. (υ̒πόκαυστον) calefactio vapore tepefacta – gőzzel működő p<strong>ad</strong>lófűtőtés:<br />
Caldarie passim frigidarieque celle, hypocausta in tricliniis mammatis tegulis obtecta, que non<br />
modo colorum pulchritudine, sed animalium confictorum varietate conspicua: BONF.<br />
IV,7,95.<br />
I<br />
iactabundus, -a, -um qui se iactat, gloriosus – kérkedő:<br />
Ad hec Vidus sepe iactabundus regi affirmabat hostes ... continuo fugituros: BONF. II,3,277.<br />
Conserta manu Bohemicus miles in Vidum vehementi usque <strong>ad</strong>eo impetu fertur Othone duce,<br />
ut iactabundum regis comitem aliquantisper obstare conantem inclinarit: BONF. II,3,293. At<br />
quota pars hostium a barbaro intellecta sic animum auxit, ut facta protinus eruptione Gallos<br />
<strong>ad</strong>orietur atque cum tanto agmine in iactabundam gentem irrueret: BONF. II,7,250.<br />
ifficax vide efficax:<br />
In cuius rei ifficax testimonium ... presentes articulos ... sigilli nostri appressione studuimus<br />
communiri: 1436 Mon.Budapest III/2 p.273.<br />
ignitio, -onis f. (ignicio) actio igne tractandi – megtüzesítés:<br />
Ut dicit Dionysius XV. Angelice ierachie: Ea, in quibus ingignitur (sc. ignis), <strong>ad</strong> sui agit<br />
operacionem, id est ignicionem. Serm.Quinqu. 7 (p.37). Sexto maxima eorum virtuositas in<br />
atraccione hominum, qui sicut ignis materiam, in quam agit, <strong>ad</strong> sui similitudinem trait, id<br />
est ignicione, secundum Dionisium (cf. Dionysiaca 996), sic apostoli homines attrahebant et<br />
sibi similes efficiebant: Serm.Quinqu. 81 (p.177).<br />
ignobilitatio, -onis f. actus aliquem nobilitate privandi – nemességtől való megfosztás:<br />
In conventu circa festum Georgii martyris facto conventum iterum celebrare Ioannis Baptistae<br />
sub poena capitum, bonorum etiam amissione ac infidelitatis ac uxorum filiorumque et<br />
filiarum ignobilitatione nobiles regnicolae una voce concordarunt: 1525 Horvát, Verbőtzi<br />
p.208.<br />
illegaliter <strong>ad</strong>v. contra ius legemque – jogtalanul:<br />
Ipse ... vicecastellanus ... ac ... famulus suus ... eandem virginem Katherinam claustro<br />
virginitatis sue illegaliter deflorando spoliasset: 1383 MTT II p.195.<br />
211
dc_145_10<br />
illicito, -are (nisi mendum pro ’illicitus’) vetari – tilt:<br />
Excessus vero negligenciarum, pro quibus aliquis vicariorum ... ab officio suo deponi poterit,<br />
sunt isti, scilicet ... si capitulum non intrat, nisi raro, si mercanciis vel prioriis et illicitatis<br />
questibus intendit, si raro celebrat etc.: GREG.GYÖNGY. Constit. p.75 (Rubr. XI).<br />
illuminativus, -a, -um qui lumine aliquid (v. transl.: aliquem) perfundit – megvilágosító:<br />
Quoniam sapiencia habet virtutem illuminativam: Serm.Quinqu. 18 (p.57). Qui (sc.<br />
baptismus) habet similiter vim illuminativam, quia inprimit caracterem, que disponit animam<br />
<strong>ad</strong> suscepcionem luminis gracie, ut transparencia vitrum <strong>ad</strong> suscepcionem luminis corporalis:<br />
Serm.Quinqu. 27 (p.71). Dionis ius <strong>ad</strong> Demophilum (cf. Dionysiaca 1533-1534): Si<br />
sacerdotum ordo est illuminativus, profecto cecidit a sacerdotali ordine et virtute, qui non est<br />
illuminativus, magis autem, qui non est illuminatus: Serm.Quinqu. 193 (p.397).<br />
imisa lege invisa<br />
Intellexi … do vestram triplici morbo trifarioque egritudinis genere multum<br />
vexari, podagra videlicet, calculo ac imisa (sic ed., Dl 25658: invisa) beatitudine, que dicitur<br />
paupertas, quales … solent difficiliter curari: 1522 C. Tóth, Bátori p.114.<br />
immaneo, -ere (inmonere) suo loco remanere, perseverare – (meg- v. ott) mar<strong>ad</strong>:<br />
Quasdam terras castri, … super quas septem mansiones dicuntur residere, item terram Loblo,<br />
super qua sex mansiones immanere (Dl 90906 et 90909: manere) dicuntur, ... eidem comiti ...<br />
dedimus: 1276/1291 CD Hung. VII/2 p.58; cf. Reg.Arp. 2753. Quod cum nos more maiestatis<br />
nostri imperii <strong>ad</strong> videnda seu habitanda praedia nostra Zoulum scilicet, Turuch, et Liptou<br />
accessissemus ... ibique moram traxissemus immanendo: 1293/XVIII CD Hung. VI/1 p.242;<br />
cf. Reg.Arp. 3908. Quod … mater ... L<strong>ad</strong>islai usque vitam suam in eisdem possessionibus et<br />
possessionariis portionibus immanere ( sic ed., orig. [Dl 6518]: manendi) et easdem<br />
possidendi et utendi per modum praehabitum plenam haberet facultatem: 1378 CD Hung.<br />
IX/5 p.277. Sic si pluvia verbi Dei vel inspirationis 'isteni ihles' (glossa Hung.) cor superbi<br />
attingens foris quidem immanet, intus autem intrare non potest: Serm.dom. I p.352. De levi<br />
posset contigi cum exactione insolite tricesime nociva impedimenta talia, que fortassis et per<br />
vos condolerentur ( orig.: condoleretis), inducere et inmanere (sic ed., in orig. [Df 240313]<br />
autem propter correcturam 'imovere' potius v. 'imonere' legi potest): 1454 Teleki, Huny<strong>ad</strong>iak<br />
X p.429.<br />
immansor, -oris m. qui aliquo loco inhabitat, incola – lakó:<br />
Quomodo quidam immansor villae Bringis, Nicolaus nomine testamentum … magistri<br />
Mathiae … revocare … praesumpsisset: 1464/XV Zimmermann, Urkb. VI p.189 = Df 286635<br />
fol.191 v .<br />
immarcescibilitas, -atis f. (inmarcessibilitas) natura eius, qui non marcescit vel marcescere<br />
non potest – herv<strong>ad</strong>hatatlanság:<br />
Viriditas insinuat in ea inmarcessibilitatem glorie virginalis, quoniam et virgo dicta est a<br />
viridiori etate et puritate, sicut virga: Serm.Quinqu. 114 (p.243).<br />
immaturitas, -atis f. natura nondum matura – éretlenség:<br />
Solus autem Augustus cum pre sponsarum immaturitate et crebra matrimoniorum mutacione<br />
vim legis audiret eludi, tempus habendi sponsas cohartavit et divorciis modum imposuit. Udis<br />
p.462.<br />
212
dc_145_10<br />
immemorabilis, -e de ea re, cuius quis oblitus est, cuius meminisse quis non potest –<br />
elfeledett, nem felidézhető:<br />
Tenemur nostre ecclesie … iura … ab immemorabili tempore observata manutenere: 1521<br />
M.Sion 1866 p.244. Quae omnia quum mere contra decreta summorum pontificum et …<br />
privilegia ecclesiae ipsius Strigoniensis ab immemorabili tempore semper firmiter et<br />
inviolabiliter … observata per vos praesumtuose fiant et committantur: 1522 Katona,,<br />
Hist.crit. XIX p.376. – Forsan huc pertinet: Memorati nobiles … tres barbutas magnas et<br />
multa alia genera piscium immemorabilia (Df 227926 puto rectius legendum: innumerabilia)<br />
prendi fecissent: 1411 Dreska,, Pannonh. II p.329.<br />
immemoriter <strong>ad</strong>v. ( inmemoriter) rei alicuius obliviscens, aliquid oblivioni dando –<br />
megbocsájta, elfelejtve:<br />
Universos ipsorum … excessus … usquemodo perpetratos <strong>ad</strong> plenum, irrevocabiliter et<br />
inmemoriter … penitus relaxamus: 1339/1402 Engel, Güssinger p.108 = Dl 87690.<br />
immemoro lege rememoro<br />
Quia non solum presencia, sed futura atque honera semper immemoro (sic ed., recte tamen<br />
'rememoro' legendum puto: Dl 80931): 1448 TSz 1929 p.128.<br />
immiror, -ari mirari, demirari – csodálkozik:<br />
Immirarer, si angeli cuncti non flevissent eciam in illa beatitudine, ubi impossibile est flere:<br />
Serm.Quinqu. 199 (p.414).<br />
immititer <strong>ad</strong>v. crudeliter, acerbe – kegyetlenül, kíméletlenül:<br />
Diversas alii fraterne mortis causas referunt, ... aut quia cum eo (sc. rege Atila) sepe<br />
contenderet (sc. frater eius Buda) et liberius argueret, quod Gepidarum ... reges in societatem<br />
<strong>ad</strong>scitos pro subditis ille tractaret, aut quia cum Scythis se immitius ageret: BONF. II,3,125.<br />
immodice <strong>ad</strong>v. ultra modum, nimis, immoderate – túlzottan, mértéktelenül:<br />
Magnanime virginis oratione sic omnium animi confirmati, ut nil hoc felici mortis genere<br />
ducerent antiquius, sic eam immodice anhelabant, ut nunquam moriendi horam affore<br />
reputarent: BONF. I,5,66.<br />
immodice lege in modico<br />
De pecuniis Philisteorum per vestram dominacionem transmissis solvi ducentos flor. auri et si<br />
vestra dominacio inponit <strong>ad</strong> racionem, immodice (orig. [Dl 80800]: in modico) deficit, si non<br />
erunt mille flor. auri: 1439 CD Zichy XII p.181.<br />
immorior, -i perire, absumi in aquis, flammis sim. – belevész, belepusztul (hullámokba,<br />
lángokba stb.):<br />
Curritur Acronis spolia ut referente Quirino, / ut Caco flammis immoriente suis: IAN.PANN.<br />
Eleg. 32,39-40.<br />
immunerabilis lege innumerabilis<br />
Non enim visum fuit contra bombardas, que immunerabiles (sic ed.) erant, pugnare: 1526<br />
Acta Tom. VIII p.221.<br />
impatior lege impertior<br />
Quippe quum natura comparatum sit, ut nedum apud charissima pignora, verum et<br />
alienissimos quosque eis omne studium favoremque impatiamur, quos et ante acta vita<br />
213
dc_145_10<br />
conspicuos et virtutibus insignes esse iudicamus: 1513 Acta Tom. II p.263.<br />
impendiosus, -a, -um sumptuosus – drága:<br />
Cause <strong>ad</strong> persu<strong>ad</strong>endum optime sunt <strong>ad</strong>ducte, imprimis deducendi regis pompa, impendiosus<br />
regie apparatus, ingens sumptus, erarii inopia: BONF. III,7,231.<br />
impendulum, -i n. fimbria – bojt, rojt:<br />
Item, inventa est palla … cum subtili serico et diversi coloris inpendulo decorata: 1421-1425<br />
Mon.episc.Zagr. VI p.196.<br />
impersonaliter <strong>ad</strong>v. gram.: sine denotatione v. specificatione personae – személytelenül:<br />
Et missum impersonaliter, id est missa sunt (cf. Apoc. 8,7: missum est in terram), scilicet<br />
grando verborum et verberum, et ignis, emulacio cordium, et sagvis, occisio corporum, in<br />
terram, id est super Sanctum Iacobum: Serm.Quinqu. 90 (p.194).<br />
impetrarix, -icis f. (de B.M.V. Maria:) quae aliquid impetrat – kieszközlő:<br />
Ne ... Beata Virgo Maria, mater misericordie et impetratrix venie ... <strong>ad</strong>versus animam ipsius<br />
... genitoris sui conqueri dignaretur: 1457 Teleki, Huny<strong>ad</strong>iak X p.562 = Dreska, Pannonh. III<br />
p.86-87; cf. Legenda Aurea 195 (175): Mater misericordie et impetratrix veniae.<br />
impexus, -a, -um horridus, crinibus incompositus – fésületlen:<br />
Profana illa multitudo ... tetro horribilique aspectu, aquilinis oculis, impexo crine, demissa<br />
barba ... fuerat: BONF. III,3,110.<br />
impignoralis lege impignoraticialis<br />
Quamvis ipsi pro defensione iurium suorum, in dictarum hereditarium (sic ed., recte orig. [Dl<br />
97596]: hereditariorum) scilicet, inpignoralium (sic ed., orig. forsan: impignor[aticia]lium) ...<br />
teppidi essent: 1507 C. Tóth, Szabolcs p.216.<br />
impitio, -are ( impetio) (Ital.: impeciare?) picis colorem alicui rei inducere – szurkol,<br />
szurokkal bemázol (?):<br />
Galea vero clipeo super tecta nigro, croceo colore subducta, impetiata undique et<br />
czottata erat coperta: 1411 Mon.herald. III p.13; cf. Turul 1908 p.26 et Áldásy,<br />
Címereslevelek II p.27, Zsigm.oklt. III,1056; orig. (Dl 95026) propter malam conservationem<br />
contrascribi non potest.<br />
implacidus, -a, -um ferus, durus – v<strong>ad</strong>, durva:<br />
Quod vero implacidae iugum puellae / captivo gemit imminere collo, / hoc fatum premit<br />
eruditiores IAN.PANN. Epigr. 339,15-16.<br />
impolitus, -a, -um non politus, durus – durva, érdes:<br />
Haec habui <strong>ad</strong> te, frater mi, paucis barbarie hac mea illota et quantumvis impolita scribere:<br />
BART.PANN. Epist. 4,6.<br />
importiono, -are (ab 'in' praefixo cum notione finali): communicare, participare – részeltet,<br />
részesít:<br />
Praelibatum Ioannem Bakocz praepositum penitus importionatum duxisset efficiendum atque<br />
declarandum: 1517/1540 M.Sion 1869 p.527; cf. ibid.: idem dominus cardinalis … Ioannem<br />
… expresse … in omnibus bonis per eum acquisitis importionatum effecit; cf. etiam<br />
'importionatus cum sensu contrario (ab 'in' praefixo negandi).<br />
214
dc_145_10<br />
impossibilitas, -atis f. (inpossibilitas) imbecillitas, impotentia – képtelenség:<br />
I o Macha XIIIIo (cf. 1 Mach. 14,14): „Confirmavit humiles populi sui”, scilicet<br />
c<strong>ad</strong>endi inpossibilitate, quoniam humilis non habet altum tumoris, unde c<strong>ad</strong>at: Serm.Quinqu.<br />
3 (p.30). Herodes enim diabolus est, qui ... animam ... apprehendit et incarcerat ev<strong>ad</strong>endi<br />
impossibilitate, infliccione pene infernalis: Serm.Quinqu. 91 (p.195). Securitas confirmacionis<br />
in ipsa gracia propter c<strong>ad</strong>endi impossibilitatem, <strong>ad</strong> quam nulli doli demonis accedere<br />
potuerunt: Serm.Quinqu. 100 (p.213). Si quando alicui aliquid forte iniunctum fuerit, quod<br />
vires suas credat excedere, mandatum quidem suscipiat, ... sed postea imperanti cum omni<br />
humilitate impossibilitatem suam et precepti difficultatem insinuat: GREG.GYÖNGY.<br />
Constit. p.83 (Rubr. XXV).<br />
impressorius, -a, -um typographicus – nyomdászi:<br />
Inhibeo ...universos et singulos fratres nostros, ... quod nullus eorum Vitam Sancti Pauli primi<br />
heremite in alia stampa emere presumat, nisi quam fecit fieri arte impressoria Matthias<br />
Milcher, librarius Budensis, tamdiu, donec apud eundem de ista inveniri potest: 1511 Sarbak,<br />
Miracula p.52.<br />
imprimitus <strong>ad</strong>v. (per contaminationem verisimiliter ’imprimis’ et ’primitus’)<br />
Incole … coniuraciones fecerunt, ut de presenti taxa ne quidem denarium dare vellent, nisi<br />
imprimitus <strong>ad</strong> illustrissimam d(ominacionem) vestram devenirent lamentantes: 1520<br />
Mon.rust. p.507.<br />
improbabilis, -e quod probari non potest – helyeselhetetlen:<br />
Tamen erraverunt aliqui asserentes illum (sc. mundum) esse factum a Deo de sui essentia. Sed<br />
haec assertio aliis philosophis apparuit improbabilis etc.: Bárczi p.70 (OD 23.H).<br />
2. improportionatus, -a, -um [1] inaequalis, inconveniens – aránytalan:<br />
Ulterius, si queratur, qualis sit ipsa requies, dico, quod est eterna. ... Secura. ... Iocunda. ...<br />
Bonis omnibus cumulata. ... Meritis nostris inproporcionata. Eccli. LI. (cf. Eccli. 31,35):<br />
„Modicum laboravi et inveni mihi multam requiem”: Serm.Quinqu. 100 (p.214).<br />
impulsio, -onis f. intro cogere, compellere – beterel, behajt:<br />
Quomodo idem exponens facto vindemio ... ab impulsione universorum bovum pecudumque<br />
et aliarum animalium in dicto promontorio ab pepulsione inhibuissent ( sic ed., orig. [Dl<br />
18279] corr. <strong>ad</strong> 'inhibuisset): 1479 Horváth, Győr 89 6769<br />
impurgatus, -a, -um (inpurgatus) non purgatus – tisztítatlan:<br />
Item nigrum cuprum dives inpurgatum c. 155: 1526 Ratkoš, Dokum. p.273. Idem feces sive<br />
schlacken de divite cupre (sic), unde possit fieri circa 400 c. kobalt, unde f it cuprum rubeum<br />
etc.: Ibid. p.274. Idem ibidem cuprum nigrum ... inpurgatum c. 425: Ibid. p.270. Idem<br />
cuprum nigrum inpurgatum dives ibidem c. 412: Ibid. p.271.<br />
inaccersitus, -a, -um non vocatus – hívatlan:<br />
Quicunque temere inaccersitusve istorum curiam intrarit, centenos auri nummos solvito:<br />
BONF. IV,7,69.<br />
inagilis, -e qui sine agilitate est, otiosus – tétlen:<br />
Ideo et Dominus linteo precinctus servivit, cum pedes lavit, I o XIII. (cf. Io. 13,4), ne vestibus<br />
indutus inagilis et inefficax esset in servicio suo: Serm.Quinqu. 137 (p.285).<br />
215
dc_145_10<br />
inalterabilitas, -atis f. natura hominis, qui immutari non potest – változhatatlanság:<br />
Ffuit eciam vas solidum (sc. S.Augustinus) per constantissimam inalterabilitatem in bonis<br />
consuetudinibus: Serm.Quinqu. 110 (p.235).<br />
inambulatorium, -ii n. peristylium, circuitio monasterii - (oszlopos) körfolyosó, kerengő:<br />
Quod olim … reges … monasterium … una cum … curia, dote, inambulatoriis, vestibulis et<br />
porticibus … fabrefieri fecerant: 1518 Erdélyi, Register p.27; cf. etiam 'deambulatorium'.<br />
inamissibiliter <strong>ad</strong>v. ita, ut amitti non possit – elveszíthetetlenül:<br />
Sic illi victoriam in mundo obtentam tenent inamissibiliter numquam ulterius peccato vel<br />
diabolo succumbentes (sc. sancti): Serm.Quinqu. 131 (p.277).<br />
inassuetus, -a, um insolitus, non tritus – szokatlan, járatlan:<br />
Nec per inassuetas me piget ire vias: Anal.nova (Piso) p.415.<br />
inauctoro, -are aciem armare, instruere, in arma vocare – sereget felállít, felszerel,<br />
fegyverbe szólít:<br />
Andreas ... e nobilium et prepotentum ordine quenque circumvenit, ut in suffragium sue<br />
dignitatis inauctorare videatur: BONF. II,7,124. E Roxanis et Tartaris ingentem multitudinem<br />
inauctoravit: BONF. IV,3,126. Albertus omnia prospicit, ... que bello sunt usui, milites<br />
inauctorat, delectum habet, a Pannoniis Austriaque copias evocat: BONF. III,4,57. Hi ... suis<br />
impensis haud parum equitum ac peditum inauctorarunt, ut a Sarmatarum servitute Pannonias<br />
vindicarent: BONF. III,4,294. Rex ... societatem illam Bohemicam ... in Moravia tunc<br />
estivantem et ab imperatore Romano inauctoratam ocissime convocat: BONF. IV,1,53.<br />
Var<strong>ad</strong>iensis veteranorum exercitum ... regni nomine inauctoravit: BONF. IV,9,133. Si<br />
nigrorum hunc exercitum inauctorare potuisset: BONF. IV,9,135. Quod nigrorum exercitum<br />
... a Ioanne ... regni nomine senserat inauctoratum: BONF. IV,9,181. Cum nigrorum<br />
exercitum inauctorant: BONF. IV,9,211. Peregrinum inauctorasse militem: BONF. IV,10,51.<br />
Quare undique auxilia cogere, maximum habere delectum et peregrinum inauctorare militem,<br />
invertere studia procerum, ... quo facilius oneratis Wl<strong>ad</strong>islai viribus Ungaria potiretur: BONF.<br />
IV,10,68. Ut inde inauctorato nigrorum veteranorum exercitu in Austrie fines incurrat: BONF.<br />
V,1,27.<br />
incelebris, -e gloria expers – dicstelen:<br />
Quod quidem (sc. facinus) his annis, ... quibus ... illustris condam Ioannes Corvinus dux ... e<br />
vita decessit, cum Perhate wayvoda non incelebri duce Thurcorum gessit (sc. Emericus, cf. Dl<br />
50244): 1507 Áldásy, Címereslevelek II p.67.<br />
incenatus, -a, -um sine cena – étkezés nélkül:<br />
Rex ... dispensatorem suum ... convivas bene tractare iussit. Incenatus ipse mense se subtraxit:<br />
BONF. IV,1,212.<br />
incestatio, -onis f. actus inquinandi – meggyalázás:<br />
Focis et aris … propriis dimicare opus est, … necessitas nostra tulit, út, ni nos ipsi nobis<br />
vindicare velimus et solita spe ac virtute nitamur, maxima queque malorum omnium hodie<br />
subire cogamur. Imprimis iacturam fortunarum, liberorum servitutem, incestationes virginum,<br />
coniugum prostitutiones etc.: BONF. III,5,236.<br />
incircumsriptibilis, -e qui circumscribi non potest – körülírhatatlan:<br />
216
dc_145_10<br />
Si (sc. Deus) consideratur in comparatione <strong>ad</strong> locum, sic est incircumscriptibilis. ... Cuius<br />
tanta est dignitatis excellentia, quod mens cogitans de Deo deficit, cum sit incomprehensibilis,<br />
sensus non percipit, cum sit invisibilis, ... tempus non mensurat, cum sit interminabilis, locus<br />
non capit, cum sit incircumscriptibilis: OSU.LASKO Serm. de sanctis 40.<br />
incitae, -arum f.<br />
Ego redigor <strong>ad</strong> incitas: 1526 Acta Tom. VIII p.221. %<br />
inciviliter <strong>ad</strong>v. contra civium mores, more barbaro – barbárul:<br />
Cives illi nimium inciviliter de dicto monte Grecensi prope Zagrabiam, sue prorsus<br />
immemores saluti[s], <strong>ad</strong>huc manu ipsorum extenta <strong>ad</strong> rapinam … <strong>ad</strong> curias dominorum<br />
canonicorum nequiter declinarunt: 1422 Mon.episc.Zagr. VI p.69 = Df 256267.<br />
incognoscibilis, -e quod sensibus percipi v. cognosci non potest – kiismerhetetlen:<br />
Sicut enim via colubri in petra et via navis in mari est incognoscibilis, sic via viri, id est<br />
Christi in <strong>ad</strong>olescentula, id est in virgine: Serm.Quinqu. 115 (p.245).<br />
incognoscibiliter <strong>ad</strong>v. ita, ut sensibus percipi non possit – kiismerhetetlenül:<br />
Sciendum est autem, quot arcus habet figuram plenam rotundam sive circularem, licet aliter<br />
videatur. In figura autem rotunda finis reddit (lege: redit) in principium et unitur ei<br />
incognoscibiliter et inseparabiliter: Serm.Quinqu. 182 (p.376).<br />
incoinquinatio, -onis f. (incoinquinacio) natura rei purae, quae spurca esse non potest –<br />
szennyezetlenség:<br />
In tercio, scilicet in lucis incoinquinacione intelligitur castitas spiritus et mundicia, quam<br />
habuit in corde et in anima (S. S.Petrus martyr): Serm.Quinqu. 60 (p.133); cf. etiam superius<br />
(p.132): Facit eciam circumquaque diffusionem sui sine inquinacione sordium (sc. lux).<br />
incommodo, -are incommodum, damnum inferre – kényelmetlenséget, kárt okoz:<br />
Rogamus, … de pace cum Mosco, equis tamen et honestis conditionibus et que nec in<br />
presens, nec in posterum mti ve regnisque suis incommodare aut detrimento<br />
esse possent, transigere non gravetur: 1522 Acta Tom. VI p.158.<br />
incomparabilitas, -atis f. natura rei, quae comparari conferrique non potest, inaequalitas –<br />
összemérhetetlenség, aránytalanság:<br />
Sic illa celestis remuneracio ... est preciosa meritorum incomparabilitate. Excedit enim<br />
nostrum meritum incomparabiliter: Serm.Quinqu. 30 (p.78).<br />
incomplete <strong>ad</strong>v. imperfecte, non integre – hiányosan:<br />
Qualiter vos ipsis frugum decimas suis temporibus non solum incomplete et diminute datis et<br />
assignatis, verum etiam sine ipsorum scitu ... de agris ... abducitis: 1419/1445 CD Hung. X/6<br />
p.182; cf. etiam Zsigm.oklt. VII,89 et Df 272708.<br />
inconcinnus, -a, -um inhabilis – ügyetlen, alkalmatlan:<br />
Contra variuscule huic fuere tibie <strong>ad</strong> equitandum haudquaquam inconcinne: BONF. IV,8,247.<br />
inconstanter <strong>ad</strong>v. mobiliter, instabiliter, non constanter – állhatatlanul:<br />
Quod amicos inconstanter amarit et plerosque depressit (sc. rex Mathias), crimine non caruit:<br />
BONF. IV,8,252.<br />
217
dc_145_10<br />
incontemplans, -antis qui contemplationi nondum deditus est, in praxi positus – cselekvő (=<br />
aktív), nem szemlélődő:<br />
Gre: „Qui <strong>ad</strong> arcem contemplacionis ascendere desiderat, prius necesse est, ut in<br />
campo accionis se exerceat”. Ideo eciam isti significantur in auro, quoniam aurum natura<br />
calidum est et humidum, et designat incontemplantis desiderium et ploratum: Serm.Quinqu.<br />
94 (p.202).<br />
inconvalescentia, -ae f. de statu eius, cui mederi non potest: convalescentiae contrarium,<br />
infirmitas – gyógyíthatatlanság, gyengeség, betegség:<br />
Memoratus Emericus … mox ex ictu cuiusdam sagitte per quoddam genus baliste a dicto<br />
castro in eum emisse in suo pede grave vulnus susscepit, ex quo quidem vulnere idem<br />
Emericus insanabili morbo tunc graviter infectus in suo pede perpetuam inconvalescentiam<br />
percepit: 1410 Dl 9657; cf. Zsig.oklt. II,7599: perpetuam inconvalescentiam.<br />
incordere lege intendo<br />
Uti vestra paternitas me <strong>ad</strong> curiam suam recipere incordere ( sic ed., recte Df 290628:<br />
intendetur) et in capellanum acceptare: 1419?/XV Zsig.oklt. VII,1213.<br />
incorrecte <strong>ad</strong>v. non correcte, false – helytelenül:<br />
Item, quod omnes iste peregrine historie incultissimo stilo sunt composite et tandem<br />
successione per ignotos scriptores incorrectissime scripte et ideo non sunt curande: c.1484<br />
M.Sion 1869 p.742.<br />
incremo, -are comburere, flamma consumi – eléget:<br />
Quod ... comes Cilie ... nobis unam possessionem nostram pociorem pertinentem <strong>ad</strong> castrum<br />
nostrum <strong>ad</strong> unguem devastando incremavit: 1450 Neumann, Korlátköviek p.174. Ego omnia<br />
iura … per me male et iniuste … aquisita … a prefatis fratribus repetivi et ab eisdem accepta<br />
ignis incendio incremavi: c.1462 LvtK 1934 p.129.<br />
inculte <strong>ad</strong>v. rude, impolite, rustice – műveletlenül:<br />
Pannonibus regibus mos erat … vivere incultius, ne humilia quidem fastidire atria, …<br />
magnifica contemnere edificia: BONF. IV,7,73.<br />
incurialis, -e non politus, qui sine urbanitate est – műveletlen, udvariatlan:<br />
Sed quia militem quiescere domino laborante est iniustum et incuriale, ideo et sancti sui secuti<br />
sunt eum in sustinencia: Serm.Quinqu. 158 (p.329).<br />
incurie <strong>ad</strong>v. neglegenter – hanyagul, gondatlanul:<br />
Matri ipsius pueri filii desiderio haud incurie percunctanti, si uspiam filium vidissent, paulo<br />
ante secum crustuli ludo sibi colludentem inquiunt etc.:. VALENT.HADN. Mir. 5 (p.68).<br />
incurvus, -a, -um flexus – (meg)hajlított:<br />
Que (sc. effigies leonis) ... Dextro (sc. pede posteriore) baliste auree incurvum arcum<br />
compressisse, ambobus itidem anterioribus pedibus diductis, altero nervum baliste, altero<br />
temonem tenaciter cepisse visitur: 1518 Mon.herald. III p.73 = Dl 50250.<br />
indagator, -oris m. qui alicui rei studet, aliquid investigat, perscrutat – tanulmányozó,<br />
nyomozó, fürkésző:<br />
Si quis literarum verus indagator … poetam hunc penitus aspexerit: 1512 Anal.nova p.213.<br />
218
dc_145_10<br />
indeclinabilis, -e qui flecti declinarique non potest – hajlíthatatlan:<br />
In vocacione ex parte apostolorum declaratur felicitas obediendi voci Christi, quia tulit (sc.<br />
Iacob [cf. Gen. 30,37]) virgas, non fustes, id est indeclinabiles, non pertinaces: Serm.Quinqu.<br />
149 (p.310).<br />
indecor, -oris non decorus – csúnya, nem szép:<br />
Ne tamen indecores partus genuisse putantur (sc. Renatus coniunxque sua): IAN.PANN.<br />
Paneg. 3,1,66-67. Nil aliud petimus, nisi ut hunc populum regno tuo non indecorem urbe<br />
fortunisque suis donare digneris: BONF. I,4,70. Quam ob rem urbem tibi deditissimam<br />
maiestati tue non indecorem futuram cum optimis auspiciis exoptatus <strong>ad</strong>i: BONF. I,6,231.<br />
L<strong>ad</strong>islaus … surrepto variis artibus sacro di<strong>ad</strong>emate se verum regem neque etate, neque<br />
virtute et paterna et propria regno indecorem asseverat: BONF. II,7,481. Ignosce regni tui<br />
sociis, quos neque indecores, neque inutiles olim sibi superiores tui habuere: BONF. III,2,71.<br />
Cum imperio indecorem omnes arbitrarentur (sc. Venceslaum): BONF. III,2,304.<br />
indercillidus, -a, -um vox incertae originis et notionis, orsan mendum typographicum:<br />
Quare illud indercillidam (sic) dictum nemo damnavit: Udis p.461.%<br />
indeterminate <strong>ad</strong>v. sine definitione, non definite, non expresse – meghatározatlanul:<br />
Dicitur autem flos indeterminate, non <strong>ad</strong>dendo, cuiusmodi flos, quia ecclesia floret multis<br />
modis: Serm.Quinqu. 184 (p.378).<br />
indevitabilis, -e idem ac inevitabilis, quod evitari non potest – kikerülhetetlen:<br />
Nulla fugat virtus indevitabile letum: IAN.PANN. Eleg. (Ábel) 2,2,9 (p.361).<br />
indifferentia, -ae f. (indifferencia) consensus, convenientia – (meg)egyezés:<br />
Et sic ostenditur indifferencia continencium in conversacione exteriori. Sed fuit differencia in<br />
statu interiori: Serm.Quinqu. 162 (p.340).<br />
indiscusse <strong>ad</strong>v. 1 sine examinatione, iudicatione, inquisitione – tárgyalatlanul,<br />
megítéletlenül, vizsgálat nélkül; 2 quod in discussionem vocari nequit – vitathatatlan:<br />
1 Si super provocantem licebat verba commovere, vel non, indiscusse non dimittatur: 1521<br />
M.Sion 1866 p.251. 2 Ante omnia siquidem matura deliberacione prehabita statuimus<br />
indiscusse observandum, ut etc.: GREG.GYÖNGY. Constit. p.63.<br />
indistrictus lege districtus<br />
Cum universi prelati ... de subditorum suorum animabus indistricti (sic ed.) iudicii examine<br />
sint racionem reddituri: GREG.GYÖNGY. Constit. p.104 (Rubr. LVII).<br />
indoleo, -ere dolore affici – fájlal:<br />
Indolebant igitur et sociorum damna commiserabantur: BONF. IV,5,89.<br />
indultor, -oris m. qui condonat, ignoscit – megbocsájtó:<br />
Fuit debilis <strong>ad</strong> sustinendum pondus peccati, quia statim, ut conspexit Dominum, gracie<br />
largitorem et criminum indultorem in domum venisse Simonis, penitenciam sibi assumpsit<br />
convenientem (sc. Maria Magdalena): Serm.Quinqu. 88 (p.188).<br />
induresco, -ere durum fieri – megkeményedik:<br />
Nunc autem in petra habitans, quid mirum, si in modum petre induruit?: Serm.Quinqu. 15<br />
(p.50).<br />
219
dc_145_10<br />
indusium, -ii n. vestis lugubris, qua c<strong>ad</strong>aver induitur – halotti ruha:<br />
Faticinata mater (quae sc. una cum filia mortua erat) mortem filiae suam paulo post<br />
sequturam (sic), etsi ambae egrotarent pariter ordinatque mater <strong>ad</strong> funus indusium filiae:<br />
BART.PANN. Epist. 2,4.<br />
inebriose <strong>ad</strong>v. crapulate, ebiose – részegesen:<br />
Interrogatus testis de nomine predictorum fratrum sic inebriose viventium respondit etc.: 1518<br />
Erdélyi, Register p.121.<br />
inemendatus, -a, -um non correctus, vitiosus – javítatlan:<br />
Io ar legi transcurrendo 1467, sed mansit inemendatus: 1467<br />
Ant.Tan. 1976 p.248.<br />
inexoratus, -a, -um non rogatus, non exoratus – akihez nem könyörögnek:<br />
Cum nihil inconsultis inexoratisque numinibus rex ageret: BONF. I,9,176.<br />
inexstimabilis vide inextimabilis (Serm.Quinqu. 33 [p.81]).<br />
infantilis, -e puerilis, quod infantis est – gyermeki:<br />
Ampudino comes clare nobilitatis de genere Guthkeled pro filio suo infantulo, quem, cum pro<br />
teneritudine infantilis etatis, cum propter nimiam distantiam habitationis sue, nam distare<br />
dicitur plus quam sex diebus equitantibus diocesis episcopatus Sirimiensis, <strong>ad</strong> sepulcrum<br />
sororis virginis Margarete <strong>ad</strong>ducere nequit, iuratus deposuit, quod: Leg.Marg. 56 (p.707-708).<br />
infector, -oris m. qui aliquid polluit, inficit – beszennyező:<br />
Ne hostes sui nominis vel religionis infectores in exitium fidelium, an animorum interitum<br />
vires et imperium amplificare patiamini: BONF. IV,2,34.<br />
infercio, -ire farciendo implere – teletöm, megtöm:<br />
Quod caedes nobilium aversae, … quas non aures fama infersit: 1522 Anal.nova p.488.<br />
infeste <strong>ad</strong>v. crudeliter – kegyetlenül, v<strong>ad</strong>ul:<br />
Ad portas primo, deinde per vias et trivia magna strages agitur, ut nil infestius agi videretur:<br />
BONF. IV,1,216.<br />
inflammanter <strong>ad</strong>v. concitate, vehementer – evesen, lángra lobbantóan:<br />
Hoc me ferventem nimis inflammanter amore / talibus occepit Phoebus <strong>ad</strong>ire modis: c.1510<br />
Anal.nova (Piso) p.414.<br />
infr<strong>ad</strong>uco, -ere aliquid <strong>ad</strong> partes meridionales vehere – (le)szállít:<br />
Quomodo bombardam vestram … versus Zegedinum celeriter per naves infr<strong>ad</strong>ucere die<br />
noctuque curam sollertem habere debeamus: 1464 Zimmermann, Urkb. VI p.185.<br />
infrequens, -tis non multus, non plures – nem népes, nem számos:<br />
Accessit haud infrequens popularis aura, que facili motu veluti novitatis avida in utranque<br />
partem suscitatur: BONF. II,6,482.<br />
infrigero, -are refrigerari – kihül:<br />
Causa necessitatis potest esse ... privata, cum aliquis frater pro senectute ... nimium<br />
220
dc_145_10<br />
infrigeratus ... ultra communem amictum ... indiget pellicio vel alio tegumento:<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.120 (Rubr. LXV).<br />
infrigido, -are congelare, gelu constringere (?) v. se mergere in aquam frigidam (?) –<br />
fagyaszt (?), hideg vízben megmártózik (?):<br />
Quod dominationes vestrae unum bonum (sic) in aqua infrigidatis, celeriter ipsam aquam<br />
frigidam <strong>ad</strong> mer (sic) proiciatur (sic): 1476 Zimmermann, Urkb. VII p.101; cf. etiam orig. (Df<br />
246380) quod etiam multum confusum est.<br />
infrigidatio, -onis f. actus refrigerandi – kihűlés:<br />
Primum itaque signum <strong>ad</strong>ventus Christi praenosticum Salvator ponit charitatis<br />
infrigidationem: Bárczi p.83 (OD 123.X).<br />
infusorium, -ii n. lucernae pars v. instrumentum, per quod liquidum introrsum funditur –<br />
tölcsér, beöntő cső:<br />
Septem lucerne huius candelabri sunt VII artes, triviales et qu<strong>ad</strong>riviales, que fuerunt in eo (sc.<br />
S.Dionysio) lucentes et eminentes. ... Septem infusoria fuerunt VII dona, VII arcium<br />
regimenta: Serm.Quinqu. 126 (p.266) cf. ibid. superius: In ipso enim sunt thezauri sapiencie<br />
et sciencie absconditi, Col. II. (cf. Col. 2,3), (sc.) virtutis et gracie sibi infuse.<br />
infusorius, -a, -um per quod aliquid infundi potest – (be)öntő:<br />
Quod quidem scutum figura ... gruis ... suo naturali colore distinctus ... terebellumque aurei<br />
coloris unguibus complicatis super vasis vinarii in eodem campo viridi secus dextri ipsius<br />
pedis depicti infusorium foramen ... cernentibus occupare plane videtur (sic etiam Df 282621<br />
fol. 72 r ). 1514/XVI in. Turul 1891 p.63.<br />
ingeminatio, -onis f. iterata repetitio – ismételgetés:<br />
Cum plausu et incredibili letitia Mariam reducem omnes excipiunt, intermiscebant<br />
congratulationibus publicis lacrimas et Marie ingeminatione omnia resonabant: BONF.<br />
III,1,341. Publicam tubarum clangor et militaris ingeminatio letitiam augebat: BONF.<br />
III,6,64; locus allatus s.v. 'clangor'.<br />
inhabitus non plene liquet, legendum forsan ’inhabitas’ v. ’inhabitaturus’ (?):<br />
Deutero. XI. (cf. Deut. 11,10—12): „Terra”, scilicet religionis, „<strong>ad</strong> quam ingredieris<br />
possidendam”, inhabitus suscepcione, „montuosa est” paupertatis altitudine etc.:<br />
Serm.Quinqu. 198 (p.406).<br />
inhaesio, -onis f. (inhesio) actio se alicui <strong>ad</strong>iungendi v. <strong>ad</strong>dicendi – ragaszkodás:<br />
Origo autem laudis est inhesio anime <strong>ad</strong> Deum inseparabiliter: Serm.Quinqu. 133 (p.281).<br />
inheredo, -are heredem facere – örökössé tesz:<br />
Quomodo nobilis domina … Beatum Nicolaum confessorem patronumque ecclesiae nostrae<br />
parrochialis cupiens inheredare ac heredum (sic ed., recte orig. [Df 278458]: heredem) facere<br />
eidem ecclesiae … ipsam … possessionem testamentaliter perpetue habendam … legavit:<br />
1438 Zimmermann, Urkb. V p.12.<br />
inimicitas mendum typographicum, vide Kulcsár, Appendix p.160.<br />
ininvestigabilis, -e qui investigari non potest – vizsgálhatatlan:<br />
Rabbi Moyses ... vocat Deum ... imum et ultimum, ... inquantum est finis omnium. Quantum<br />
221
dc_145_10<br />
autem <strong>ad</strong> ista Deus ininvestigabilis est: OSU.LASKO Serm. de sanctis 40.<br />
iniussus, -a, -um promptus, voluntarius – készséges, önkéntes:<br />
At, ubi conventum propediem futurum omnes intellexere, non solum agreste genus hominum,<br />
sed cetera multitudo iniussa confluxit: BONF. II,3,11.<br />
inoboedio, -ire non obtemperare, contumacem esse – engedetlen:<br />
Exemplum de Adam, qui quoniam superbivit contra Deum inobediendo, peccatum excusando,<br />
eiectus est de par<strong>ad</strong>iso, Gen. III: Serm.Quinqu. 43 (p.101).<br />
inobscuro, -are ( nisi mendum pro ’non obscuro’): in incertum non revocare – nem<br />
homályosít el:<br />
Unde Zephirinus in Decretis: „Sicut stellas celi non extingwit ros, sic mentes fidelium<br />
inherentes firmamento Sacre Scripture” inobscurat „mundana iniquitas”: Serm.Quinqu. 72<br />
(p.158); cf. locum citatum PL 130,125C: Sicut stellas coeli non exstinguit nox, sic mentes<br />
fidelium firmamento inhaerentes sanctae Scripturae non obscurat mundana iniquitas.<br />
inomisse <strong>ad</strong>v. de ea re, quae praeteriri v. omitti non potest – mulaszthatatlanul,<br />
mellőzhetetlenül:<br />
Quia … nuncii vestri ob tractanda gravissima regni huius negotia hic <strong>ad</strong>huc detineri debeant<br />
inomisse, … mittimus presencium exhibitorem: 1458/? Teleki, Huny<strong>ad</strong>iak X p.572.<br />
inonustus, -a, -um quod ab onere praestationum exemptum v. exoneratum est – (<strong>ad</strong>ó- stb.)<br />
terhektől mentes:<br />
Quae villae etiam nunc nobis penitus nichil dare habuere, petentes voce flebili eas a presenti<br />
onere habere sipportatas et inonustas, quia neque sata in campis, neque alia quaevis vendere<br />
habent: 1469 Zimmermann, Urkb. VI p.412.<br />
inopportunatus vide opportunatus<br />
(ex contaminatione verbi 'oportet' et <strong>ad</strong>iectivi 'opportunus'): Quod … Demetrius episcopus …<br />
ipsum non suis meritis exigentibus, ymo pocius pretextu exsecutionis iurius suorum suis<br />
calumpniosis perturbationibus in tantum affecisset et agravasset, ut omnibus bonis suis, rebus<br />
mobilibus et immobilibus in defensione sua in Curia Romana habita consumptis <strong>ad</strong> ultimum<br />
propter defectum expensarum portiones suas possessionarias … pignori obligare et sic suas<br />
causas prosequi opportuisset et nunc viceversa ipse ex parte … episcopi angariaretur et<br />
perturbaretur, propter quod ipse hiis in opportunatis (Bunyitay,: inopportunatis) casibus semel,<br />
secundario, ymo et quam pluries in dicta Romana Curia residentiam faciendo fratri suo<br />
patrueli … litteris suis credibilibus pluries mandasset, ut etc.: 1370 Dl 5821; cf. Bunyitay,<br />
Vár<strong>ad</strong>i püspökség II p.43.<br />
inordinarius, -a, -um de praestationibus: extraordinarius, quod extra taxas consuetas<br />
exigitur – rendkívüli:<br />
Puta: ex molendino censum ordinarium vel inordinarium nunquam acciperemus, sicuti de aliis<br />
nostris molendinis solemus accipere: 1506 M.Sion 1866 p.434.<br />
inquietudo, -inis f. defectus quietis – nyugtalanság: 1 vi corporali subintellecta: opera, labor<br />
industria – fár<strong>ad</strong>ság, fár<strong>ad</strong>ozás; 2 status animi, mentis sim. non quietus – zaklatottság,<br />
nyugtalanság ( a gener.; b fere i.q. indignatio, ira – felháborodás); 3 securitatis defectus –<br />
bizonytalanság, nyugtalanság (a seditio – zendülés, forrongás; b actus aliquem molestandi –<br />
zaklatás, háborítás [α bello, insultu sim.; β fere iur.: litigando, vindicando sim.):<br />
222
dc_145_10<br />
1 Profecto unius ebdom<strong>ad</strong>e curam ac inquietudinem, ut de expensis taceam, non deberet<br />
subire atque tollerare eciam duplici pro lucro, quod exinde consequi sperat: 1524 MTT XXIII<br />
p.130. 2 a Impendet cura, haut minor ceteris, quarum involucra rebus nostris hactenus<br />
inquietudinem prestiterunt: IOH.VITÉZ Epist. 60,1. Satis turbarum occurrencium dietim<br />
transigere habuimus, quominus status nostri inquietudo augeretur. Accedit nunc nova<br />
molestia: Ibid. 61,1. b Multo sane preaeclarius est, si quis in hominum dissidiis et<br />
contentionibus generosum, iustum et veracem sese praestet inimicum turpes et illiberales et<br />
dolosos appetitus castiget ac subiugat, quo in amicorum commerciis penitus inquietudine et<br />
improbitate abstineat ( παντάπασιν α̉τρεμη̃ κὰι α̉πέχηται του̃ κακουργει̃ν): IAN.PANN.<br />
Plut.inim. p.18. Revera enim hec ipsa censurarum inquietudo opportune paci nostre<br />
consentanea non existit: IOH.VITÉZ Epist. 59,14. Eo ordine … non apostolica auctoritas, sed<br />
nostra inquietudo minorabitur: Ibid. 60,23. Concordie pacem consectari statuimus, ne qua<br />
inquietudo animum vestrum solicitet, que nobis cum fraternitate vestra semper futura esset<br />
dividua: Id., Epist.var. 8,5. 3 a Unde nos cupientes regnum nostrum ab omni levare<br />
inquietudine …statuimus, quod etc.: 1468 DRH III p.174. b α Deus ... auferat opprobrium a<br />
fidei Christiane scuto, Hungarie scilicet regno, quia 'amaritudo eius' est 'amarissima' (cf. Is.<br />
38,17.), pro eo presertim, qui ( recte: quod) se opposuit insultibus, inquietudinibus et<br />
conflictibus acerrimis infidelium Thurcorum 'murum et antemurale' (Is. 26,1), ut sic pondus<br />
prelii in se excipiens ceteri fidelium optata pace potiantur. M<strong>ad</strong>as, Laskai p.57. β Sit id ipsum<br />
monasterium ab omni inquietudine semotum: s.1002, XII? Dipl.Hung.ant. I p.40. Adhuc<br />
autem subiungens dico: sit autem ipsum monasterium ab omni inquietudine semotum: s.1086,<br />
1135-71? Ibid. p.255. Promisimus eidem … abbati bona fide, sine fraude, absque ulla<br />
inquietudine ipsum et suos successores … in pacifica possessione dicte insule conservare:<br />
1260 PRT II p.311. Predicti etiam Mortunus et Georgius … terram prefati Petri … reliquerint<br />
et dimiserint eidem Petro pacifice, sine aliqua inquietudine possidendam: 1268 Mon.Str. I<br />
p.561. Evidenter et fide oculata inspeximus in eodem ex forma indulti eiusdem sanctissimi<br />
predecessoris nostri ipsum monasterium et eius populum ab omni inquietudine semotum:<br />
1270 PRT II p.335. Ut … in possessione ipsarum terrarum tollatur a preposito et capitulo …<br />
cuiuslibet turbacionis seu inquietudinis incentivum: 1278 Mon.Str. II p.88. Ut dicte domine<br />
sanctimoniales ab omni inquietudine et a calumpniancium effrenata cupiditate quorumlibet<br />
exempte quitate vivant: 1356/1412 Bártfai, Pest p.72. – [20]<br />
inquietus, -a, -um non quietus – nyugtalan: 1 de hominibus: tumultuosus, turbidus –<br />
háborgó, nyugtalankodó, zendülő; 2 de rebus (a securitatis, pacis, quietis expers – háborgó,<br />
bizonytalan, békétlen; b irrequietus: nyughatatlan, fár<strong>ad</strong>hatatlan; c non plene liquet, fere i.q.<br />
vacuus, incultus – üres, műveletlen):<br />
1 Omnes sic quidem inquieti et <strong>ad</strong> malum anxii spiritus procellarum sunt et tempestatum, nam<br />
ut spiritus non quiescit, nec tales etc.: GER. p.161. Ecclesie … per intraneos inquietos<br />
malefactores in omnium facultatum suarum invasione et vastatione … passi fuere<br />
oppressionem et dampnificationem: 1445 DRH II p.339. – Ut subst.: Adversus inquietorum<br />
insolencias apud maiestatem vestram racione obviam itur, non impetu: IOH.VITÉZ Epist.<br />
43,5. 2 a Post longarum et inmensarum tribulacionum inquietissimas tempestates optati (sic,<br />
recte: optate) pacis letamur diu desiderata quiete potiri: 1291 Mon.Str. II p.308. b Ut … vos<br />
… pro inquietissimis et officiosissimis laboribus … retributionum premia … consequi …<br />
valeatis: 1431 Mon.Vespr. III p.73. c Licet tamen … terra, si populosa fuisset, maioris valoris<br />
esset et precii, sed quia desolata videbatur et habitatoribus inquieta (sic etiam orig.: Dl 1503)<br />
omnique carens commodo, pro viginti marcis denariorum confessi sunt vedidisse: 1298 CD<br />
Arp.cont. X p.326. – [7]<br />
insatiandus, -a, -um quo aliquis satiari non potest – amivel nem lehet betelni,<br />
223
dc_145_10<br />
megunhatatlan:<br />
Indulgentissimus semper in eam (sc. reginam) fuit (rex), permisit insacianda liberalitate sua,<br />
ne prodigalitatem dixerim, tantum erogare peccuniarum, ut ne mediocri quidem ex parte<br />
Ungariam exhauserit. Udis p.471.<br />
inseminatus, -a, -um de agro: qui non est consitus – bevetetlen:<br />
Sin … praefata quantitas iugerum terrarum inculta et inseminata remanere contingeret: 1440<br />
Zimmermann, Urkb. V p.55.<br />
insens, -entis insensatus – oktalan:<br />
Feci igitur, ne opusculum esset sine titulo, atque ideo a polictoribus sceda insentibus ( ed.:<br />
insentibus) lecta ab emulis putaretur: 1507 VALENT.HADN. Calcul. p.38.<br />
inservi lege inferni<br />
In limbo inservi (sic ed., orig. [Dl 80765]: inferni): 1442 CD Zichy XII p.195.<br />
insibilo, -are sibilando intrare – besüvít, befütyül:<br />
Qualiter elisus fundis insibilet Arctus: IAN.PANN. Paneg. 3, 2, 131.<br />
insinuatorialis, -e quod insinuat, certiorem facit – értesítő:<br />
Personali presentie regie maiestatis honorabili capitulo ecclesie Orodiensis contra …<br />
magistrum Ambrosium … <strong>ad</strong> octavas festi Beati Georgii martiris evoca et<br />
insinuatorialis (sc. littera): 1499 TBM XV p.115.<br />
insipienter <strong>ad</strong>v. inepte, stulte – balgán, ostobán:<br />
Amitencium coronam quidam amittunt per stulticiam, quando insipienter portant, quoniam<br />
homo mobilis capitis non bene portat coronam: Serm.Quinqu. 156 (p.326).<br />
insitio, -onis f. (ex 'insero, -ere') actus surculum arbori immittendi v. surculus ipse (hic in<br />
imag. de peccato originali) – beleoltás (itt: az eredendő bűné):<br />
Quoniam plasmatis mundialis c<strong>ad</strong>uca condicio primitiva ex ipsa prothoplausti iactura labem<br />
contraxit realiter in posteritatis universe dispendium propagatam, ut r<strong>ad</strong>icalis insicio<br />
corruptele quatenus elumpmat et consumpmit nature virtutem humane sub motu perpetuo<br />
decursantem, catenus ( sic. ed., recte orig. [Df 280274]: eatenus) tabescam ( sic, recte:<br />
tabescant) hominum opera manuum (desideratur: et ?) cum tempore delitescant: s.1235,<br />
XIV med. /1404 Koller, Quinqu. II p.87; cf. copiam anni 1404: Df 280274 ac Reg.Arp. 544.<br />
insomnia, -ae f. defectus somni, vigilia – álmatlanság, virrasztás:<br />
Multum equidem morbus, sed plus insomnia torquet, / ante diem vires obruit illa meas:<br />
IAN.PANN. Eleg. I,11,13-14 (p.323).<br />
inspirative <strong>ad</strong>v. per inspirationem – sugalmazás útján:<br />
Hec verba potuit Deus dixisse vel per suum angelum vel inspirative iuxta Osee II: „Loquar <strong>ad</strong><br />
cor eius”, scilicet Pauli: GREG.GYÖNGY. Decal. p.5.<br />
instruentia, -ae f. actus instruendi, educatio – nevelés:<br />
O, quam preclara / doctoris instruencia, / o, Sancti Emericis / felicis discipuli / sitit<br />
<strong>ad</strong>hibencia: XIV ex. Off.Ger. p.14.<br />
insuavitas, -atis f. incommodum – kellemetlenség:<br />
224
dc_145_10<br />
Rex … <strong>ad</strong> maiestatem vestram destinaverat oratores eidem de exitu suo ab hoc regno, quem<br />
eam facturam audierat, disuasuros, ut ipsa mentem hanc exeundi vel penitus exueret bono et<br />
decenti statu in hoc regno fruitura, vel saltem post brumam impendentem, si ea sibi voluntas<br />
immutabilis esset, proposito itineri se accingeret honestius commodiusque, quam in angustia<br />
huius temporis fieri poterat, pro honore illustrissimi condam domini Mathie regis vestreque<br />
maiestatis et serenissimorum regum, cognatorum eiusdem dignitate, ne quid illis maiestatis<br />
vestre exitus insuavitatis generasset, placido veris proximi tempore comitanda: 1500 Dl<br />
104719.<br />
insuccussus, -a, -um ( ex 'in' et 'succutio, -ere') immotus, stabilis, quod non iactatur –<br />
rendületlen, ami nem ráz:<br />
Nec te insuccussi requies tam lenta iuvabat / pilenti: IAN.PANN. Eleg. I,15,131-132 (p.354).<br />
intellegibilis, -e quod clare intelligi potest – érthető:<br />
Vicarius generalis ... inquirat voce publica et intelligibili singillatim ab omnibus vicariis,<br />
quomodo idem prior generalis in sua vicaria facta sue visitacionis fuerit exsecutus:<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.64. Vicarius generalis ... publica et intelligibili voce pronunciet,<br />
quod etc.: Ibid. p.71 (Rubr. IV).<br />
intemperans, -tis effrenatus, immoderatus – zabolátlan, féktelen:<br />
Constabat etiam eundem in Colociensem archiepiscopum arrogantem intemperantemque<br />
fuisse: BONF. V,4,113.<br />
intendimentum, -i n. studium, consilium – törekvés:<br />
Bone rei dare consultum sumpmique boni proponere intendimentum et Deo est prestare<br />
obsequium et humanitatis providere subsidium: 1313 Veszpr.okl. I p.108 et II p.185; cf. etiam<br />
editionem veterem, CD Hung. VIII/5 p.87: Bonae rei dare consultum supremaque bona<br />
proponere intendentium et Deo est praestare obsequium et humanitatis providentiae<br />
subsidium. Vide etiam Anj.okl. III,619.<br />
interamnis, -e quod inter amnes iacet – folyóközi, két folyó közt lévő:<br />
In Pencinis igitur interamnis Achillea urbs est a Turcis nuper occupata: BONF. I,1,122.<br />
intercursio, -onis f. cursus, linea – futás, vonal: Quod … regis et … capitulu … homines …<br />
easdem (sc. terras) … reambulatas et ab aliorum iuribus possessionariis metaliter distinctas et<br />
separatas sub intercursionibus (orig. [Dl 87886 in linea incipienti 21] autem legendum puto:<br />
inclusionibus) metarum … Iohanni … statuissent perpetuo possidendas: 1415<br />
Urkb.Burgenland V p.4.<br />
interduco, -ere <strong>ad</strong> aliquem finem ducere, inducere – el- v. bevezet:<br />
Dicit Glosa, quod renatis celum aperitur, quo nos interducat hodie baptizatus Iesus Christus:<br />
Serm.Quinqu. 28 (p.74).<br />
interemtrix, -icis f. femina, quae aliquid occidit, tollit – vmit elpusztító, kiirtó nő:<br />
Hec est Maria virgo eggregia eliminatrix heresum, interemtrix viciorum, vera consolatrix<br />
desolatorum. Vízkelety, Magyar dominikánus p.525.<br />
interfor, -fari interpellari (?), infamare, vituperare (?) – szavába vág (?), gyaláz (?):<br />
Nec ipsa rei patitur indignitas in publico errore silere silendoque magis ac magis preter phas et<br />
equum regiam interfari maiestatem: Udis p.452.<br />
225
dc_145_10<br />
interfrico, -are detergere, terere, scabere – (meg- v. be)dörzsöl:<br />
Quin etiam gloriabundus sepe retulit se Nicolao Bossene regi … egrotanti pedum digitos<br />
interfricuisse: BONF. IV,7,78.<br />
intericio, -ere in Lexico mendose’interiacio’ quod corrigendum puto <strong>ad</strong>dendosque locos<br />
sequentes:<br />
<strong>ad</strong> 1 Commemorant ... nil iniquius committi posse, ... quam Elisabetham ... paterna ...<br />
hereditate privare. Item interiicere inter Bohemie reges Austrieque principes ... extare fedus:<br />
BONF. III,4,7-9. Cum hec a principio parum crederentur, ne salutis forte gratia ista<br />
comminiscerentur et a rege mine interiicerentur, mox <strong>ad</strong>iecit, ut <strong>ad</strong>hibitis seipsum custodibus<br />
asservarent, si falsa nunciasset, ultimum de se supplicium continuo sumerent (sc. captivus<br />
quidam): BONF. IV,1,210. Georgius sepe iuvenem mollire, blanditiis, artibus circumvenire,<br />
quandoque minas precesve interiicere ... conabatur: BONF. IV,2,83. Sed antequam ultra<br />
prosequamur, nonnulla, que hoc anno acciderunt, interiicienda sunt: BONF. IV,6,226. Pro<br />
leso federe, quod dii prohibeant, minas interiicere: BONF. IV,9,42. – <strong>ad</strong> 2: Hos ille vultu ...<br />
hilari ... excepit talibus consulatus optima future victorie hec auspicia esse ... Alexandrum in<br />
perpetuo victoriarum successu deos semper orasse, ut <strong>ad</strong>versi aliquid interiicerent: BONF.<br />
III,10,48-50. Ipse propediem ... <strong>ad</strong> Tibiscum amnem profecturus erat, quamvis regni negotia<br />
cunctationis aliquid interiicerent: BONF. III,10,189.<br />
interiectus, -us m. situs, qui inter aliquas res iacitur – köztes fekvés, közbevetés:<br />
Leopardus … tr<strong>ad</strong>it … Ungaros numero impares ac amnium interiectu animo consternatos <strong>ad</strong><br />
extrema fere fuisse redactos: BONF. I,10,127.<br />
interlocutivus, -a, -um iur.: idem ac interlocutorius: lite media interiectus – közbeszóló:<br />
Ac aliis interlocutivis experientissimis assertionibus dictorum procuratorum … auditis …<br />
dictos … Posonienses … convictos fore … commisimus: 1420 Mon.Budapest III/2 p.49.<br />
interluceo, -ere inter aliquas res fulgere v. splendere – közte ragyog:<br />
Utraque ala angeli coloris coelestini micis aureis interlucet: 1502 Turul 1905 p.171; cf.<br />
Schwartner, Introduct. p.381.<br />
interluo, -ere interfluendo lavare v. luere – közte folyva mossa:<br />
Qui (sc. amnis) Armenie Iberieque fines interluit: BONF. I,1,264.<br />
intermorior, -i exstingui – kihal:<br />
Quandoquidem hoc uno monumento non modo Augustinum a mortalitate asseres, verum<br />
etiam nomen tuum nullo unquam tempore intermoriturum posteritati clarum reddes: TAUR.<br />
Epist. 2 (p.174). Accepimus... ducem... Masovie decessisse esseque cum eo sexum<br />
masculinum illius stirpis ducalis peremptum et intermortuum: 1526 Acta Tom. VIII p.198.<br />
interritus, -a, -um non pavens, intrepidus – rettenthetetlen, bátor:<br />
Ille per hostiles tacitis interritus umbris / evolat excubias: IAN.PANN. Paneg. 3,2,259-60.<br />
intersedeo, -ere inter aliquos sedere – közéül:<br />
Carolus … inter Elisabetham et palatinum medius intersedit: BONF. III,1,247. 5366<br />
intertexo, -ere contexere, acu pingere – (bele- vagy közé) sző:<br />
Item aulaea, quibus intertexta sunt arma sua, reliquit fratribus suis. … Alia vero octo aulaea,<br />
226
dc_145_10<br />
quibus imagines intertextae sunt, legavit … Emerico et Ambrosio: 1524 Bunyitay,<br />
Gyulafehérvár p.31 = Dl 89199.<br />
interviso, -ere visitare, <strong>ad</strong>ire – meglátogat, fölkeres:<br />
Rex semel vix <strong>ad</strong>duci potuit, ut officii gracia eam interviseret et ea quidem condicione, ne qua<br />
de nupciis mencio fieret. Udis p. 468.<br />
intiguatur lege intingatur (Serm.Quinqu. 170 [p.357] = Ps. 67,24). Serm.Quinqu. 6996<br />
intolerandus, -a, -um quod tolerari non potest – tűrhetetlen:<br />
Cum de concordia agi ceptum esset, Germani intolerandas prope condiciones ferebant:<br />
BONF. V,2,66. Cohortes … ob intolerandam eorum libidinis avaritieque licentiam meritas<br />
penas dederunt: BONF. V,3,19.<br />
intoleranter <strong>ad</strong>v. non tolerando, impatienter, sine patientia – nem tűrve, türelmetlenül:<br />
Bohemici milites, nisi promissa stipendia exolverentur, prefecti Batorei se imperata facturos<br />
negabant, cumque non esset, unde se et equos sustinerent, multo se, quam militaris disciplina<br />
pateretur, intolerantius gerebant: BONF. V,2,41.<br />
intolerantia, -ae f. actus aliquid non patiendi – vminek a nem tűrése:<br />
In Bohemia nulla civitas vi capta, sed per deditionem ex detrimentorum intolerantia in<br />
potestatem regis haud pauce sunt accepte: BONF. IV,2,253. – Tolerantiae patientiaeque<br />
defectus: Paulus, … cum litteras, quas … <strong>ad</strong> eos super ea re miserat, manibus ab iis discerptas<br />
… audisset, … haud ultra tantam eorum sibi temeritatem atque intolerantiam perferendam<br />
putavit: BONF. V,3,27.<br />
1. intrinsecus, -a, -um intestinus, domesticus – belső, hazai: 1 proprie: civilis – polgár; 2<br />
transl. et in imag.<br />
1 Idem comes Rubinus ... in omnibus expeditionibus regni nostri, videlicet tam bellis<br />
intrinsecis et extrinsecis ... inpendit servitia: 1280/1332 Reg.Arp. II/2-3 p.264. In quo quidem<br />
officio quam iuste ... regnum illud ... <strong>ad</strong>ministraverit (sc. Iohannes gubernator), ... fidem<br />
faciunt forcia sua facta, tam <strong>ad</strong>versus Teucros, quam intrinsece guerre: 1453 Teleki,<br />
Huny<strong>ad</strong>iak X p.352. 2 Nos ... ex fervore devocionis intrinsece ... altare ... dotavimus:<br />
1297/1519 Mon.Str. II p.399. Cum ... regnum hoc ... ex sui intrinseca divisione et guerrarum<br />
intestina concitatione ... cepisset fluctuare: 1445 DRH II p.339. Ego rem istam statui<br />
conservare solide, ... <strong>ad</strong> quod quidem omnium quasi prelatorum et baronum regni pacis<br />
amatorum intrinseca mihi vota concurrunt: IOH.VITÉZ Epist. 13,15. Hungaria odiis ...<br />
intrinsecis potentis <strong>ad</strong>instar pelagi fluctuat: IOH.THURÓCZ 659 (p.193). – [14]<br />
introcedo, -ere (nisi mendum) intrare (?) – bemegy (?):<br />
Quia introcedere ( orig. autem [Dl 80931] legendum puto: retrocedere) nequivimus propter<br />
pestem, precedere autem ausi non fuimus per aliquam viam: 1448 TSz 1929 p.127.<br />
introligata, -orum n. v. introligator, -oris m. (?) (nisi mendum pro 'introligatio') compages<br />
(?) – (be)kötés, ereszték (?):<br />
Eidem pro emendatione introligatorum campanae fl 1 (sc. datus est): 1485<br />
Myskovszky, Bártfa I p.144; cf. etiam ’introligatio’.<br />
introlocatio, -onis f. actus in officio instituendi – kinevezés, behelyezés:<br />
Et vos iuxta domini nostri collata introlocatione et institutione deputavimus: 1469<br />
227
dc_145_10<br />
Zimmermann, Urkb. VI p.436; cf. etiam litteras sequentes ibid.: Castellanum … loco et nostra<br />
in persona vos (recte forsan: <strong>ad</strong> vos ?) iuxta collata domini nostri regis <strong>ad</strong> Fogaras, Omlas et<br />
pertinentias earundem introlocatarum (sic ed.) deputavimus: 1469 Zimmermann, Urkb. VI<br />
p.436 = Df 244962 et 244963.<br />
introloco, -are in officio instituere – hivatalba helyez: Castellanum … loco et nostra in<br />
persona vos (recte forsan: <strong>ad</strong> vos ?) iuxta collata domini nostri regis <strong>ad</strong> Fogaras, Omlas et<br />
pertinentias earundem introlocatarum ( sic ed., orig. [Df 244963] legendum puto:<br />
introlocavimus), deputavimus et deputamus: 1469 Zimmermann, Urkb. VI 436.<br />
invento, -are computare, in inventario conscribere – összeszámol, számba vesz, összeír:<br />
Sequitur inventarium de ornamentis et paramentis. … Item una casula de panno aureo …<br />
habens crucem retro et ante non, de qu<strong>ad</strong>am parta cum serico et auro contextam. Cruces<br />
inventate sunt: 1433 Mon.episc.Zagr. VI p.398.<br />
invenustus, -a, -um non venustus, non iucundus, non amoenus – nem kellemes, kellemtelen:<br />
Illos (sc. hendecasyllabos) nam cupio videre, ... / ... / ut non insipidos, nec invenustos, / sed<br />
quales tenero prius Catullo / ... / dictavit Iocus et levis Cupido: IAN.PANN. Epigr. 338,4-9.<br />
inverbero, -are valde caedere, verberare – megver:<br />
Idem Matheus ... preter hec iobagionibus nostris de Bodoch et de Emeka inverberari faciendo<br />
de ipsis per servientem suum ... bona eorum aufferendo ... <strong>ad</strong> valorem quinquaginta marcarum<br />
dampni intulit: 1318 Reg.Slov. II p.152 = Df 273154; AOkl. V,49.<br />
inverecunde impudice – szemérmetlenül:<br />
Quomodo quidam Petrus ... esset vir seditiosus ... res et bona ecclesie sue ... inverecunde<br />
consumendo: 1396 Mon.Budapest III/1 p.106.<br />
inveteratio, -nis f. (inveteracio) actus inveterandi, consumptio – (el)sorv<strong>ad</strong>ás:<br />
Ioh. I. (cf. 1 Io. 2,8): „Mandatum novum scribo vobis.” Sed multorum ossa, id est fortitudo<br />
interior, inveteraverunt, scilicet in peccato, et hoc ideo, quoniam tacui, (cf. Ps. 31,3: Quoniam<br />
tacui, inveteraverunt ossa mea), Glosa: a confessione peccati. Causa enim inveteracionis in<br />
anima est peccatum, dum et perpetratur et per penitenciam non deletur: Serm.Quinqu. 166<br />
(p.350).<br />
inviciatus, -a, -um quod sine mendis est – hibátlan:<br />
Difficile ratus rubiginem vel semel mordicus contractam inviciata materia refellere:<br />
BART.PANN. Gryllus ded. 2.<br />
invigilatio, -onis f. actus vigilandi v. vigilantia – virrasztás, őrködés v. éberség:<br />
Quibus (sc. meritis) ipse culmini nostro <strong>ad</strong>eo multipliciter et sollicita invigilatione conplacere<br />
studuit, etc.: 1398 Turul 1901 p.103.<br />
invincibilis, -e invictus, qui vinci nequit – legyőzhetetlen:<br />
Quia vicit bestiam invinvibilem, id est fornicatricem, a qua fortissimi quoque wlnerati sunt, ut<br />
Samson, Iudith XIIII. (recte: Iud. 14): Serm.Quinqu. 5 (p.34).<br />
invitamentum, -i n. instinctus, impulsus – ösztönzés:<br />
Qui … rem nobilissimo duce et gratissimo senatu dignam faciet et magnum profecto ac<br />
preclarum invitamentum ceteris <strong>ad</strong> similia pro patria obeunda prestabit: 1503/XVI MTT<br />
228
XXIV p.76.<br />
dc_145_10<br />
invitatio, -onis f. (invitacio) actus invitandi, vocandi, venire iubendi – meghívás:<br />
Ad efferendas laudes assumpcionis Beate Virginis scripture locuntur de ea diversis modis.<br />
Aliquando enim proponunt angelorum ammiracionem. ... Aliquando sanctorum<br />
congratulacionem. ... Aliquando ipsius domine gloriacionem. ... Aliquando ipsius gloriosam<br />
invitacionem, secundum quod a filio invitabatur, ut Cant. IIII. (cf. Cant. 4,16): „Veni in ortum<br />
meum”. Aliquando ipsius sublimem ascensionem: Serm.Quinqu. 99 (p.210).<br />
involo, -are volando inire – berepül:<br />
Relictis quisque castris et impedimentis in proximas continuo sylvas involarunt: BONF.<br />
III,4,304.<br />
io interi. – ah!:<br />
Qualis, io, Latiis ea lux fulgebit in oris: IAN.PANN. Epigr. 318,6.<br />
ioculariter <strong>ad</strong>v. per iocum, ioci causa – tréfából:<br />
Sic nutu fortuna suo ioculariter astra / tangere nos mittit. Anal.nova (Piso) p.414.<br />
iota littera Graeca, transl.: pars minima – ióta, a legkisebb rész:<br />
Qui (sc. Deus) mandavit mandata sua custodire nimis, ut nec unus iota pretereatur (cf. Mt.<br />
5,18): Serm.Quinqu. 161 (p.338). Incerti sumus, ego vero rerum omnium vestrarum<br />
incertissimus, ut qui a pluribus mensibus ne iota quidem percepi: 1526 Acta Tom. VIII p.226.<br />
iris, -idis f. (Gr.: ι̉̃ρις)<br />
arcus caelestis – szivárvány:<br />
Agentes igitur de arcu celesti, qui vocatur iris, id est de domino Christo per iridem significato<br />
primo dicemus de eius faccione ... Ffecit ergo arcum, id est iridem Christum designantem. De<br />
iride considerandum est, quid sit secundum substanciam, qualis secundum formam, et <strong>ad</strong> quid<br />
secundum efficienciam. Secundum substanciam est imago solis rosscida et cava nube<br />
concepta. ... Secundum formam est rubeus a sole, ceruleus ab aqua, viridis a terra. ... Dicit<br />
autem Philosophus III. Metheororum, quod pictores non possunt facere similem colorem<br />
colori iridis, quia Christus rubricari non potuisset flagellis, nisi Deo volente: Serm.Quinqu.<br />
178 (p.369).<br />
ironia, -ae f. (ει̉ρωνεία) ludibrium, cavillatio – gúny, gúnyorosság:<br />
„Gaude et laetare filia Edom” id est sanguinea (cf. Lam. 4,21.) ironia est: Bárczi p.69.<br />
(OSV.LASKO Serm. de sanctis 60,4); cf. ’ironice’.<br />
ironicus, -a, -um (ει̉ρωνικός) ironiae plenus – gúnyoros, irónikus:<br />
Cum Dominus ait Adae: „Ecce Adam factus est quasi unus ex nobis, sciens bonum et<br />
malum,” ironica locutio est, quia non est assecutus, quod serpens promittebat: Bárczi p.69<br />
(OSV.LASKO Biga sal. 22,G).<br />
irremisse <strong>ad</strong>v. sedulo, strenue – serényen:<br />
Praefatum vero censum nostrum <strong>ad</strong> triginta duos denarios ... tam remisse et irremissius<br />
censuandos misimus praenotato Ioanni Hancs: 1475 M.Sion 1866 p.545.<br />
irresarcibilis, -e quod resarciri non potest – helyreállíthatatlan:<br />
Legatus his cum rege congratulatur, quod in recta fide permanserint, … quod, ne iacturam<br />
irresarcibilem animorum facerent, a Bohemico rege, quam a summo pontifice deficere<br />
229
maluerint: BONF. IV,2,114.<br />
dc_145_10<br />
itus, -us m. actus eundi (?) – menés (?):<br />
Cum … Nicolaus … tunc primum per itum ( sic ed., sed orig [Dl 14726] legendum puto:<br />
pariter cum) magnifico Ioanni (sic ed., recte orig: Iohanne) de Huny<strong>ad</strong> … accurrisset (sc.<br />
regno iam ruituro): 1453 Kaprinai, Dipl. I p.370.<br />
iudaizatio, -onis f. (iudaizacio) actus iudaizandi, more Iudaeorum se gerendi – zsidóskodik,<br />
zsidó módon él:<br />
Sic Petrus durissimus fuit tangendo Ananiam et Saphiram, quos verbo duro tr<strong>ad</strong>idit in<br />
mortem, ut discant non mentiri Spiritui Sancto, Act. V o (cf. Act. 5,1-5). Tangenti vero Paulo<br />
fuit mollissimus, quia pacienter sustinuit reprehensionem eius de iudaizacione, Gal. II o (cf.<br />
Gal. 2,14): Serm.Quinqu. 45 (p.105).<br />
iugitas, -atis f. assiduitas, diuturnitas, continuitas – huzamosság, szak<strong>ad</strong>atlanság:<br />
De hiis similis dicitur Iob XI. (cf. Iob 11,8-9): „Excelsior ce est”, in contemplacione,<br />
„profundior inferno”, scilicet in humilitate, „lacior mari”, scilicet in caritate, „longior terra”,<br />
scilicet in perseverancie iugitate: Serm.Quinqu. 71 (p.157).<br />
iunctim <strong>ad</strong>v. cohaerenter, pariter, simul – együttesen, együtt:<br />
Propter quod capitulum foret iunctim consulendum: 1508 Reg.Str. p.79.<br />
iuridico, -ere (nisi constructio gerundiva) iurisdictionem habere, ius dicere, iudicare –<br />
ítélkezik:<br />
Ungarorum annales Unnos … referunt … iuridicendo C<strong>ad</strong>arem virum sapientem prefecisse:<br />
BONF. I,2,198.<br />
iustificatrix, -icis f. quae iustificat, quae hominem coram Deo iustum declarat – megigazító,<br />
megigazulást <strong>ad</strong>ó:<br />
Est autem qu<strong>ad</strong>ruplex oleum. Primum est gracie iustificatricis, de quo dicitur Is. (Is. 10,27)<br />
X.: Conputrescet iugum, scilicet peccati, a fa olei, scilicet gracie Dei. Secundum est<br />
misericordiae consolatrix (sic, recte forsan: consolatricis): Serm.Quinqu. 4 (p.33).<br />
230
dc_145_10<br />
PARS SECVNDA<br />
Series vocum, quae non multis in documentis inveniuntur, vel ratione chronologica huc<br />
inseruntur, novasve significationes testantur demonstrantque:<br />
ab intra <strong>ad</strong>v.<br />
Praefatus Simon ... in ipso nostro exercitu multa bellandi animositate procedens in persistentiaque factorum<br />
strenuorum manu valia sub quodam fortalitio pugnam agens de manibus ab intra repugnantium mortiferi vulneris<br />
plagam tulit in suo corpore graviorem: 1412 Katona, Hist.crit. XII p.145.<br />
abdicatio, -onis f. [2]/1<br />
Qui Salomonis restitutionem sanctissimique regis abdicationem sibi calamitosissimam fore rati nullam regni<br />
partitionem fieri passi sunt: BONF. II,4,121.<br />
abditus, -a, -um<br />
Cuius caput, quod diu abduxere deserti abdita, … Romam est delatum: AASS Transl.Pauli p.568.<br />
abdo, -ere [6]/4<br />
Promulgata pace Ioannes ... in Montis Albani latebras se abdidit: BONF. II,7,14.<br />
abductor, -oris m. [1]<br />
Villicorum abductores unius anni apud conventus prefectum patronis reddunto: BONF. IV,7,44.<br />
abeo, -ire<br />
Priusquam hoc loco abeatis. BART.PANN. Gryllus 115.<br />
abeo, -ire<br />
Quod … exinde … redeundo <strong>ad</strong> dictum castrum accedere voluissent (sc. regius et capituli homines), praefatos<br />
Damianum ac Iohannem … in oppido Bystrice abivissent (Wenzel: így "invenissent" helyett), ubi eaedem partes<br />
supr<strong>ad</strong>ictam divisionem tractassent: 1500 Wenzel, Dóczyak p.50.<br />
aberro, -are<br />
Non delphinos balaenae venter aberrat: IAN.PANN. Paneg. 3,1,103.<br />
abhorreo, -ere<br />
Primas delicias (sc. carnales) Christus perfectissime abhorruit et non fuit delicatus molli tractacione exteriori:<br />
Serm.Quinqu. 12 (p.46). Tot in litteris meis obeliscos ne abhorrueris, cum volanti et animo et calamo haec<br />
scripserim: BART.PANN. Epist. 4,9.<br />
abiectus, -a, -um<br />
Nequeo, quin hominem, etsi abiectum, notum tamen, alloquar: BART.PANN. Gryllus 62.<br />
abitio, -onis f.<br />
Et preterea dicta domina Margaretha post abicionem suam clavem testudinis, in qua res sue deposite fuerant, in<br />
ianua … reliquisset: 1489/? Df 271723 fol. 303 r .<br />
abitus, -us m. [1]<br />
Bela vero, qui in Dalmatiam effugerat, audito Tartarorum abitu ... in Ungariam rediit: BONF. II,8,351. Post<br />
Lodovici regis abitum Ioanna ... nil ... aliud, quam ut in regiam potestatem restitueretur, curasse videbatur:<br />
BONF. II,10,351.<br />
abiuro, -are<br />
Praedicatores catholici et ceteri magistri, fidem catholicam praedicantes et docentes per cruciatus et tormenta<br />
Neronica persecutione fidem catholicam, quam praedicarunt et docuerunt, abiurare coguntur: 1417 CD Hung.<br />
X/5 p.761.<br />
abluo, -ere [11]<br />
Quibus mos est ora artusque pingere, veluti quisque maioribus prestat, et his quidem votis, ut ablui nequeant:<br />
231
BONF. I,1,26. Quam (sc. civitatem) Arabon amnis abluit, cum Danubium influit: BONF. I,1,377.<br />
abnego, -are<br />
Predicte partes … litteralia instrumenta … coram antedicto magistro tavarnicorum nostrorum se habere<br />
abnegaverint: 1393 Dreska, Pannonh. I p.282.<br />
abominatio, -onis f.<br />
Aliae quoque molestationes, oppressiones, persecutiones et abominationes desolationum, ... quales nec tempore<br />
Pharaonis nec tempore paganorum persecutorum accidisse auditae sunt, clero catholico pharaonice inferuntur:<br />
1417 CD Hung. X/5 p.762.<br />
aborior, -iri [1]<br />
Ex opposito autem murmura, detracciones, iurgia, furta, rapine et proprietates aboriuntur: GREG.GYÖNGY.<br />
Constit. p.80 (Rubr. XX).<br />
abortive <strong>ad</strong>v. [1]<br />
Honestam vero dominam Katharinam, consortem Luce Zan pregnando (sic ed.) trucidari, ita videlicet, ut scilicet<br />
ipsa domina Katharina abortive peperisset: 1513/? Iványi, Teleki p.471.<br />
abrasio, -onis f. [2]<br />
Tercio debet esse signum puritatis abrasio. Iob. Io: Tonso capite, eliminatis viciis a mente corruit in terram (cf.<br />
Iob. 1,20), id est humilem penitenciam: Serm.Quinqu. 3 (p.30). Iterum propter dispositionem sube domini<br />
Matthie de Jenew et abrasionem panni Byrkes: c.1510 Szakály-Szűcs, Bortized p.91.<br />
abrenuntiatio, -onis f. [3]<br />
Ut eiusdem domini nostri, Iesu Christi gracia super hunc famulum tuum abrenunciacionem seculi profitentem<br />
clementer respicere dignetur: GREG.GYÖNGY. Constit. p.118 (Rubr. LXIV).<br />
abrumpro, -ere [6]/5<br />
Cum progredi contra cepissent, abrupti saxi prohibentur hiatu, quem neque complere materia, neque ponte<br />
transire licebat: BONF. III,6,32. Obstinatissimis Valachum animis subeuntes ex alto deturbant et per abrupta<br />
loca fugam capere cogunt: BONF. III,2,62.<br />
abruptus, -a, -um<br />
Hic perit Argivi mirando funere vatis / mersus in abrupto barathri candentis hiatu: IAN.PANN. Paneg. 3,2,271-<br />
272.<br />
absentatio, -onis f.<br />
Nisi <strong>ad</strong> absentationem capituli consensus ex causa rationabili accederet: 1521 M.Sion 1866 p.256.<br />
absimilis, -e [1]<br />
Hinc (sc. e galea scuto imposita) medius leo priori non absimilis prominet: 1520 Áldásy, Címereslevelek II p.85.<br />
absolutus, -a, -um<br />
Ut enim reliquis Christianis principibus et regibus dignitate praestas, ita tibi omni ope et opera studendum est, ut<br />
absolutissima virtute his omnibus et gloria sis superior: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.259.<br />
absonus, -a, -um<br />
Quare non absonum duxi hac saltem aetatula speculorum ac par<strong>ad</strong>igmatum totius humanae vitae ... calcaneum<br />
aemulatione qu<strong>ad</strong>am ... sequi: BART.PANN. Gryllus 2.<br />
absorbeo, -ere (inf.: absorbuer)<br />
Ne lupi rapaces gregem suo ovili repositam pastore carente absorbuere (sic) valeant et digluctire: 1399 CD<br />
Croat. XVIII p.502.<br />
abstraho, -ere<br />
qui tunc temporis a nobis et sacro nostro di<strong>ad</strong>emate contumaciter se abstraxerant: 1411 Katona, Hist.crit. XII<br />
p.62.<br />
abstrudo, -ere<br />
dc_145_10<br />
232
dc_145_10<br />
Abstruso gaudet procul hostis in antro: IAN.PANN. Epigr. 337,2.<br />
abstruo, -ere (obstruo)<br />
Predictas … villas et nemora sylvasque et urburas indebite et minus iuste a manibus dictorum exponencium<br />
diligenti inquisitione mediante occupatas et abstructa fore et esse reperieritis: 1429 CD Hung. X/7 p.97.<br />
absumo, -ere<br />
Cum … videamus hoc regnum … intolerabilibus iniuriis affici et omnia confina sua … per Germans, … per<br />
Polonos … devastari et absumi: 1490 Wenzel, Dóczyak p.19. Ut servare tuos, illos absumere possis. IAN.PANN.<br />
Paneg. 3,1,197.<br />
abusio, -onis f. <strong>ad</strong> 4:<br />
Ut non obnoxii efficiamur ... verbi Dei abusione expositionis (gr{met`a ... t=js to=u l'ogou to=u Theo=u<br />
parexjg'jcews}: CERB. Max. IV,85.<br />
acceleratio, -onis f.<br />
Quem sua maiestas in praesentiarum signanter propterea <strong>ad</strong> nos trepida acceleratione misit, … etc.: 1510<br />
Katona, Hist.crit. XVIII p.617.<br />
accendo, -ere (attedo)<br />
Subditi <strong>ad</strong> fidelitatis studia exercenda provocantur attedenturque (sic ed., accenduntur? Accedunt?) spe …<br />
consequende retributionis consimilis: 1290/1405 Reg.duc. p.153.<br />
acceptor, -oris m.<br />
Cur … Deus, qui personarum acceptor est, … ex hominibus unum prae aliis <strong>ad</strong> perpetuam delegerit gloriam?:<br />
NIC.MIRAB. Tract. 15.<br />
accessio, -onis f.<br />
Expeditis … rebus omnibus pro expectatione nostra, uti <strong>ad</strong> dominationum vestrarum ceterorumque catholicorum<br />
principum ac universae reipublicae futuram accessionem pertinere arbitrati sumus, … nostri (sc. oratores) …<br />
rediere: 1503 Pray, Annales p.307.<br />
accessus, -us m.<br />
Mercatores, institores et alterius status homines ab accessu dicti fori indebite et potentialiter prohiberentur: 1424<br />
Katona, Hist.crit. XII p.436.<br />
accidentia ?<br />
Ut futuri vectores (sic) eiusdem altaris … deinde et de quarta praescripti (sc. molendini) accidentia de cunctis<br />
emolumentis sustentari possint: 1475/ XVIII Zimmermann, Urkb. VII p.70.<br />
accio, -ire [3]/2<br />
Dehinc iubet accitas agili certare natatu: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 68. 111. Ipse ... Othocarum acciri<br />
iubet: BONF. II,8,416. Contra vero Stephanus ... <strong>ad</strong> coercendam Cupe audaciam mox summa celeritate ... omnia<br />
moliri, ... tumultuarium cogere exercitum, accire principes, quos et sua et patris beneficentia fidos habebat:<br />
BONF. II,1,108. Rex Polonie ... <strong>ad</strong> salutare bellum Lodovicum acciverat: BONF. II,10,75. Henricus ... accitis<br />
uxoris parentibus imperiique primoribus immaculatam ... cunegundim se reddere fassus est: BONF. II,1,160.<br />
acclivis, -e [2]/1<br />
Hic alium acclivis pendentem in vertice saxi / lubrica praecipiti devolvit semita lapsu: IAN.PANN. Paneg.<br />
3,2,267-268. Virginee tamen acies ... hilari fortique animo acclive iter<strong>ad</strong>oriuntur: BONF. I,5,26. Virginee ...<br />
acies ita hilari ... aimo acclive iter <strong>ad</strong>oriuntur, ut sine labore ... sublimia iuga conscenderint nullaque unquam in<br />
tanta difficultate neque ingemuisse, neque retulisse pedem videretur: BONF. I,5,27.<br />
accommodus, -a, -um [14]/3<br />
Ipse tamen ... vir fuit archiepiscopatui vehementer accommodus: BONF. IV,3,99. [Vitéz.] Hec omnia ... sua<br />
rusticorum multitudo, gens tibi vicina, accommoda, Christiana et officiosa patitur: BONF. IV,5,102.<br />
accresco, -ere (<strong>ad</strong>cresco)<br />
Tantum hinc animi Ungaris <strong>ad</strong>crevit, ut bellum iudici nuncupatis votis exposceret: BONF. II,10,19.<br />
233
dc_145_10<br />
accumbo, -ere [3]/1<br />
Quare ... accubantem cum uxore liberisque regem ... sub officii specie ingressus <strong>ad</strong>oritur (sc. Felicianus): BONF.<br />
II,9,259. Qui (sc. Estensis dux), ut tantum regem ... familiarius exciperet, gnatam mire pulchritudinis illi semper<br />
<strong>ad</strong>stare iusserat et accubanti omnia ministrare: BONF. II,9,4.<br />
accumulatio, -onis f.<br />
Cum itaque labentibus temporibus per rabiosam usure accumulationem prefatam domum in manus Iudeorum<br />
devenire, ipsam quoque domum per nullum eventum a faucibus ipsorum Iudeorum eliberare posse eo, quod iam<br />
trecenti floreni in computationem usure <strong>ad</strong> dictos mille florenos aggregati fuissent, clarius conspexisset: 1491<br />
Mon.Iud. XII p.61.<br />
accurro, -ere<br />
Accurrite, accurrite per Deum immortalem et salutarem nobis dextram porrigite: 1521 Katona, Hist.crit. XIX<br />
p.252.<br />
acephalus, -a, -um (achephalus) [3]<br />
Nos tamquam membra achephala … de hiis … providere cupientes (sc. sumus): 1417 Veszpr.okl. I. p.193.<br />
Acephalorum heresim, qui in Christo substantias negarunt, suis epistolis acerrime confutavit (sc. Leo papa):<br />
BONF. I,7,54. Qui per provincias in nostro habitu circumeunt et discurrunt tamquam acephali, dissolute<br />
residenciam domorum ordinis nostri non curantes, ... excommunicentur: GREG.GYÖNGY. Constit. p.85. (Rubr.<br />
XXVIII). Ne regnum hoc acephalum hostili vastatione funditus deleretur: 1526 Epist.procer. I p.287.<br />
acer, -is, -e<br />
Alpinus rector ... ire per acres / haud ideo horrecit scopulos: IAN.PANN. Paneg. 3,2,274-275.<br />
aconitum, -i n.<br />
Lurida pretendunt sepe aconita necem: IOH.THUROCZ p.293.<br />
acquesco (vide acquiesco)<br />
ut … Stephanus … palatinus … te … in eo apud se gr<strong>ad</strong>u et honore habeat, ut … non dubitet … tuis … consiliis<br />
saepe acquescere (sic ed., recte tamen orig. Df 260573 et Df 280500: acquiescere): 1521 Áldásy, Címereslevelek<br />
II p.87.<br />
acquisiticius, -a, -um<br />
Quod idem … et eius heredes ubicumque voluerint, sive in possessionibus ipsorum acquisiticiis … sive alias in<br />
regno nostro deinceps liberam habeant residendi perpetuo facultatem: 1326/1365 MNy 1931 p.208.<br />
actinctus<br />
In quo (sc. campo) homo opere actinctus (sic) dextra tenet securim supra caput <strong>ad</strong>ductam percussurus ea<br />
dammam: 1521 Turul 1909 p.29.<br />
actualiter <strong>ad</strong>v.<br />
Quod quicumque nobiles de provincia … nostram civitatem intrare voluerint ibique actualiter permanere, eo<br />
iure, quo nostri cives utuntur, frui debeant: 1328 Urkb.Burg. IV p.35.<br />
actuarius, -a, -um [2]<br />
Itinera incredibili celeritate confecit (sc. Mathias rex) et centena quot diebus passuum actuario curru emensus<br />
est: BONF. IV,9,276.<br />
actus, -us m.<br />
Quisquis in assiduo virtutis permanet actu: IAN.PANN. Paneg. 3,1,113.<br />
actutum <strong>ad</strong>v.<br />
Aio, inquam, sic me sancta amet crapula et saturitas, ut sic salvus a te actutum conspicietur: BART.PANN.<br />
Gryllus 87. Apagete a me actutum, carnifices: BART.PANN. Gryllus 132. Tibi dico, vigila, sume actutum<br />
mapulam, qua oculos abstergas: BART.PANN. Vigil. 12.<br />
acufex, -icis f.<br />
Relicta parvi Andree super Dreymeyle acuficem Mo et Cco aacus et III gs: 1395 Acta Cassov. p.86.<br />
234
dc_145_10<br />
acuo, -ere [8] <strong>ad</strong> 1 b<br />
Scutum triangulare colore per totum celestino, ima sui dumtaxat parte virideo, cuius extremitatem fulvus color<br />
forinsecus diducens ultimas ipsius partes acuit: 1514/XVI Turul 1891 p.63. = Df 282621 fol. 72r.<br />
<strong>ad</strong>agium, -ii n. [3]/1 <strong>ad</strong>i.<br />
Si (ut tritissimo dictum est <strong>ad</strong>agio) par pari referre condecet: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128. Huic inquam <strong>ad</strong>agio<br />
obnoxius videri possem, si hoc a me factum fuisset, quasi Latinae linguae pomerium proferre vellem (cf.<br />
superius: apud Graecos vice proverbii usurpatum esse video): c.1510 Anal.nova p.107.<br />
<strong>ad</strong>amantinus, -a, -um [3]/2<br />
Divino spiritu munitus animus <strong>ad</strong>amantinum corpus plane sortitur: BONF. I,5,28.<br />
<strong>ad</strong>amatus, -a, -um<br />
Sagaces et honeste providitatis viri, amici nostri <strong>ad</strong>amati: 1436 Mon.Budapest III/2 p.275.<br />
<strong>ad</strong>amo, -are [14]<br />
Solertes ac circumspecti viri nobis plurimum <strong>ad</strong>amandi: 1451 Neumann, Korlátköviek p.176.<br />
<strong>ad</strong>aperio, -ire<br />
Princeps … suae dilectionis sinum populis sibi subiectis <strong>ad</strong>aperire debet: 1419/1719 Zsigm.oklt. VII,875.<br />
<strong>ad</strong>dictus, -a, -um<br />
Attamen ut me extraordinarium legatum mitteret, plurima permoverunt (sc. Regem): praepotentis Turcarum<br />
gentis <strong>ad</strong>versus Pannonios bellum, hostium numero ac viribus formidolosum, … regis vobis <strong>ad</strong>dictissimi in<br />
gravissimo hoc senatu spes ac praesens fiduca: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.302.<br />
<strong>ad</strong>ditamentum, -i n.<br />
In dominium … possessionis … per formam concambialis permutationis per nostram maiestatem pro qu<strong>ad</strong>am<br />
possessione ipsius capituli … cum <strong>ad</strong>ditamento mille et quinquagentorum florenorum … eidem capitulo date:<br />
1433 Mon.Budapest III/2 p.190.<br />
<strong>ad</strong>dubito, -are [2]/1<br />
Nemini profecto <strong>ad</strong>dubitandum est, quin eorum imperium <strong>ad</strong> orbis usque finem sit omnino perduraturum:<br />
BONF. I,6,151. Qui ne a te deinde deserantur, vehementer <strong>ad</strong>dubito: BONF. III,2,228. Rex ... hac et illac<br />
discursans ... verbis et exemplo suo socios hortari et passim exclamare ... nihil cuiquam esse <strong>ad</strong>dubitandum,<br />
quando cum iisdem tunc pugnam agerent, quos sepe fugarant: BONF. III,6,250.<br />
<strong>ad</strong>emtio, -ionis f.<br />
Regia maiestas a caesarea maiestate exspectasset … debita provisione caesareae maiestatis emendari (sc.<br />
gravamina) veluti de <strong>ad</strong>emtione castri in regno Bosniae, de interfectione certorum mercatorum de Belgr<strong>ad</strong>o,<br />
quos filius Alibeeg manu propria trucidavit: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.40.<br />
<strong>ad</strong>haesio, -onis f.<br />
Ut in casu, quo praefatus Petrus de Luna papatui non cederet, quod et ipse et ceteri reges et principes de<br />
<strong>ad</strong>haesione eiusdem exsistentes obedientiam sibi subtraherent: 1416 Katona, Hist.crit. XII p.243.<br />
<strong>ad</strong>hortatio, -onis f. [13]/4<br />
Ab uniuversa fere Italia et a Grecorum iimperatore ... legationes accepistis et congratulationes fauste victorie et<br />
<strong>ad</strong> continuandum bellum <strong>ad</strong>hortationes: BONF. III,6,142.<br />
<strong>ad</strong>igo, -ere<br />
Dum caput ulcisci, dum saevius imminet alter / in caput, exanimis gl<strong>ad</strong>io procumbit <strong>ad</strong>acto. IAN.PANN. Paneg.<br />
3,3,218-219.<br />
<strong>ad</strong>imo, -ere<br />
Quamquam illa quoque castra sub tempore treugarum fuerint violenter expugnata et <strong>ad</strong>emta, non tam vaivodae,<br />
quam regno Moldaviae: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.45.<br />
<strong>ad</strong>ipiscor, -i, <strong>ad</strong>eptus sum<br />
Ut tibi sempiternce laudi sit iste <strong>ad</strong>eptus studii Viennensis magistratus exopto: 1516 TAUR. Epist. 2 p.173.<br />
235
dc_145_10<br />
<strong>ad</strong>iudicatus, -us m.<br />
Sed <strong>ad</strong>iudicatui eiusdem vestre serenitatis discutere … <strong>ad</strong> vestram curiam regiam transmisissent: 1425 Dreska,<br />
Pannonh. II p.177.<br />
<strong>ad</strong>iumentum, -i n.<br />
Adsunt et lenti sera <strong>ad</strong> iumenta (sic ed.) sodales: Ábel, Anal. IAN.PANN. 32,21. (p.128).<br />
<strong>ad</strong>iunctio, -onis f. [3]<br />
Quod populi congregati ... <strong>ad</strong> ipsam terram ... servitia debita ... nobis ... exhibere absque divisione, discrepatione<br />
et separationis cuiuslibet novitatis seu <strong>ad</strong>iunctionis obstaculo remoto impendere teneantur: 1280/1463 Reg.Arp.<br />
II/4 p.78.<br />
<strong>ad</strong>iuro, -are<br />
Priusquam hoc loco abeatis, vos per Stygias paludes <strong>ad</strong>iurasso, pro perpetuo dapinario praestato fidem:<br />
BART.PANN. Gryllus 115.<br />
<strong>ad</strong>iutorius, -a, -um<br />
Quia dona sunt <strong>ad</strong>iutoria infirmitatis humane secundum Chris: Serm.Quinqu. 16 (p.52).<br />
<strong>ad</strong>iuvamen, -inis n. [7]/3<br />
Quatinus … Martinum … omni auxilio et <strong>ad</strong>iuvamine vestro fovere … debeatis: 1522 C. Tóth Bátori p.88.<br />
<strong>ad</strong>miniculor, -ari<br />
Nobis sacro dy<strong>ad</strong>emate dicti regni Hungarie Christo aminiculante feliciter insignitis: 1397 CD Croat. XVIII<br />
p.248.<br />
<strong>ad</strong>miniculum, -i n.<br />
Cui donec de opulentiori beneficio providebitur, ea suppeditabo <strong>ad</strong>minicula, quibus honestam ac commodam<br />
vitam ducere valeat: 1515 Katona, Hist.crit. XVIII p.839.<br />
<strong>ad</strong>mirabilis, -e [12]/4<br />
Nihil igitur est in puero, quod non <strong>ad</strong>mirabile, faustum et incredibile videatur: BONF. III,4,207.<br />
<strong>ad</strong>miratio, -onis f.<br />
Quod ... quidam homo ... vini insania infectus de medio aliorum hominum, qui inibi tunc pretextu amiracionis<br />
ipsius guerre concurrissent, repente prosiliendo ipsum ... letali vulnere sauciasset: 1369 Mon.civ.Zagr. I p.235.<br />
<strong>ad</strong>miratus, -i m. [1]<br />
Nobssimo viro, … Simoni de Curia de Ianua, <strong>ad</strong>mirato nostro … sal et gratiam: 1383 CD Hung. X/1<br />
p.96.<br />
<strong>ad</strong>missibilis, -e<br />
Quamquam quosdam articulos et positiones … <strong>ad</strong>missibiles, probabiles … exhibuerim: 1433 Mon.Budapest III/2<br />
p.204.<br />
<strong>ad</strong>moneo, -ere (<strong>ad</strong>moniri)<br />
Extunc talis per communitatem magistrorum <strong>ad</strong> solvendam penam <strong>ad</strong>moniri (sic ed.) debeat: 1492 Mon.Iud. XII<br />
p.65.<br />
<strong>ad</strong>monitorius, -a, -um (ammonitorius)<br />
Iuxta continentiam litterarum capituli Budensis ammonitoriarum et evocatoriarum: 1422 Mon.Budapest III/2<br />
p.64.<br />
<strong>ad</strong>moveo, -ere<br />
Cum cursu iam pene peracto / <strong>ad</strong>moveam placidis lassatam portubus alnum: IAN.PANN. Paneg. 3,3,209-210.<br />
<strong>ad</strong>olescentia, -ae f. [17]/3<br />
Michael Silagius ... haud secus atque pater profusam Mathie <strong>ad</strong>olescentiam liberius castigabat: BONF.<br />
III,10,140.<br />
236
dc_145_10<br />
<strong>ad</strong>olescentulus, -i m. [5]/3<br />
Cesar ... egerrime ... tulerat <strong>ad</strong>olescentuli gratia se in regalibus Ungarorum comitiis passum esse repulsam:<br />
BONF. IV,4,69. Mihi vero singulares <strong>ad</strong>olescentuli corporis animique dotes tantum expectationis <strong>ad</strong>iecerant, ut<br />
eum (modo maturuisset etas) <strong>ad</strong> illustriora quaeque capescenda obeundaque facinora perquam idoneum fore<br />
censuerim: 1515 Theiner, Mon.Slav. I p.560.<br />
<strong>ad</strong>olesco, -ere<br />
Quo<strong>ad</strong> … rex Ludovicus non <strong>ad</strong>olesceret: 1519 Kovachich, Suppl. II p.431.<br />
<strong>ad</strong>operatio, -onis f.<br />
ut … nostris … coeptis et <strong>ad</strong>operationibus non solum inter nos mutuae necessitudinis et benivolentiae concordia,<br />
verum et inter haec duo regna pax perpetua et intelligentia certissima veraque mutuae vicinitatis benivolentia<br />
firmaretur: 1498 Katona, Hist.crit. XVIII p.175.<br />
<strong>ad</strong>operio, -ire<br />
Hos <strong>ad</strong>operta super tabulatis vinea velat: IAN.PANN. Paneg. 3,3,188.<br />
<strong>ad</strong>orior, -iri<br />
Qui non semel <strong>ad</strong>oriri voluerunt tam per terram, quam per mare ipsum caesarem: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII<br />
p.40.<br />
<strong>ad</strong>scisco, -ere<br />
Qui non longo ante tempore in reverendissimi domini mei aulicorum numerum <strong>ad</strong>scitus est: 1514 TAUR. Epist.<br />
1 p.128.<br />
<strong>ad</strong>seruo, -ere<br />
Ut eum initio mihi peculiariter aseruerim: 1518 Katona, Hist.crit. XIX p.134.<br />
<strong>ad</strong>ulatio, -onis f.<br />
Que cuiuspiam <strong>ad</strong>ulationibus faventes potenter concessimus iuris Vesprimiensis ecclesie in gravius detrimentum:<br />
1269 Veszpr.okl. I p.52.<br />
<strong>ad</strong>ulatio, -onis f.<br />
Cum <strong>ad</strong> ... imperatorem ... plures episcopi convenissent et servilis eorum <strong>ad</strong>ulatio circa principem notaretur, in<br />
solo Martino apostolica permansit auctoritas: BONF. I,5,159.<br />
<strong>ad</strong>ultero, -are<br />
Ita enim versiculos illos meos inverterant, ita <strong>ad</strong>ulteraverant, sic depravarant, ut eos, quamvis proprii fcetus<br />
erant, prima fronte meos esse non cognoscerem: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
<strong>ad</strong>uncus, -a, -um [4]<br />
Cognatis avibus parcit iam raptor <strong>ad</strong>uncus: IAN.PANN. Epigr. 325,9. In cuius (sc. scuti) medio aquila alba<br />
capite superne porrecto, alis expansis ac corpore in longum producto collocatur, os ita apertum gerens, ...<br />
pedibus autem <strong>ad</strong> terram demissis et unguibus curvis et <strong>ad</strong>nutis (sic ed., recte: <strong>ad</strong>uncis), quasi vestigio nititur et<br />
stantis atque erecti corporis pre se fert imaginem: 1506/XVI Turul 1891 p.59.<br />
<strong>ad</strong>vento, -are<br />
Quicumque autem a dd. Vestris fuerit destinatus, poterit meo curru Budam usque vehi, quo <strong>ad</strong>ventante vix biduo<br />
aut <strong>ad</strong> summum triduo Budae morabor: 1518 Katona, Hist.crit. XIX p.142.<br />
<strong>ad</strong>versor, -ari<br />
Intelleximus, quod per te plus, quam per alios negotium istud <strong>ad</strong>versatum fuisset: 1482 Zimmermann, Urkb. VII<br />
p.328.<br />
<strong>ad</strong>verto, -ere<br />
Qui quidem … cives ipsam ammonitionem minime <strong>ad</strong>vertendo ipsi nostro testimonio verba illicita et obprobria<br />
dixissent, quo<strong>ad</strong> contenta litterarum sibi nullo modo respondere, nec in aliquo <strong>ad</strong>vertere vellent: 1432<br />
Mon.Budapest III/2 p.181.<br />
237
dc_145_10<br />
<strong>ad</strong>vocati, -ae f.<br />
Quod ... causa quaestionis ... ratione et praetextu <strong>ad</strong>vocatiae in dicta Boboth situatae et haitae ... fuisset mota:<br />
1454/XVIII Misc.Nitr. p.106.<br />
<strong>ad</strong>vocatia, -ae f. (<strong>ad</strong>vocatitia)<br />
quod idem Benedictus … Nicolao … coram hospitibus eiusdem possessionis Boboth pro e<strong>ad</strong>em <strong>ad</strong>vocatitia …<br />
pecuniarum solutionem … impendisset. quod … causa quaestionis … ratione et praetextu <strong>ad</strong>vocatiae in dicta<br />
Boboth situatae et habitae … fuisset mota …: 1454/XVIII Misc.Nitr. p.106.<br />
<strong>ad</strong>vocatio, -onis f. [3]/3 <strong>ad</strong> 1:<br />
Per nostram ammonicionem et <strong>ad</strong>vocacionem: 1430 Neumann, Bereg p.74.<br />
<strong>ad</strong>voco, -are<br />
Cum vos primum <strong>ad</strong>vocasso, vos moras rumpite: BART.PANN. Gryllus 123.<br />
<strong>ad</strong>volo, -are<br />
Turbidus ut regis percussit nuncius aures, / <strong>ad</strong>volat infrendens: IAN.PANN. Paneg. 3,3,204-205.<br />
<strong>ad</strong>volvo, -ere<br />
Qui lapis est de illo lapide valde magno, qui fuit <strong>ad</strong>volutus <strong>ad</strong> hostium monumenti: GABR.PECHWARAD.<br />
Tract p.V r . Advolutus tuis genibus meis pedibus ventura generatio, peto te etc.: VALENT.HADN. Mir. 82.<br />
(p.120).<br />
aedicula, -ae f. [1] (educula)<br />
Duas item ediculas regio sumptu constructas magne matri erexit (sc. Lodovicus rex): BONF. II,10,480. In<br />
cemeterio aedicula est erecta, ubi state inferie fierent: BONF. III,2,120. Qui (sc. mons) e conspectu assurgit et a<br />
divi Thome edicula nomen accepit: BONF. III,4,320. Corpus ... <strong>ad</strong> dive Magdalene basilicam effertur et ante<br />
lucem clam evectum in edicula Corporis Christi ... relatum est: BONF. III,8,259. Michael ... Corporis ... Christi<br />
ediculam <strong>ad</strong>ivit: BONF. III,9,107. Ad magnam primum divi Stephani aram supplicant, mox, antequam circum<br />
sacella lustrent, in Lodovici educulam (sic ed. per mendum typographicum), que <strong>ad</strong> dextram est, deflectunt, ut<br />
inferias operantur: BONF. III,1,216. Metropolita ... turrim rotundam ... erexit, ... quam neque edicula carere<br />
voluit: BONF. IV,3,102.<br />
aedificatorius, -a, -um (edificatorius)<br />
Precabatur eum, ut de vitis patrum … aliquid aedificatorium sibi recitaret: c.1300? Gombos, Vita Maur. I,3.<br />
aedituus, -i m.<br />
Familiaribus nostris … innotescat te tamquam physicum et aedituum nostrum servitiis nostris regiis … plurimis<br />
annis <strong>ad</strong>hesisse: 1435 Katona, Hist.crit. XII p.659.<br />
aegis, -dis (egis) f.<br />
Hunc fera terribili tutabitur aegide Pallas. IAN.PANN. Paneg. 3,2,90. Quos circiter denis texit annuis faedere<br />
egis. Jegyzetek a hátlapon: Bellis insignem extendere famam. Hic dextra, non lingua opus est. Utána lista:<br />
aegruit, apostema, asillus, cibo -are, gehennalis, concha (koporsó), coeta?, circumtego -ere, mausoleum,<br />
pigresco, stridesco, magnatio, immersio (libidinis), nonnulliter, libamen, placatus -us m., praecatus -us m.:<br />
Kovachich, Script.min. II p.5.<br />
aegre egrefacere 'aegre facere' i.q. aegre ferre, indignari: <strong>ad</strong>v.<br />
Quottidie vexatus ut eam (sc. reginam) <strong>ad</strong>iret (sc. rex), id egrefecit, desponsare coactus ... suam voluntatem<br />
protestatus est: Udis p.467.<br />
aemulatrix, -icis f.<br />
Stephanus cum duabus legionibus ... Neapolim Viennensis sane pulchritudunis emulatricem obsidere iubetur:<br />
BONF. IV,6,274.<br />
aemulor, -ari<br />
Qui eloquio Regulos assumas, ... probitate Marcos aemuleris: BART.PANN. Gryllus 11.<br />
aemulus, -i m. [11] <strong>ad</strong> 1 b:<br />
Et quia semper virtutem sequitur invidia, ... ideo non credo me posse non habere in hoc computo emulum:<br />
238
VALENT.HADN. Calcul. p.36.<br />
dc_145_10<br />
aeneator, -oris m. [2]/2<br />
Huius verba aeneatores tubarum clangore interpellarunt: BONF. II,6,52. Item in castra regis Petri aeneatores tris<br />
missi, qui Andree et Levente regnum nomine edictum ... precinerent: BONF. II,2,140. Is ... coacto milite montes<br />
... occupat, ... mox dispositis circum aeneatoribus clangoribus eos cuncta complere iubet: BONF. II,2,86.<br />
aeneus, -a, -um<br />
Tantus tubarum clangor, tympanorum tinnitus et aenearum machinarum crepitus passim effusus est, ut etc.:<br />
BONF. III,9,118. Corvinus ... machinas aeneas ... obstruit: BONF. III,8,93 cf. ibid. 97. Tormentorum crepitus<br />
aeneorum <strong>ad</strong> Segedinum usque exaudiebatur: BONF. III,8,50.<br />
aequabilis, -e [6] <strong>ad</strong> 2:<br />
Aliud enim est patriam foris ab hoste tutam prestare, … aliud arma in hostem ferre, aliud ius equabile inter cives<br />
<strong>ad</strong>ministrare: 1521 Katona, Hist.crit. XIX .216. = Df 260573<br />
aequaevus, -a, -um<br />
Quos (sc. viros) fama perennis / aequaevam caelo faciet perducere vitam: IAN.PANN. Paneg. 3,1,4-5.<br />
aequiparentia, -ae f.<br />
Licet non praedictarum villarum nostrarum decimationum aequiparenciam, sed aliqualem<br />
recompensationem faciendam sibi … possessionem nostram … contulimus: 1343 Episc.Nitr. p.116.<br />
aequo, -are<br />
Qui bellica et civili laude omnem antiquitatem aut aequavit aut superavit: 1486 Kovachich, Suppl. II p.255. Item<br />
pro tectura ecclesiae cathedralis et pavimento aequando florenos centum (sc. legavit episcopus):. 1524 Bunyitay,<br />
Gyulafehérvár p.28.<br />
aequoreus, -a, -um<br />
Quod sit aptum bellis aequoreis (sc. genus classis): 1382/ XVII CD Croat. XVI p.279. Murani aequoreae vitrea<br />
vasa sumus: Mayer, IAN.PANN. Epigr. 344,2. = Ábel, Anal. p.124. MKLSz I,96,55b-59b. Aequoreae mirantur<br />
aves, mirantur olores: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 88. 111.<br />
aequus, -a, -um<br />
His triturationibus nostris boni aequique consules oportet: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
aerarium, -ii n.<br />
Ipse equidem <strong>ad</strong> instar progenitorum suorum ... propria aperire non dubitavit aeraria: 1416 Katona, Hist.crit. XII<br />
p.240.<br />
aereus, -a, -um<br />
Ecce autem ante ipsum plebeio ex agmina (sic, recte: agmine) quendam / aerea letifero transcurrit machina<br />
plumbo: IAN.PANN. Paneg. 3,2,155-156.<br />
aerius, -a, -um [7] aereus <strong>ad</strong> 1: *caeruleus – égszínkék:<br />
In coelestino vero seu aereo campo hoc est in superiori scuti parte lupus est: 1510 Áldásy, Címereslevelek I p.25.<br />
aerumnosus, -a, -um<br />
Erat tamen pietatis vestrae et maiorum vestrorum gloria ac laude dignum homines Christianos eisdem vobiscum<br />
sacris initiatos ab hac tam detestabili aerumnosaque servitute vindicare: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.253.<br />
aestimo, -are<br />
Scire ... te velim ... me hospitem quendam ... reperisse <strong>ad</strong>eo cupidum, <strong>ad</strong>eo frontis perfricatce hominem, ut non<br />
sit satis aestimare: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
aestivo, -are<br />
Nunc vernant nostri milites et estivant: BONF. III,6,149. Hinc iuga usque <strong>ad</strong>eo frigida, ut ... vix duobus anni<br />
mensibus super se pastores estivare patiatur: BONF. III,5,370. Urbanus ... Nuceriam estivatum se venire<br />
simulavit: BONF. III,1,32.<br />
239
dc_145_10<br />
aestualis, -e n.<br />
Deinde versus occidentem estualem per bonum spatium directe transseundo … duas metas … ostendisset: 1423<br />
Zsigm.oklt. X,70. 1466 Héderváry oklt. I p.317.<br />
aestuans, -antis [1]<br />
Anne pietatis officio te nunc abalienari fas est et tuam gentem deserere estuantissima procella fluctuantem:<br />
BONF. III,1,97. Non Sigismundus, non Albertus, non Wl<strong>ad</strong>islaus estouantissimum hoc regnum pacare potuere:<br />
BONF. IV,9,84.<br />
aestuo, -are<br />
Pridem, iam pridem in intima Germaniae ac Italiae viscera tam atrox procella irrupisset, ni ab ipsis Hungaris ...<br />
obice velut opposito interclusa et ... cohibita Pannonicos intra limites <strong>ad</strong>huc aestuaret: 1521 Katona, Hist.crit.<br />
XIX p.251.<br />
aestus, -us m.<br />
Erat tamen pietatis vestrae et maiorum vestrorum gloria ac laude dignum homines Christianos eisdem vobiscum<br />
sacris initiatos ab hac tam detestabili aerumnosaque servitute vindicare et Petri naviculam per tot aestus<br />
fluctuantem ex mediis procellis eruere: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.253.<br />
aeternalis, -e<br />
Tercie (sc. deliciae) sunt eternales, que consistunt in fruicionibus Dei, de quibus dicitur Iob XXII.: "Super<br />
omnipotentem deliciis afflues," (Iob. 22,26) id est visionibus Dei frueris. Serm.Quinqu. 12 p.46.<br />
aether, -is n.<br />
Quibus (sc. gestis reges) gentem hanc Scythicam non solum claram magnificamque nomine et gloria<br />
reddiderunt, verum famam ipsius per totum orbem terrarum longe lateque diffusam <strong>ad</strong> ethera usque extulerunt:<br />
1505 Tudománytár 1839/VI p.66.<br />
aethereus, -a, -um<br />
+ LIMINA. QVI. ASTRIFERI. RESERAS. TE. CLAVDIS. OLYMPI. PANDE. MIHI. AETHEREAS. PETRE.<br />
BEATE. FORES: 1512 Entz, Gyulafehérvár p.166. Et quae proposita est verae pietati merces: c<strong>ad</strong>uco isto<br />
fragilique corpore soluti mox <strong>ad</strong> aethereas beatorum sedes avolabitis: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.261.<br />
affabile, -is n.<br />
Regnicolas alios … nostris literis et legationibus ac etiam personalibus affabilibus mitigabimus, ne … egre<br />
ferant, quod in eorum absentia … suscepimus (sc. electionem): 1436/XVI Wostry, Albrecht p.149.<br />
affabilis, -e [3]/3<br />
Affabilem popularemque principem, ubi Romam ingreditur, omnes <strong>ad</strong>mirari: BONF. II,10,268.<br />
affabilitas, -atis f. [1]<br />
Vir fuit (sc. Sigismundus) ... comitate, clementia et affabilitate tanta, ut ceteros ea tempestate principes anteiret:<br />
BONF. III,3,326. Mathias ... gratiam, quam sibi paterna memoria promeruerat, affabilitate ac precoci pietate ...<br />
augere: BONF. III,9,148. Metropolitanus ... <strong>ad</strong>monet ... faciles <strong>ad</strong>euntibus aures <strong>ad</strong>hibendas et mansuetudinem<br />
cum affabilitate prestandam: BONF. IV,10,87.<br />
affabre [3] (<strong>ad</strong>fabre)<br />
Ad ... tua paterna ... nobilitatis tue ... monumenta ... hominem medium arcumque extensum cum sagitta fere<br />
vibrata tenentem ... per omnia coloris pictoris non indocta manu <strong>ad</strong>fabre expressa et denotata duximus<br />
<strong>ad</strong>dendum: 1522 Mon.herald. III p.78.<br />
affatim [3]/3 <strong>ad</strong>v. <strong>ad</strong> 1:<br />
Corvinus et despotes ... dicebant ... perbrevi extrema fame perituros, quando commeatus affatim non <strong>ad</strong>sunt et in<br />
hostili regione comparari nequeunt: BONF. III,6,222. Quin et ante, quam illi <strong>ad</strong>venissent, fossa et vallo situm<br />
obduxerant, ingesserant affatim commeatus et omni munitionum genere obfirmarant: BONF. IV,2,250.<br />
affatus, -us m.<br />
Venetiarum civis … a fratre Petro … sub cautione litterarum, insertione testium roboratorum, decoro stylo, mira<br />
sententia, affatu facundo, devotione non vacua, votivis nimiis desideriis et operosae sollicitudinis studio ipsas<br />
240
sacras B. Pauli reliquias sibi dari impetravit: AASS Transl.Pauli p.568.<br />
affectatio, -onis f. [2]/1<br />
Ioannes ... Strigoniensis metropolita ... non sine maxima aliorum affectatione a Mathia pronunciatus et pontificia<br />
auctoritate approbatus est: BONF. IV,1,41. Michael prior non sine hostili affectatione obtruncatur: BONF.<br />
IV,1,149.<br />
affecto, -are<br />
Credebat maiestas regia caesaream maiestatem rationem regii honoris habituram et contemplatione regiae<br />
maiestatis non refragaturam his, quae regia maiestas a sua caesarea m[aiestate] in hac parte affectabat: 1496<br />
Katona, Hist.crit. XVIII p.42.<br />
affectualis (vide effectualis)<br />
Negotia … sunt <strong>ad</strong>eo ardua et tanti ponderis, quod concernunt statum prosperum totius Christianitatis … necnon<br />
inclitissime domus Francie et regni ipsius commodam et affectualem reconciliationem pacificumque statum:<br />
1414 Fink, Acta I p.362. (Cf. ibid. p.366: omnimodam et effectualem reconciliationem)?<br />
affidatio, -onis f.<br />
Quatenus dictum castrum nostrum … recipere … valeas … sub affidacione et securitate nostri regni (sic ed.,<br />
recte: regii) consensus: 1420/1424 Lederer, Pénzügyek p.239.<br />
affigo, -ere<br />
Tabulam suam artem sartorie exprimentem extra domum versus teatrum Sancti Georgii affigentem: 1481 Végh,<br />
Buda p.368 = Df 238159. Quod praepositus affigendo copiam harum litterarum <strong>ad</strong> fores sacristiae inauditas et<br />
scandalosas clausulas <strong>ad</strong>iecerit: 1508 M.Sion 1866 p.613.<br />
afflatum, -i n. ?<br />
Alexander p[a]p[a] … <strong>ad</strong>versis hostium communium conatibus afflatisque in tempore occurrere … nuncios et<br />
oratores speciales transmittendos curaverat: 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.346.<br />
afflatus, -us m.<br />
Saepe tuis virides marcent afflatibus herbae: IAN.PANN. Epigr. 213,23.<br />
afflicto, -are<br />
Dominus dux … saeviente in eum undique persecutione plurimis, ut dixit, ea tempestate afflictabatur<br />
turbationibus: 1495 Schmitth, Ep.Agr. II p.157.<br />
afflictor, -ari [1]<br />
Magna iam rerum omnium inopia afflictabantur (sc. in Croatia incolae): BONF. V,3,81.<br />
afflo, -are<br />
Cuius intererat … <strong>ad</strong>versis hostium communium conatibus afflatisque in tempore occurrere: 1503 Pray, Annales<br />
IV p.306.<br />
affundo (vide effundo)<br />
Ex ea (sc. galea scuto imposita) laminae hinc inde affunduntur (sic ed., recte tamen orig. Df 260573 et 280500:<br />
effunduntur): 1521 Áldásy, Címereslevelek II p.87.<br />
agenda, -orum n.<br />
Quibus idem ... nobis ... in prulrimis nostris et regnorum nostrorum agentiis ... studuit ... complacere: Cf. CD<br />
Frangepán I p.107: agendis: 1391 CD Hung. X/1 p.677.<br />
aggartulor, -ari<br />
In die Agathae missus fuerat Budam <strong>ad</strong> novum regem Ludovicum iudex Leutschoviensis … cum plebano …<br />
aggratulari et salutaturi regem: 1516 Katona, Hist.crit. XIX p.40. Sperfogel = Wagner II p.314.<br />
aggero, -are<br />
Tu tamen aggera, prout nosti, quantum potes: BART.PANN. Epist. 2,3.<br />
aggero, -ere [1] *proprie:<br />
dc_145_10<br />
241
dc_145_10<br />
In ripa Turci aggeres ex aggesta terra ... edunt: BONF. IV,2,249.<br />
aggratulor, -ari<br />
In die Agathae missus fuerat Budam <strong>ad</strong> novum regem Ludovicum iudex Leutschoviensis ... cum plebano ...<br />
aggratulaturi et salutaturi regem: 1516 Katona, Hist.crit. XIX p.40. Sperfogel = Wagner II p.314.<br />
aggravamen, -inis n. (agravamen) <strong>ad</strong> 2:<br />
Et ... hos pauperes ab eorum aggravaminibus eripere velitis. Cf. etiam 1476 Ibid. VII p.96: Satis moleste<br />
sustinuimus agravamina, quae amplius sufferre non possumus: 1469 Zimmermann, Urkb. VI p.431.<br />
aggregatio, -onis f. (agregatio)<br />
Quendam reditum … ecclesie antedicte … concessimus pro nostra ac antecessorum nostrorum anime beatis<br />
agregatione: 1277 Veszpr.okl. I p.77.<br />
aggressio, -onis f. [4] <strong>ad</strong> 2 a:<br />
Ecce serenissimis principibus Franciae et Angliae regibus ... <strong>ad</strong> invicem dissidentibus et per collisivas<br />
aggressiones dure certantibus eundem Nicolaum, ut angelum pacis ante faciem nostram praemisimus <strong>ad</strong> eosdem<br />
reges, ut etc.: 1416 Katona, Hist.crit. XII p.244. CD Hung. X/5 p.685 = Df 265783. Et quia miles armatus<br />
audacior est, ideo et in isto milite post armaturam virtutis sequitur audacia cordis in agressione peccatricis<br />
multitudinis. Serm.Quinqu. 16 (p.52).<br />
agibile, -is n. [1]<br />
Nobis ... ostendes benivolentiam ac si nostris ipsam agibilibus reciperemus impensam prompti in omnibus<br />
desideriis complacere: 1423/? Zsigm.oklt. X,54. OSzK Cod.Lat. 260. 35a. Quem<strong>ad</strong>modum excelsus rerum opifex<br />
... recto ordine quaeque mortalium agibilia ... dirigens ... <strong>ad</strong> hoc ... eorum (sc. regum) curas ... convertit, ut etc.:<br />
1438 Katona, Hist.crit. XII p.848. Dignitatum omnium sublimis moderator … queque mortalium agibilia<br />
dirigens et disponens: 1439 SzSzB Szle 2006 p.332.<br />
agilitas, -atis f. [11] <strong>ad</strong> 1a: proprie:<br />
Oppetiere hinc et inde multi, sed cum hi robore, agilitate illi obniterentur, in confertissima pugna Turci<br />
proteruntur: BONF. III,4,401. Cum illi eo genere pugne ob equorum pernicitatem agilitatemque nimis valerent:<br />
BONF. III,5,268.<br />
agitatio, -onis f. [1] *actus iactandi quassandique – rázás, dobálás:<br />
Supra scutum stat galea aureo fulgore rutilans, quibusdam floribus aureis lazureo colore mixtis ex utraque parte<br />
scuti a cervice galee in modum aulee defluentes (sic, recte: defluentibus) et quasi fortis venti agitatione hincinde<br />
sparsim supra deque ipsum (sic ed., recte Dl 50535: orsum) vibrati (sic, recte: vibratis): 1478 Mon.herald III<br />
p.54. Ex cuius cervice flores tripartiti coloris, videlicet argentei, lazurei et rubri, instar aulee hincinde, veluti<br />
fortis venti impulsu agitati, sursum deorsumque diffluunt et sparguntur: 1481 Mon.herald. II p.65.<br />
agminarium, -ii n.<br />
Franciscus ... episcopus ... ecclesiae Sancti Michaelis archangeli legavit ... omnia ... vasa argentea, illa videlicet,<br />
quibus episcopi missarum sollemnia peragendo utuntur, gutturnium cum pelvi, thuribulum, cruces aureas<br />
maiorem et minorem, cum pontificali calice, infula, agminario, aspersorio argenteo, ac duobus annulis aureis …:<br />
1524 Bunyitay, Gyulafehérvár p.27.<br />
agnellus, -i m.<br />
Quod … successores … unum agnellum et duos pullos … religiosis dominabus … solvere … tenerentur: 1407<br />
Mon.Budapest III/1 p.246.<br />
agnosco, -ere *annosco <strong>ad</strong> 1b:<br />
Nos <strong>ad</strong> instantiam petitionis eorundem fidelitatis sue titulos annoscentes ... donationi veteri nova ... <strong>ad</strong>hibendo ...<br />
villam ... eisdem ... dedimus: 1275/1380 Reg.duc. p.106. Nos … petitiones … iuri consonas agnoscentes …<br />
litteras … duximus concedendas: 1431 Mon.Budapest III/2 p.172.<br />
agnusdei [indecl.]<br />
Duas phialas vel ampulas argenteas, unum agnus Dei argenteum et auratum ... donavit: 1492 Dl 19876. Unus<br />
anulus deauratus. Due cirothece. Unus agnus dei deauratus. Unus baculus pastoralis etc.: 1508 MKSz 1881<br />
p.296.<br />
242
dc_145_10<br />
ago, -ere verb.<br />
Cum apud Hungarie regem ... tanquam Eumenes apud Alexandrum agas archigrammateum: c.1510 Anal.nova<br />
p.107. Ubi licet non parum lucri mihi in horas vel consultando vel causas agendo cedat: 1514 TAUR. Epist. 1<br />
p.128.<br />
agon, -onis m. [30] <strong>ad</strong> 2b:<br />
Advenerant mihi littere, quomodo consors mea in agone laboraret: 1522 C. Tóth, Bátori p.84.<br />
agonia, -ae f.<br />
Ut iam pluribus diebus sanguinem cum sanie et intestinis (pene) evomeret factaque in agonia (sic):<br />
VALENT.HADN. Mir. 21 (p.86.)<br />
agonista, -ae m.<br />
Hoc dictum est de primo creaturarum, scilicet summo angelo, qui fuit principium dignitate creaturarum. Sed <strong>ad</strong><br />
presens accipitur de primo agonistarum, scilicet Sancto Stephano, qui primus aput Iudeos dominica bella peregit:<br />
Serm.Quinqu. 14 (p.49.)<br />
agonizo, -are<br />
Per ipsius merita … Dei virtus … agonizantes et in extremis laborantes a faucibus mortis erripuit: 1460 M.Sion<br />
1869 p.337. Quod filius suus ... morti propinquus agonizaret: VALENT.HADN. Mir. 16 (p.84.)<br />
agricola, -ae m.<br />
Quidam agricola ... lumine orbatus ... sepe Sanctum Paulum ... invocat: VALENT.HADN. Mir. 66 (p.110.)<br />
agricultor, -oris m.<br />
Contra laboratores et agricultores predictarum terrarum ... nullam molestiam ... facere presumatis: 1397 CD<br />
Croat. XVIII p.212.<br />
ako, -onis m.<br />
Voluimus tamen, ut ipsimet Philistaei nostri omnes et singuli census, proventus et obventiones, vinorum akones<br />
ex parte eorum maiestati nostrae provenire debentes ... comportari facientes ... deferre ac conduci facere ...<br />
debeant: 1428 Katona, Hist.crit. XII p.509. Domina Anna relicta et Franciscus ... relaxaverunt akones<br />
iobagionum de Monyoros: [1495]/1522 DAP I p.18.<br />
alabastrum, -i n.<br />
Cherpenew mazas II. Cipelli II. Speculum magnum I. Imago Beate Anne de alabastro I.: 1494 Dl 26076 fol. 2v.<br />
alapa, -ae f.<br />
Plaichmester debet iurare Petro Halbritter pro alapa et vituperio: 1394 Acta Cassov. p.54.<br />
albedo, -inis f.<br />
Item aliam cappam auro contextam per totum, subtili opere factam, albedine mixtam: 1421-1425<br />
Mon.episc.Zagr. VI p.195.<br />
album, -i n.<br />
Attamen cum hominibus eiusdem albi existentibus sine pecuniis vivere, quam
ales, -itis m. [8]/3<br />
Saevit et in solas alitis ira feras: IAN.PANN. Epigr. 325,10. Cf. Epigr. 326,1: Corripuit campo leporem sacer<br />
ales aperto. Qua regali alite (sc. aquila) singulari et speciali nostro dono significamus omnibus ... te nobis ob tuas<br />
eximias et ornatas virtutes charissimum fuisse: c.1504 Turul 1891 p.64.<br />
alga, -ae f.<br />
Alga tremens sociam cupide se inclinat in algam: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 21. 109.<br />
algeo, -ere [4]/4<br />
Evolet (sc. Guarinus) algentes Scythiae glacialis <strong>ad</strong> oras, / in Scythiam nobis ille sequendus erit: Ábel, Anal.<br />
IAN.PANN. Eleg. 19,53-54. (p.96). Qu e domus anticum habet et posticum, lata intus subdivalia, cum<br />
finitimorum prominentia montium nimis algeat: BONF. IV,5,25.<br />
alienigenus, -a, -um<br />
Ut Hungarum et non alienigenum regem crearent: 1526 Epist.procer. I p.290.<br />
alieno, -are (se)<br />
Ipse … Iohannes … cum … auro et argento … de dicta camera in silentio sequentis noctis se furtive alienasset.<br />
(Cf. inferius: Nec aliquam pecuniam … secum alienasset, neque furtive recessisset): 1433 Mon.Budapest III/2<br />
p.187.<br />
alienus, -a, -um compar.<br />
Quibus nihil vel <strong>ad</strong> famam ipsorum turpius vel <strong>ad</strong> retinendos in fide populos alienius vel certe a pietate<br />
Christiana remotius esse posset: BONF. V,3,20.<br />
alimentatio, -onis f. [1]<br />
Ad idem pro vectura rerum et alimentatione magistri Iohannis fl. 1: 1485 Myskovszky, Bártfa I p.143.<br />
alimentum, -i n.<br />
Ne ... Iosa ... per defectum alimentorum sustentationem suam conservare debentium ... a fide catholica ...<br />
declinaret: 1428 Katona, Hist.crit. XII p.506.<br />
alinearum (vide alieno, -are)<br />
Unum molendinum trium rotarum Anthonio Garay canonico Strigoniensi alienarum (sic ed., recte Dl 21890:<br />
alienatum). 1508 MKSz 1881 p.297.<br />
alioqui <strong>ad</strong>v.<br />
Sustinet enim episcopus Zagrabiensis alioqui magna onera: 1525 Theiner, Mon.Slav. I p.588.<br />
alipes, -dis<br />
Argos ... / ... alipedis concidit ense dei: IAN.PANN. Epigr. 406,1-2.<br />
allatio, -onis f. [1]<br />
Qui ... usque consumationem in vectura lapidum et allatione cimenti et aliorum necessariorum conquisitorum ...<br />
continuasset: 1400 CD Hung. X/2 p.806.<br />
allegatio, -onis f.<br />
Quae quidem allegatio vestra omnino inanis et supervacanea existit: 1514/? Wenzel, Dóczyak p.67.<br />
allegoricus, -a, -um<br />
Est autem triplex caput, scilicet materialie, morale et allegoricum: Serm.Quinqu. 3 (p.30.)<br />
alleviatio, -onis f. könnyítés<br />
Quae superius <strong>ad</strong> alleviationem comitatus posuimus: 1470 Kovachich, Suppl. II p.210.<br />
alleviatio, -onis f. enyhülés<br />
Statim ... subsecuta est alleviatio doloris <strong>ad</strong>eo, ut etc.: VALENT.HADN. Mir. 9 (p.80.)<br />
allevio, -are <strong>ad</strong> 1bgamma:<br />
dc_145_10<br />
244
dc_145_10<br />
Quidam Alemanus ductor exercitus ... alleviatus fuisset: VALENT.HADN. Mir. 52 (p.98.)<br />
allicio, -ere [4]/3<br />
Qui <strong>ad</strong>hibito nomenclatore proceres omnes ambirent ... et nonnullos promissis et largitionibus in favorem<br />
allicerent ac demum suo regnum nomine postularent: BONF. IV,2,183. Invertere studia procerum eosque variis<br />
promissis ac muneribus allicere: BONF. IV,10,68. Neque externos iam solum principes amicos ac necessarios<br />
suos <strong>ad</strong> belli societatem alliceret: BONF. V,10,13. Ut subiecto igni intra muros ruinam turris alliciat: BONF.<br />
IV,8,28. Alliciebat <strong>ad</strong> hoc animum et spem augebat pueri liberalis effigies et indoles generosa: BONF. IV,7,126.<br />
alligantia, -ae f.<br />
Cum ... rege Angliae et Franciae ac domino Hiberniae amicitias, alligantias et confoederationes bonas, firmas,<br />
reales et perpetuas promisimus, inivimus et concordavimus: 1416 Katona, Hist.crit. XII p.251.<br />
allodium, -ii n. városi házhely?<br />
Brudel de Telky prohibuit et arestavit allodium Knoll in vico hospitalis existens et pistorum annexum a parte<br />
posteriori domus sue in trecentis et XL flor.: 1394 Acta.Cassov. p.68. Ad faciem possessionis seu allodii Zwthor<br />
accessissent: 1447 Dreska, Pannonh. III p.30.<br />
.<br />
alloquium, -ii n.<br />
Accedebat suavissimum virginis alloquium ingenuique mores: BONF. II,2,90.<br />
alloquor, -i<br />
Ibo in forum, si quos iuvenes ex insidiis coepero, ibi eos compellabo, <strong>ad</strong>loquar: BART.PANN. Gryllus 59.<br />
alluo, -ere [5]/2<br />
Quos fortunatis tutos extremus in oris / alluit Oceanus: IAN.PANN. Paneg. 3,3,24-25. Urbs est in angulo sita,<br />
ubi Danubium Savus illabitur, a septentrione Danubio, ab occasu vero Savo alluitur: BONF. III,8,39. Serethus<br />
hoc (sc. oppidum) alluit: BONF. IV,1,201. Hanc (sc. urbem) Odra fluvius alluit: BONF. IV,2,153. Quam (sc.<br />
urbem) Odra fluvius alluit munitque: BONF. IV,3,135. Nam subiecto amnes id alluitur ac longo ponte pro muro<br />
transitur: BONF. IV,6,39.<br />
almaria, -ae f. [8]/2<br />
Item magistro Iohanni mensatori pro labore ianuarum, almariarum et circumferentias (sic) fenestrarum ...<br />
dedimus fl. 27 den.80: 1509 Myskovszky, Bártfa p.74. Item magistro Iohanni de almaria pro conservatione<br />
literarum privilegiarum (sic) fakta (sic) fl. 9.: 1511 Ibid. p.99. Item Iohanni Tischler pro certis almariis fl.3.:<br />
1513 Ibid. p.74.<br />
almasia, -ae f.<br />
Idem homo benedicens almasiam in emptione ipsius vaccae publice confessus est, quod recte emisset eandem<br />
vaccam pro viginti quatuor asperis: 1476 Zimmermann, Urkb. VII p.91.<br />
almasium, -ii n.<br />
Piscinam ... ab eisdem emit et se potum seu almasium in ratificationem emtionis istius biberunt: 1482<br />
Zimmermann, Urkb. VII p.317.2<br />
alnus, -i f. (égerfa) csónak<br />
Hic unam fusis intercipit hostibus alnum: IAN.PANN. Paneg. 3,2,33. Cum cursu iam pene peracto / <strong>ad</strong>moveam<br />
placidis lassatam portubus alnum: IAN.PANN. Paneg. 3,3,209-210. Postridie duplices Genuae de finibus alnos /<br />
<strong>ad</strong>venisse videns: IAN.PANN. Paneg. 3,3,245-246.<br />
alo, -are [4]/2 *proprie: alis ornare, instruere – szárnyakkal ellát:<br />
Draco autem viridis, alatus, in <strong>ad</strong>versum se similiter erexit: 1503 Laszowski II 210. Draco autem viridis, alatus,<br />
in <strong>ad</strong>versum se similiter erexit, cauda nodosa circumflexaque, postremum pedem, quo unico innititur,<br />
circumflexus, aliis autem pedibus oreque patenti et lingua sua vibrante instans anhelitum sulphureum ignemque<br />
spirans leonem acerrime invasit: 1504 Katona, Hist.crit. XVIII p.357. Not. Prael. p.499. Equus est preterea in<br />
e<strong>ad</strong>em parte alatus, que eruditorum turba pegason hoc est equino capite volucrum nuncupat: 1518 Áldásy,<br />
Címereslevelek II p.82. Squamea alataque terga (sc. draconis) liventibus maculis coloreque prasio micant: 1526<br />
Áldásy, Címereslevelek II p.93.<br />
245
alpina, -ae f.<br />
Quomodo Turci infestissimi aemuli et crucis extra ieiunii (sic ed., recte: Christi inimici) per alpinam conarentur<br />
<strong>ad</strong> has partes Transsilvanas hostiliter subintrare: 1469 Zimmermann, Urkb. VI p.427. Tam miseranda videns<br />
sociae discrimina turbae / ingemit alpinus rector. IAN.PANN. Paneg. 3,2,273-274.<br />
alpis, -is f. subst.<br />
Deinde plagam <strong>ad</strong> eandem et <strong>ad</strong> dictum alpem Kraznahauasa asscendendo … attigissent quoddam berch … hinc<br />
relinquendo latus eiusdem alpis venissent <strong>ad</strong> caput cuiusdam fluvii: 1420 Zsigm.oklt. VII,1261.<br />
alter, altera, alterum pron. <strong>ad</strong> 2:<br />
Codre, tuum serva hospitium, quo Codrior alter Orbe vago non est omnia solus habes: 1514 TAUR. Epist. 1<br />
p.129.<br />
altercatorius, -a, -um<br />
Idem comes ... discussionem ... propter altercatorias obiectiones procuratorum ... <strong>ad</strong> octavas festi Epiphaniarum<br />
... duxisset prorogandam. Cf. Ibid. II p.338: 1413/1416 Dreska, Panonh. II p.104.<br />
alternatim <strong>ad</strong>v.<br />
Quomodo ipsi … sese mutuo et alternatim in universis possessionibus … in fratres <strong>ad</strong>optivos et condivisionales<br />
recepissent et <strong>ad</strong>optassent: 1478 Wenzel, Dóczyak p.10.<br />
alternus, -a, -um<br />
Iam satis alternos hauserunt tela cruores: IAN.PANN. Paneg. 3,2,219.<br />
altero, -are<br />
Forte pre fumo multi alterarentur et infirmitatem capitis et oculorum incurrerent: GABR.PECHWARAD. Tract<br />
p.Vv.<br />
altisonus, a-, -um [2]<br />
Cepit mulier ... flexis genibus altisonisque vocibus Christi militem maximis laudum preconiis extollere. Cf. Ibid.<br />
7 (p.78): Genetrix ... cepit ... vocibus altisonis clamare: VALENT.HADN. Mir. 5 (p.72.)<br />
altithronus, -a, -um [4]/2<br />
Altitronus ille Dominus, cuius egressio est a sumpmo celo et celestis altitudo consilii supra cuncta tenens<br />
imperium in excelsis, … in terra principes <strong>ad</strong> regni gubernacula provexit: 1371 Mon.civ.Zagr. I p.238.<br />
altiuscule [1] <strong>ad</strong>v.<br />
Memorabilium profecto rerum causa ab enarratione nostra distrahimur, sed, ut res cognitu facilior videatur,<br />
aliquanto altiuscule repetemus: BONF. II,7,94. Ut res altiuscule repetatur: BONF. III,8,1. Res est altiuscule<br />
repetenda: BONF. III,10,315.<br />
altrix, -icis f. [1] subst.<br />
Non sibi mortalis cunabula praebuit altrix: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 191. 115. Prima <strong>ad</strong>huc pueritia <strong>ad</strong><br />
omnium artium altricem Italiam missisti (sic): 1517 Áldásy, Címereslevelek I p.29.<br />
aluci (vide alveus)<br />
Duo aluci (sic ed, recte Dl 21890: alvei) apum: 1508 MKSz 1881 p.299.<br />
alucinor, -ari [1]<br />
Christe, si Deus es, ut aiunt, et nos hallucinamur, tuas measque hic iniurias, te queso, ulciscere: BONF. III,6,253.<br />
alumen, -inis n.<br />
De una lagena aluminis proprie alawn dicti … bonos quatuor grossos (sc. solvant mercatores): 1436<br />
Mon.Budapest III/2 p.272.<br />
alumnia, -ae f. [1]<br />
Item duas foveas penes capellam Sancti Nicolai extra cimiterium in via versus alumniam in medio muri et<br />
dominus misit illas fodere a novo: a.1526 Archid.Sieb. 1874 p.362.<br />
alumnus, -i m. subst.<br />
dc_145_10<br />
246
dc_145_10<br />
Cum tibi copias ostendet Aegidius meus, praesentium tabellarius, homo bonarum literarum et virtutum omnium<br />
alumnus studiosissimus, quem tibi ita commendo, ut maiore diligentia quidem commendare non possim: 1516<br />
TAUR. Epist. 2 p.174. Quid me tenes, furiarum alumne?: BART.PANN. Gryllus 128.<br />
alvus, -i f. *anyaméh<br />
Vix gravidae in lucem matris prolapsus ab alvo / prodidit venturas indole laudes: IAN.PANN. Paneg. 3,1,116-<br />
117.<br />
amans, -antis [2]<br />
Multi … novitatis semina … spargerent, regem Mathiam criminibus peterent … alium omnino regem queri<br />
oportere libertatis et otii amantiorem: BONF. IV,1,137. (Cf. Ibid. V,3,123: amantissime IV,2,144: amantissimi<br />
V,1,103: amantissimi IV,3,208: amantissimum.) Quare mihi persuasum habui, tibi illum (ut erat hominum<br />
studiosorum amantissimus) plurimas suas epistolas misisse, quarum mihi a te copiam fieri peto, et si permiseris<br />
obsecro: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
amanuensis, -is m. [3]/1<br />
Cum Vesprimii esset (sc. S.Emericus) … divi Georgii edem uno tantum ex amanuensibus accito nocte <strong>ad</strong>iit:<br />
BONF. II,1,193. Cf. Ibid. IV,9,265.<br />
amaricatio, -onis f. [1]<br />
Cum itaque huiuscemodi amaricationibus, pravis actibus et erroribus funestis multiplicatis fides Christi<br />
saluberrima quotidianum patiatur decrementum etc.: M<strong>ad</strong>as, Laskai p.56. OSU.LASKO Qu<strong>ad</strong>rag. Gemma fidei<br />
prol.<br />
amarico, -are [9]<br />
Daemones contra te agmina temptationum instaurant, ut ab his retrahant procurando curam aliquam vel<br />
infirmitates aut amaricando te spiritu blasphemie vel temptatione desperationis: Bárczi p.47 (OQ 16,B).<br />
amaritudo, -inis f.<br />
In amaritudine anime mee recurri <strong>ad</strong> auxilium ... Sancti Pauli: VALENT.HADN. Mir. 9 (p.80).<br />
amatrix, -icis f.<br />
Talis paupertatis electrix et amatrix fuit hec sancta puella, que dixit matri sue etc.: Serm.Quinqu. 5 (p.35).<br />
ambages, -is f.<br />
Scuto impositam cassidem, … ab eiusque summitate defluentes in utramque scuti ambagem laciniis seu<br />
lemniscis rubei et viridis coloris, aureo colore commixtis: 1516-1526/XVIII Áldásy, Címereslevelek II p.94.<br />
ambago, -is f. (ambages)<br />
Ut pro utraque parte vitentur ambages et expense: 1491 Katona, Hist.crit. XVII p.208.<br />
ambitiose [1] <strong>ad</strong>v.<br />
Cesar … ambitiose regnum anhelarat: BONF. IV,4,69. Regina … ianitores foribus apposuit assiduos, intercepit<br />
faciles <strong>ad</strong>itus, regiam maiestatem <strong>ad</strong> servandum longe ambitiosius decorum redegit: BONF. IV,7,83.<br />
ambitiosus, -a, -um [8]/5<br />
Nec ambiciose superfluitati vel torpori negligentie inputetur, quod in presenti pagina per repetitionis<br />
providentiam declaratur: 1227 Veszprém város II p.79. In hiis omnibus dampnatur in mundanis ornatus<br />
ambiciosus vestimentorum, voluptas et mollicies stramentorum, curiositas et sumptuositas edificiorum:<br />
Serm.Quinqu. 13 (p.48). Sed quid me famae tenet ambitiosa cupido?: Ábe l, Anal. IAN.PANN. Eleg. 19,73.<br />
(p.97). Quibusea …mandata data, ut competitori ambitiosissimo cognatoque principi significent se legitime<br />
regem esse declaratum (sc. Wl<strong>ad</strong>islaum): BONF. IV,10,62.<br />
ambitus, -us m.<br />
Non ambitus amens / praecipitet. IAN.PANN. Paneg. 3,1,158-159.<br />
ambona, -ae f. (ambora)<br />
Item dedimus VIII denarios, quod portaverit avenam de cellario super amboram (sic ed., sed in manuscripto: Dl<br />
43621 fol. 2v magis 'ambonam' legi potest) apud Hangreyter: 1424 Zsigm.oklt. XI,616. Uti pro ea in ambona<br />
Deum oraret: 1506 Iványi, Eperjes p.350.<br />
247
ambulatorius, -a, -um [4]/2 <strong>ad</strong> 1:<br />
Demum curatis aliquantisper corporibus ambulatoriis dudum ientaculis, dato signo, ter elatis vocibus invocato ...<br />
Iesu ... nomine manum ... conserite: BONF. III,5,248.<br />
amens, -entis [6]/3 <strong>ad</strong> a:<br />
Ut totus mundus, si affuisset, amens fuisset: VALENT. HADN. Mir. 82 (p.120).<br />
amethystus, -i m. (amatista)<br />
In quorum (sc. monilium) uno sunt tres lapides, scilicet duo saphiri et unus amatistus. (Cf. ibid. inferius: Cum<br />
duobus saphiris et una amatista): 1421-1425 Mon.episc.Zagr. VI p.196.<br />
amicatio, -onis f.<br />
Quartum signum (sc. dilectionis Dei) amicationis, quia si unus homo totius mundi peccata fecisset et esset<br />
quantumcunque maximus Dei inimicus, sicut est diabolus, talis si penitet, mox Deus benedictus ipsum in<br />
amicitiam recipitet gratiam ei dat in presenti: PELB.TEM. Pom.qu<strong>ad</strong>r. V,U.<br />
amice <strong>ad</strong>v. [6]/3<br />
dc_145_10<br />
Mos erat … inter optimates amice discumbere: BONF. IV,7,73. Orator … <strong>ad</strong>iecit Turcum Mathie mortem amice<br />
condoluisse: BONF. IV,10,59. Albertus … amice et liberaliter ab Wl<strong>ad</strong>islao donis excultus dimissus est: BONF.<br />
V,4,15. Scribantur interea et instruantur milites, nec est, quod suspicentur fore, ut ab Ungaris aliisque subditis<br />
nostris parum amice excipiantur aut male tractentur: 1522 Acta Tom. VI p.57.<br />
amicio, -ire [8]/4 <strong>ad</strong> a:<br />
Elisabetha, Corvini uxor … lugubri veste amicta … regi occurrit: BONF. III,8,207.<br />
amicus, -i m. subst.<br />
Eximio atque praestanti viro, domino Ioachimo V<strong>ad</strong>iano, Musis atque Apollini sacrato poetae, liberalium artium<br />
et ... philosophice professori doctissimo, amico praecharo, Viennae in collegio Caesareo vitam viventi: 1514<br />
TAUR. Epist. 1 p.130. Praestantissimum denuo virum, ... Georgium Collimitium, omnium horarum hominem,<br />
nostrum communem amicum, singulos denique symboli ac symposiorum vestrorum cundapn’ious nomine meo<br />
salvos iubeto: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
ammonitio, -onis f. (ammonitio)<br />
Ad ammonitionem et inquisitionem faciendam: 1432 Mon.Budapest III/2 p.181.<br />
amnis, -is m.<br />
Dum nos ... per ipsius freti ampnes seu mare in prefatis galeis eminus proficisscendo ... <strong>ad</strong> climata regnorum<br />
nostrorum ... ingressum habuimus: 1397 CD Croat. XVIII p.250.<br />
amo, -are verb.<br />
Gratulor itaque tibi, mihi gaudeo, te amo, mi V<strong>ad</strong>iane: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
amolior, -irei [1]<br />
Interea rusticorum agmina … prefectos sibi creant, quibus mandata dant, ut … presbyteros omnes e medio<br />
tollendos, amoliendas deorum edes … efflagitent: BONF. II,3,14. Cetera instituere, que <strong>ad</strong> amolienda menia<br />
facerent: BONF. II,3,157. Item in castra … aeneatores … missi, qui Andree … nomine edictum … precinerent:<br />
Ungarus quicunque est, antiquatas maiorum cerimonias resumito, Scythicos deos recolito, … nova templa<br />
amolitor, pontifices … contrucidato: BONF. II,2,141.<br />
amotio, -onis f. <strong>ad</strong> 2 a:<br />
Eidem fratri ... de abbatia ... per amotionem et legitimam depositionem quondam fratris Nicolai ... vacante<br />
providimus: 1380 CD Croat. XVI p.139.<br />
amphitheatrum, -i n. [1]<br />
Eodem quoque tempore amphitheatrum Rome incensum: BONF. I,2,127. Alexander … in … domos, que<br />
Amphitheatrum et dive Marie nove cenobium cum Palatio complectebantur, se recepit: BONF. II,6,471.<br />
248
dc_145_10<br />
amplector, -i (applector) <strong>ad</strong> B 2 b: amore prosequi, colere, favere - szeret, kedvel, támogat rem:<br />
Regia maiestas omni gratia sua applectebatur supplicationes vestras: 1522 C. Tóth, Bátori p.110.<br />
amplio, -are<br />
Illius victoriae pretium erat Rom[ani] imperii propagatio, tu et istud idem assequeris et, quod multo est<br />
salutarius, catholicae fidei nominisque Christiani limites ampliabis: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.259.<br />
amplus, -a, -um<br />
Ut illi primas quasque acies non lucri aut ampli spolii intuitu ... occupabant: BART.PANN. Gryllus ded. 4.<br />
ampulla, -ae f.<br />
Habet eciam idem beneficium duos calices et duas ampullas argenteas: 1517 M.Sion 1866 p.333. Item magistro<br />
Iohanni Hensel aurifabro pro reformatione ampullae dedimus die Demetrii fl. 2. 1522 Myskovszky, Bártfa I<br />
p.23. Michael plebanus ... legavit conventui ... calicem cum ampullis argenteis, cum torque argentea pensante<br />
viginti fl. 1524 M.Sion 1867 p.606.<br />
amputatio, -onis f.<br />
Statim post sedationem disturbii pridem in dicto regno suo suscitati cum suis baronibus fidelibus ... pro<br />
earundem collatarum possessionum perpetua stabilitate amputationeque cuiuslibet litis per priore earum<br />
possessores et ipsorum heredes aliquatenus exinde facienda tale institutum ... edixisse dinoscitur (sc. rex): 1419<br />
Zsigm.oklt. VII,179.<br />
amussis, -is f. subst.<br />
Non secus <strong>ad</strong> veram quando formavit amussim, / omne decus rerum provida cura Dei: c.1510 Anal.nova p.421.<br />
In inferiori siquidem parte celestina lunam semiplenam cornibus sidere aureo et rutilanti pictoris artificiosa<br />
manus <strong>ad</strong>amussim explicaret: 1517 Áldásy, Címereslevelek II p.76. Scio mtem vram... literis meis<br />
iam diu <strong>ad</strong> amussim omnia cognovisse: 1526 Acta Tom. VIII p.196.<br />
anceps, -cipitis <strong>ad</strong>i.<br />
Gemens et eiulans spemque inter et metum anceps: VALENT.HADN. Mir. 5 (p.70).<br />
ancianus, -i m.<br />
Universis et singulis principibus, dominis, regibus, ducibus, prelatis, … capitaneis, potestatibus, ancianis,<br />
prioribus arcium, vexilliferis … Sigismundus … salutem (sc. dicit). 1408 Anal.Bolland. 1908 p.45. Tari Lőrinc<br />
pokoljárása kapcsán Zsigmond menlevele. DuC: antiani, anciani: itáliai városi előljárók. MKLSz: 2 <strong>ad</strong>at van rá:<br />
1452, 1460 1513<br />
ancillor, -ari [2] verb. depon.<br />
Quod sibi sint oneri et ancillantes matrem. Cf. Ibid. p.69: sic matris honoribus onerosi, quod sibi sit oneri,<br />
ancillantes matrem ipsam eorum, ut non vocentur filii libere ancille: 1422 Mon.episc.Zagr. VI p.61.<br />
andron, -is m. [2]/2<br />
Atila non modo regiam ornatissimam habuit, sed augustale … affabre factum, … ubi non solum propylea et<br />
andronem, sed porticus et subdivalia … cernere erat: BONF. I,3,91.<br />
anetha, -ae f. [5]/2 (aneta)<br />
Ecce multitudo ... demonum in variis formis gattarum, occarum et anetarum eidem obviat: VALENT.HADN.<br />
Mir. 56 (p.100).<br />
anfractus, -us m.<br />
Vigilantiam si forte mortalium aliqui ... ex ... quibusvis Apelleis imaginibus ... imitarentur, longe tamen anfractus<br />
deviis ... ambiunt: BART.PANN. Vigil. 1.<br />
angario, -are <strong>ad</strong> 1b:<br />
Si <strong>ad</strong> aliquid eos (sc. iobagiones) angariarent, eosdem capitulum puniat: 1521 M.Sion 1866 p.325.<br />
angelice <strong>ad</strong>v. [1]<br />
Tales quidem in corpore iam angelice conversantur, quos Cassiodorus hortatur dicens etc.: 1521 M.Sion 1866<br />
p.249.<br />
249
ango, -ere <strong>ad</strong> 1:<br />
Quem ... intensior prae aliis defensionis huius regni cura angebat. Cf. 1522 Epist.procer. I p.156: De cuius statu<br />
dies et noctes angimur et sumus valde soliciti: 1439 Katona, Hist.crit. XII p.908.<br />
anguiger, -a, -um<br />
Seu dominatrices Romani Tibridis undas, / seu ducis anguigeri, seu caesaris ora petebat. IAN.PANN. Celebr.<br />
239-240. 116.<br />
angulare, -is n.<br />
Item inventa est palla ... habens consimilia angularia: 1421-1425 Mon.episc.Zagr. VI p.196.<br />
angularis, -e szegletkő? horonykő? csapolás?<br />
Quod quelibet partium eodem in muro lapides angulares vulgo 'horogkew' vocatos ... de uno usque <strong>ad</strong> alium<br />
finem imponere ... omnimodamm potestatis facultatem (sc. Habeat): 1507 Végh, Buda p.147.<br />
angulatio, -onis f.<br />
Derelictaque una meta cursuali in angulatione seu margine cuiusdam prati ... repperissent unam metam terream:<br />
1423 Zsigm.oklt. X,52.<br />
angustia, -ae f.<br />
Quia singula loca ipse ob temporis angustiam perlustrare perspicereque non potuit: 1519 Wenzel, Dóczyak p.79.<br />
angustio, -are<br />
Qui non solum remorati et indignissime tenti sunt, sed, ut ipsi dicunt, nescitur, quibus etiam terroribus afflicti et<br />
angustiati, excepta eorum longiturna retardatione permanserunt: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.47.<br />
angusturium, -ii n. (angastarium)<br />
Tria angusturia: 1330 CD Hung. VIII/3 p.508.<br />
dc_145_10<br />
anhelitus, -us m.<br />
Draco autem viridis, alatus, in <strong>ad</strong>versum se similiter erexit, cauda nodosa circumflexaque, postremum pedem,<br />
quo unico innititur, circumflexus, aliis autem pedibus oreque patenti et lingua sua vibrante instans anhelitum<br />
sulphureum ignemque spirans leonem acerrime invasit: 1504 Katona, Hist.crit. XVIII p.357.<br />
anhelus, -a, -um<br />
Haec memorans rursus Martem repetebat anhelum: IAN.PANN. Paneg. 3,2,175.<br />
anicula, -ae f. [3]/2<br />
Rex … arcem … uxori dedit, illa cum prefectis erarii thesaurum totum recognoscit, coronam inter<br />
recognoscendum clam subreptam anicule tr<strong>ad</strong>it: BONF. III,4,89. Adauxerant Dracule metum Bulgare cuiusdam<br />
anicule mage responsa: BONF. III,6,193. Quin etiam anicule, pueri, senes et rustica passim turba Mathiam<br />
circumfundunt: BONF. III,9,146.<br />
animose <strong>ad</strong>v.<br />
A praemissis malis et persecutionibus ecclesiae et cleri in antea abstinentes, ceterosque animose compescentes,<br />
ac neglecta reformantes, in vestra communitate, colligationesque impietatis et fasciculos deprimentes, omnino<br />
deponentes, et prorsus enervando dissolventes ... protinus reformetis: 1417 CD Hung. X/5 p.763.<br />
annecto, -ere<br />
Hinc versus plagam meridionalem annexissent quoddam berch: 1420 Zsigm.oklt. VII,261.<br />
annexo, -are [1]<br />
Domini de capitulo ... utraque (sic) Pathach possessiones annexaverunt et incorporaverunt possessioni Gyarmath<br />
capitulari: 1523 Reg.Strig. p.150.<br />
anniversarius, -a, -um <strong>ad</strong> B1a:<br />
Dicit dominus prepositus <strong>ad</strong> peracciones talium anniversariorum certos dies esse deputatos et non curato termino<br />
annuali <strong>ad</strong> libitum eorum peragerent. Cf. inferius: Si quis emphiteutarum in termino <strong>ad</strong> hoc deputato solvere<br />
nequiverit, expecatibitur ulterius et quum solverit, statim anniversarium peragitur: 1506-1508 M.Sion 1866<br />
p.292. 2 jelentéshez: Cum precio illius (sc. vineae) unum anniversarium pro animabus fundatorum singulis annis<br />
250
dc_145_10<br />
celebrandum institueretur: 1506-1508 M.Sion 1866 p.295.<br />
annosus, -a, -um<br />
Quod nos de qu<strong>ad</strong>am nobili domina annosa cognata vestra ... vobis mentionem feceramus: 1374 DRH-D I p.107.<br />
annualis, -e (annalis)<br />
Regia maiestas … <strong>ad</strong> treugas annales … consentit cum articulis … infrascriptis: 1480 Károlyi, Adalékok p.55.<br />
annuentia, -ae f.<br />
Iuxta huiusmodi nostram gratiosam annuentiam dictum forum temporibus successivis celebratum et continuatum<br />
exstiterit: 1424 Katona, Hist.crit. XII p.436.<br />
ansa, -ae f. subst.<br />
Omnia solus habes: detrita cantarus ansa/ Obsequio nulli est, omnia solus habes: 1514 TAUR. Epist. 1 p.130.<br />
antecello, -ere [5]/3<br />
Quippe qui quanto plus opibus antecellunt: BONF. IV,4,45. Nec immerito Pindarus incessitur, qui aurum<br />
omnibus opibus antecellere putavit siquidem, an non ibi opes, ubi amici?: 1522 ADR.WOLPH, (J. P.) p.294.<br />
antela, -ae f. [7]/1 *antella<br />
Antella pro equis deaurata: 1521 Entz, Gyulafehérvár p.186.<br />
antemurale, -is n. [20] subst.<br />
Antemurale ipsius castri wlgo parkan vocatum: 1425 Lex.Hung. p.749. Hoc regnum … ante murale (sic)<br />
clipeusque Christianitatis existit et magna sua et suorum cede semper Cristianitatem (sic) ipsam defendit: 1505<br />
Tudománytár 1839/VI p.67.<br />
antenati, -orum m. [1]<br />
Ex levo latere arboris luna figura clara cernitur, tuorum maiorum et antenatorum nobilitatem testificans:<br />
1517/XVIII Áldásy, Címereslevelek II p.80. = Turul 1942 p.76.<br />
antenna, -ae f. [2]<br />
Nam es altus fluvius (sc. S.Spiritus), nequis transv<strong>ad</strong>ari, / nec submisso (sic ed., recte orsan: submissa) bolide<br />
potes estimari, / nec antemna (corr. ex 'antemnatricris', quod autem 'autem natrici' v. 'natriceis'<br />
legendum puto) vales mensurari: VALENT.HADN. Invoc. 8,2-4. (p.25).<br />
anterior, -ius<br />
Petrus … quandam domum … cum omnibus utilitatibus … a parte anteriori incipiendo usque muros civitatis <strong>ad</strong><br />
eandem spectantibus … tr<strong>ad</strong>idit … Thome: 1434 Mon.Budapest III/2 p.211.<br />
antescriptus, -a, -um<br />
Anno Domini antescripto: 1352 Dreska, Pannonh. I p.73.<br />
antianus, -i m.<br />
Universis et singulis principibus, dominis, regibus, ducibus, prelatis, ... capitaneis, potestatibus, ancianis,<br />
prioribus arcium, vexilliferi ... Sigismundus ... salutem (sc. dicit): 1408 Anal.Bolland. 1908 p.45.<br />
anticipatio, -onis f.<br />
Sancta ecclesia invitat nos <strong>ad</strong> penitentiam … secundo in vesperarum anticipatione. … Nam his diebus<br />
qu<strong>ad</strong>ragesimalibus vespere ante prandium dicuntur: PELB.TEM. Qu<strong>ad</strong>r. I,A. p.a2,r.<br />
anticipatio, -onis f. *<strong>ad</strong> 3: actus aliquid anteveniens, qui alicui rei obviam eat – megelőző intézkedés:<br />
Huius anticipatio non ab re facta, quando fluvium hic claudere decernit, ne commeatus ab imperatore<br />
Viennensibus devehi possint: BONF. IV,5,69.<br />
anticipo, -are előrehoz<br />
Dieta, que in festo Penthecostes celebrari debebat, anticipata est <strong>ad</strong> proximum festum b Gregorii (ed.:<br />
Greyorii) pape. Cf.: Verum non subsidium tantum petere ab eis coacti sumus, sed anticipato termino censum<br />
etiam ... ante debitum ... diem ab eis exigere: 1523 Epist.procer. I p.165. Et quia multi non possunt ieiunando<br />
251
expectare horam diei vespertinam, saltem vesperis anticipatis comedant in meridie: PELB.TEM. Qu<strong>ad</strong>r. I,B.<br />
p.a,2v.<br />
antidotum, -i n. <strong>ad</strong> 1:<br />
Ut tali morbo sit antidotum, statutum est, ... ut etc.: 1521 M.Sion 1866 p.253.<br />
antipapa, -ae m. [1]<br />
Innocentius … reversus in urbem Anacletum antipapam invenit: BONF. II,6,241. Cf. ibid. 242: Interea<br />
Rogerium … regem … antipapa in partes suas traxit. Lodovicus … Andegavensis Francorum regis et Clementis<br />
antipape suasu impulsus … Italiam ingressus in Bononiensis … agro desedit: BONF. III,1,22.<br />
antiphonarium hiemale<br />
De eius pecunia emptum est pergamenum pro g<strong>ad</strong>uale de sanctis et antiphonario hiemali: 1501 M.Sion 1867<br />
p.609.<br />
antipodes, -um m. [1]<br />
Quidam eos in prima parte litorum Asie posuere, alii medios fecere eos inter utrunque solem antipodum occasum<br />
exorientemque nostrum (sc. Hyperboreos): BONF. I,1,37.<br />
antiquus, -a, -um <strong>ad</strong> I 1 b:<br />
Quod quidem bellum <strong>ad</strong>eo feliciter ... confectum est, ut antiquis quibusque imperatorum triumphis non impar<br />
fuit: 1453 Kaprinai, Dipl. I p.371.<br />
antiquus, -a, -um <strong>ad</strong> I C: *instans, urgens – sürgető:<br />
Nihil enim de futuro rege ac republica decerni poterat, ni prius Mathie manibus funebria iusta solvisset (sc.<br />
Corvinus). Quare nihil hac re Pannonico senatui fuit antiquius: BONF. IV,8,230.<br />
antonomasice <strong>ad</strong>v. [3] *authomasice<br />
Unde dicitur: ’Stephanus plenus gracia’, id est caritate, que authomasice dicitur gracia, ’et fortitudine’, que est<br />
effectus caritatis, quia fortis est ut mors dileccio, Cant. VIII: Serm.Quinqu. 16 (p.52).<br />
anullo, -are < anulus, -i?<br />
Quinta autem ipsarum (sc. litterarum) ... Lodovico regi <strong>ad</strong> suum litteratorium mandatum rescripta tenoremque<br />
litterarum ipsius regis Lodovici sub maiori suo sigillo anullato emanatarum nobis directarum in se habens<br />
decantasset, quomodo etc.: 1424 Fons 2005 p.364.<br />
anus, -us f. [5]/2<br />
Derbice … eos iugulant, qui annum excesserint septuagesimum, consanguineorum carnes absumunt, strangulant<br />
anus et sepeliunt: BONF. I,1,278.<br />
anxietas, -atis f. [19]<br />
Quibus nimirum permotus anxietatibus horridis decrevi de Christi salvifica fide Qu<strong>ad</strong>ragesimale in scripris<br />
redigere: M<strong>ad</strong>as, Laskai p.57. OSU.LASKO Qu<strong>ad</strong>rag. Gemma fidei prol.<br />
aperio, -ire<br />
Hoc presens testamentum ... pro aperto et publicato habere volumus: 1517 M.Sion 1866 p.338.<br />
apertura, -ae f. nyitás, feltárás<br />
In indagatione, inquisitione, apertura seu cultura ac labore huiusmodi fodinarum: 1516 Katona, Hist.crit. XIX<br />
p.37. Et nis magna apertura rotunda esset supra Domini sepulchrum in testudine templi, per quam fumus exeat,<br />
etc.: GABR.PECHWARAD. p.Vv.<br />
apertus, -a, -um<br />
Detectus, publicus <strong>ad</strong>verbialiter: 'pro aperto habere' i.q. publicum esse: Hoc presens testamentum ... aperto et<br />
publicato habere volumus: 1517 M.Sion 1866 p.338.<br />
apes, -is m. subst.<br />
Non secus enim illos inter vitam meam vivo quam asinus inter apes consuevit: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
apis, -is f. subst.<br />
dc_145_10<br />
252
dc_145_10<br />
Ut ipsi sicuti fidelitate, sic et numero apum, que ubertate augeantur (sic ed.). 1423? Zsigm.oklt. X,62.<br />
apocrisiarius, -ii m.(apocrisarius) [5]/3<br />
Ad suplicationem magistri Thome prepositi Hanthensis notarii seu apocrisiarii nostri specialis et comitis capelle<br />
nostre: 1277 Veszpr.okl. I p.78. Ipse enim ... in aula regia apocrisiarii et specialis notarii meruit officium exercere<br />
sub sigillo et ministerio annulari regiis et regni negotiis pro utilitate publica: 1284 Reg.duc. p.133. = Ibid. p.135.<br />
Ki<strong>ad</strong>va: CD Hung. V/3 p.210.<br />
apostata, -ae m.<br />
Credunt et ipsi Saraceni ex tr<strong>ad</strong>itione illius damnati hominis Machometi apostate dominum Iesum … in celum<br />
sine morte vivum ascendisse: GABR.PECHWARAD. p.XVv.<br />
apostato, -are [5]<br />
Quicunque enim ... inobedientes et rebelles extiterint, aut apostataverint, ... ipso facto subiaceant<br />
excommunicacionis sentencie, tamquam inobedientes, fugitivi et apostate ordinis approbati: GREG.GYÖNGY.<br />
Constit. p.85. (Rubr. XXVII). Qui vero post terciam rec epcionem apostataverit: GREG.GYÖNGY. Constit.<br />
p.143. (Annexus I).<br />
apostema, -atis n. [5]/3<br />
Qui ambo simul cum apostema mortale incurrissent. Cf. inferius: Eorum apostemata rupta et soluta:<br />
VALENT.HADN. Mir. 27 (p.88).<br />
apotecarius, -ii m. *apatecarius<br />
Ad … instantiam Benedicti apotecarii civitatis nostre Budensis … Nicolaum … una cum Thoma … de curia<br />
nostra regia duxissemus destinandos: 1422 Mon.Budapest III/2 p.71. Presentibus ibidem ... discretis viris,<br />
dominis Iohanne vicecomite capelle regie maiestatis ... et Conr<strong>ad</strong>o de Constantia cive, appothecario de castro<br />
Budensi. Cf.: 1394 AA Cassov. p.47: Item Bleychmeyster super Iacobum apotecarium III. flor. minus j. ortonem.<br />
Ibid. p.55: Bartholomeus apothecarius super Iohannem gerberin XVI flor. Ibid. p.57: Schoningut debet iurare<br />
Iacobo apothekario pro III flor. Ibid. p.60: Hannus fusor super apotecarium VI flor. et II gs. Apotecarius super<br />
Wenczl gl<strong>ad</strong>iatorem I flor. Ibid. p.65: Iacobus apatecarius (sic) super Nicolum pellificem Ij. flor. Ibid. p. 71:<br />
Iacobus apatecarius (sic) super Arnold. 1517 M.Sion 1866 p.337: Presentibus ibidem ... Iohanne Mynster<br />
capellano hospitalis, Egidio apotekario: 1419 TBM XV p.135. Mon.Budapest III/2 p.39.<br />
apparamentum, -i n. <strong>ad</strong> a: (zsanér?)<br />
Item magistro Stephano et Laurentio ... seratoribbus pro pluribus seris <strong>ad</strong> praetorium et apparamentum <strong>ad</strong><br />
circumferentiam fenestrarum similiter anno presenti fl. 24. den.44: 1509 Myskovszky, Bártfa II p.74.<br />
apparatus, -us m. *apparatos<br />
Addat ... episcopus alios quoque apparatos, prout sue dominationi videbitur, non neglecta tamen capella mea:<br />
1520 Balogh, Bakócz p.75.<br />
apparens, -tis comp. <strong>ad</strong>i.<br />
… veriores et apparentiores …: 1420 Zsigm. Oklt. VII p.29. In duobus locis ... signa metalia reperissent, que in<br />
apparentes metas elevassent: 1422 Zsigm.oklt. IX,5.<br />
apparentia, -ae f. (aparentia) <strong>ad</strong> 2:<br />
Ad quandam cavernam, in qua quedam parva aparentia aque extitisset: 1419 Zsigm.oklt. VII,833. Quatenus …<br />
sex cuppas auratas alicuius apparentiae totidem florenos valentes … disponere … debeatis: 1514/? Veress, Acta<br />
p.107.<br />
apparitio, -onis f. (*aparitio) <strong>ad</strong> 1a:<br />
Cuius quidem mortis erant indicia temporis diuturnitas, corporis rigiditas, oris et oculorum horribilis aparitio,<br />
cutis denigratio, ventris inflatio et omnimoda sensus et motus privatio. Leg.sanct.Hung. p.31r.<br />
appellatio, -onis f. *szólongatás.<br />
Nunc blandas appellationes, pollicitaciones multas, nunc minas feroces fortissime sprevistis: 1502 Turul 1905<br />
p.171.<br />
appellito, -are [3]/1<br />
APOLLIDES: Nomen quod illi indideras? CLEARCHUS: Ethici, nam civilis hic puer erat, quo evenit, ut eum<br />
253
Athenienses ita appellitarent: BART.PANN. Gryllus 110-111.<br />
appenditia, -ae f.<br />
Decem paria indumentorum ... altaris ... cum choopertoria ... et amnutergiis, quorum come erant auree et<br />
appenditie manutergiorum auree: 1276 Veszpr. okl. I p.67.<br />
appenditium, -ii n. (appendix?)<br />
Quandam terram … cum … universis utilitatibus, pertinentiis et appenditiis suis dedimus … ecclesie: 1275<br />
Veszpr.okl. I p.59.<br />
appendium, -ii n.<br />
Sibi et eius successoribus ... terras ... cum eorum omnibus appertinentiis, censibus, fructibus, redditibus,<br />
proventibus, iurisdictionibus temporalibus, possessionibus, agris, pratis, lignis, piscinis, lacubus, silvis,<br />
nemoribus, mellificiis, piscaturis, paludibus, aquis et aquarum decursibus, molendinis et emolumentis , quercetis,<br />
pinetis, virgultis, gaiis (ed. <strong>ad</strong>dit: plagis), miricis (ed. <strong>ad</strong>dit: locis incultis), aucupationibus, venationibus,<br />
exactionibus ordinariis, attinentiis et appendiis universis ... obligavimus: 1412 Katona, Hist.crit. XII p.128. =<br />
Wagner, Anal. p.214.<br />
appendo, -ere <strong>ad</strong> 1b:<br />
Iohannes ... cum certis autenticis literis quatuor autenticis sigillis appendentibus ... roboratis nos plene edocuit,<br />
quod etc.: 1440 Zimmermann, Urkb. V p.56.<br />
appensio, -onis f.( *appendisio)<br />
1379 CD Croat. XVI p.51.<br />
dc_145_10<br />
appertinentia, -orum n. [5] *appertinentiae<br />
Iam dictum castrum ... cum omnibus aliis iuribus et fructibus, appertinenciis et nominatim terris et agris etc. ...<br />
huic dominae ... censuimus oppignorare. Cf. variantem ibid. p.460: Catsrum nostrum et eius appertinentias ante<br />
scriptas. – Usu generali: 1485 Myskovszky, Bártfa I p.143: Item pro vectura aliis appertinentiis (sic ed.) pro foco<br />
fl. 3. 1510 Ibid. II p.74: Item Stephano Schlosser pro seris maioribus 10 et minoribus 8 cum omnibus eorum<br />
appertinentiis datum fl. 5 den. 15: 1426 Katona, Hist.crit. XII p.459.<br />
appertinentiae, -arum f.<br />
Homo eiusdem … reginae … terram ac plateam cum omnibus appertinentiis … claustro … assignavit: 1275/?<br />
Veszpr.okl. I p.58.<br />
applausus, -us m. [4]/3<br />
Rex passim a populo salutatus et non sine summo applausu ab omnibus exceptus: BONF. III,8,382.<br />
applicabilis, -e [1]<br />
Plures alios sermones applicabiles reliqui: Bárczi p.40. PELB.TEM. Pom.sanct.aest. XXVI.<br />
applico, -are (amplico)<br />
Ne nimis stricte circa corpus amplicentur (sc. Vestimenta): 1311 M.Sion 1867 p.6. Ut dum et quandocumque ac<br />
quotiescumque idem Thomas Polgár vaivoda cum comitiva XXV. Tentoriorum ac rebus et bonis suis <strong>ad</strong> terras<br />
… teloniorum … vestrorum … applicuerit (desideratur: se?): 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.55.<br />
apportatio, -onis f. [6]<br />
Item pro apportacione pixidum de Bartffa Iic LVIII den: 1441 Df 282530 fol. 2r. Domini Bartphenses eidem<br />
subveniant in florenis auri octo pro vectura et apportatione eorundem lapidum sectorum: 1482 Myskovszky,<br />
Bártfa I p.18.<br />
apporto, -are<br />
Ipsius vero <strong>ad</strong> nos reversio, ut huic universo regno uberrimos fructus pariet, ita mihi meisque omnibus plurimum<br />
leticiae voluptatisque apportabit: 1515 Theiner, Mon.Slav. I p.561.<br />
apposite [2]<br />
Uti Bathor apposite diserteque locutus est: BONF. IV,4,154.<br />
appositio, -onis f. *actus superponendi – ráhelyezés, rátevés:<br />
254
dc_145_10<br />
Cum die appositionis corone capiti nostro promisimus iuramento, quod etc.: 1272 Reg.duc. p.68.<br />
apprehenso, -are [1] (apprenso)<br />
Rex … tantum eo die populo Romano indulsit, ut fere passim omnibus apprensandum amplexandumque<br />
concessit: BONF. II,10,267. Oratores … extemplo ambire proceres, apprensare manus, cuique L<strong>ad</strong>islai ius<br />
hereditarium commendare et orare impensius occeperunt: BONF. III,4,179. Ungarus … cum alio modo id<br />
prohibere non posset, se cum Turco, quem apprehensaret, ex altissimo vertice precipitem dedit: BONF. III,8,85.<br />
Vir ille … omnium … dexteras apprensavit, exoravit mox eos etc.: BONF. III,8,132.<br />
appressum, -i n. [1]<br />
Ut ... cera rubea uti, ... missiles quoque seu epistolas ... sigillare et consignare in pendenti vel in appresso<br />
valeatis: 1453 Turul 1905 p.170.<br />
appretiatio, -onis f.<br />
Explicit liber missalis ex appreciacione domini Iohannis archidiaconi: 1433 Mon.episc.Zagr. VI p.404.<br />
appretio, -are <strong>ad</strong> 2: *– clericum:<br />
Extunc loco illius alter <strong>ad</strong> hoc sufficiens ex redditibus ... insufficientis condigno pretio appretietur et conducatur:<br />
1419 CD Hung. X/6 p.248. De quibus ... viginti quatuor florenis auri ... ipse plebanus, modernus scilicet <br />
semper futurus ... presbiterum idoneum et quatuor personas, qui dictam missam debito modo decantare et eius<br />
officium peragere et complere sciant, possint atque valeant appretiare et servare ac fovere debeant et teneantur:<br />
1521 M.Sion 1866 p.256.<br />
apprime <strong>ad</strong>v.<br />
Idoneum et <strong>ad</strong> praesentem bellorum usum apprime necessarium delectum habuimus: 1525 Katona, Hist.crit. XIX<br />
p.559.<br />
approbatus, -a, -um<br />
Tuos spiritus acrius excitare … possit … avi tui paterni sacrosancta memoria eiusque approbatissimae sanctionis<br />
promulgatio: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.257.<br />
appromitto, -ere<br />
Quam quidem pacem inviolate servandam nos ipsi constanti animo appromisimus et tenore praesentium hac<br />
super re editarum idemtidem promittimus et pollicemur: 1412 Katona, Hist.crit. XII p.116.<br />
appromptuo, -are <strong>ad</strong> 2: (apprumptuo)<br />
Pharetrarios ... semper debitis temporibus appromptuando ... destinare debeant: 1428 Katona, Hist.crit. XII<br />
p.509. Ut ipsimet Philistaei nostri ... illos etiam pharetrarios seu homines exercituantes ... semper debitis<br />
temporibus appromptuando versus et <strong>ad</strong> illas partes, quas iusserimus, ... sine tarditate et dissimulatione aliquali<br />
destinare debeant: 1428 Katona, Hist.crit. XII p.509. Vos <strong>ad</strong> veniendum Budam provisori de factis regiis unacum<br />
aliis fratribus et amicis vestris apprumptuandum … requisierimus: 1474 Veszpr.okl. I p.252. Idem subtus<br />
eiusdem antiqui loci molendini unum molendinum ubicumque voluerit, appromptuari facere possit per ipsum et<br />
suos successores perpetuo possidendum: 1475 Zimmermann, Urkb. VII p.64. Soldanus ... se se appromptuans<br />
iniit bellum cum Turco: 1517 Epist.procer. I p.122.<br />
approximatio, -onis f.<br />
Qui lapides fuerunt ... iniuriosi propter approximacionem, quia dicuntur fuisse operimentum eius (sc. S. Stephani<br />
protomartyris), quoniam de proximo tangebant eum, ut operimentum: Serm.Quinqu. 14 (p.49).<br />
approximo, -are<br />
Et nunc huius rei causa potissime has partes petendo approximavimus: 1414 Finke, Acta I p.365. MKLSz I,211,<br />
37-46b.<br />
appugno (vide oppugno)<br />
Nostri … ductores magna vi quandam hostium arcem appugnare (sic ed., recte tamen: oppugnare orig. Df<br />
260573 et 280500) agressi … sunt: 1521 Áldásy, Címereslevelek II p.88.<br />
appunctuo, -are<br />
Post multa praeambula <strong>ad</strong> pacis tarctatum facientia concepti, praeloquuti, appunctuati fuere et concordati<br />
nonnulli articuli concordiam probabiliter inductivi: 1416 Katona, Hist.crit. XII p.250. Zsigm.oklt. V,205. Duplex<br />
255
dc_145_10<br />
matrimonium … secundo inter illustriss[fimum] d[ominum] Lodovicum, primogenitum nostrum ex una et<br />
illustriss[imam] d[ominam] Katherinam posthumam quondam sereniss[imi] principis d[omini] Philippi, felic[is]<br />
recordac[ionis] regis quondam Castelle, Legionis et Granate archiducis etc. … appunctuavimus, conclusimus:<br />
1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.524.<br />
apricus, -a, -um [3]<br />
Ad cedenda ligna et evehenda in locis apricis et opacis, <strong>ad</strong> pascua, <strong>ad</strong> gramina exportanda et folia stringenda:<br />
1468 Weber, Suppl. p.30.<br />
aprodianus, -i m.<br />
Emerico aprodiano meo lego tres florenos auri: 1484 Veszpr.okl. I p.270.<br />
aptitudo, -inis f. [5] – Cum gen rei, <strong>ad</strong> quam aliquis aptus est:<br />
Quosque non tam praeteritorum servitiorum exhibitio, quantum futurorum impendendi aptitudo regia<br />
aestimatione commendabilis repraesentat: 1439 Katona, Hist.crit. XII p.905.<br />
aquaeductor, -oris m. [2]<br />
Quos (sc. florenos) magi stro Petro, aqueductori nostro in Buda ... persolvistis: 1424 TT 1895 p.206. =<br />
Mon.Budapest III p.842.<br />
aquaeductus, -us m. [9]<br />
Quodsi in successu temporis fundus vel situatio eorundem molendinorum per aquarum inundationem vel alias in<br />
litoribus suis vel aquae ductibus annihilarentur vel alia impedimenta paterentur: 1469 M.Sion 1866 p.439.<br />
aquaticus, -a, -um domus aquatica = vízház<br />
Quendam reditum, … qui reditus sales appellantur aquatici, in villam Zolonkemen per flumen … descendentes<br />
… ecclesie antedicte … concessimus: 1277 Veszpr.okl. I p.77. Quod … Nicolaus … emisset … domum nostrae<br />
domui aquaticae … <strong>ad</strong>iacentem: 1380/? Békefi, Pilis II p.271.<br />
aquila, -ae f.<br />
Duce ac auctore Christo ... in belluinam illam facinorosamque nationem victrices aquilas et felicia signa<br />
convertite: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.252.<br />
aquilinus, -a, -um [1]<br />
Profana illa multitudo, que … tetro horribilique aspectu, aquilinis oculis, impexo crine, demissa barba …<br />
ferrugineoque colore fuerat, … penas expendit: BONF. III,3,110.<br />
aranea, -ae f. [1]<br />
Sed quorumdam principum iudicia sunt similia cassibus aranearum, in quibus si culex ceciderit aut musca,<br />
tenebitur innexa. Cf. PL 53,928B: Verum haec illorum argumenta similia sunt cassibus aranearum, in quibus si<br />
culex aut musca consederit, tenetur innexa cum autem de fortioribus aliquid inciderit, ipsum quidem mox<br />
penetrat, textus vero perrumpit invalidos. M<strong>ad</strong>as Serm. p.52. Albani … letiferos serpentes habent, item scorpios<br />
et araneas, quarum altere cogunt ridendo mori, contra vero flendo suorum desiderio altere: BONF. I,1,273.<br />
aratura, -ae f.<br />
Quam (sc. Tumositatem) ipse … metam fuisse, sed per araturas desertam fore allegasset: 1431 Mon.Budapest<br />
III/2 p.171.<br />
arbitrionalis, -e<br />
Receptis litteris vestris prorogatoriis et arbitrionalibus: 1425 Dreska, Pannonh. II p.175.<br />
arbitror, -ari verb.<br />
Neque enim fas esse arbitror quicquam me rogantem ab te non impetrare: 1516 TAUR. Epist. 2 p.175.<br />
arbosus (vide herbosus)<br />
Deinde …extra ipsam viam in terra arbosa (sic ed.) … pergendo reperissent tres … metas: 1420 Zsigm.oklt.<br />
VII,2276.<br />
arca, -ae f. [51]<br />
Dulcia poma dabit formosi villicus horti, / … gemmas niveumque elephantum / Indus, opes avidas divitis arca<br />
256
Midae.: 1512 Ábel-Hegedűs, Anal.nova p.215.<br />
dc_145_10<br />
arcanus, -a, -um<br />
Haec est nimirum rerum humanarum vicissitudo, haec arcana fatorum vis et summi Dei inscrutabilis quidem:<br />
1521 Katona, Hist.crit. XIX p.254.<br />
archetypus, -i m.<br />
Quin etiam lineamentis oculorum et levitate illi nimis fuit assimilis, quem semper vite habuit archetypum (sc. rex<br />
Mathias Alexandrum): BONF. IV,8,247.<br />
archiducatus, -us m.<br />
Qui in archiducatu Austriae et comitatu Tirolis cum principatibus et provintiis eis <strong>ad</strong>herentibus succedet seu<br />
successor deputabitur: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.524. Bassa cum ingenti bello … incursus suos faciet …<br />
forsan casu in provincias archiducatus serenissimi principis: 1524 CD Hung.<strong>ad</strong>n. I p.380.<br />
archidux, -cis m.<br />
Volentes … contractibus et articulis tam inter ipsum d. Maximilianum imp[eratorem] ac serenissimum condam<br />
d. Wl<strong>ad</strong>islaum patrem nostrum carissimum, … quam inter nos ac serenissimos principes et dd. Carolum Rom.<br />
Imp. Regem catholicum et Ferdinandum archiducem Austriae, ducem Burgundiae etc. … initis et confectis<br />
satisfacere: 1522 Katona, Hist.crit. XIX p.352.<br />
archigrammateus, -i m.<br />
Cum apud Hungarie (sic) regem, Vulatislaum non sine honestissima praefatione nominandum, tanquam<br />
Eumenes apud Alexandrum, agas archigrammateum (ed.: !), me semper non protexisti nudo (sic ed, recte forsan:<br />
modo), sed et honoribus … auxisti: c.1510 Ábel, Anal.nova p.107.<br />
archipresbyteratus, -us m.<br />
Archipresbyteris, decanis, nec non plebanis sub comitatibus et archipresbyteratibus ac decanatibus Milkoviensi,<br />
... Kysdiensi ... salutem: 1518 Katona, Hist.crit. XIX p.76. In possessione archipresbiteratus parochialis ecclesie<br />
Beatissime Marie Virginis de Buda sub civitate nostra existenti: 1521/XVIII Végh, Buda p.175.<br />
architector, -oris m. [1]<br />
Quod ... iudex et iurati cives civitatis Cassa de censibus ... anni preteritis ... viro provido, magistro Petro,<br />
architectori regie maiestatis suo annuo pro salario et commissione domini regis CC florenos auri puri<br />
porrexerunt: 1420 TT 1895 p.205. = Mon.Budapest III p.768.<br />
archivum, -i n. [6] <strong>ad</strong> 1:<br />
Quantum autem <strong>ad</strong> archivum hoc [est] repositorium litterarum et privilegiorum ecliae ... negant (sc.<br />
canonici) esse aliquid commune cum praeposito: 1505/1508 M.Sion 1866 p.622. Nam cum iura sunt ecliae<br />
et ubi tamquam in archivo publico reposita, possunt dni canonici, etiam quin praepositus esset extraneus a<br />
capitulo, compelli <strong>ad</strong> ipsorum iurium ecliae et privilegiorum editionem et exhibitionem, iura sunt vulgaria:<br />
1505/1508 M.Sion 1866 p.622.<br />
arctus, -a, -um<br />
Ubi <strong>ad</strong> ea, quae superiores quoque principes mirum in modum conciliarunt, tam arctissimum sanguinis vinculum<br />
accedit, ut reliquos inter reges foedera rebus urgentibus expostulata accersitaque, nobis vero propinquitatis iure<br />
legeque naturae quasi insita et innata esse videantur: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.500.<br />
arenda, -ae f.<br />
Sicque tandem post exspirationem huiusmodi arendae <strong>ad</strong> ordinem et unionem… ipsae ecclesiae et abbatiae …<br />
devolvantur: 1510 Katona, Hist.crit. XVIII p.610.<br />
arendatio, -onis f. [23]<br />
Cuius venditioni et arendationi nos quoque ... consentimus: 1522 C. Tóth, Bátori p.83. Cf. ibid. p.87: Tempus<br />
sew terminus arendationis istius tricesime osoniensis ... iam prope instat.<br />
arenosus, -a, -um *harenosus<br />
Fluvius per Sogdianos labitur, qui irrigata diu regione in desertam tandem harenosamque terram delitescit:<br />
BONF. I,1,248.<br />
257
dc_145_10<br />
areo, -ere<br />
Massicus arentes ploravit vinitor uvas: IAN.PANN. Paneg. 3,3,255.<br />
argentarius, -ii m.<br />
Quem manumissus ab Auripollide argentario ... viginti minis emi: BART.PANN. Gryllus 113.<br />
argumentor, -ari verb. depon.<br />
Argumentantur nonnulli manifeste, quod in ... regno principis ... tantum scelus et facinus inhumanum<br />
horribileque sacrilegium sine ipsius conniventia non poterit subrepere et inolere. 1417 CD Hung. X/5 p.762.<br />
Zsigm.oklt. VI,889.<br />
argutus, -a, -um [9] comp.<br />
Spumeus argutis manabat nimbus habenis: IAN.PANN. Paneg. 3,2,73. Euterpe arguti docuit modulamina buxi:<br />
Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 213. 115. Qui argutiore profecto ingenio fuerat: BONF. II,8,304.<br />
arialis, -e (arealis?acialis)<br />
Licet … inter … Thomam … et praedictum Matthaeum … ratione unius domus arialis in nostri medio in theatro<br />
S[ancti] Georgii m[artyris] prope portam S[ancti] Ioannis habitae et exsistentis … coram nobis … lites et<br />
controversiae motae et exortae fuerint: 1504 Katona, Hist.crit. XVIII p.391. Cf. Ibid.: Quam quidem domum<br />
arialem serenissimus … Mathias rex … Petro archiepiscopo … contulerat. (D. … feria secunda proxima post<br />
dominicam Reminiscere 1504.<br />
aridus, -a, -um<br />
Si <strong>ad</strong> axem caeli curro / et <strong>ad</strong> centrum aridae recurro: c.1308 Planctus cleri 3,3-4 (p.75).<br />
arista, -ae f. [5]/3<br />
Qui dextra chyroteca ferrea munita tres culmos cum spicis et aristis colligatos in diversum protensos versusque<br />
cassidem elevatos corvo ... porrigere visitur: 1517 Áldásy, Címereslevelek II p.76. In cuius (sc. scuti) parte<br />
suprema sunt tres culmi cum spicis et aristis colligati in diversum protensi suo colore ornati: c.1504 Turul 1891<br />
p.64.<br />
arma, -orum n. <strong>ad</strong> A3:<br />
In quorum omnium ... testimonium ... praesentes fieri et nostri parvi secreti, in quo arma nostra paterna sculpta<br />
sunt, propter carentiam maioris abbatialis sigilii (sic ed.) fecimus appensione communiri: 1440 Zimmermann,<br />
Urkb. V p.57.<br />
armella, -ae f.<br />
Armella consortis Pauli bani (de) m.: 1330 Művtört. I p.373.<br />
armipar, -is m.<br />
Margaretha … consors … Pauli armiparis … tertiam partem quarundam duarum sessionum … legitime statutam<br />
extitisse declarando proposuit, … quod etc.: 1399 Mon.Budapest III/1 p.141.<br />
armus, -i m. [5]/2<br />
Auree corone effigies … medii leonis fuscum imaginem … ex se emittit, iubis per collum et omnem armum<br />
belle dispersis: 1520 Áldásy, Címereslevelek II p.85.<br />
arnesium, -ii n. [3]/2<br />
Umbones = pockler, loricas = panczer, arnesium = Brostplech, bombarde = Trubicza, Huffnicze, Halbe huwnicz:<br />
c.1495 HtK 1910 p.255. Cf. superius: Pectoralia = Brostplech.<br />
aromatarius, -ii m. [7]<br />
Ad apotecam circumspecti Georgii aromatarii. Cf. ibid. p.164: In apotecam circumspecti Georgii aromatarii<br />
Bude commorantis: 1516 Végh, Buda p.163. Quum in causa inter religiosos fratres ord. Praedicatorum in<br />
claustro B. Nicolai episcopi in civitate Budensi fundato degentes ut actores ab una ac circumspectos Ioannem<br />
Kochan et Petrum aromatarium, cives civitatis Budensis ... Veluti in caussam attractos ab alia partibus ...<br />
que<strong>ad</strong>am litterae ... fuissent exhibitae: 1519 Katona, Hist.crit. XIX p.171.<br />
arrideo, -ere<br />
Ibidem ... fortuna nobis, proh dolor, minime arridente grandia discrimina et pericula pro ... regnorum nostrorum<br />
258
dc_145_10<br />
defensione sust (sic ed., recte: sustinuimus): 1399 CD Croat. XVIII p.498.<br />
arrigo, -ere <strong>ad</strong> 1:<br />
Pro habenda veritate arrige aures tuas: 1507 VALENT.HADN. Calcul. p.35.<br />
arripio, -ere <strong>ad</strong> 2 c: cum '<strong>ad</strong>':<br />
Ad presentem exercitum cruce signatum arripuit (sc. Ambrosius iobagio): 1456 Neumann, Bereg p.88.<br />
ars, -tis f. [ 158]. subst. <strong>ad</strong> 1 b delta:<br />
Eximio atque praestanti viro, domino Ioachimo V<strong>ad</strong>iano, Musis atque Apollini sacrato poetae, liberalium artium<br />
et ... philosophice professori doctissimo, amico praecharo, Viennae in collegio Caesareo vitam viventi: 1514<br />
TAUR. Epist. 1 p.130. Intendimus ... unum germanum nostrum pro informacione studii arcium liberalium<br />
vestras <strong>ad</strong> dominaciones transmittere: 1465-1471 Neumann, Korlátköviek p.180.<br />
articulariter <strong>ad</strong>v. [5]<br />
Litteralibus ipsius Petri instrumentis articulariter et effective prospectis et intellectis: 1479 Fons 2005 p.405.<br />
articulatim <strong>ad</strong>v.<br />
Predictas libertates artis ipsorum articulatim superius expressas … acceptavimus: 1492 Mon.Iud. XII p.66.<br />
artificiatus, -a, -um arte factus – mesterséges.<br />
Deus … imperio … suae voluntatis omnes … res efficit, quo pacto artifex aliquis sua arte res producit<br />
artificiatas: NIC.MIR. Tract. p.17.<br />
artificiosus, -a, -um [1] *active: artis peritus – művészi:<br />
In inferiori siquidem parte celestina lunam semiplenam cornibus sidere aureo et rutilanti pictoris artificiosa<br />
manus <strong>ad</strong>amussim explicaret: 1517 Áldásy, Címereslevelek II p.76. Hec arma ... in capite presentium litterarum<br />
nostrarum pictoris artificiosa manu distinctius sunt expressata et figu[rata]: 1514 Turul 1902 p.91 = Mon.herald.<br />
III p.63. Prout in principio presencium literarum nostrarum pictoris artificiosa manu distinccius sunt expressa et<br />
depicta: 1514 Turul 1904 p.110 = Mon.herald. III p.67.<br />
artus, -a, -um (arctus)<br />
Ast exorbito nec proprio stimulo contenta aliis calcar <strong>ad</strong>do, quoties res etsi quandoque arcta curetur:<br />
BART.PANN. Vigil. 2.<br />
arvina, -ae f.<br />
Item L<strong>ad</strong>islao Frenckel VIII maldrata anone, cubulum pro XVIII d., summa pro I/up{C} XII d. pro una arvina<br />
sabbatho ante Adesto mihi: 1413 Archiv 1873 p.431.<br />
arx, -cis f. subst.<br />
Provinciales … summam … in arce Posoniensi tr<strong>ad</strong>ere et consignare debeant: 1515 Katona, Hist.crit. XVIII<br />
p.881. Asserens idem Stephanus, … quia si secus facerent, per collum <strong>ad</strong> ipsam arcem ducere velle: 1519<br />
Wenzel, Dóczyak p.80.<br />
as, assis m. [2]/1<br />
Progredere, lamia et larva nocturna Endimeonis heres ex asse: BART.PANN. Vigil. 33. Quingentis enim auri<br />
pondo ab Ungarie rege donatus est (sc. Casimirus), ut debita <strong>ad</strong> assem Ioanni stipendia persolveret: BONF.<br />
II,9,366.<br />
ascensus, -us m.<br />
Paulatim … didicit … / ascensu muros, fossas evincere saltu: IAN.PANN. Paneg. 3,1,126-127.<br />
ascio, -ire<br />
Illis ascitur, quos urbs vocat ista rogatos (sc. Franciscus). Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 241. 116.<br />
ascisco, -ere<br />
Quos ut fortissimos eosdemque fidissimos Romanus quilibet imperator et in cohortem praetoriam conscribere et<br />
<strong>ad</strong> custodiam corporis <strong>ad</strong>sciscere pro munimento ducebat: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.260. Supplicavi vestrae<br />
sanctitati … pro fideli meo, … archiepiscopo Strigoniensi, cancellario meo in coetum reverendissimorum patrum<br />
dominorum Sanctae Romanae Ecclesiae cardinalium asciscendo: 1525 Theiner, Mon.Slav. I p.589.<br />
259
asellus, -i m. [3]/1<br />
Cum rex celorum per hanc intraret portam, non regio cultu, sed humili asello ingrediens humilitatis exemplum<br />
suis cultoribus dereliquit: GABR.PECHWAR. Tract XIIIIr. Cum simul in diversorio quievissent, asellum, quo<br />
Germanus ferebatur, ille subtraxit: BONF. I,4,259 cf. etiam ibid. I,4,269 et 270. Rex celorum … non equo<br />
insidens purpurato, … sed humilis aselli tergo invectus intravit: BONF. I,8,185.<br />
asina, -ae f.<br />
Et iste antique sunt iuxta viam, per quam Dominus descendebat per asinam in die Palmarum:<br />
GABR.PECHWAR. Tract. XVr.<br />
asinus, -i m. subst.<br />
Non secus enim illos inter vitam meam vivo quam asinus inter apes consuevit: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
asparagus, -i m. [1]<br />
Priusquam asparagi coquantur, hic ero: BART.PANN. Gryllus 89.<br />
aspecto (vide asporto)<br />
Turci … quendam Benedictum … cum aliis multis capiendis in captum cum omnibus suis aspectaverunt usque<br />
<strong>ad</strong> fluvium Mwrwa: VALENT.HADN. Mir. 47 (p.96).<br />
aspectus, -us m. *Sensu astrologico:<br />
Iste sextilis aspectus induxit pluvias cum ventis validis per plures dies ante et post: 1506 TBM XVIII p.74.<br />
aspergo, -ere<br />
Prebe suillam probe saginatam, sed, quaeso, papaver <strong>ad</strong>spergito, nam et id <strong>ad</strong> somnum facit: BART.PANN.<br />
Vigil. 15.<br />
aspernor, -ari repudiare, abominari cum inf.:<br />
Qui (sc. Christus) ... per benedictam suam nativitatem non est aspernatus visitare mundum: VALENT.HADN.<br />
Prol. p.54.<br />
aspero, -are<br />
Idem Nicolaus ... cum Venetis antelatis, licet multis recentibusque iniuriis et damnis laesis et asperatis treugas<br />
quinquennii hinc inde pacifice durandas sui industria consilii stabilivit: 1439 Katona, Hist.crit. XII p.152. Truttas<br />
vivos eisdem asperare facias, tandem ceteros bonos pisces et diversos pisciculos eisdem <strong>ad</strong> manducandum dabis:<br />
1516 Erd.Muz. 1911 p.189.<br />
aspersio, -onis f.<br />
Unde per creberrimas sagittarum et lapidum emissiones velut imbrium densas aspersiones ipsum obruere<br />
satagentes ... vices reddidit saevientibus in eum: 1412 Katona, Hist.crit. XII p.147.<br />
aspersorium, -ii n.<br />
Franciscus ... episcopus ... ecclesiae Sancti Michaelis archangeli legavit ... omnia ... vasa argentea, illa videlicet,<br />
quibus episcopi missarum sollemnia peragendo utuntur, gutturnium cum pelvi, thuribulum, cruces aureas<br />
maiorem et minorem, cum pontificali calice, infula, agminario, aspersorio argenteo, ac duobus annulis aureis:<br />
1524 Bunyitay, Gyulafehérvár p.27.<br />
aspiratio, -onis f. [2]<br />
Ut acciones nostras aspiracio divina preveniat et opportunum <strong>ad</strong>iutorium Dei nos prosequatur:<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.64.<br />
aspiro, -are<br />
Formam eius (sc. Scientiae) indesinenter amavimus et in odorem unguentorum suorum semper aspiramus currere<br />
indefesse: 1414 Finke, Acta I p.366.<br />
asporto, -are (aspecto)<br />
Turci ... quendam Benedictum ... cum aliis multis capiendis in captum cum omnibus suis aspectaverunt usque <strong>ad</strong><br />
fluvium Mwrwa: VALENT.HADN. Mir. 47 (p.96).<br />
assassinus, -i m.<br />
dc_145_10<br />
260
dc_145_10<br />
Quae (sc. personae) … in mortem … eorum assasionos subordinare … praesumerent: 1524 Schmitth, Ep.Agr. II<br />
p.228.<br />
assecurator, -oris m.<br />
Assecurator (sc. fuit) Georgius capellanus de Adastewel: 1448 Dreska, Pannonh. III p.32.<br />
assecuritas, -atis f.<br />
Citra assecuritatem et salvum conductum principis nostri ... omnibus <strong>ad</strong>ire illic volentibus concessum de maioris<br />
partis consensu ... nos ... informare ne desinatis: 1518 Katona, Hist.crit. XIX p.80.<br />
assecuro, -are (<strong>ad</strong>securo)<br />
Quem quidem d[ominum] Wl<strong>ad</strong>islaum regem Poloniae ... in restitutione earumdem pecuniarum <strong>ad</strong>securare<br />
cupientes et ... in solutione ipsum reddere volentes certiorem sibi et eius successoribus ... terras ... obligavimus:<br />
1412 Katona, Hist.crit. XII p.127. = Wagner, Anal. p.214. Nihilominus tamen donacio propter nupcias seu<br />
contr<strong>ad</strong>os ambabus sponsabus utrimque <strong>ad</strong> vitam earum assignetur et assecuretur: 1515 Katona, Hist.crit. XVIII<br />
p.883.<br />
assentatio, -onis f.<br />
Tetricus igitur regali beneficentia victus et inconstantis ingenii compos, cum in Romani belli sermonem ex<br />
dedita industria incidisset nimiumque studeret assentatione placere, nutantem aliquamdiu regis animum<br />
confirmavit: BONF. I,4,4.<br />
assentator, -oris m. [2]/1<br />
Ne assentatoris officio fungi censerer: 1454 Ábel, Anal. p.215. Assentatoribus multum tribuet credetque (sc. rex<br />
<strong>ad</strong>olescens): BONF. IV,9,77. Quoniam virtute fortunaque regis effectum est, ut quam tenues sue opes, quas<br />
temerariis assentatorum vocibus impulsus plus nimio magnifaciebat (sc. Laurentius), agnoscat: BONF. V,5,32.<br />
Precocem in eo (sc. rege) gravitatem ac temperanciam ineffabilem cognovisses, nullo unquam assentatorum<br />
lenocinio pellici potuit et inquinari: Udis p.465. Tantam denique in assentatores futilemque peregrinancium<br />
multitudinem nummorum profusionem hucusque toleravit (sc. rex): Udis p.471.<br />
assentio, -ire<br />
Sin autem illi assentiri nullo modo volent, dicat orator etc.: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.51.<br />
assentor, -ari [2]/2<br />
Qui verisimiliore in assentando coniectura utuntur, Pipini classem … cessisse commentantur: BONF. I,9,324.<br />
Scriptores alii … Venetis assentantur: BONF. I,9,322. Rem aliter gestam plerique tr<strong>ad</strong>iderunt rebus Italis<br />
assentari potius, quam scribere vera conati: BONF. I,6,131. Hec Georgius quamvis ingrato haud parum animo<br />
acciperet, assentanti tamen populo, cuius auram affectarat, obstinatius <strong>ad</strong>versari et ista confutare non poterat:<br />
BONF. III,5,4. Hic, ut glorioso principi magis assentaretur, certam imminere victoriam pollicetur: BONF.<br />
III,8,62. Quisque hunc vulgo laudare, … item publice assentari: BONF. III,5,2. Qui aut pre livore Corvinum<br />
olim obtrectarant et filios infensos habebant aut assentando regie ire vindicteque deservire studebant: BONF.<br />
III,8,233.<br />
assero, -ere verb.<br />
Quandoquidem hoc uno monumento non modo Augustinum a mortalitate asseres, verum etiam nomen tuum<br />
nullo unquam tempore intermoriturum posteritati clarum reddes: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
assero, -ere (<strong>ad</strong>sero) <strong>ad</strong> A1: <strong>ad</strong>iungere – hozzácsatol<br />
Ut eum initio mihi peculiariter <strong>ad</strong>seruerim: 1518 Katona, Hist.crit. XIX p.134.<br />
assertivus, -a, -um [3]/2<br />
Nos ... visis et intellectis ipsarum partium propositionibus rursum replicaturis et assertivis allegationibus ...<br />
<strong>ad</strong> ... sententiam definitivam duximus procedendum: 1465 TT 1898 p.592.<br />
assideo, -ere<br />
Iudex pro tribunali asside: BART.PANN. Vigil. 31.<br />
assimilis, -e [1]<br />
Quin etiam lineamentis oculorum et levitate illi nimis fuit assimilis, quem semper vite habuit archetypum (sc. rex<br />
Mathias Alexandrum): BONF. IV,8,247. Sanctum, integrum et prepotentem principem assimilis puella <strong>ad</strong>decet:<br />
261
Udis p.478-479.<br />
dc_145_10<br />
assisius, -ii m.<br />
Prepositis, archydiaconis, canonicis, assisiis et presbiteris ipsam officiantibus ecclesiam … ignominiose tractis<br />
more barbarico iuxta equos: 1276 Veszpr.okl. I p.68.<br />
assolet, -ere [2]/2<br />
Oborte sunt inter utrosque, ut assolet, nubes, que ultro citroque prospectum inhiberent: BONF. III,7,186.<br />
assuesco, -ere<br />
Iam tum assuescebat simulatas ludere pugnas: IAN.PANN. Paneg. 3,1,122.<br />
assuetudo, -inis f.<br />
Ex ea … assuetudine, quam cum ipso … rege … fruebamur, tenacius quodammodo inhaesit, quum etc.: 1507<br />
Katona, Hist.crit. XVIII p.500.<br />
astantia, -ae f.<br />
Personali eorum astancia consensum prebuissent: 1440 Dreska, Pannonh. III p.17. Ad que omnia … partes<br />
predicte sese personalibus earum astanciis oneribus sub predeclaratis in se levatis sponte obligarunt: 1519 SzSzB<br />
Szle 2006 p.348.<br />
astrifer, -a, -um v. –i m. [3]<br />
Quos despicit astrifer Atlas: IAN.PANN. Paneg. 3,3,27. Uranie (sic ed.) astriferi motus patefecit Olympi: Ábel,<br />
Anal. IAN.PANN. Celebr. 218. 115. + LIMINA. QVI. ASTRIFERI. RESERAS. TE. CLAVDIS. OLYMPI.<br />
PANDE. MIHI. AETHEREAS. PETRE. BEATE. FORES: 1512 Entz, Gyulafehérvár p.166.<br />
astrologus, -i m. subst.<br />
Lactat silicernium illum vetulum senem, ex astrologorum nugulis pendentem totum: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
astronomia, -ae f. [4]/3<br />
Lodovicus … omnia litterarum studia avidissime novit ac imprimis astronomiam: BONF. II,10,472.<br />
astus, -us m.<br />
Quo Curios fratres superarit Horatius astu: IAN.PANN. Paneg. 3,1,81. Qui dum vix dum ab ephebis excesserit,<br />
et aetatis lubrico et vafra quorundam veteratorum calliditate ac astu circumventus clandestine <strong>ad</strong> eos prolapsus,<br />
quos fratres minores vocitant: 1515 Theiner, Mon.Slav. I p.560. Quidnam sanctitati vestrae est agendum cum hoc<br />
pene puero, animi simplicitate prolapso, astu insidiatorum seducto, dolo ac errore circumvento et vix integro<br />
bimestri in eodem ordine versato?: 1515 Theiner, Mon.Slav. I p.561. Quae (sc. personae) … ius canonicum astu<br />
et figmentis daemoniorum, non a Spiritu Divino inventum … asserere … praesumerent: 1524 Schmitth, Ep.Agr.<br />
II p.228. Post fugitivi servuli astum urbani urbaniorem ipsi contemplabimini: BART.PANN. Gryllus 12.<br />
asylum, -i n.<br />
An te ut unicum omnium studiosorum asilum et patronum opere grande quid sonante aut tenui quodam<br />
pusilloque salutarem: BART.PANN. Ded. 2.<br />
athanasia, -ae f. [1]<br />
Petro episcopo Lucerino … datum laudandi regis (sc. Mathie) est negotium. Is … sat ornatam et copiosam habuit<br />
orationem, … ostendit Mathiam regem … de Romana semper ecclesia optime meritum iure inter divos esse<br />
referendum. … Secundum eius athanasiam Corvinus cum universa optimatum turba remensus iter Budam rediit:<br />
BONF. IV,8,242-243. cf. autem locum alium allatum s. v. 'funestus': BONF. IV,8,242-243.<br />
atrium, -ii n.<br />
Licet illud Domini sepulchrum, in quo iacuit, atrium non habuerit: GABR.PECHWAR. p.Vr.<br />
attedo (vide accendo)<br />
Subditi <strong>ad</strong> fidelitatis studia exercenda provocantur attedenturque (sic ed., accenduntur? accedunt?) spe …<br />
consequende retributionis consimilis: 1290/1405 Reg.duc. p.153.<br />
attempero, -are<br />
Sed et novissime nos in multis, praecipue Perpignani in regno Arragonum in unione ecclesiae sanctae Dei<br />
262
dc_145_10<br />
deductis tractatibus et parliamentis per occultas suorum ambassiatorum practicas <strong>ad</strong> disturbandam<br />
co<strong>ad</strong>unationem ecclesiasticam perperam attemperatas (sic ed.) facta experientia docuit et palpatae veritatis<br />
evidentia instruxit: 1416 Katona, Hist.crit. XII p.251. Mendum forsan pro 'attemptatas'.<br />
attenuo, -are <strong>ad</strong> 1:<br />
Puer Emericus ... penitus nihil comedit <strong>ad</strong>eoque fuit attenuatus in omnibus membris, quod etc.:<br />
VALENT.HADN. Mir. 35 (p.92).<br />
attractio, -onis f.<br />
Vinculum unionis nostrae rumpere per latentis studii sui attractionem: 1446 Kovachich, Suppl. II p.51.<br />
attractivus, -a, -um<br />
Commendabilia ex dono gracie in humili mente sunt ista, scilicet ... secundo, quod est attractiva gracie:<br />
Serm.Quinqu. 3 (p.30).<br />
attractorium, -ii n. [4]/1 *attractoria<br />
Attractoria II. ... Baliste lignee parve utilitatis IIII. Attractorium <strong>ad</strong> easdem pertinens I.: 1491 HtK 1891 p.552.<br />
Cf. 1490 Dl 26048 fol.1r: Simplex attractoria: 1494 Dl 26076 fol. 3v.: Attractoria simplicia, que non habent<br />
corrigia, XIIII.<br />
auceps, -cupis m. [15]/5<br />
Fecit enim Deus in revocando peccatores, sicut faciunt aucupes, qui erraticos falcones tripliciter revocant: Bárczi<br />
OS p.97.<br />
auctoritative <strong>ad</strong>v.<br />
Apparebit tamen Christus dominus bonis non solum in forma humana, sed etiam divina, in qua cum Patre et<br />
Spiritu Sancto auctoritative iudicabit et iurisdictione ordinaria: Serm.dom. I p.61.<br />
auctorizo, -are [14] (autoriso)<br />
Presertim cum hec exemplacio seu transsumpcio non coram ordinario iudice sew ipso autorizante facta est: 1508<br />
M.Sion 1866 p.540.<br />
auctoro, -are<br />
Illi per assiduas caedes suorum civium numerum diminuebant, tu, si quos inter praeliandum ex tuis amiseris, eos<br />
omnes splendidissimo martyrio auctoratos caelesti civitati donabis: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.260.<br />
aucupatio, -onis f.<br />
Sibi et eius successoribus ... terras ... cum eorum omnibus appertinentiis, censibus, fructibus, redditibus,<br />
proventibus, iurisdictionibus temporalibus, possessionibus, agris, pratis, lignis, piscinis, lacubus, silvis,<br />
nemoribus, mellificiis, piscaturis, paludibus, aquis et aquarum decursibus, molendinis et emolumentis, quercetis,<br />
pinetis, virgultis, gaiis (ed. <strong>ad</strong>dit: plagis), miricis (ed. <strong>ad</strong>dit: locis incultis), aucupationibus, venationibus,<br />
exactionibus ordinariis, attinentiis et appendiis universis ... obligavimus: 1412 Katona, Hist.crit. XII p.128. =<br />
Wagner, Anal. p.214.<br />
aucupium, -ii n. [5]/2<br />
Quaeritur, aucupium dici an venatio debet: IAN.PANN. Epigr. 326,3. Cum <strong>ad</strong> Chor is venisset et in aucupio<br />
versaretur, emissus accipiter cornicem accepit: BONF. II,5,247.<br />
aucupor, -ari [5]<br />
Vereor, ne, si eius laudandi partes obiero, meas ipse potius laudes aucupari videar: HIERONYM.BALB. Opera I<br />
p.6. (Szatmári György pécsi pp.) In hoc tamen negotio eo impensius ei suffragari cupimus, quo dilucidius<br />
intuemur nihil ipsum hac in re privati commodi aucupari: Ibid. p. 8. (Szatmári György pécsi pp.)<br />
audacia, -ae f. subst.<br />
Ut eos partim scelerum suorum, partim etiam audacice, temeritatis atque ineptiarum pceniteat: 1516 TAUR.<br />
Epist. 2 p.174.<br />
audaculus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Nihilominus tamen eorum audacula facinora literatorie castigavi: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
263
dc_145_10<br />
audens, -entis [1]<br />
Quare audentiorem impii <strong>ad</strong> maximum quodque facinus animum concepere: BONF. III,2,368. In obeundis<br />
expeditionibus dubium, an cautior an audentior, quamvis nihil inconsulto <strong>ad</strong>oriretur horoscopo (sc. rex): BONF.<br />
IV,9,276. Ut nihil tale posthac in Turcum audentius molitum fuisse reputetur: BONF. IV,4,66.<br />
audenter [2]/1 <strong>ad</strong>v. (vide audens)<br />
Credimus, quod … hostis atrocissimi audacia compescetur et tam audenter confinia ista aggredere non audebit:<br />
1522 C. Tóth, Bátori p.57.<br />
auditio, -onis f. [7]/2<br />
Ad infrascripti iudicii impensionis audicionem: 1431 Neumann, Bereg p.75.<br />
auditorium, -ii n. [4]<br />
Acta … sunt haec … in stuba superiori auditorii eiusdem capituli: 1479 Zimmermann, Urkb. VII p.212.<br />
Cubicularii … referunt regem … neque in auditorio unquam subrisisse, fuisse tristi vultu: BONF. III,8,308.<br />
Regina … statis regem temporibus in auditorium prodire ac ius dicere monuit: BONF. IV,7,84.<br />
auditus, -us m.<br />
Per nervos enim procedentes ab anteriori parte perficit (sc. caput) visum, auditum, od oratum et gustum:<br />
Serm.Quinqu. 3 (p.31).<br />
augesco, -ere<br />
Oppidum, … quod alias per crebras et varias emulorum invasiones … fuerat devastatum, iam nunc rursus<br />
aliquantulum de novo cepisse augescere perhibetur: 1506 MTT XII p.136.<br />
augmentatio, -onis f.<br />
Quem (sc. conflictum) Dousa tunc woyuoda ex nostro mandato, ymo pro nostri regiminis augmentacione habuit<br />
in Debrecen: 1326/1365 MNy 1931 p.208. Quae <strong>ad</strong> ordinis reformationem, augmentationem et perpetuam<br />
durationem et permansionem fore dignoscentur et pertinere videbuntur: 1510 Katona, Hist.crit. XVIII p.611.<br />
augmentator, -oris m. [3] <strong>ad</strong> 2:<br />
Vestra debeat dominatio... scire... me vestri esse iuris... roboratorem et augmentatorem fidelissimum: 1469<br />
Zimmermann, Urkb. VI p.399. Quod cives … alioquin non sunt dissipatores neque raptores bonorum<br />
spiritualium, sed pocius protectores et augmentatores: 1487 Müller, Hospit. p.61.<br />
augur, -uris m. [2]/1<br />
Heremita quidam … <strong>ad</strong>ducitur, quem augurem prestantissimum et divine mentis esse conscium rumor erat:<br />
BONF. I,4,90. Me … vestrum regem, mortalium criminum censorem et domitorem gentium augures fore<br />
predicebant: BONF. I,3,73. Quando te tua pietas et religio augurem prestitit divine voluntatis exploratissimum:<br />
BONF. II,3,272.<br />
augurium, -ii n. [1]<br />
Quendam Zamolxin … ferunt … auguria, prodigia, somnia presagivisse: BONF. I,1,136. Captato exemplo<br />
augurio suos principes acciri iubet (sc. Attila rex): BONF. I,6,113. Quare, ubi prima Dei auguria visa sunt, ne<br />
locus numine plenus legitima religione careret, ibi divo Petro ediculam dicarunt (sc. duces): BONF. II,4,10. In<br />
fatis eorum (sc. Tartarorum esse) … mox ab alia gente victum iri et, qui evaserint, legem illam suscepturos,<br />
quam victores plane servarint insuper divinationibus, auguriis, veneficiis incantamentisque <strong>ad</strong>modum obnoxios:<br />
II,8,44. Uxoria … dicta animo volutabat et <strong>ad</strong>modum verebatur (sc. rex Carolus), ne certi hec augurii locum<br />
sortirentur: BONF. III,1,149. Si quis fortasse tale augurium <strong>ad</strong>miretur, si ex auspiciis aliorum coniecturam ducat<br />
etc.:: BONF. III,9,232.<br />
auguror, -ari [2]/2<br />
Ecce aliquantisper ante mortem eius cometes apparuit, quo regi fatum instare omnes augurabantur: BONF.<br />
II,10,508. Cum hec a sacerdotibus piis Geysa cognovisset, Adalbertum facile auguratur eum fore, quem somnia<br />
sua protendebant: BONF. II,1,23. Quem (sc. regem) optimum futurum omnes augurabantur: BONF. III,3,354.<br />
Ceso Carolo Itali … uxori ac liberis viri casum, quam (sic ed.) illa proficiscenti sepe augurabatur, ex ordine<br />
retulere: BONF. III,1,268. Quin etiam multa hinc mala augurari: BONF. III,4,283. Sed uter aut longiore vita aut<br />
maiore gloria functurus esset, Capistranus veluti divinitus afflatus optime auguratus est: BONF. III,8,181. Te<br />
autem terga versurum auguror et <strong>ad</strong> meliora te tempora servaturum: BONF. III,6,225.<br />
264
augustus, -a, -um <strong>ad</strong>i. comp.<br />
Non est … dubium, quin eodem tempore et eodem suo facto extimacionem etiam atque auctoritatem suam ac<br />
Sedis Apostolicae redditura sit (sc. Sanctitas vestra) apud has raciones et venerabiliorem et augustiorem (ed.<br />
Mendose: augustionem): 1525 Theiner, Mon.Slav. I p.588.<br />
aula, -ae f. subst.<br />
Me nihil novitatis manet, nisi quod aulas sequendo principum in Suidce nostri sententiam illam inciderim: 1514<br />
TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
aulaeum, -i n. subst.<br />
Item serenissimo principi et domino, domino ... regi ... legavit pelvim argenteam, .... aulaeum magnum unum,<br />
equos sex curriferos. Cf. ibid. p.31: Episcopo Vaciensi salinum unum, aulaea parva duo, gutturnium unum iussit<br />
reddi: 1524 Bunyitay, Gyulafehérvár p.30.<br />
aulicus, -i m. subst.<br />
Qui non longo ante tempore in reverendissimi domini mei aulicorum numerum <strong>ad</strong>scitus est: 1514 TAUR. Epist.<br />
1 p.128.<br />
aura, -ae f. <strong>ad</strong> A1b:<br />
Scolaribus pro pulsu contra auram den. XXV.: 1518 TT 1911 p.76.<br />
auratus, -a, -um [4] *aureatus <strong>ad</strong> 1:<br />
Item una reverenda purpurea et aureata: 1448 Dl 14134.<br />
aurea, -ae f.<br />
Comiti camerarum nostrarum auree et argentee ac tricesimatori … salutem!: 1379 CD Croat. XVI p.45.<br />
auricomus, -a, -um [1] arany üstökű.<br />
A dextro vero (sc. latere) stella auricoma suis r<strong>ad</strong>iis micat: 1517/XVIII Turul 1942 p.76. = Áldásy,<br />
Címereslevelek II p.80.<br />
auricula, -ae f. [4]/3<br />
Alii oculis, pars magna naso, auriculis labiisque aliqui multati sunt: BONF. III,3,203. Equus est preterea in<br />
e<strong>ad</strong>em parte alatus, … candido … colore depictus, iubis hincinde disparsis et auriculis ex industria erectis:<br />
1518/XIX Áldásy, Címereslevelek II p.82. Duo … cornua … cervi … exurgere videntur tenentia inter se<br />
bubonem … oculis candicantibus et auriculis erectis: 1519 Áldásy, Címereslevelek II p.84. Ex cuius (sc. montis)<br />
medio equus dimidius … ensem … cruore fluentem in ipso <strong>ad</strong>huc vulnere impressum ferox iubis auriculisque<br />
erectis, quod est in hoc animale praecipuum generositatis signum, detinet: 1524 Áldásy, Címereslevelek II p.91.<br />
auricusor, -is m. [4]/2<br />
Quomodo ... domina Osanna ... <strong>ad</strong> instantem requisitionem circumspecti viri Symonis auricusoris, concivis nostri<br />
coram ipsis personaliter constituta fuisset: 1469 Zimmermann, Urkb. VI p.411.<br />
auridator, -is m. [6]/1<br />
Dicit nobis ... Henthmannus ... in personis universorum auridatorum nostrorum de Suchfalua in terra Scepusiensi<br />
existentium, quod dicti auridatores nostri antiqua eorum libertate exigente nullius alterius iudicis et iustitiarii,<br />
nisi comitis terrestris 24 civitatum dictae terrae Scepusien iudicio et iudicatui astare fuissent consueti: 1365<br />
CD Hung. IX/3 p.501.<br />
auridatorius, -a, -um [1]<br />
Quod idem Hermannus, avus suus possessionarias suas portiones seu terras (vulgariter Goldaker) auridatorias<br />
licet eisdem iudici, iuratis et civibus vendidisset: 1371 CD Hung. IX/4 p.369.<br />
aurifer, -a, -um<br />
Quos Tagus auriferis ditat foecundus arenis: IAN.PANN. Paneg. 3,3,21.<br />
aurifex, -foco m. [9]/3<br />
Unus baculus pastoralis similiter impignoratus aput aurificem Strigonii: 1508 MKSz 1881 p.297.<br />
aurifex, -icis m.<br />
dc_145_10<br />
265
dc_145_10<br />
Item emimus coclearia tria a magistro Iohanne aurifice, constant den 70: 1523 Myskovszky, Bártfa II p.115.<br />
aurifodina, -ae f.<br />
Onera et quaelibet gravamina Urbani, universarum camerarum salium regalium et aurifodinarum regni<br />
Hungariae comitis … in se assumendo … confessi sunt: 1478 Wenzel, Dóczyak p.10.<br />
aurifrisiatus, -a, -um [1] (aurifrisatus)<br />
Item unum par cirothecarum pontificalium cum ymaginibus sanctorum regum … de argento … aurifrisatum:<br />
1433 Mon.episc.Zagr. VI p.398.<br />
auscultor, -ari<br />
Auscultabatur, si quis civis Atticus gnatum maiorem natu haberet, forte fortuitu me aut meum prognatum genere<br />
vitaque victitantem offendebat: BART.PANN. Gryllus 22.<br />
auspex, -icis m. [11]/1 *sacerdos, quo assistente matrimonium coniungitur – házasságszerző ill. eskető pap:<br />
Quonam pacto vera et fausta ea sponsalia esse possunt, ... ubi coniugalis nunquam faces, non auspex, non<br />
sacerdos, qui benediceret. Udis p.468. Rogamus itaque, ... quatenus nostris iobagionibus sales ... restituere<br />
velitis serviciorum nostrorum ob respectum, scientes nos erga vos in maioribus promereri quolibet temporis vita<br />
auspice in processu: 1450 Neumann, Korlátköviek p.173.<br />
auspicatus, -a, -um com. [6]<br />
Dum pro defensione et conservacione illius auspicatissime urbis nostre ... animo infracto acerrime decertatis:<br />
1502 Turul 1905 p.171 = Schwartner, Introduct. p.381. In hoc quoque officio proquestoratus, sicuti in aliis, quo<br />
hoc felicissimo atque auspicatissimo regiminis nostri inicio fungeris, facere non possumus, quin etc: 1518<br />
Katona, Hist.crit. XIX p.86.<br />
auspicor, -ari<br />
Quis enim eos quasi totius armis belli, industria, ingenio denique orbe universo exuberantissime praepollentes<br />
abs re ludos eiusmodi auspicatos fuisse dubitet?: BART.PANN. Vigil. ded.3.<br />
auster, -i m.<br />
Impletur velum felicibus austris: IAN.PANN. Paneg. 3,3,272.<br />
austerius, -a, -um [1] *austrius (austricus, austrius) *usu subst. m.: regio meridionalis – déli irány:<br />
Ioannes ... vita comite <strong>ad</strong> orientem et occidentem, <strong>ad</strong> austricum (sic ed., orig. [Df 283678 p.214: austrium) et<br />
septemtrionem ... ventillavit cornibus: 1476 Kovachich, Scriptores II p.2.<br />
autumo, -are<br />
Hem tibi, ut denuo hominem liberum pro servo autumes: BART.PANN. Gryllus 132.<br />
auxiliaris, -e [3]/2<br />
Herbipolensis … episcopi … auxiliares copie convenere: BONF. III,3,76. Accedit, quod eorum miles aut<br />
gregarius aut servus aut auxiliaris aut vi coactus et paganus est: BONF. III,5,232. Presto quoque ipse cum<br />
auxiliaribus copiis afforet (sc. imperator): BONF. III,6,101. Rex … Corvinum cum auxiliaribus Valachorum<br />
copiis et tribus Pannonum milibus premisit: BONF. III,6,198. Ut generum <strong>ad</strong> eiicendum (sic ed.) Pannonine<br />
regno Sigismundum copiis auxiliaribus et opibus <strong>ad</strong>iuvaret (sc. waivoda): BONF. III,2,296. Cum auxiliaribus<br />
copiis Sigismundi exercitum <strong>ad</strong>auxissent: BONF. III,3,21. Coactis auxiliaribus copiis urbs oppugnari cepta (sc.<br />
est): BONF. III,2,409. Ipse cum auxiliaribus copiis in Ungariam concessit: BONF. III,3,239. ut illi a Thracia<br />
cum auxiliaribus copiis occurrerent: BONF. III,6,143. Nullum inire certamen rex decreverat, nisi necessitas<br />
<strong>ad</strong>egisset, donec <strong>ad</strong> Hellespontum exercitum suum cum Latina classe et auxiliaribus Grecorum copiis<br />
coniunxisset: BONF. III,6,177. Cf. ibid. III,2,400 III,3,239 III,6,198 III,7,168 et persaepe. Cum … Turcorum<br />
imperator tantam belli molem viresque nostras et confoederatorum ac alias auxiliarias anim<strong>ad</strong>vertisset sese<br />
diutius sustinere ferreque non posse, egit per certa media apud nos … de nova pace conficienda. (Cf. inferius:<br />
Cum anim<strong>ad</strong>vertissemus caesarem … moliri Tartarorum foeda virtute fraterno Poloniae regno … ferale excidium<br />
subodorassemusque pro principum Christianorum benevolis oblationibus non aliunde suppeditari nobis<br />
auxiliares copias <strong>ad</strong> res tantas urgendas, quam a confoederatis duntaxat nostris, … cum Turco … foedus<br />
induciale … inivimus): 1503 Pray, Annales IV p.306. Pannoniorum rex ... auxiliaribus copiis, Illyrico<br />
Adriaticoque mari transvectis Hydruntum rursus hostibus fusis fugatisque in potestatem redegit: 1521 Katona,<br />
Hist.crit. XIX p.250. Ad omnes regni nostri proceres omnesque comitatus literas publice dedimus,... satisque<br />
eos... premonuimus, quam fraternis animis erga Germanos aliarumque nationum milites auxiliares esse debeant:<br />
266
1522 Acta Tom. VI p.57.<br />
dc_145_10<br />
auxiliarius, -a, -um [3]<br />
Quum … Turcorum imperator tantam belli molem viresque nostras et confoederatorum ac alias auxiliarias<br />
anim<strong>ad</strong>vertisset se se diutius sustinere ferreque non posse: 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.348. Non esset abs re<br />
posse (sc. imperatorem Tartarorum) cum suis copiis auxiliariis augere exercitum mtis vre: 1508<br />
Acta Tom. I p.26.<br />
auxiliator, -oris m.<br />
Nulli etiam partium faveatis, vestra fraternitas velit dare se in auxiliatorem: 1412 Finke, Acta I p.92.<br />
auxiliatrix, -cis f.<br />
Fato si farra secundo / auxiliatrices veherent promissa carinae: IAN.PANN. Paneg. 3,3,73-74.<br />
ava, -ae f. [13]<br />
Quod nos donationem factam ecclesie ... av ava sua, matre Misca et uxore Abram ... roborari faceremus: 1224<br />
Veszprém város II p.72.<br />
avare <strong>ad</strong>v.<br />
Qui iustitie faveat et nostris iuribus corruptis odio aut avare ne deroget: 1474 Veszpr.okl. I p.254.<br />
avarus, -a, -um [9]<br />
Gryphonis natura est ultra Hiperboreos montes egestum auri cumulum summa diligentia custodire, ne avare<br />
hominum manus furentur: 1517 Turul 1911 p.110.<br />
aversor, -ari [1]<br />
Palatinus prudenter inique cause turpitudinem aversatus se hominem morbo senioque languentem … copiis suis<br />
auxilio ei futurum esse negat: BONF. V,4,142.<br />
aves, -ium f. ?<br />
In has induciarum conditiones proximis his diebus cum eodem caesare bonis avibus devenimus: 1503 Katona,<br />
Hist.crit. XVIII p.350.<br />
aviarium, -ii n. [1]<br />
Ubi elaboratissima spectantur edificia, neque aviaria, piscine ceteraque vivaria desunt: BONF. IV,5,60. Inferius<br />
quoque hortos excoluit cavee avicularum et aviaria ferreis retibus obducta: BONF. IV,7,122. In aviariis quoque<br />
arbusta fructifereque arbores: BONF. IV,7,107.<br />
avicula, -ae f. [5]/3<br />
Item tres casule de velutu virgulate cum auro et cruce nigra cum aviculis strucii deauratis cum attinenciis suis:<br />
1442 Archiv 1873 p.355. Inferius quoque hortos excoluit cavee avicularum et aviaria ferreis retibus obducta:<br />
BONF. IV,7,122. In planicie autem scuti est manus complicans tres culmos triticeos maturos, suis aristis<br />
conspicuos, quibus insidere conspicitur cassita avicula, alis expansis: 1525/1527 Áldásy, Címereslevelek I p.33.<br />
avis, -is f. subst.<br />
In has unduciarum conditiones proximis his diebus cum eodem caesare bonis avibus devenimus: 1503 Pray,<br />
Annales p.307.<br />
avitus, -a, -um<br />
Nec populus dominum sensit mutasse priorem, / hoc uno excepto, quod laudes iste paternas / excessit, quantum<br />
genitor superarat avitas. IAN.PANN. Paneg. 3,1,264-266. Postquam igitur nos duo germani fratres, iisdem<br />
parentibus editi habenas imperiorum eorumdem regnorum moderamur, utpote nos Vl<strong>ad</strong>islaus Hungariae pariter<br />
et Bohemiae, ipse vero … Sigismundus Poloniae patrio et avito regnis praesumus et feliciter gubernamus: 1507<br />
Katona, Hist.crit. XVIII p.504.<br />
avius, -a, -um [2]/2 <strong>ad</strong> 1:<br />
Ioannes … ex oppido clandestina fuga exiit, dum per colles aviaque montium loca iter facit, in regis … insidias<br />
concidit: BONF. III,2,53. Per avia loca ferri: BONF. III,4,305. Pars maxima inter dumeta et avia loca preceps<br />
acta … ab instante facile victore ceditur: BONF. III,5,356. Subsequuntur per avia et inaccessa loca Christiani:<br />
BONF. III,6,17. Corvinus … per avia loca iter fecit: BONF. III,7,155.<br />
267
avoco, -are [3]/3<br />
Pia Syrie expeditio nos hinc avocat, in qua longe maiora nobis premia deferuntur: BONF. II,5,199. Cum …<br />
liberorum affectus pre ceteris in quoque homine dominetur et privatus amor ab aliena caritate et equitatis officio<br />
animum avocet, hinc dissensionum inter fratres promanavit origo: BONF. II,2,275. Eundem a tanto furore …<br />
avocare conatus sum: BONF. V,1,96. Sigismundus … domum regressus prorsus se a publicis negotiis omnibus<br />
avocavit: BONF. V,1,18. De sumendis armis animum avocet (sc. Maiestas vestra) ac via armorum nihil prorsus<br />
attentet: 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.343. Negotia ... inevitabilia ... nos a proposito priore animo avocarunt:<br />
1510 Epist. procer. I p.76.<br />
avolo, -are<br />
Et quae proposita est verae pietati merces: c<strong>ad</strong>uco isto fragilique corpore soluti mox <strong>ad</strong> aethereas beatorum sedes<br />
avolabitis: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.261.<br />
axis, -is f. subst.<br />
Si <strong>ad</strong> axem caeli curro / et <strong>ad</strong> centrum aridae recurro: c.1308 Planctus cleri 3,3-4 (p.75).<br />
babato, -are<br />
Pro babatando equi dedi d. XI.: 1525 Dl 26345 fol. 27.<br />
bacca, -ae f. [1] *bogyó<br />
Nimirum Salomonis regis nemo satis respicientiam <strong>ad</strong>mirari potest, hominem animo elatissimo … collocatum in<br />
regali fastigio … ultro deposuisse superbiam, … pro epulis regalibus baccas ac glandes … commutasse: BONF.<br />
II,4,180.<br />
bacchanalia (bachanalia)<br />
Conventuales … de ieiuniis primum, ac demum de bachanalibus, quod eis potius visum est, dimicantes et eius<br />
orgia optima fuisse instituta, non minimis laudibus efferebant: 1454 Ábel, Anal. p.218.<br />
bacchor, -ari [3]/2 verb. depon.<br />
Qualis erat (sc. Alecto), ... cum ... / ... sontibus Hydris / vesanam in silvis bacchari iussit Amatam. IAN.PANN.<br />
Paneg. 3,3,107-109. <strong>ad</strong> A: de rebus: Pestis interim dira per universum orbem et imprimis per Italiam late<br />
bacchatur: BONF. II,10,197.<br />
bacile, -is n.<br />
Item bacile magnum de argento similiter lego eidem, quod volo conservari pro lotione pedum fratrum de capitulo<br />
in die Cene Domini: 1348 Veszpr.okl. I p.131.<br />
bacularius, -ii m.<br />
Item dominus bacularius abet unum calicem et unum ornamentum cum attinenciis suis: 1442 Archiv 1873 p.354.<br />
baculus, -i m. bacculus gyertyatartó<br />
Item aput dominum Iohannem plebanum de Rakamaz habeo florenos duos, lego, ut duos bacculos, qui alio<br />
vocabulo dicuntur ceroferari (sic, recte: ceroferarii), disponere faciant et constituant ante altare maius in ecclesia<br />
Beate Virginis Marie fundate in Semyen: 1521 Solymosi, Két testamentum p.225.<br />
bailia, -ae f.<br />
Ecce tibi ... damus et concedimus facultatem, potestatem omnimodam et bayliam per presentes ... tractandi: 1414<br />
Finke, Acta I p.292.<br />
baiulo, -are [9]/4 <strong>ad</strong> a: portare, ferre - hord, visz, visel:<br />
Tibi ... hec arma seu nobilitatis insignia, videlicet scutum ... campi bicoloris, ... campus superior servat duas<br />
cocleas seu conchilia ex armis prefati ... cardinalis ... pecularibus feneratas, inter quas medius corvus anulum<br />
baiulans de nostris paternis armis, ... donavimus: 1478 Mon.herald III p.54.<br />
baiulus, -i m. <strong>ad</strong> 2:<br />
Denarios quinque ... praesentium per baiulum magistri civium nostri sub signeto transmissimus: 1469<br />
Zimmermann, Urkb. VI p.412.<br />
balaena, -ae f.<br />
dc_145_10<br />
268
dc_145_10<br />
Ast ipsam (sc. muusam) balaena subit, quae maxima toto / nabat in Ionio: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 115-<br />
116. 112.<br />
balasius, -ii m. [4]/2 *balassius<br />
Res infrascripte excepte sunt de domo thavernica regia Bude ... ex l<strong>ad</strong>ula parva ferrea sive calibea: unum iocale<br />
sive monile aureum continens unum lapidem ballassum pulchrum cum tribus magnis unionibus oblongis, ... unus<br />
balassius auro inclusus, quinque saphiri etc.: 1521 Fons 2005 p.441. Franciscus ... episcopus ... ecclesiae Sancti<br />
Michaelis archangeli legavit ... cruces aureas maiorem et minorem, cum pontificali calice, infula, agminario,<br />
aspersorio argenteo, ac duobus annulis aureis, uno quo zaphyrus, altero quo balassius (ed.: ?) includitur, cum<br />
cyrotheca ac casula de nigro veluto: 1524 Bunyitay, Gyulafehérvár p.27.<br />
balbus, -a, -um [1] eloquentia - ékesszólás:<br />
Balborum disertitas, mestorum solamen: VALENT.HADN. Invoc. 1,3 (p.24).<br />
ballistaris, -e [3]/2<br />
Balistaris Magister Ugrinus ... letifere sauciacionis ... vulnus pertulit sagitta balistari perterribile: 1330/1404 CD<br />
And. II p.465. Jakoblovics p.728.<br />
banderia, -ae f. subst.<br />
A qua corona veluti r<strong>ad</strong>ii solares seu virgulae, solis iubar splendide multiplicatum ex utraque parte ipsius galeae<br />
sursum deorsumque et supra galeam similes <strong>ad</strong> modum r<strong>ad</strong>iorum solarium cum ventilabris banderiae et pictura<br />
antiquorum armorum desuper r<strong>ad</strong>iis coruscare egredi et diffundi videntur: 1416 Katona, Hist.crit. XII p.246.<br />
barbaria, -ae f. [2]/2 <strong>ad</strong> 2:<br />
Ne a seva barbaria incursaretur, ... eorum (sc. accolarum) pedibus calcari petitur: BONF. I,1,116. Nulli terrarum<br />
regioni hominum robore, pecorum fecunditate, ubertate soli, metallorum copia cedens exuta prisca illa barbaria<br />
se nunc militaris discipline principatum obtinuisse gloriatur (sc. Ungaria): BONF. I,1,337. Eos igitur Deceneus<br />
barbaria optimis ac liberalibus disciplinis excoluit: BONF. I,2,85. Qui ... barbariam varia strage confecerat: I,3,5.<br />
Guilielmus ... cum ... principibus fedus init, ut ... Siciliam diu a Sarracenis occupatam a profana barbaria<br />
vendicent: BONF. II,2,401. Qui augustam sanctamque regionem a feda profana barbaria vendicarunt:<br />
BONF.II,5,204. In insolentissimam rex barbariam usque <strong>ad</strong>eo sevivit, ut paucos captivos fecerit: BONF.<br />
II,4,231. Mores omni exparte nobilissimi ab omnique barbarie feritate redempti: BONF. III,4,265.<br />
barbaricus, -a, -um<br />
Boznae vaivoda ... contra saevissimos Turcas et aliarum barbaricarum saevarum nationum gentes, crucis Christi<br />
persequutores et blasphematores ... in nostris servitiis fuisset constitutus: 1413 Katona, Hist.crit. XII p.155.<br />
Zsigm.oklt. IV,941. CD Hung. X/5, p.404. Ut omnis barbarici furoris inveterataeque audaciae maturitas in<br />
vestram aetatem in huncque rerum statum eruperit: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.260.<br />
barbaries, -ei f.<br />
Haec habui <strong>ad</strong> te, frater mi, paucis barbarie hac mea illota et quantumvis impolita scribere: BART.PANN. Epist.<br />
4,6.<br />
barberius, -ii m. [2]<br />
Valentinus barberius in Zombathel cb. 38.: c.1510 Szakály-Szűcs, Bortized p.79.<br />
bardo, -onis m.<br />
Petrus super Margaretham XXX gs. minus bardone. Cf. etiam interpretationem p.118, n.182 (ex 'Lombardus',<br />
pars 1/72 - 1/38 floreni aurei): 1396 AA Cassov. p.114.<br />
baro, -onis m.<br />
Quod non sit sanctitati per Ioannem Anthonium Pulleonem Baronem Burgii, nuncium et oratorem suum<br />
significatum: 1526 Theiner, Mon.Slav. I p.593.<br />
barona, -ae f.<br />
Item unam coquinam bonam de barona factam: 1480-1500 Dl 26235 fol. 1v.<br />
baronatus, -us m. [13] dignitas baronis, *nobilitas perpetua supremi gr<strong>ad</strong>us – bárói rang, főnemesség:<br />
Nomen et honorarium liberi baronatus officium cum omnibus praerogativis, ... quibus alii regnorum nostrorum<br />
barones gaudent, (sc. accepit): 1494 Áldásy, Címereslevelek II p.59.<br />
269
aronia, -ae f. [2]<br />
Si enim elapso anno huius institutionis aliquem baronum praenarratae societatis nutu divino ab hoc saeculo<br />
decedere contigerit, tunc unum alium ..., in baronem eligere et sibi de aliqua baronia providere teneamur: 1408<br />
CD Hung. X/4 p.692.<br />
barrus, -i m.<br />
Nulla videt … silva … / de barro cervum … nasci: IAN.PANN. Paneg. 3,1,98-99.<br />
basa, -ae m. [17]/3<br />
Si forte prefatus modernus cesar aut basse mentionem de treugis aut pace aliquam facerent: 1512 Acta Tom. II<br />
p.128.<br />
basilica, -ae f.<br />
Istam lego pro fabrica basilice Virginis Marie de antedicta Zewles: 1419 Zsigm.oklt. VII,949.<br />
bassa, -ae m.<br />
Hoc uoque dicere habebit orator, quod optime novit caesar Turcorum et omnes bassae non ignorant, qualiter etc.:<br />
1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.45. Quando … imperator Turcorum … bassam aliquem cum omni sua potentia<br />
et viribus suis contra nos … mitteret: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.505.<br />
bassus, -a, -um<br />
Per Alemanniam altam et bassam ... procedendo: 1436 SzSzB Szle 2006 p.330.<br />
bastia, -ae f. *bastha<br />
Item similiter dominus Mathias fecit fieri modo simili in circuitu ipsius civitatis quatuor basthas ex fundamento<br />
cum tecturis: 1480-1500 Dl 26235 fol. 1v. Cf. ibid. fol. 2v.: Item ipse … similiter supra circuitu eiusdem castelli<br />
fecit laborare unam bastam de sepibus, qua (sic) bastha est nunc pro coquina conservata. Ibid.: Item duo<br />
latorkerth in circuitu castelli ipsius cum una parwa bastha de sepibus facta. Ibid. fol. 4r.: Item supra unam<br />
bastham lapideam in circuitu muri ipsius castri existentem fecit laborare domum unam, locum scilicet prandii<br />
estivalis. Cf. Lex.Hung. p.54.<br />
Bathoreus, -a, -um<br />
Que iam prenotate domui familieque Bathoree iuncta copulataque existit … predia sua in domum familiamque<br />
Bathoream predictam modo antelato devolverentur: 1519 SzSzB Szle 2006 p.351.<br />
beate [3] <strong>ad</strong>v. <strong>ad</strong> 1 a:<br />
Veluti stella corruscans inter tuos prefulgens posterisque tuis a (sic ed., recte forsan: <strong>ad</strong>) bene beateque<br />
vivendum facem quandam eriperes: 1518/XIX Áldásy, Címereslevelek II p.83.<br />
belle [5]/2 <strong>ad</strong>v.<br />
Qui (sc. dies) ambos tam belle beat senes: BART.PANN. Gryllus 115. Presertim... rex Ludovicus post<br />
coronationem suam nuper divino munere factam... bellissime valet: 1508 Acta Tom. I p.25-26. Auree corone<br />
effigies … medii leonis fuscum imaginem … ex se emittit, iubis per collum et omnem armum belle dispersis:<br />
1520 Áldásy, Címereslevelek II p.85.<br />
bellipotens, -entis<br />
Talem bellipotens cognovit Sparta Lycurgum: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 248. 116.<br />
bellus, -a, -um<br />
Si usquam gentium vitales carpit auras, iuvenem bellum aestimo: BART.PANN. Gryllus 109.<br />
belua, -ae f.<br />
Sibi ipsi imputet, si est vilis et vilissima persona et belua: 1508 M.Sion 1866 p.539.<br />
benedicibilis, -e [1]<br />
Quandam domum suam ... in vicinitatibus Stephani mensatoris ... et heredum condam benedicibilis memorie<br />
Bartholomei similiter mensatoris ... sitam: 1483 Végh, Buda p.109.<br />
benefactor, -oris m.<br />
dc_145_10<br />
270
dc_145_10<br />
Hic obiit ... Gregorius episcopus ... benefactor multorum et promotor pauperum clericorum: 1350 Mon.civ.Zagr.<br />
I p.405.<br />
beneficentia, -ae f. (beneficiencia) [4]/2<br />
At illi reconciliatis ex beneficentia animis per Daciam ... Constantinopolim venere: BONF. II,5,32. Item<br />
succendebat animos profuse beneficentie liberalitatisque memoria: BONF. II,4,96. Quod Cumanos rex observarit<br />
et nimia beneficentia fuerit amplexus: BONF. II,8,144. Cf. etiam ibid. II,5,128 II,9,365,373 II,10,11,31,349.<br />
Cuius sententiam verborumque pondus cum nuper mecum paulo curiosius examinarem, subibat recordatio tuae<br />
illius immensae ac nullo tempore ex animo nostro labentis beneficentiae: 1513 Teleki-Kovásznay, IAN.PANN.<br />
Dedic. II 252. Pro subsiidio misso ago vestre sanctitati gracias, quantas maximas possum, reserviturus una cum<br />
omnibus subditis meis hanc vestre sanctitatis beneficienciam: 1526 Theiner, Mon.Slav. I p.594. = Artner,<br />
Védőbástya p.184.<br />
beneficus, a, um [12]<br />
Legati ... hunc vicinum beneficentissimum, clementissimum principem in Bohemos et Moravos fuisse repetunt:<br />
BONF. III,4,6. Cf. etiam comp.: Quanto religione, sapientia et etate maior, tanto beneficentior in me ac ceteros et<br />
Christiane reipublice commodior esse debes.<br />
benemereor, -eri [8]/3<br />
Que debetis obsequia prestare indulgentissimo supplicibus principi et presertim benemerentibus recte feliciterque<br />
obtemperare: BONF. I,3,150. Deo castitatem vovent (sc. Heinricus et Cunigunda), ... de diis et hominibus<br />
certatim, benemereri contendunt: BONF. II,1,159. Ne, quod apud deos benemerui gratiae, id, cum rediero,<br />
maledictis explodam: BART.PANN. Gryllus 17.<br />
benevolo, -velle<br />
Adest illic vocatus Lutterus noster, cui dominus Iesus benevelit: BART.PANN. Epist. 4,3.<br />
beo, -are<br />
Apollides, cum sic me beas, habeo gratiam: BART.PANN. Gryllus 114. Qui (sc. dies) ambos tam belle beat<br />
senes: BART.PANN. Gryllus 115. Beas me, cum pernam nominas: BART.PANN. Vigil. 17.<br />
bibitio, -onis f.<br />
Summa cubulorum facit cb. 3579. Ex his <strong>ad</strong> bibitionem misimus et defalcavimus cb. 100.: 1505 Szakály-Szűcs,<br />
Bortized p.64.<br />
bibliotheca, -ae f. *taberna, negotium, libraria, ubi libri venduntur – könyváruda, könyvesbolt:<br />
In domo Quatuor Sutorum wlgariter nuncupata, in apoteca videlicet seu biblioteca circumspecti Urbani Keym<br />
librarii Budensis: 1514 Végh, Buda p.161.<br />
bibulosus, -a, -um [1]<br />
Dicit ... testis cum dictis fratribus fuisse presentes in tabernis tales bibulosos homines, quales ipsi iidem predicti<br />
fratres fuissent: 1518 Erdélyi, Register p.114.<br />
bibulus, -a, -um [2]/2<br />
Illi / discurrunt, … pars una minantes / tollitur in scopulos, bibulis pars errat arenis: Ábel, Anal. IAN.PANN.<br />
Celebr. 45-47. 110. Quando ager est in bibula et frequenti gente vini feracissimus: BONF. IV,5,48.<br />
bicolor, -oris [1] n.<br />
Ipsum inter primos bicolor raptabat Iapyx / colla reluctantum nitido mucrone metentem. IAN.PANN. Paneg.<br />
3,2,135-136. Tibi ... scutum seu clipeum triangularem inperfectum directum campi bicoloris supra et in fundo<br />
lazurei et in medio viridis haut equali dimensione divisi ... donavimus: 1478 Mon.herald. III p.54. Supra scutum<br />
est galea argenteo colore insignis, e cuius vertice flos bicolor prominet: 1517 Mon.herald. III p.71. Corona<br />
florem compressit bicolorem: 1517 Turul 1911 p.110. it{In forma forsan} 'bicoloris, -e': Scutum videlicet<br />
bicolore, in infima parte celestini, in superiore rubri coloris: 1514 Áldásy, Címereslevelek I p.27.<br />
biduum, -i n. [7]<br />
Matrem fratremque ... secum biduo proficiscentes rex dimisit: BONF. III,4,152. Iter per obliquam vallem in<br />
Rhodopen biduo factum et ... decimo die <strong>ad</strong> Pontum deventum est: BONF. III,6,208. Ungari ... biduo a castrorum<br />
direptione se continuere: BONF. III,6,265.<br />
271
ifarius, -a, -um [2]<br />
Ultra Tanaim Asiatica Scythia sequitur. ... Hec bifariam dividetur, altera intra Imaum, extra Imaum montem<br />
altera collocata: BONF. I,1,204. Tartari ... cum omnes viros et mulieres in suam potestatem redegissent, in<br />
campum amplissimum deduxere, divisere bifariam, hinc rusticos, nobiles illinc: BONF. II,8,316.<br />
bifidus, a, -um [1]<br />
At Siscia ... in insula quasi sita est, dum bifido alveo Savum ingreditur, Colapis effecit: BONF. I,1,293.<br />
bifurcor, -ari <strong>ad</strong> a:<br />
Homo quidem (sc. fuit Christus) ... barbam habens copiosam et impuberem capillis concolorem, non longam, sed<br />
in medio bifurcatam: Bárczi, p. OG 41V 97.<br />
biformis, -e [2]<br />
In coitus late ruit omne biformis / armentum Protei: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 17-18. 109. Qui a Gelono<br />
Herculis filio e biformi muliere in Scythia nato ... duxere genus: BONF. IV,9,61.<br />
bifrons, -tis<br />
Nec tibi sit mirum bifrontis lumina Iani / non expectatis succubuisse dolis: IAN.PANN. Epigr. 406,3-4.<br />
bigamus, -i m. [9]/2<br />
Si vero <strong>ad</strong> sacros ordines promoveri intendit, inquiratur, si sit bigamus, symoniacus, irregularis, corpore viciatus<br />
etc.: GREG.GYÖNGY. Constit. p.110 (Rubr. LXII). (Gr. gr{
dc_145_10<br />
Quando (sc. S. Nicolaus) relevavit a defunctis defunctum in bivio: Serm.Quinqu. 3 (p.31)<br />
blancus, -a, -um<br />
Eidem ... cristam ... in forma avis, scilicet falconis aurei habentis distensas blancas alas ... duximus conferendam:<br />
1326 CD Hung. VIII/3 p.63.<br />
blandimentum, -i n. subst.<br />
Blandimenta fide, fraudes eluserit astu: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 295. 118.<br />
blandior, -iri<br />
Quam blanditur furcifer: BART.PANN. Gryllus 82.<br />
blasphemus, -i m.<br />
In hoc censentur esse tamquam heretici et blasphemi peccantes contra Spiritum Sanctum: 1505/1508 M.Sion<br />
1866 p.622.<br />
blatero, -are [3]/2<br />
Sed longe aliter, ac blateras, res ipsa se habet: BONF. II,3,282.<br />
Bohemice <strong>ad</strong>v.<br />
Cui a villa cognomen Hus inditum, quod Bohemice anserem significat: BONF. III,2,308.<br />
bokaschinum, -i n.<br />
Item una casula de kamukato viridi subducta cum albo bokaschino cum omnibus attinenciis suis: 1442 Archiv<br />
1873 p.355.<br />
bombacialis, -e<br />
Item de cirotecis corregiatis, videlicet de zamisch et bombacialibus semper tricesima pars ... debet solvi: 1436<br />
Mon.Budapest III/2 p.272.<br />
bombardarius, -ii m.<br />
Cui ... domui ... a meridionali domus canonicorum, ... ab aquilonari vero partibus ... domus circumspecti magistri<br />
Martini, bombardarii regie maiestatis contigue dicuntur vicinari. Cf. 1519 ibid. p.169: 1515 Végh, Buda p.162.<br />
bombardicum, -i n.<br />
Item emimus dominica ante Egidii viginti libras pulverum bombardici a Gregorio Kratkofszky fl. 4. den. 20:<br />
1523 Myskovszky, Városház p.26.<br />
bombardicus, -a, -um<br />
Item feria quarta in vigilia Assumptionis magistro pixidario [<strong>ad</strong>?] emendos pulveres bombardicos de Epperyes<br />
fl. 1: 1521 Msykovszky, Városház p.26.<br />
bonus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
His triturationibus nostris boni aequique consules oportet: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129. Cum tibi copias ostendet<br />
Aegidius meus, praesentium tabellarius, homo bonarum literarum et virtutum omnium alumnus studiosissimus,<br />
quem tibi ita commendo, ut maiore diligentia quidem commendare non possim: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
Magnifico ac spectatissimo domino Ioachimo V<strong>ad</strong>iano, inclyti Viennensis studii et rectori et lectori dignissimo,<br />
domino optimo: 1516 TAUR. Epist. 2 p.175.<br />
breve, -is n. subst.<br />
Noveritis nos quoddam breve apostolicum praefati s[anctis]s[imi] domini … summa cum reverentia recepisse:<br />
1499 Katona, Hist.crit. XVIII p.182.<br />
breve, -is n. [27] *usu generali: scriptura brevis – rövid írás:<br />
Scutum ... Fortunatam coronam (sic, recte: Fortunam coronatam) ... cum brevi in altera manu, cui scriptum sit<br />
'soli Deo', in altera vero sceptrum: c.1500/XVI Turul 1891 p.62.<br />
brevialis, -e Vagy breviale[m] vagy breviale, -is n.<br />
Quod condam frater Nicolaus ... quendam librum breviale ipsius ecclesie ... alienasset: 1450 MKSz 1890 p.52.<br />
273
dc_145_10<br />
brodium, -ii n. [3]<br />
Unde nec in brodio, nec in aqua mixta butyro (sc. baptizare aliquis potest): Bárczi, p.49. OD 15,C.<br />
brumalis, -e <strong>ad</strong>i.<br />
Congregat non parum pecuniae verum quod converrit mensis, brumalis dies decoquit: 1514 TAUR. Epist. 1<br />
p.128.<br />
brunus, -a, -um<br />
Campanator habet sub manibus suis ... duas dalmaticas albas subductas, una cum cindato bruno, altera cum<br />
cindato rubeo: 1442 Archiv 1873 p.354.<br />
bubo, -onis m. et f. <strong>ad</strong><br />
Dicimus enim pannosos pauperes homines, qui sibi de diversis parvis et abiectis consuunt vestes et sunt honusti<br />
pannis, sicut bubones plumis: Serm.Quinqu. 13 (p.47.) Ter flebile carmen / Tartareus sonuit bubo: IAN.PANN.<br />
Paneg. 3,3,176-177. Ex cuius (sc. scuti) parte inferiori … duo nobilissima cornua … cervi … exurgere videntur<br />
tenentia inter se noctuam sive bubonem, alitem ominosam: 1519 Áldásy, Címereslevelek II p.84.<br />
bucharius, -ii m.<br />
Super qua (sc. terra) populi curriferorum nostrorum et buchariorum resident: 1284 Reg.duc. p.142. 1291/1300<br />
Ibid. p.162: bochariorum. 1300 Ibid. p.175: bochariorum.<br />
bucina, -ae f. (buccina) [5]<br />
Nicolaus ... precepit etiam cum armis tympana buccinasque capi et aggressuros dudum hostes ingentis clamores<br />
in pugne congressu edere: BONF. III,3,177. In quo (sc. scuto) duae tubae corneae sive buccinae venaticae in<br />
altum eriguntur: 1514/? Iványi, Teleki p.208.<br />
bullio, -ire<br />
Stephanus ... varias vulnerum et cicatricum in utroque suo brachio susceperit laesiones rivos sanguinis in<br />
effusione bullienti exundantes: 1412 Katona, Hist.crit. XII p.147.<br />
burggravius, -ii m. *burgraphius<br />
Burgraphius Magdeburgensis ... in carcere diem obiit: BONF. III,3,57.<br />
Burgundia, -ae f.<br />
Volentes … contractibus et articulis tam inter ipsum d. Maximilianum imp[eratorem] ac serenissimum condam<br />
d. Wl<strong>ad</strong>islaum patrem nostrum carissimum, … quam inter nos ac serenissimos principes et dd. Carolum Rom.<br />
Imp. Regem catholicum et Ferdinandum archiducem Austriae, ducem Burgundiae etc. … initis et confectis<br />
satisfacere: 1522 Katona, Hist.crit. XIX p.352.<br />
bursicida, -ae m. [1]<br />
Blasium … iobagionem prioris de … Papoch … furem et hospitem furum ac bursicidam, … Mychaelem …<br />
iobagionem … delatorem falsarum clavium et furem ... retulerunt … iidem: 1409 Zsigm.oklt. II,219.<br />
bustum, -i n. [4]/4 <strong>ad</strong> 2:<br />
Bernardio Monelio … Paul(us) Moneli(us) … oculis haud siccis bustu(m) miserabile posuit: 1496 HtK 1927<br />
p.297.<br />
buxus, -i f.<br />
Euterpe arguti docuit modulamina buxi: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 211. 115.<br />
byzantius, -i m. [7]/3<br />
Cum idem ... quandam vineam suam ... Sol comiti ... pro XXXta quinque Bisanciis vendidisset (cf. inferius:<br />
Bysancii, Bysancios): 1237 Veszprém város II p.98.<br />
cacchinnus, -i m. (cachinus)<br />
Monachorum iurgia … audientes cachino paene dissolvebamur: 1454 Ábel, Anal. p.219.<br />
cachinno, -are [1]<br />
Quia non consolatur Christi infancia garrulos nec lacrime cacchinantes, secundum Bernardum. (Cf. P L 1183,<br />
130B): Serm.Quinqu. 10 (p.42). Testis ... dicit se vidisse fratres Augustinenses in dicto monasterio et in cellis<br />
274
dc_145_10<br />
eiusdem monasterii cum suspectis mulieribus et audivit eos cachinnantes: 1518 Erdélyi, Register p.158.<br />
cachinnus, -i m. [3]<br />
Levis culpa est, ... si quis dissolute ridens cachinnis vel ludis ... alios <strong>ad</strong> ridendum incitaverit: GREG.GYÖNGY.<br />
Constit. p.138 .<br />
c<strong>ad</strong>ucifer, -a, -um<br />
Dicitur et gelidos animasse C<strong>ad</strong>ucifer artus / et recidiva bonus vulnera Phillyrides: 1520 Anal.nova p.102.<br />
caecitas, -atis f.<br />
Relicta … oculorum cecitatem … incurrens votum emisit. Cf. Ibid. 30 (p.90): Quaedam matrona … cecitatem<br />
oculorum annis continuis … passa (sc. est).: VALENT.HADN. Mir. 23 (p.88). Occupacionem regni nostri<br />
promittunt (sc. rumores de hoste), facit hoc cecitas nostracium: BART.PANN. Epist. 4,1.<br />
caecus, -a, -um superl. vak sötét<br />
Latebras quasque cecissimas investigant sagacissime, disquirunt saltus (sc. Tartari): BONF. II,8,349.<br />
caecutio, -ere<br />
Ne infidelium more sine superioris auctoritate caecutirent: 1516 Katona, Hist.crit. XIX p.31.<br />
caelator, -oris m.<br />
Cum … circumspecti Martinus, … Iohannes … arcufices, Iacobus, Mathias … sellatores, Gregorius, Iohannes et<br />
Martinus eruginatores (sic ed.), Gallus, Mathias … corrigiatores, Damianus, Benedictus … clipeatores,<br />
Valentinus et Georgius celatores … sedulis supplicarunt vocibus, quatenus etc.: 1484 Zimmermann, Urkb. VII<br />
p.374.<br />
caelatura, -ae f. [4]/2<br />
Opus est apud nos musicum sive organicum in ede de novo exstructum quantum <strong>ad</strong> celature pulchritudinem a me<br />
ante ac (sic) non visum neque quantum <strong>ad</strong> sonoritatem ... a me auditum: 1499 Ábel, Dunai tudós p.121. Licet<br />
sigillum capituli Strigoniensis, ut patet ex celatura, sit capituli Strigoniensis: 1508 M.Sion 1866 p.540.<br />
caelebs, -is [8]/7 <strong>ad</strong> 2:<br />
Devotionem vestram laudabilem et affectum celibem, quem <strong>ad</strong> nostrum ordinem geritis specialem, ... gratanter<br />
acceptantes ... vos unacum ... coniuge vestra ... in confraternitatem nostri ordinis ... Recepimus: 1421<br />
Mon.Budapest III/2 p.58. Prout nos propria comperimus experientia devotionem tuam laudabilem et affectum<br />
celibe (sic, recte orig. Df 246306: celibem) gratuiter acceptantes ... acceptabilem fore: 1458 Zimmermann, Urkb.<br />
VI p.32-33.<br />
caelestinus, -a, -um [8]/2<br />
In inferiori siquidem parte celestina lunam semiplenam cornibus sidere aureo et rutilanti pictoris artificiosa<br />
manus <strong>ad</strong>amussim explicaret: 1517 Áldásy, Címereslevelek II p.76. Scutum triangulare, celestino colore per<br />
totum extenso, in quo cervi effigies ... cernitur. 1517 Mon.herald. III p.71.<br />
caelibatus, -us m. [3]/2<br />
Que lex hoc repudium interdixerit? Que aliam uxorem inhibuerit? Que denique regi <strong>ad</strong> gencium salutem edito<br />
perpetuum celibatum indixerit?: Udis p.460. Immo castissimum et sempiternum sibi celibatum indiceret (sc.<br />
rex), nisi assiduis populorum precibus victus de salutari herede publicaque salute racionem habere cogeretur:<br />
Udis p.465. Inita post illius (sc. Mariae reginae) mortem intemperantia et precipue feminarum, quibus pre<br />
licentia celibatus se fecerat obnoxium (sc. rex), in contemptum hunc <strong>ad</strong>duxerat: BONF. III,2,181.<br />
caelicus, -a, -um (coelitus)<br />
Hic tumulatus miles Ioannes vocatus, frater gubernatoris sit iunctus coelitis choris, anno Dni<br />
MCCCCXXXVV. de Huni<strong>ad</strong> etc. Hic tumulatus Iohannes miles iunior de Huni<strong>ad</strong> vocats, frater eius an<br />
di sit iunctus celitis choris: 1440 Entz, Gyulafehérvár p.168. Habitat in celis / martir iste fidelis, / celica fit<br />
nardus / fidei ortis leopardus: XIVex. Off.Ger. p.21.<br />
caementum, -i n.<br />
Iterum in auro per magistrum Simonem ex cimento extracti et ibidem depositi ducati: 1521 Entz, Gyulafehérvár<br />
p.186.<br />
275
caenosus, -a, -um<br />
In sylvam pervenere ... opacam, ... item inviam et stagnantibus sepe aquis torrentiumque defluxibus cenosam et<br />
inequalem ac <strong>ad</strong> faciendum iter perquam difficilem: BONF. III,6,50.<br />
caenum, -i n.<br />
Quid ego misera hic cerno, homone an belua est, nam coeno illitum squallidum truncum arbitror torpescentem:<br />
BART.PANN. Vigil. 3. Belua, non urceum, sed: sus, surge, inquam, a coeno!: BART.PANN. Vigil. 14.<br />
caeremonia, -ae f. [6]/6<br />
Cum in nefandas ceremonias recidissent (sc. Taboritae): BONF. III,3,280. Qui sacro habitu et sollemni<br />
cerimonia incedentes penates et deos patrios, item aurea ... divum simulacra preferebant: BONF. III,6,68. Presul<br />
... perniciosam populi mentes heresim obrepsisse significat, sacras cerimonias et mystica cuncta incestari:<br />
BONF. III,2,335.<br />
caerula, -orum n. (cerula)<br />
Neptunus volucri stringit dum cerula (sic ed.) curru. Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 52. 110.<br />
caesareus, -a, -um <strong>ad</strong>i. cesareus vér = leszármazott<br />
Si regni Hungarie hereditas … in sanguinem cesaream devolvetur: 1491 Katona, Hist.crit. XVII p.208. Orator<br />
regius … dicere debebit regiam maiestatem … suos … omnes finitimos officiales et finium custodes prohibuisse<br />
ab omni prorsus hostilitate de sub dominio regio dominiis caesareis inferenda: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII<br />
p.39. Eximio atque praestanti viro, domino Ioachimo V<strong>ad</strong>iano, Musis atque Apollini sacrato poetae, liberalium<br />
artium et ... philosophice professori doctissimo, amico praecharo, Viennae in collegio Caesareo vitam viventi:<br />
1514 TAUR. Epist. 1 p.130.<br />
caesarianus, -a, -um [2]/1<br />
Ubi erumpentibus ex urbe cesarianis iam comminus pugnari ceptum est: BONF. III,7,246. Cum se cesariani intra<br />
menia recepissent: BONF. III,7,248.<br />
caesor, -oris m. subst.<br />
Qualiter comlium nostrorum Transsilvanensium ipsorumque officiales singulis<br />
annis per cesores lignorum robora et ligna in silvis ipsorum ua recompensa succidi<br />
facerent …: 1498 TT 1907 p.442.<br />
caestus, -us m.<br />
Nec plus Tyndaridae clarissima sidera fratres, / hic agilis frenis, cestibus (sic ed.) ille potens: Ábel, Anal.<br />
IAN.PANN. Eleg. 19,21-22. (p.95).<br />
calamitose [1] <strong>ad</strong>v.<br />
Utinam id verius quam calamitosius asserere liceret: BONF. I,6,133.<br />
calamitosus, -a, -um<br />
Qui Salomonis restitutionem sanctissimique regis abdicationem sibi calamitosissimam fore rati nullam regni<br />
partitionem fieri passi sunt: BONF. II,4,121. Calamitosissimo bello: BONF. II,5,80.<br />
Heu, infaustam et calamitosam Christianorum sortem!: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.249.<br />
calathus, -i m.<br />
Quod ... praefatus quondam Anthonius aurifaber ... sexaginta florenos auri de caletha et l<strong>ad</strong>ula sua excipisset (sic<br />
ed.) et ... iudici ... tr<strong>ad</strong>idisset: 1465 Zimmermann, Urkb. VI p.211.<br />
calcaripar,-is m. [2]/1<br />
Quandam domum suam ... in vicinitate domorum Pauli calcariparis ab una ac pauperum mendicum (ed.: !) ab<br />
altera partibus ... habitam: 1494 Végh, Buda p.127. Valentinus calcaripar prope Sido kapw cb. 55: c.1510<br />
Szakály-Szűcs, Bortized 76.<br />
calcatura, -ae f.<br />
Simulcum quibusdam terris arabilibus in tribus calcaturis dicte possessionis Iako existentibus: 1439 C. Tóth,<br />
Szabolcs p.123.<br />
calceo, -are (calcio)<br />
dc_145_10<br />
276
dc_145_10<br />
Et nullus de eis audet calceare pedes suos, donec interficiat hominem: c.1238 CD Hung. IV/1 p.234. Praecedunt<br />
eos (sc. Tartaros) quaedam gentes, quae Mordani dicuntur, quae idifferenter interficiunt homines, quos invenire<br />
possunt, et nullus audet calciare pedes suos, donec interfecit aliquem hominem: c.1240/XIII LtK 1934 p.225.<br />
calchographus, -i m. subst.<br />
Nam templi praesuli, domino Ioanni Turzo, Vratislaviensi episcopo, cordi est, omnes illius epistolas ...<br />
chalcographorum prelo tr<strong>ad</strong>itum iri velle: 1516 TAUR. Epist. 2 .174.<br />
calco, -are<br />
Ubi iam certo calcavit gramina passu: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 205. 115.<br />
calculatio, -onis f. [16]/3<br />
His itaque breviter visis accedendum est <strong>ad</strong> veram calculationem computi: VALENT.HADN. Calcul. p.37.<br />
calculo, -are<br />
Denique divisiones proventuum eorundem maxime pecuniarum non foris in domo sua, ... sed in loco capitulari ...<br />
calculabit: 1526 Reg.Strig. p.167.<br />
calculus, -i m.<br />
Hic solus dies candido non calculo, sed marmore signandus: BART.PANN. Gryllus 115.<br />
calculus, -i m. [21] A 2 de concrementis in corporibus animantium nascentibus: lapillus vesicae v. renium -<br />
hólyag- v. vesekő. Intellexi … do vestram triplici morbo trifarioque egritudinis genere multum<br />
vexari, podagra videlicet, calculo ac imisa (sic ed., Dl 25658: invisa) beatitudine, que dicitur paupertas, quales<br />
… solent difficiliter curari: 1522 C. Tóth, Bátori p.114.<br />
caldarius, -a, -um [1]<br />
Kalendarius Testator dedit ... ecclesie Sancti Martini unum pulsatorem ... et stubam suam dedit <strong>ad</strong> domum<br />
Kalendariam: 1199 CD patr. V p.2. Caldarie passim frigidarieque celle (sc. sunt): BONF. IV,7,95.<br />
caldeator, -oris m.<br />
Quod ... vinearum unam ... Petrus, videlicet in territorio Lernenpuhel, in vicinitate suimet et Martini Armeni<br />
caldeatoris sitam, aliam vero ... domina Barbara ... possidere debeant: 1422 Mon.Budapest III/2 p.69.<br />
calebs, -is f.<br />
Quatenus praedictam calibem ... latori praesentium velitis restituere: 1456 Zimmermann, Urkb. V p.532.<br />
calefactor, -oris m.<br />
Calefactori fornacis dedi den. III.: 1526 Dl 26351 fol. 4.<br />
calesco, -ere [2]/1<br />
Mox tuorum pectora igne caluere: VALENT.HADN. Invoc. 4,3 (p.24).<br />
calidus, -a, -um (qualidus)<br />
Frater Bartholomeus prior et conventus cruciferorum ecclesie Sancte Trinitatis de Qualidis Aquis (sc. dat pro<br />
memoria): 1335 Dl 2931.<br />
caliga, -ae f.<br />
In huiusmodi etiam processione magistri decentibus vestimentis sint ornati caligas deferendo sub pena duarum<br />
pintarum vini, qui vero serto caruerit, solvet unam pintham (sic) vini: 1492 Mon.Iud. XII p.66.<br />
calleo, -ere<br />
Despotes, ... qui Turcorum artes non sine magna iactura calluerat, suspicione corripitur: BONF. III,6,113. Ista<br />
tamen omnia rectius mtas vra, que propinquior est et illorum mores et naturam callet, quam nos, qui<br />
procul absumus, considerabit: 1518 Acta Tom. I p.26. Qui eorum omne et ingenium callemus et mores: 1521<br />
Katona, Hist.crit. XIX p.252.<br />
calleo, -ere, -ui<br />
Historias vero callet doctissimus omnes: IAN.PANN. Paneg. 3,1,76.<br />
277
callide <strong>ad</strong>v.<br />
Vos huc paulisper secedite, callide tamen: BART.PANN. Gryllus 123.<br />
callide [5]/4 comp.<br />
Callidius rem hostis egerat: BONF. III,5,41.<br />
dc_145_10<br />
callidus, -a, -um [13]<br />
Cum plenum milite ventrem (sc. equi Troiani) / callida periuri reserasset dextra Sinonis. IAN.PANN. Paneg.<br />
3,3,198-199. Dissimulato sepe habitu veluti callidissimus explorator vicos et oppida lustravit (sc. Ludovicus rex):<br />
BONF. II,10,474. Servus is frugi non est, qui quasi e promptuario fallacias callidas ... prompte promere nequit:<br />
BART.PANN. Gryllus 136.<br />
callis, -is m. et f. subst.<br />
Sic etiam felix tamen est, si Stoica veri / callem secta tenet: IAN.PANN. Paneg. 3,1,110-111. Nec tibi inexpertos<br />
mendax edissero calles: IAN.PANN. Paneg. 3,3,148.<br />
calo, -onis m.<br />
Hominibus christianis et sacerdotibus non pro calonibus dumtaxat et lixis, sed pro iumentis etiam utuntur (sc.<br />
Turci:): 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.248.<br />
caltha, -ae f.<br />
Cum … virgo / cernit … / hinc inter calthas pictum fulgere papaver: IAN.PANN. Paneg. 3,1,24-26.<br />
camaria, -ae f.<br />
Quatenus ... de huiusmodi salibus in quibuscunque camariis nstris regalibus ... fratribus heremitis per comites<br />
camararum eorundem salium nostrorum assignandis ... nullum tributum ... exigere ... presumatis: 1421<br />
Mon.Budapest III/2 p.60.<br />
cambialis, -e <strong>ad</strong>i.<br />
Tandem dicti ... Petrus et Blasius ipsorum porciones ... anotato fratri ipsorum sub forma cambiali seu precii<br />
infrascripti consensisse fassi sunt: 1399 CD Croat. XVIII p.490. Melius tamen consulemur salviusque, ut credo,<br />
ac tucius esset, si, ut pluries iam vobis scripsi, per litteras cambiales alicuius Italici mihi pecunie responderent in<br />
hunc modum, quod, si possetis Bude vel alibi unum mercatorem invenire, cui vel aput quem illas pecunias, quas<br />
mihi mittere velletis, reponeretis coram bono testimonio, ipse vero scriberet huc Venecias vel quamcumque<br />
aliam civitatem mihi propinquam aut Florenciam cuidam suo consocio, qui mihi hic illas pecunias visis litteris<br />
sui consocii restitueret sine aliquo periculo: 1448 TSz 1929 p.130.<br />
cambialiter <strong>ad</strong>v.<br />
Ut ipse porciones ipsorum uni ex ipsis cambialiter vel in precio iuxta estimacionem proborum hominum<br />
cederentur: 1399 CD Croat. XVIII p.490.<br />
cameralis, -e<br />
Quomodo ... Stephanus ... cum fratribus ... suis ... universas hereditates ... pretextu quorundam debitorum,<br />
videlicet duorum millium septingentorum et sedecim florenorum cameralium ... occupassent: 1429<br />
Mon.Budapest III/2 p.136.<br />
camerarius, -ii m. <strong>ad</strong> 3: servus domesticus – háziszolga, cseléd, komornyik Insuper dedit homines, qui serviant<br />
abbati, qualiter preceperit, quorum hec sunt nomina:<br />
Craaczen, ... Nen, Cun<strong>ad</strong>, Werenc, Patican cocus, Hina camerarius, Brathei cum fratribus etc.: 1141-1146 MKSz<br />
1892 p.15.<br />
camisia, -ae f. (camisium)<br />
Quosque ipse magister Emericus camisio se induit: 1508 M.Sion 1866 p.457.<br />
camisia, -ae f. (camista)<br />
Item Gerusch virgo super Hannus filium Peyster V ort. et II camistas (sic ed.): 1394 Acta Cassov. p.58.<br />
campana, -ae f. subst.<br />
Ut illis ecclesiae necessitates disponantur et campana ibidem reformetur: 1524 Bunyitay, Gyulafehérvár p.29.<br />
278
dc_145_10<br />
campanile, -is n. [26] subst. *csengettyű (liturgikus)<br />
Item laboratoribus feria sexta post Laurentii pro campanili fl. 1.: 1485 Myskovszky, Bártfa p.143. Item<br />
breviarium unum in Sclavonico scriptum. Item unum viaticum. Item unum campanile. Item due ampule<br />
plumbee. Item parva scatula cum reliquiis sanctorum: 1480-1500 Dl 26235 fol.3r.<br />
campanista, -ae m.<br />
Corrardus campanista noster ... exhibuit nobis quasdam litteras: 1357 Szepes megyei Tört. Társ. Évk. 1909 p.68.<br />
campanula, -ae f. (campanulla)<br />
Item, quatuor campanule, quarum due sunt appense et due habentur in sacristia: 1421-1425 Mon.episc.Zagr. VI<br />
p.97.<br />
campestralis, -e<br />
Castrum Makowicza cum suis pertinentiis ... sessione deserta aaedificia habente una, sessionibus campestralibus<br />
40, terris arabilibus <strong>ad</strong> unum aratrum regale: 1492 Wenzel, Mezőgazdaság p.261.<br />
camucatum, -i n. (kamukatum)<br />
Item una casula de kamukato viridi subducta cum albo bokaschino cum omnibus attinenciis suis: 1442 Archiv<br />
1873 p.355.<br />
canali (?) Non plene liquet. subst?<br />
Compositio super decimis frugum et bl<strong>ad</strong>orum, canali caulium (sic ed.), lini et aliorum excrescentium … et<br />
aliarum … rerum decimalium … intervenisset: 1423 Zsigm.oklt. X,74.<br />
cancellariatus, -us m.<br />
Regina ... officium summi cancellariatus unacum sigillo suo a vobis abstulisset: 1438 Veszpr.okl. I p.202. Et quia<br />
praefatus d. Thomas episcopus cancellariatus nostri fungitur officio, <strong>ad</strong> tollendam igitur omnem suspicionem,<br />
quae in hac parte de praeinserta donatione nostra oriri posset, propria manu nostra nos subscripsimus: 1496<br />
Katona, Hist.crit. XVIII p.56.<br />
cancello, -are *ráccsal ellát<br />
Supra scutum vero galea et aurea, corona regia redimita, ea, quae faciei obiicitur, parte cancellata: 1457<br />
Kaprinai, Dipl. I p.218.<br />
cancellus, -i m.<br />
Que quidem dies octava festi Beati Georgii ex processu seu linea verborum in cancello et glosa correctorio<br />
elicitur evidenter: 1422 Zsigm.oklt. IX,496.<br />
candelabrum, -i n. subst.<br />
Omnia solus habes: matulam veteremque cloacam, Candelabra, faces, omnia solus habes: 1514 TAUR. Epist. 1<br />
p.130.<br />
candico, -are [1]<br />
Arma seu nobilitatis insignia, videlicet scutum triangulare duobus infectum coloribus, superne videlicet rubro,<br />
infra directam scuti diametrum ... residua pars scuti argentea tota candicat, ... eidem ... dedimus: 1517 Turul 1911<br />
p.110. Duo … cornua … cervi … exurgere videntur tenentia inter se bubonem … oculis candicantibus et<br />
auriculis erectis: 1519 Áldásy, Címereslvelek II p.84.<br />
candidatio, -onis f.<br />
Libanus interpretatur candidacio. Habuit autem sancta virgo primo candorem purissime cogitacionis in mente.<br />
Serm.Quinqu. 5 (p.34.)<br />
candidus, -a, -um [18] superl.<br />
Hic solus dies candido non calculo, sed marmore signandus: BART.PANN. Gryllus 115. In cuius (sc. scuti)<br />
medio leo ... anterioribus pedibus ... lilium florum omnium candidissimum, generositatem atque clementiam<br />
leonis ... tacite declarans atque pre se ferens ... cernentibus videtur: 1510/XVI Turul 1891 p.62.<br />
candor, -oris m.<br />
Non graciles humeros, nec molli virgine dignum / celsus honorato candorem corpore praefert: IAN.PANN.<br />
Paneg. 3,1,267-268. Aequitatis ac iusticiae candor tibi Traianum associat: BART.PANN. Gryllus ded. 11.<br />
279
dc_145_10<br />
canesius, -ii m. [3]<br />
Canesii quot hebdom<strong>ad</strong>ibus inter se concilium habebant: BONF. II,8,302.<br />
canicida, -ae m.<br />
Canicide alias tortori LXVIII.: 1497 Fejérpataky Emlk. p.258.<br />
canities, -ei f.<br />
Sutor ... vidit per somnium quendam venerande caniciei et pulchritudinis inaudite sibi assi. Cf. ibid. 9<br />
(p.80): Quidam venerande caniciei sacerdos ... cepit dicere etc.: VALENT.HADN. Mir. 3 (p.66.)<br />
canna, -ae f. (= nád)<br />
Ubi nil aliud, aquas dumtaxat, sub oculis cannis circumquaque omnia referta … conspicere licebat: 1454 Ábel,<br />
Anal. p.218.<br />
cannabis, -is f. (canapus)<br />
Ut maiestati nostrae de canabo pro centum florenis disponere debeant (sc. camerarii): 1476 Zimmermann, Urkb.<br />
VII p.82. Ne ferrum, canapum et arma venditionis gratia <strong>ad</strong> partes Transalpinas importari pateremini: 1483<br />
Zimmermann, Urkb. VII p.351.<br />
cannabius, -a, -um (canapeus)<br />
Corda canapea I. Cf. 1439 Katona, Hist.crit. XII p.866: Quarum (sc. litterarum) una erat aperta, alia vero zona<br />
canapea hinc inde penetrata clausa fuerat filis canapeis: 1524 SMM 1981 p.44.<br />
canonicus, -i m. subst.<br />
Scire ... te velim … me hospitem quendam, canonicum inquam … reperisse <strong>ad</strong>eo cupidum, ..., ut non sit satis<br />
aestimare: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
canonizo, -are<br />
Quando (sc. Augustinus) canonizatus est: a.1390 Knauz, Kortan p.117.<br />
canor, -oris m.<br />
Canor aethera complet / nectareus: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 84-85. 111.<br />
cantaber, -is, -e<br />
Nescio, quis veniens ab Iberis Cantaber oris / immeritum proprio tentat modo pellere regno: IAN.PANN. Paneg.<br />
3,2,87.<br />
cantarus, -i m. subst.<br />
Ex … epigrammate, quod nudius quartus, cum totus in fermento essem, edideram, cantari siquidem stannei usum<br />
mihi inhibuit, poteris <strong>ad</strong> unguem usque cognoscere: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129. Omnia solus habes: detrita<br />
cantarus ansa / Obsequio nulli est, omnia solus habes: 1514 TAUR. Epist. 1 p.130.<br />
cantharus, -i m. *canterius<br />
Unus canterius stanneus unius medie mensure: 1508 MKSz 1881 p.299. Item Ambrosio de Varda fratri suo<br />
legavit vestem rubram sericeam, ... carthesium unum vulgo cheze, cantharum unum parvum argenteum, ...<br />
rocheta, bireta, ephippia de veluto nigro, cui et frenum fiat simile, et breviarium. Cf. ibid. p.31: Item Ioanni,<br />
Michaeli et Emerico de Varda fratribus legavit singulis duos cantharos argenteos: 1524 Bunyitay, Gyulafehérvár<br />
p.30.<br />
cantilena, -ae f. [9] ironice: actus indicium profitendi v. magis quae de perpetratis prolata sunt – ironikus<br />
értelemben: vallomás.<br />
Hic iam pauci Hungari remanserunt, forte quia sentiunt prope esse tempus, in quo cantilena de tr<strong>ad</strong>itore cani<br />
debeat: 1522 C. Tóth, Bátori p.120. Quae (sc. personae) … cantilenas quasdam in probrum et contumeliam<br />
eiusdem Sanctae Sedis Apostolicae totiusque cleri confingere et ore sacrilego decantare … praesumerent: 1524<br />
Schmitth, Ep.Agr. II p.227.<br />
cantuale, -is n. subst.<br />
Item cantuale et lectionale Beate Virginis cum nota: 1433 Mon.episc.Zagr. VI p.406.<br />
280
dc_145_10<br />
canus, -a, -um<br />
Ve cano capiti tuo, senex, qui ita rem tuam curas neglegenter: BART.PANN. Gryllus 32.<br />
capax, -cis<br />
Ubi iam sensus est visus habere capaces (sc. Franciscus): IAN.PANN. Celebr. 211. 115.<br />
capellania, -ae f. [4]/2<br />
Quibus scilicet annis ... testis stetisset ... aliquando in capellania et frequenter dictum monasterium visitasset:<br />
1518 Erdélyi, Register p.116.<br />
capellum, -i n. [3]<br />
Pro reverentia sacre dignitatis cardinalatus, cuius capello et insignibus reverendissimus ... pater ... Gabriel,<br />
sancrosancte Romane ecclesie cardinalis Agriensis, ... ymmo in persona eius nos, regnumque nostrum Hungarie<br />
prefatum te ministro apprime decorata sunt gratum et ydoneum nostro regio favore iudicamus (sic etiam Dl<br />
50535): 1478 Mon.herald III .53.<br />
caperatus, -a, -um [2]<br />
Semovete frontes a vobis caperatas: BART.PANN. Gryllus 5.<br />
capesso, -ere<br />
Vos quoque magnanimi principes ... tandem Christianae reip[ublicae] tutelam curamque capessite: 1521 Katona,<br />
Hist.crit. XIX p.260.<br />
capio, -ere<br />
Et possessio nostra Toron nominata caperet sibi commetaneitatem sepedicte possessionis: 1423 Zsigm.oklt.<br />
X,105.<br />
capisterium, -ii n.<br />
Sub quorum conductu erant ... viginti milia rusticorum cum securibus, fossoriis et capisteriis pro viarum<br />
explanatione: 1476 Veress, Acta p.8. = MHHActa extera II p.299-300.<br />
capitalis, -e<br />
Quod in praedictis curiis nostris idria signo civitatis nostrae Chasmensis et nostro, quod littera E capitalem (var.:<br />
capitali, CD Hung. X/5 p.698), nomen nostrum, scilicet Eberhardus significare volumus et declaramus: 1416<br />
Katona, Hist.crit. XII p.256. CD Hung. X/5 p.697. In sacrae mattis regiae civitate capitali: 1493<br />
Wagner, Anal. II p.109.<br />
capitaneatus, -us m.<br />
Vos … sub capitaneatu fidelis nostri … perpetui comitis Abauivariensis … deputandos duximus: 1504 Katona,<br />
Hist.crit. XVIII p.395. Item <strong>ad</strong> tertium annum sequentem stypendiariis sub capitaneatu Blasii de Saag<br />
existentibus ... cesserunt datique fuerunt flor. 770. (Ibid. p.236:) Pro Blasio de Saag ratione capitaneatus sui dati<br />
sunt fl. 50: 1512 MTT XI p.235. Pedites ... dedimus sub capitaneatum ... Ambrosii Sarkan: 1526 Artner,<br />
Védőbástya p.187.<br />
capitaneus, -i m. szolgabíró<br />
Deputatis quattuor nobilibus capitaneis eiusdem provincie: c.1280 Gerics, LvtK 2006 p.39.<br />
capitatim [6]/2 <strong>ad</strong>v.<br />
Quod si vra mtas nobis auxilio fuerit, nos quoque capitatim insurreximus: 1526 Acta Tom. VIII<br />
p.217.<br />
capitolium, -ii n.<br />
Et illa ecclesia est modo capitolium fratrum sive monasterii Lapidis refugii. (Cf. p.72:) Pater Andreas capitolio<br />
generali intimavit novellam plantationem: XVI. Wagner, Anal. II p.70.<br />
capitularis, -e<br />
Item unum aliud capitulare cum certis oracionibus: 1433 Mon.episc.Zagr. VI p.406.<br />
capitularius, -a, -um<br />
Item unum capitularium cum kalendario et rubrica Zagrabiensi: 1433 Mon.episc.Zagr. VI p.406.<br />
281
capitulum, -i n.<br />
Nos, capitula Braschovien. et Cibinien. decanatuum memorie commendamus presentibus et futuris, quod etc.:<br />
c.1452 Df 286635 fol. 70r.<br />
cappellaris, -e = capitularis capellaris<br />
Canonici prebendati et capellares ecclesie metropolitane Strigoniensis ... congregati. 1458 DF 261227 fol. 189.<br />
cappellarius = cappellanus<br />
Iohannes ... plebanus ... et ... Iohannes capellarius capelle Sancti Georgii martiris habuerunt introitum et quilibet<br />
eorum tenetur ffl. 1.: 1514 Közl.Szepes 1911 p.195.<br />
captio, -onis f.<br />
Quod civitates ipse coronae ... ab emulorum seu dolosorum captionibus salve preserventur: 1440 Kaprinai, Dipl.<br />
I p.229.<br />
capto, -are<br />
Ad hospicium ipsorum Iohannis et Urbani in e<strong>ad</strong>em Zyl tunc per eosdem captatum irruendo: 1465 Dreska,<br />
Panonh. III p.130. Ideo <strong>ad</strong> unum certum terminum pro tempore captato convenire debeant et super his et aliis<br />
tractare: 1498 Katona, Hist.crit. XVIII p.166.<br />
captor, -oris m. I<br />
ohannes Sartor captorque hospitum, civis civitatis Iauriensis: 1471/1477 Dreska, Pannonh. III p.194.<br />
capulus, -i m. [9]/3<br />
Ex cuius spelunca anterior medietas iubati leonis salienti similis, strictum gerens in ore gl<strong>ad</strong>ium, prope capulum<br />
arreptum prominet: 1500 Turul 1894 p.85. In scuto nudus ensis nigello fretus capulo, reliqua parte speciem ferri<br />
reddente, acumen suum versus angulum sinistrum porrigit: 1507 Turul 1911 p.105.<br />
caputium, -ii n.<br />
Ob quam causam religiosi habent capucium <strong>ad</strong> tegendum vultum: Serm.Quinqu. 3 (p.30).<br />
caractero, -are<br />
Quod in praedictis curiis nostris idria signo civitatis nostrae Chasmensis et nostro, quod littera E capitalem (var.:<br />
capitali, CD Hung. X/5 p.698), nomen nostrum, scilicet Eberhardus significare volumus et declaramus,<br />
caracterata et desuper de labio in labium forrata (var.: ferrata, CD Hung. X/5 p.698) habeatur: 1416 Katona,<br />
Hist.crit. XII p.256. CD Hung. X/5 p.697.<br />
carbasa, -orum n.<br />
Huc iam cernetis … / carbasa felici properare Ligustica vento: IAN.PANN. Paneg. 3,3,59-60. Hac libet, hac<br />
rapidis intendere carbasa ventis: Ábel, Anal. IAN.PANN. Eleg. 30,13. (p.126).<br />
carbo, -onis m.<br />
Carbones, ... prout alias fuit consuetum, cremari non permitteret ... idem Sandrinus: 1429 CD Hung. X/7 p.88.<br />
Nos … praescriptos cives … in praescriptis silvis nostris … ligna <strong>ad</strong> praetactam culturam montanarum et<br />
fodinarum necessaria et sufficientia succidendi ac deportandi, … nec non carbones in eisdem concremandi<br />
semper … exemptos … et liberos habere volumus: 1504/1507 Wenzel, Dóczyak p.58.<br />
carbonista, -ae m. karbonista<br />
Mathias Surdus, Paulus Magnus karbonista, Hans mensator, … Emericus carbonista … Clementem … et<br />
Martinum … captivari … fecissent: 1524 Wenzel, Dóczyak p.84.<br />
carbunculus, -i m. [1]<br />
Heu ... cecidit fulgidus carbunculus (sc. Iohannes Huny<strong>ad</strong>i), cuius splendorem impressit tenebris ... vir armatus:<br />
1476 Kovachich, Scriptores II p.3.<br />
carcer, -eris m. = korlát<br />
Stantibus <strong>ad</strong> metam carcer subducitur: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 57. 110.<br />
carceralis, -e<br />
dc_145_10<br />
282
dc_145_10<br />
Minatus est vicarius nobis carceralem penam: 1520 Urkb.Kisd. p.170.<br />
cardineus, -a, -um [3]/2<br />
Dionysius ... metropolita Strigoniensis et cardinea dignitate preditus pupillum in gremio matris vagientem ... rite<br />
coronavit: BONF. III,4,162. Pars una (sc. cardinalium) in Germania ... Felicem, contra Rome altera cardinei<br />
collegii decreto Eugenium pronunciasset: BONF. III,5,154. Cardinei patres quinque et qu<strong>ad</strong>raginta aureum milia<br />
... duci ... dedere: BONF. IV,1,23. Congratulor … plurimum sanctitati vestrae et Sedi Apostolicae, quod sacro<br />
cardineo cetui vir tantae sapientiae fuerit associatus: 1515 Theiner, Mon.Slav. I p.562.<br />
carentia, -ae f. [38] <strong>ad</strong> A3:<br />
In quorum omnium ... testimonium ... praesentes fieri et nostri parvi secreti, in quo arma nostra paterna sculpta<br />
sunt, propter carentiam maioris abbatialis sigilii (sic ed.) fecimus appensione communiri: 1440 Zimmermann,<br />
Urkb. V p.57.<br />
caries, -ei f. [1]<br />
Panegyricum ... convulsum, lacerum, membratim dispersum, situ carieque obductum collegi: 1522 Anal.nova<br />
p.487. Quanam causa potius dextra, quam caput et cor Deo dicatissimum se a carie vendicare debuit, nempe quia<br />
dextera pietatis et misericordie fuerat: BONF. II,2,394.<br />
cariosus, -a, -um [3]<br />
Rex … <strong>ad</strong> languorem declinandum ientandi gratia Picenas ficus Petrum promptuarium exposcit, at ille cariosas<br />
attulit et exoletas: BONF. IV,8,191.<br />
carmasinum, -i n.<br />
Velutum de carmasino rubeo et figurato pro una giploide d v transmisi et licet sit satis<br />
exiguum et parum minusculum, tamen spero vos benignitate vestra gratanter accepturos: 1449 TSz 1929 p.134.<br />
carmen, -inis n.<br />
Memorie commendantes pandimus cunctis presentis carminis paginam inspecturis: 1397 CD Croat. XVIII p.269.<br />
carnalitas, -atis f.<br />
Apparuit autem eius humilitas ... secundo ex parvitate matris, que eum peperit. ... Fuit Maria ... parvula ... per<br />
humilitatem, que non habebat ubera turgencia per carnalitatem, sed de celo plena per divinam influxionem,<br />
quibus pavit illum, per quem nec ales esurit: Serm.Quinqu. 12 (p.46). Milicia ... mala ... est triplex: infidelitatis,<br />
carnalitatis et mundane sollicitudinis: 1449 ItK 2005 p.201. Mirabile esset esse in carne sine carnalitate. Hic<br />
prefiguratum est in tribus pueris, qui in fornace ardenti non fuerunt combusti: XV M<strong>ad</strong>as, Serm. p.124.<br />
carnificatura, -ae f.<br />
Licet ipsi ... pluribus libertatibus et consuetudinibus ... a divis regibus datis ... super maccellis et artificio<br />
carnificature ipsorum se extendentibus uti (sic, recte: usi) ... fuissent. Cf. ibid. p.359: Quando aliquis magister in<br />
medio eorum existens et opus carnificature exercens ... uxore privatur (locus sc. ex editione Bevilaqua, Mészáros<br />
p.62 [in notis] in LLMAeH allatum). Ibid.: Quod talis ... ipsam ... artem magisterii carnificature propriis manibus<br />
perficere ... plene agnoscat. Ibid. p.360: Qui ... artem carnificature in persona sua exerceat. 1512 Ibid. p.394:<br />
Licet ipsi ... certis libertatibus ... super maccellis et carnificature (sic ed., recte: carnificatura) ipsorum se<br />
extendentibus ... gavisi ... fuissent. Cf. ibid. inferius: Vellent ... etiam ipsi ... laborem et magisterium ipsorum<br />
carnificature exercere: 1481 Budai mészárosok p.357.<br />
carnosus, -a, -um<br />
Ideo nati non possunt statim incedere propter pondus capitis, per quod intelligitur mundicia castitatis in sancto<br />
viro, quia <strong>ad</strong> modum capitis non fuit carnosus, id est carnalis, sed pocius virgo, quasi <strong>ad</strong>eps separatus a carne,<br />
Eccli. XLVII.: Serm.Quinqu. 3 (p.31).<br />
carpentarius, -ii m. *carpentalius, <strong>ad</strong> B: *(carpentalius, capentalius)<br />
Pro quattuor carpentaliis de Bewlth <strong>ad</strong> tres dies dedi d 4: 1517 Dl 26156 fol. 7v. Item feria secunda qui<br />
capentaliis ligna magna <strong>ad</strong> pallacia traxerunt per chigam, laicis VI per d V dedi eis: Ibid. fol. 8r.<br />
Kr[opf] L[ajos]: Carpentarius: Magyar Gazdaságtörténelmi Szemle 1900 p.478.<br />
carpentum, -i n. [6]/2<br />
Ioannes … interea carpenta regia ancillarumque cohortem parat, spolia direpta disquirit, … postremo … hanc<br />
(sc. Mariam reginam) Budam remittit: BONF. III,1,337. Palatinus … multos, qui regali carpento nefarias manus<br />
283
dc_145_10<br />
iniecerant, impetu facto repellit: BONF. III,1,298.<br />
carpo, -ere<br />
Scardona ... quam non ei commoditatem est praebitura <strong>ad</strong> omnes oras maris Adriatici non paulatim modo<br />
carpendas, ... sed ... uno impetu subigendas?: BROD. Or. 45 (p.69).<br />
carrago, -inis f. [1]<br />
Delevimus CCCXX milia Gothorum, mersimus duo milia navium, tecta sunt flumina scutis, spathis et lanceolis<br />
omnia litora operiuntur, campi ossibus tecti latent, nullum iter purum est, ingens carrago deserta: BONF. I,2,151.<br />
carrus, -i m. [2]/2<br />
Turci … a dextro cornu se a carris circumveniri et a tergo … machinis peti respexere: BONF. III,5,279.<br />
Quicunque intra carrorum septa et oppositam aciem deprehensi sunt: BONF. III,5,281. Quamvis carrorum<br />
circumseptu se pro vallo muniverant: BONF. III,10,76. Sub divi vivere, carrorum copiam habere, quibus pro<br />
vallo uteretur: BONF. III,3,49. Corvinum … memorant … utrunque etiam cornu longo carrorum ambitu<br />
circumvallasse: BONF. III,5,260.<br />
casia, -ae f.<br />
Item habet cassiam in canna lot. 21 den. 12.: 1522 Dl 26269.<br />
caso, -onis m. (gazo)<br />
Quod dictus Priba comes ... tenetur nobis ... solvere ... quindecim idrias vini et totidem gazones pabuli:<br />
1261/1394 LvtK 2004 p.69.<br />
cassis, -idis f. subst.<br />
Praefatus c[omes] Petrus ... letales in suo corpore collegit passiones signanterque in eius capite, non obstantibus<br />
manipulationibus, ex ictu cuiusdam clavae manualis confracta casside mortalem suscepit laesionem: 1411<br />
Katona, Hist.crit. XII p.64. Item domino Ioanni de Varda fratri suo legavit pallium de chemeleth coloris<br />
pavonacei, loricam item cum casside: 1524 Bunyitay, Gyulafehérvár p.31.<br />
cassis, -is m. subst.<br />
Sed quorumdam principum iudicia sunt similia cassibus aranearum, in quibus si culex ceciderit aut musca,<br />
tenebitur innexa. (Cf. PL 53,928b: Verum haec illorum argumenta similia sunt cassibus aranearum, in quibus si<br />
culex aut musca consederit, tenetur innexa cum autem de fortioribus aliquid inciderit, ipsum quidem mox<br />
penetrat, textus vero perrumpit invalidos.): XIII M<strong>ad</strong>as, Serm. p.52. Agricolae fruges sunt munera, militis enses,<br />
/ venantis captae casse latente ferae: Ábel, Anal. IAN.PANN. Eleg. 19,97-98. (p.97).<br />
casso, -are<br />
Nec ob hoc Mars cassat acerbus: IAN.PANN. Paneg. 3,2,154.<br />
castellanatus, -us m. [25]<br />
Qui (sc. iobagiones) in portione castellanatus Wesprimii resident: 1476 Veszpr.okl. I p259. Item in castro<br />
Lypowch et castello predicto sunt tot et tante res bonaque et ingenia in ipsis castro et castello sub uno<br />
castellanatu existentibus reperte et inventa: 1480-1500 Dl 26235 fol. 1v.<br />
castellum, -i n.<br />
Quod … Franciscus … Iohannem … a totali castello Zenthersebet … prohibuit: 1520 Wenzel, Dóczyak p.82.<br />
castigo,-are verb.<br />
Nihilominus tamen eorum audacula facinora literatorie castigavi: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
catedralis, -e (cathedralis)<br />
Quod quidam incola vester, catedralis scriptor pye memorie Valentino presbitero cum quinque fl. auri<br />
obligabatur: 1466 Ábel, Bártfa p.10. Fügedi Sz 1977 p.856. Mazuran I,194, p.224.<br />
cateno, -are cateratus (catheno)<br />
Quidam nobilis … feramentis in collo, in manibus cathenatus et constrictus carceri mancipatus (sc. est).:<br />
VALENT.HADN. Mir. 6 (p.74). Quandam possessionem … per condam … nostrum notorium … infidelem …<br />
in civitatem Budensem … cateratum (sic ed.) et compeditum … allatum … possessam … Valentino …<br />
donavimus: 1390 Mon.Budapest III/1 p.44.<br />
284
cathalogus, -i m.<br />
Supplicamus, ut ipsum ... canonizare et cathalogo sanctorum ascribere dignemini: 1460 M.Sion 1869 p.337.<br />
cathenula, -ae f.<br />
Item crux aurea parva smaragdis aliisque veris gemmis referta ac in medio saphiro maiore non nimis eleganti<br />
ornata cum cathenula argentea: 1502 Df 262314. Item omnes res aureas, puta annulos, cathenulas, nasfa aliaque<br />
talia ornamenta, que in valore excedunt flor. trecentos, lego uxori mee: 1515 MTT XI p.134.<br />
catherum, -i n.<br />
Item pelvim cum cathero argenteam, unam cuppam magnam <strong>ad</strong> modum lavoris Erdely, minores cuppas<br />
deauratas quinque aliaque argentea ... lego uxori: 1515 MTT XI p.134<br />
catinus, -i m.<br />
Hyaena in margine catini / transiens in ordine Latini, / velut antea nemo iam divinat: c.1308 Planctus cleri 2,11-<br />
13 (p.75).<br />
cauda, -ae f.<br />
Dum vero officium divinum legimus vel cantamus, in fine versuum longas caudas non faciamus:<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.89 (Rubr. XXXIV).<br />
cauma, -ae f.<br />
Clerici utuntur caumis rotundis in capitibus rasisi, laici vero qu<strong>ad</strong>ratis: OSU.LASKO Gemma fidei XIX.<br />
causa, -ae f. <strong>ad</strong>i<br />
Ubi licet non parum lucri mihi in horas vel consultando vel causas agendo cedat: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
causalis, -e<br />
Noveritis, quod cum alias nobis in civitate nostra Cassoviensi existentibus causalesque processus nostri in<br />
praesenciam <strong>ad</strong>herentium discutientibus in personis ... comitum urburarum ... propositum extiterat: 1429 CD<br />
Hung. X/7 p.87.<br />
causatio, -onis f. (caussatio)<br />
Ut praefati nobiles ... iuramentis deponendis, homagiis emendandis et repetendis ceterisque processibus,<br />
attestationibus, affirmationibus, fassionibus et caussationibus, in iudicio et extra per omnia eodem modo et iure,<br />
quo veri nobiles regni acceptentur et reputentur: 1411 Katona, Hist.crit. XII p.76.<br />
cautelosus, -a, -um<br />
Omnes captivi … hinc inde liberari, dimitti et restitui debeant quavis excusatione cautelosa cessante: 1498<br />
Katona, Hist.crit. XVIII p.169.<br />
cautes, -is f. subst.<br />
Interdum gelidis cautes vel robora prensat / unguibus: IAN.PANN. Paneg. 3,2,281-282. Viam … lignis<br />
cautibusque Turci complere: BONF. III,5,376.<br />
caverna, -ae f. [13]/5<br />
Quod … Katherina … et Franciscus … meatum aque Rabe vocate in cavernis molendinorum ipsorum Zykra<br />
molna appellatorum super eodem fluvio Raba decurrentem de suo antiquo cursu alcius sublevando ipsam aquam<br />
… <strong>ad</strong>eo tumesscere fecissent, ut etc.: 1451 Tudománytár 1837/II p.167. Quomodo … nobiles domine … per<br />
prescriptos iobagiones octo cavernas lupinas fodi ac in terris arabilibus … segetes cum pecudibus et pecoribus<br />
depasci conculcarique et anichilari fecissent: 1470 Dl 59574.<br />
cavillosus, -a, -um [2]/1<br />
Quod si forte rebelles ac cavillosi ... eritis: 1485 M.Sion 1866 p.779.<br />
cavus, -a, -um [5]<br />
In quo (sc. scuto) … insurgit … draco, cuius oculi in recessu cavo ardent: 1526 Áldásy, Címereslevelek II p.93.<br />
cedidere lege cecidere BONF. II,5,132.<br />
dc_145_10<br />
285
dc_145_10<br />
cedo, -ere verb.<br />
Ubi licet non parum lucri mihi in horas vel consultando vel causas agendo cedat: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
ceha, -ae f.<br />
Dum modo (sic ed.) magistri in cecha congregati se alternatim verbis illicitis afficerent: 1492 Mon.Iud. XII p.64.<br />
celator, -oris m.<br />
Prediis … erga manus quorundam nobilium, úti iurium nostrorum regalium celatorum sub taciturnitatis silencio<br />
… habitis: 1427 Dreska, Pannonh. II p.203.<br />
celebratio, -onis f.<br />
Attractus ... recepit terminum respondendi <strong>ad</strong> proximam per nos iuris celebrationem: 1433 Mon.Budapest III/2<br />
p.187.<br />
celeratio, -onis f.<br />
Ut res, que celerationi digna est, effectum habere inchovet: 1474 Veszpr.okl. I p.254.<br />
cellula, -ae f.<br />
Ne de memoriali hominum cellula effluant cum ipsis lapsura (sc. acta hominum): 1390 CD Hung. X/1 p.634. =<br />
Form.styli II,262 (p.309).<br />
cenaculum, -i n.<br />
Secundum, quod est extra Hierusalem a parte australi in opposito cenaculi distans illuc cccccc passibus:<br />
GABR.PECHW. p.XI/v. Turres quoque cenaculis ac pergulis obducte: BONF. IV,7,108.<br />
censor, -is m.<br />
In quo censoris limatissimi <strong>ad</strong>hibueris officium: BART.PANN. Vigil. ded. 4.<br />
censuarius, -ii m. [1]<br />
Quod censuarii sive emphiteute sunt multum depaupertati <strong>ad</strong>eo, ut quidam … propter eorum inopiam censum<br />
anniversarium minime solvere poterant. Cf. ibid. p.295: Quod magister Petrus tunc rector dicti altaris ab<br />
emphiteutis sive censuariis dicti altaris sumpmam pecuniariam penes se amplius tenere … nolentibus viginti:<br />
1506-1508 M.Sion 1866 p.292.<br />
censura, -ae f.<br />
Significarunt … Corvinum … sacram sibi censuram usurpasse, sevire in sacerdotes: BONF. IV,3,28.<br />
centenus, -a, -um [6]/5<br />
Quod anno salutis XXX secundo supra quaterdecies centenum accidisse legimus: BONF. III,3,112. Hec anno<br />
octogesimo primo supra terdecies centenum acta sunt: BONF. III,1,21.<br />
cento, -onis m. [2]<br />
Galli … in tentoria penetrant, ex centone confecta multa prepropera festinatione relicta diripiunt: BONF. I,9,205.<br />
centralis, -e<br />
Quem locum nos elegimus tamquam ydoneum, multitudinis capacem, accommodum, tutum et communem et<br />
quasi centralem omnibus nationibus <strong>ad</strong> concilium venturis: 1414 Finke, Acta I p.291.<br />
centrum, -i n. [4]<br />
Si <strong>ad</strong> axem caeli curro / et <strong>ad</strong> centrum aridae recurro: c.1308 Planctus cleri 3,3-4 (p.75). Quod deberet esse locus<br />
communis et confluentibus ex diversis partibus mundi <strong>ad</strong> huiusmodi concilium quasi positus in centro: 1413<br />
Finke, Acta I p.240.<br />
Memorato Nicolao ... et heredibus suis legitimis ... hic centro praesentium apicum nostrarum depicta et bina<br />
duplicata seu geminata arma ... coronam auream supra galeam deferendam ... ex novo concedimus: 1416 Katona,<br />
Hist.crit. XII p.245. CD Hung. X/5 p.686.<br />
cerebrum, -i n.<br />
Erupit mixtus cerebro de vulnere sanguis: IAN.PANN. Paneg. 3,3,220.<br />
286
ceroferarius, -a, -um m. ceroferari: pl. gyertyatartó<br />
Item aput dominum Iohannem plebanum de Rakamaz habeo florenos duos, lego, ut duos bacculos, qui alio<br />
vocabulo dicuntur ceroferari (sic, recte: ceroferarii), disponere faciant et constituant ante altare maius in ecclesia<br />
Beate Virginis Marie fundate in Semyen: 1521 Solymosi, Két testamentum p.225.<br />
ceropharius, -ii m.<br />
Ad communicandum infirmum v<strong>ad</strong>at prelatus ... precedentibus duobus cerophariis in superpelliciis: 1311 M.Sion<br />
1867 p.5.<br />
certe comp. cercius <strong>ad</strong>v.<br />
Nos … ex tenore dictarum litterarum predictorum capitulorum … de generacione eiusdem Dominici cercius<br />
edocti liberam eidem concessimus licenciam <strong>ad</strong> propria redeundi: 1323/1365 MNy 1931 p.208.<br />
certo, -are<br />
Si qua in ecclesie predicta (sic ed.) preiudicium de proprietatis iure certantia privilegia per quoslibet ostenduntur:<br />
1276 Veszpr. okl. I p.71.<br />
chalybs, -is m. subst.<br />
At illi duo intus clausi de silice cum calibe ignem producunt, lamp<strong>ad</strong>es exinde accendunt. GABR.PECHW. p.Vv.<br />
Sic corda politi / ceu magnes chalybem sermonis melle trahebat: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 233-234. 116.<br />
chaos, -tis n.<br />
Chaos horridum subarrhavit iura: c.1308 Planctus cleri 4,5 (p.75).<br />
characteristicus, -a, -um caracteristicus indolem praebens – jellegzetes:<br />
Hanc vallem, id est locum par<strong>ad</strong>isi, concludunt duo montes, scilicet humanitas et divinitas Christi. Nemora<br />
vallium sunt utriusque caracteristica idiomata, secundum Damascenum (ed.: ubi?): Serm.Quinqu. 132 (p.278).<br />
charis, -is f.<br />
Et ideo dicitur Eucharistia, id est bona gratia, ab eu, quod est bonum, et charis, gratia: Bárczi p.69.<br />
OSU.LASKO Biga sal. 46,P.<br />
charta, -ae f. <strong>ad</strong> B4:<br />
In ipsa domo quendam hominem penes mensam in parte interiori, loco tenebroso sedentem cartasque cum ceteris<br />
commensalibus ludentem: 1525 Végh, Buda p.185.<br />
chelys, yos f. (gr.) <strong>ad</strong> 3/i:<br />
Praestamus caris tantum leve carmen amicis, / et rude cum crepuit si quid inepta chelys: Ábel, Anal. IAN.PANN.<br />
Eleg. 19,101-102. (p.98). Orditur iam te nostra sonare chelys: IAN.PANN. Paneg. 3,proe1,16.<br />
chirographum, -i n. <strong>ad</strong> B2aalpha:<br />
In eorum nomine cum plenaria auctoritate cirographum mihi suum propria manu conscriptum dedit mihi (sic)<br />
ipsorum notarius: 1509 Reg.Strig. p.86.<br />
chirologus, -i m. (cyrologus)<br />
Coram providis viris, Petro cyrologo, concivibus et iuratis de e<strong>ad</strong>em (sc. presbyter testamentum fecit): 1419<br />
Zsigm.oklt. VII,949.<br />
chirothecarius, -ii m.<br />
Item Iacobus Hungarus brasiator super Nicolaum cirotecarium I. flor. Et centum denarios: 1394 Acta Cassov. 47.<br />
choralis, -e <strong>ad</strong> 1c:<br />
Item due alie cappe corales de athlaz: 1421-1425 Mon.episc.Zagr. VI p.196.<br />
chorator, -oris m.<br />
Hic servatur festum Adventus sanguinis Christi et choratores fient tantum in missa, quod in vesperis tantum fit<br />
memoria: XV Knauz, Kortan p.132. Item sunt quatuor baculi seu sceptri coratorum: 1433 Mon.episc.Zagr. VI<br />
p.397.<br />
choraula, -ae m. [1]<br />
dc_145_10<br />
287
dc_145_10<br />
Tantam in histriones, mimos et cytharedos, tantam in choraulas, sonaschos, cantores et utriculatorios...<br />
nummorum profusionem hucusque toleravit (sc. Rex): Udis p.471.<br />
chorda, -ae f. <strong>ad</strong> 2:<br />
Sigismundus pellifex super Dobringer VIIj tunella vini, II cordas terre arabilis. Cf. ibid.: p.77: Petrus Weynr<strong>ad</strong>i<br />
super Malik j vineam IIII cordas terre arabilis et j domum. Cf. ibid. 92: Pro quibus sibi tres cordas terre arabilis<br />
et tres prati titulo pignoris obligavit. Cf. ibid. p.98: Pro quibus obligavit II cordas terre arabilis: 1395 AA Cassov.<br />
p.72.<br />
chordula, -ae f. [13] *kanóc<br />
Cordule alique pro incensione bombardarum: 1508 Sz 1872 p.289.<br />
christianus, -a, -um superl.<br />
Quod (sc. regnum) christianissimum hactenus est reputatum: 1417 CD Hung. X/5 p.760. Zsigm.oklt. VI,889.<br />
Christifer, -a, -um<br />
Finivi librum illuminando sexta ferria in die octava Thome Cantuariensis infra octavas Nativitatis Verbi Dei<br />
incarnati, filii Dei altissimi Beatissime Christifere Marie in divina et humana natura unius suppositi, cui laus et<br />
gloria: 1480 ItK 2006 p.110.<br />
christiformis, -e<br />
Quarta ratio imitationis christiformis et specialis, quia, ut dicit Bern, christianus a Christo dicitur, ut<br />
Christi frater et imitator reputetur: PELB.TEM. Qu<strong>ad</strong>r. I,C p.a,2v.<br />
chuha, -ae f.<br />
Duo clientes, qui in confinibus illis 'chuzarok' vocantur, duo fratres ... spoliati sunt (sic, recte: spoliaverunt)<br />
et de eorum habitibus chuhas sartiri fecerunt: Chron.F.M.O. p.243.<br />
chyga, -ae f. [1] *chiga<br />
Per chigam traherunt (sic ed., recte orig Dl 26156 fol. 8r): Item feria secunda qui capentaliis (sic, recte:<br />
carpentariis) ligna magna <strong>ad</strong> pallacia traxerunt per chigam, laicis VI per d V dedi eis): 1517 Lex.Hung.<br />
p.127.<br />
chyragram, -atis n.<br />
In quorum fidem et testimonium nos prefatus Wl<strong>ad</strong>islaus rex Hungarie ob chyragram manu fraterne maiestatis,<br />
prefati sereniss[imi] d[omini] regis Polonie loco et vice nostri presentes literas subscribi fecimus: 1515 Katona,<br />
Hist.crit. XVIII p.884.<br />
cibarium, -ii n. [16]<br />
Praegnantes habere consueverunt varia et inordinata desideria cibariorum diversorum: Bárczi p.65. OD 28,F.<br />
cicatrix, -cis f. [2]<br />
Stephanus ... varias vulnerum et cicatricum in utroque suo brachio susceperit laesiones rivos sanguinis in<br />
effusione bullienti exundantes: 1412 Katona, Hist.crit. XII p.147. Alexander … nondum obducta vulneris<br />
cicatrice <strong>ad</strong> traiciendum Tanaim rates … excogitat: BONF. I,1,217. Hanc gentem Iordanis … vultu …<br />
cicatricibus quibusdam inscripto … tr<strong>ad</strong>it. … Quare obductis cicatricibus imberbes consenescunt: BONF.<br />
I,2,200. Tu es unus de patibulo secatus et in signum veritatis <strong>ad</strong>huc cicatrix in tuo collo apparet tibi: 1493<br />
Szádeczky, Czéhek II p.23.<br />
ciconia, -ae f. [4]/2<br />
Sed eccum parasitum! Quam molliter incedit, imitatur ciconiam, credo: BART.PANN. Gryllus 62. Atila, … cum<br />
urbis menia lustraret, prospexit ciconias, que per domorum fastigia nidos disponere solent, ex urbe pullos<br />
educere: BONF. I,6,112. Unnum spe sua frustratum et illusum ex ciconiis, que statuas insederant, cognovisse,<br />
occupatam mox urbem desertam invenisse fabulantur: BONF. I,6,133.<br />
cicur, -is n. [1]<br />
Magna quoque hic cicurum copia: BONF. IV,7,110.<br />
cimentum, -i n. subst.<br />
Iterum in auro per magistrum Simonem ex cimento extracti et ibidem depositi ducati: 1521 Entz, Gyulafehérvár<br />
288
p.186.<br />
dc_145_10<br />
cincinnus, -i m. [3]/2<br />
Vatha … caput Scythico more rasit, cincinnos pagano ritu tris dimisit: BONF. II,2,134.<br />
cindatum, -i n.<br />
Campanator habet sub manibus suis ... duas dalmaticas albas subductas una cum cindato bruno, altera cum<br />
cindato rubeo: 1442 Archiv 1873 p.354. Bartal 126: cindator = Decr.Steph.R. Hung. L. 2. c.31. (de ott ilyen<br />
nincs). LLMAeH II,87: cendatum: 1 <strong>ad</strong>at van rá (selyemszövet - tela subserica, pannus sericus.)<br />
cineicus, -a, -um<br />
Item una casula de kamukato cineici coloris cum cruce deaurato (sic) subducta cum tela flavea: 1442 Archiv<br />
1873 p.356.<br />
cinereus, -a, -um<br />
Est quoddam ciborium pulchrum, quod in columnis marmoreis cinerei coloris ... stat firmatum. GABR.PECHW.<br />
p.Vr.<br />
cingulator, -oris m.<br />
Perenhansel super Nicolaum cingulatorem II flor. et XLIII gs: 1394 Acta Cassov. p.63.<br />
cinnamon (cynamon)<br />
Specierum diversarum genera, ut sunt crocum, piper, zinziber, gariosoli, nuces muscati, flores muscati ac<br />
cynamonis et talibus speciebus consimilia: 1436 Mon.Budapest III/2 p.272.<br />
cinobrium, -ii n. [2]/1<br />
Item pulveres cum vasculis IIII. Item cuspidi XII. Item cinobrium rubeum duo masa. Item cimentum cum una<br />
ornace. Item tegule III.: 1520 Aetas 1993/1 p.61.<br />
cio, -are [1]<br />
Ut ora fidelium optent te ciare: VALENT.HADN. Invoc. 12,3. (p.27).<br />
circator, -oris m.<br />
Dedimus circatori Thome XV florenos: 1424 Zsigm.oklt. XI,621.<br />
circuitus, -us m. [66] *folyosó<br />
Ad quam (sc. capellam) in maioribus festivitatibus ipsa processio et circuitus fieri deberet: 1508 M.Sion 1866<br />
p.536. Ipse dominus … fecit … fieri unam camaram parvam supra circuitum castelli vulgo 'folyoso' de asseribus:<br />
1480-1500 Dl 26235 fol. 2v. = Lex.Hung. p.256.<br />
circulatio, -onis f. *[2]/2 abroncs<br />
Quicumque … voluerit gratam Virgini Mariae … coronam facere, … faciat in hunc modum. Primo pro<br />
circulatione habeat altam contemplationem dignitatis suae: Bárczi p.48. OQ 15,V.<br />
circulus, -i m.<br />
Vulgus spectatorum omnes vicos, fora, circulos, theatra compleverat: 1522 Epist.procer. I p.155.<br />
circum<strong>ad</strong>dico, -ere<br />
Quamvis … pro comperto habeamus … fidelitates vestras … ubique etiam in sylvis vobis circumpositis et<br />
circum<strong>ad</strong>dictis … ligna pro cultura montanarum et fodinarum necessaria libere succidere … semper potestatem<br />
habuisse: 1502 Wenzel, Dóczyak p.46. Pray, Notitia Hungariae IV p.583.<br />
circumamictus, -a, -um<br />
Glosa: in doctrina sapiencie, circumamicta varietate, id est diversis virtutibus, quia sapiencia sine virtutibus<br />
frivola est: Serm.Quinqu. 4 (p.32).<br />
circumcurso, -are<br />
Inter illas gravissimas hiberni temporis et circumcursantium hostium angustias: 1464 Zimmermann, Urkb. VI<br />
p.205.<br />
289
dc_145_10<br />
circumductus, -us m. [1]<br />
Quo cum venissent, montem a planitie castrorum circumductu claudunt, fauces montium … impositis presidiis<br />
obstruunt: BONF. I,9,208.<br />
circumeo, -ire <strong>ad</strong> A 1 a:<br />
Et voto satisfaciens venit <strong>ad</strong> Sancti Pauli capellam pluribusque vicibus ibidem tumbam Sancti Pauli flexis<br />
genibus circuiens Deo et Beatissime Marie Virgini ... gratias agens ... reversus est in domum suam.<br />
VALENT.HADN. Mir. 65 (p.110). Item dominus Mathias Gereb civitatem ante castrum in tercia parte fecit ex<br />
fundamento circuire sew circumvallare sepibus vulgo 'parkan' cum tecturis omnino in circuitu civitatis: 1480-<br />
1500 Dl 26235 fol. 1v. Cf. Lex.Hung. p.749.<br />
circumfluus, -a, -um [4]/3<br />
Neque circumflua flumina diverti, neque cuniculis <strong>ad</strong>actis menia subiri (sc. poterant): BONF. IV,8,35. Scutum<br />
omne flores circumflui in varios alternosque flexus undequaque circumsepiunt: 1507-1508 Turul 1891 p.60.<br />
circumfugo, -are<br />
Quomodo ... iobagiones ... eundem inter vineas ... circumfugando multa dampna ... fecissent: 1458 Dreska,<br />
Pannonh. III. p.96.<br />
circumfulcio, -ire<br />
Quibus (sc. constantiis) iidem quondam glorioso principi ... regi Hungariae ... solita fidelitatis constantia<br />
circumfulti collateraliter <strong>ad</strong>haerentes (praedicatum desideratur, sc. fuerunt): 1352 Osváth, Kassa p.202.<br />
circumfulgeo, -ere<br />
Angelus Domini astitit iuxta pastores, et "claritas Dei circumfulsit illos." (Luc. 2,9.) ... Modus annuncciacionis<br />
fuit, quod apparuit cum claritate et sic pastores illuminavit per claritatem circumfulgentem (sc. Christus):<br />
Serm.Quinqu. 13 (p.48).<br />
circumgyro, -are [2] circum giro<br />
Signum seu effigiem draconis incurvati per modem (sic ed., recte: modum) circuli cauda sua collum<br />
circumgyrantis, divisi per medium dorsi etc.: 1408 Áldásy, Címereslevelek II p.27. Cf. etiam 1408 CD Hung.<br />
X/4 p.684: signum seu effigiem draconis incurrvati per modum circuli, cauda sua collum circum girantis (Dl<br />
9470: circumgirantis) divisi, per medium dorsi <strong>ad</strong> longitudinem a summitate capitis et nasi usque <strong>ad</strong> extremum<br />
caudae effluente sanguine in interiori rima scissurae alba et sanguine intacta, per longitudinem rubeam crucem,<br />
... per nos ac fideles regni nostri barones et proceres ... publice portandam et ferendam eligimus.<br />
circumligo, -are [1]<br />
In cuius (sc. scuti) medio aquila alba ... collocatur, ... que cum tota lacteo colore niteat, stolla tamen aurea inter<br />
utrasque alas interiecta pectus undique in modum fascie circumligat: 1506/XVI Turul 1891 p.59.<br />
circumloco, -are [1]<br />
Coacto exercitu <strong>ad</strong> Moravie fines processit (sc. rex), … imperatori bellum indixit, Trincinium intravit,<br />
circumlocata sunt castra: BONF. II,10,452.<br />
circummeto, -are [2]<br />
Quod lator presentium … habebit qu<strong>ad</strong>raginta iugera terre, set et silvam circummetatam in quinque iugeribus<br />
continentem: 1239 Veszprém város II p.100.<br />
circummunio, -ire [2]/2<br />
Qui … egesta terra, fimo et pecorum excrementis aggerem lignis circummunitum ducunt: BONF. III,4,352.<br />
circumpono, -ere<br />
Quamvis … pro comperto habeamus … fidelitates vestras … ubique etiam in sylvis vobis circumpositis et<br />
circum<strong>ad</strong>dictis … ligna pro cultura montanarum et fodinarum necessaria libere succidere … semper potestatem<br />
habuisse: 1502 Wenzel, Dóczyak p.46.<br />
circumsaepio, -ire (circumsepio, -ire)<br />
Imperator … corpusculum incorruptum … fecit … in ecclesia S. Mariae Peruilepsi id est circumsepta, quam ipse<br />
imperator fundaverat, pro fidelium loco venerationi aptissimo repausari: AASS Transl.Pauli p.568. Curis<br />
pervigilibus et variis sollicitudinibus ecclesie nobis ... commisse undique circumsepti ... cottidie occupemur:<br />
290
dc_145_10<br />
1344 Artner, Védőbástya p.54. Tot undique circumseptus angustiis Ludovicus quid faciat, quos imploret nis<br />
eosdemmet principes ac illos praesertim, quorum salus in Hungariae defensione continetur: 1521 Katona,<br />
Hist.crit. XIX p.303.<br />
circumscribo, -ere<br />
Nos rectoratum ... dicte ecclesie ... discreto viro, domino Iohanni utique morigeratum et bonis virtutibus<br />
circumscriptum (sic) ... dedimus: 1416 Mon.Budapest III/2 p.1.<br />
circumspectio, -onis f.<br />
Vestrae tandem circumspectiones ... sponte consensere. Cf. 1475 Ibid. p. 71: Ut vestras circumspectiones<br />
putamus non latere: 1474 Zimmermann, Urkb. VII p.29.<br />
circumstantio, -are [1] *in bonam partem: cingere, circumdare – környékez, körülvesz:<br />
Quia hic Ioannes ... post victoriam loco victoriae inirmatus, ... paulo ante mortem devotissime geniculatus et<br />
inclitorium (sic ed.) commilitonum turmis circumstantiatus ... de praesenti seculo (sic) est translatus: 1476<br />
Kovachich, Scriptores II p.2. ( In codice Df 283678 p.215. corr. ex: circumstantiis). Sensus loci allati<br />
corrigendum puto <strong>ad</strong> 'in malam partem: ambire, corruptela cingere.'<br />
circumstrepo, -ere [2]<br />
Item Zal<strong>ad</strong>iensis trans lacum, quem Balatonem nunc vocant, cui quidem ideo nomen hoc inditum, quia Zale id<br />
est fluctuatio undarum conventui undique circumstrepit: BONF. I,1,359.<br />
circumtego, -ere [1]<br />
Franciscus ... iunctis familiaribus / ... / ducunt ... / currum vehendo concham coeta (sic ed., cod. [Df 283678<br />
p.528: cocta]) circumtegendo: 1456 Kovachich, Scriptores II p.6.<br />
circumteneo, -ere [1] *circumquaque v. in circuitu aliquid tenere, portare – köröskörül tart, visz:<br />
Quare singulari pompa succollantibus centurionibus et lecti auro strati fimbrias circumtenentibus rite proceribus<br />
… populus … lacrimas continere nequivit: BONF. IV,8,219.<br />
circumvago, -are [4]/4<br />
Rex … cum legiones … comparasset, … per Istrios et Foroiulianos circumacto Adriatico sinu Italiam contendit:<br />
BONF. II,10,170.<br />
circumvallo, -are<br />
Si civitas per aliquos emulos circumvallaretur quovis modo aut alias necesse foret, tunc semper libere pateat<br />
turris e<strong>ad</strong>em ... hominibus civitatensibus: 1509 Végh, Buda p.148.<br />
circumvenio, -ire <strong>ad</strong> B2: decipere, irretire – rászed, behálóz.<br />
Qua simulatione et arte perfidus religionis Christiane hostis me fallere et circumvenire cogitabat: Theiner,<br />
Mon.Vat. II p.632.<br />
circumvolo, -are<br />
Supervenit his innumera corvorum multitudo, que regia tecta circumvolans nulla vi repelli potuit: BONF.<br />
III,1,234. Basseus … in medio pretorianos milites collocat, quos ianizaros vocant, spectati roboris homines …<br />
multas etiam vexillationes in utroque cornu proponit, que prelium ineant, circumvolent hostes et … impetant<br />
repetantve: BONF. III,5,258.<br />
circumvolvo, -ere<br />
Quanto discrimine hac vice es circumvoluta (sc. civitas War<strong>ad</strong>iensis): 1474 Kovachich, Scriptores II p.12. Quod<br />
quidem scutum draco ... per girum ductus introcludit caudaque cervici supra truncati anguli situm circumvoluta<br />
primis pedibus supremam scuti partem, posterioribus sinistrum clipei latus ... videtur continere: 1507 Turul 1911<br />
p.105.<br />
cirographum, -i n. aláírás<br />
Eisdem plenum mandatum … damus et concedimus harum nostrarum secreto sigillo nostro impendenti,<br />
cirographo nostro consignatarum vigore et testimonio litterarum mediante: 1506 Katona, Hist.crit. XVIII p.446.<br />
Cf. Ibid. P.457: presentes litteras manu nostra subscriptas fieri … fecimus.<br />
291
citatorialis, -e<br />
Noverit e<strong>ad</strong>em egregia dominacio vestra me litteras eiusdem citatoriales ... recepisse: 1504 Mon.civ.Zagr. III<br />
p.25.<br />
citatus, -a, -um [20]<br />
Dum … <strong>ad</strong> maiestatem vestram profecturi Budam venissemus, citata qu<strong>ad</strong>am et subita properacione maiestatem<br />
vestram <strong>ad</strong> civitatem Prwk, deinde <strong>ad</strong> Wiennam se contulisse obvia fama nobis indicavit: 1500 Dl 104719.<br />
citerior, -ius<br />
Is enim rumor sat late diffusus erat Alemanis ita cum Polonis convenisse citeriorem Ungarie partem<br />
Maximiliano, Alberto ulteriorem subactis Ungaris … esse cessuram: BONF. IV,9,93. Bavari, Australes et Ungari<br />
… non citeriorem solum, verum etiam ulteriorem Danubii oram occupavere: BONF. IV,4,181. Rasciani … mox<br />
citeriorem Austriam … incursarunt: BONF. IV,5,20. Oppidum est decem milibus passuum super Pisonium<br />
citeriore Danubii ripa: BONF. IV,6,152. Ut a citeriore Danubii parte Viennam obsideat: BONF. IV,6,225. Qui<br />
citeriorem Ungariam Dalmatiamque incolunt: BONF. IV,9,26. Qui … <strong>ad</strong>huc ulteriorem et citeriorem Ungariam<br />
inhiaret: BONF. V,1,103.<br />
citharista, -ae m.<br />
Quod nobilis domina, elicta Laurencii ... coram nobis personaliter constituta quandam terram suam ... confessa<br />
est vendidisse Cheztiuoy et Andree citaristis presencialiter coram nobis astantibus pro viginti marcis: 1284 CD<br />
Croat. Suppl. II p.141.<br />
civicus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Videbar hic mihi coronam, si non triumphalem, certe civicam optimo iure meruisse: 1522 TT 1855 p.342.<br />
civilis, -e<br />
APOLLIDES: Nomen quod illi indideras? CLEARCHUS: Ethici, nam civilis hic puer erat, quo evenit, ut eum<br />
Athenienses ita appellitarent: BART.PANN. Gryllus 110-111.<br />
civiliter [4] comp.<br />
Dimissis … presidiis castra solvunt atque civilius inter Ungaros sese gerunt, ut his liberum esset eum coronare<br />
regem, quem potissimum optarent: BONF. II,4,3.<br />
civitas, -atis f. *ius, quo cives ut membri communitatis utuntur – polgárjog:<br />
Eundem ab ignobilitatis et rusticitatis statu, in quo nunc existit, non obstante civitate sua, quo digne fungitur,<br />
gratiose eximentes in verum nobilem huius regni nostri creandum ... duximus: 1509 Turul 1911 p.108. Cf. 1517<br />
Turul 1911 p.110: ut per hanc gratiam nostram se ab officiis civilibus nullatenus abstrahat.<br />
civitatula, -ae f.<br />
Veneram in quoddam castellum seu civitatulam nomine Schebes secundum Ungaros: GEORG.HUNG. p.150.<br />
clamatio, -onis f. [2]<br />
Gravis culpa est, ... si quis clamans in clamacione sua iurgium fecerit: GREG.GYÖNGY. Constit. p.140<br />
(Annexus I).<br />
clamito, -are [1]<br />
Ecce latro clamitans festinato gr<strong>ad</strong>u subtractum iumentum refert: BONF. I,4,261. At ille … se regia explodi<br />
clamitaret multaque sese purgando iactaret: BONF. III,7,310. Quod iidem fratres … de sero … bene vinolenti<br />
Patrem omnipotentem cantassent et clamitassent in grave scandalum Christifidelium: 1518 Erdélyi, Register<br />
p.93.<br />
clamorosus, -a, -um (clamosus)<br />
Ut iam sepe sepius clamosa (sic ed., recte forsan: clamorosa) et piarum aurium offensiva … relacione veridica<br />
didicimus: 1422 Mon.episc.Zagr. VI p.60.<br />
clangor, -oris m.<br />
Illa (sc. Alecto) dolis aptum speculata e vertice tempus / concitat horrendis Stygias clangoribus alas: IAN.PANN.<br />
Paneg. 3,3,124-125.<br />
clareo, -ere (v. claresco, -ere) verb.<br />
dc_145_10<br />
292
Vobis igitur rem hanc clareram (sic, recte forsan: clarueram), ut si habetis aliquas lites in foro ecclesiastico, …<br />
extunc omnino … causas … movere curetis: 1448 TSz 1929 p.126.<br />
claritas, -atis f.<br />
Datur intelligi nostre claritati, quod nonnulli forent homines, ... qui etc.: 1399 Mon.Budapest III/1 p.137.<br />
claritudo, -inis f. <strong>ad</strong> 2 b:<br />
Quos … non dubitem locum non vulgarem apud vestram sanctitatem tenere ob claritudinem familiae et mores<br />
eorum ingenuos: 1524 Theiner, Mon.Vat. II p.631.<br />
clarus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Quandoquidem hoc uno monumento non modo Augustinum a mortalitate asseres, verum etiam nomen tuum<br />
nullo unquam tempore intermoriturum posteritati clarum reddes: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
classiarius, -ii m. [2]/1<br />
Quando classiarii in terrestri bello parum prodesse possunt: BONF. III,6,223.<br />
classicum, -i n.<br />
Dant pugnae classica signum: IAN.PANN. Paneg. 3,3,186.<br />
claudico, -are <strong>ad</strong> 1a:<br />
Quedam mulier … venit … afferens … femellam … claudicantem: VALENT.HADN. Mir. 17 (p.84). Quod<br />
idem comes a tramite vere obedientie claudicans sanctitati vestre ... obtemperare ... non curaret: 1412 Finke, Acta<br />
I p.102.<br />
clause <strong>ad</strong>v.<br />
Tercia siquidem earundem (sc. litterarum) ... capituli ecclesie Albensis ... clause edita ... regi ... relatorie<br />
rescripta declarasset, quomodo etc.: 1424 Fons 2005 p.363.<br />
clausio, -onis f.<br />
Quod ipse volens aeternae beatitudinis semitis pietatis insistendo devotius bravio perfrui, congruisque<br />
praeparamentis spiritualibus extremae suae diei clausionem praevenire, necnon parentum suorum salutari animae<br />
remedio propitiare quandam villam ... religiosis ... viris ... donavit: 1337 Wagner, Anal. III p.177.<br />
claustrum, -i n. <strong>ad</strong> 3:<br />
Quomodo ... nonnulli ... fratres ipsorum ... in claustro abbatie crudeliter interfecti ... extitissent: 1522 C. Tóth,<br />
Bátori p.89.<br />
clausura, -ae f. csap, csapolás<br />
Exposuimus hoc anno … pro singulis ferramentis, … puta … pro … ferro clausurae lapidum qu<strong>ad</strong>ratorum fl. 20:<br />
1507 Myskovszky, Bártfa II p.73. (1508 -ban [uo.] 'ligatura' a neve.) Exposuimus hoc anno ... pro ... ferro<br />
clausure lapidum qu<strong>ad</strong>ratorum fl. 20.: 1507 Myskovszky, Városház p.73.<br />
clava, -ae f.<br />
Praefatus c[omes] Petrus ... letales in suo corpore collegit passiones signanterque in eius capite, non obstantibus<br />
manipulationibus, ex ictu cuiusdam clavae manualis confracta casside mortalem suscepit laesionem: 1411<br />
Katona, Hist.crit. XII p.64. Ipsam pertractando cum qu<strong>ad</strong>am clava verberari machinasset: 1419 Zsigm.oklt.<br />
VII,568.<br />
clavicula, -ae f. billentyű<br />
Item iiiii d Lisentreyt pro labore <strong>ad</strong> organum pro claviculis sabbatho ante Letare: 1413 Archiv 1873<br />
p.431.<br />
claviculus, -i m.<br />
Si quis ducens res mercimoniales, que diverse maneriei et conditionis existant, ut sunt fernicule, monilia parva,<br />
... claviculi, ... pectines lignee aut cornee, specula, clebsidras parvas pretextas (sic), ligamina volgo (sic) Nestel,<br />
digitalia videlicet Vingerhut, et alia ceteris mercibus similia, ... debent solvi boni duo grossi: 1436 Mon.Budapest<br />
III/2 p.272. Pro emendis clavielis (sic ed.): 1521 Végh, Buda p.176.<br />
claviger, -i m.<br />
dc_145_10<br />
293
dc_145_10<br />
Quomodo clavigeri et procuratores trium curiarum civitatum nostrarum, videlicet Chasmen[sis] et de Dombro et<br />
de Ivanich damnosa cupiditate inducti ... unum currum lignorum indebite ... extorquere incepissent: 1416<br />
Katona, Hist.crit. XII p.255. Domini clavigeri claves secum ferre non ommittant: 1464 Zimmermann, Urkb. VI<br />
p.204.<br />
clavulus, -i m.<br />
Nonnullos asseres, necnon clavulos maiores et minores ac ferramenta alia et instrumenta lapicidarum et<br />
muratorum: c.1450 Végh, Buda p.85.<br />
clenodium, -ii n. <strong>ad</strong> 2d:<br />
Unum clipeum flaveum … Demetrio (sc. et aliis) … in clenodium et signum per ipsos <strong>ad</strong>instar ceterorum<br />
nobilium … portandum … duximus conferendum: 1398 Turul 1901 p.103. Sibi pro singulari honore quoddam<br />
clenodium, scilicet signum draconis, quod nos una cum serenissima principe ... regina ... et quampluribus mundi<br />
principibus nostrorumque regnorum baronibus et nobilibus praefectis in signum indissolubilis societatis gestare<br />
solemus, duxeramus conferendum: 1413 Katona, Hist.crit. XII p.155. Zsigm.oklt. IV,941. CD Hung. X/5 p.404.<br />
clepsydra, -ae f. (clebsidra)<br />
Si quis ducens res mercimoniales, que diverse maneriei et conditionis existant, ut sunt fernicule, monilia parva,<br />
... claviculi, ... pectines lignee aut cornee, specula, clebsidras parvas pretextas (sic), ligamina volgo (sic) Nestel,<br />
digitalia videlicet Vingerhut, et alia ceteris mercibus similia, ... debent solvi boni duo grossi: 1436 Mon.Budapest<br />
III/2 p.272.<br />
clerica, -ae f. [1]<br />
Quod aliquando laici in tabernis inebriatorum … fratrum … capita et clericas ac tonsuram liniendo et inungendo<br />
cum cibariis … commaculassent et deturpassent: 1518 Erdélyi, Register p.127.<br />
clericatus, -us m. [4]<br />
Quod nullus frater conversus seu laicus psalterium vel alios libros legere presumat, nisi ... prius <strong>ad</strong> clericatum<br />
susceptus fuerit: GREG.GYÖNGY. Constit. p.123 (Rubr. LXIX). Quod nullus vicariorum ... aliquem fratrem<br />
laicum tonsura seu corona clericatus uti permittat: Ibid.<br />
clicium, -ii n.<br />
Sicut <strong>ad</strong> comitatum seu clicium nostrum Seguesdiensem pertinebat: 1276 Veszpr.okl. I p.63.<br />
cliens, -entis m. [15] <strong>ad</strong> 1:<br />
Nobilibus, militibus, clientibus, officialibus ...: 1419 Zsigm.oklt. VII,518. Accedebat fratrum prestantia,<br />
multitudo amicorum et clientium, preterea cognationes et affinitates eximie: BONF. IV,1,130.<br />
clientela, -ae f. [2]/2<br />
Dux … cum fidissimis plerisque rem communicat et surripiende corone clam consilium init, multos muneribus<br />
… sibi conciliat subducuntur urbes, clientele populi et comitatus in diversa studia distrahuntur: BONF. II,7,480.<br />
Ille … maximas hinc in dies sibi clientelas et amicitias comparavit: BONF. IV,7,132. Nobilissimas semper domi<br />
clientelas aluit (sc. Ioannes) : BONF. IV,8,188. Qui (sc. papa) Innocentio mortuo subrogatus Ungaros in<br />
clientelam acceperat: BONF. V,3,121. Qui pro vetusto societatis et clientele iure debitum Ungaris ut patronis<br />
legitimis obsequi officium prestiterunt: BONF. V,3,87.<br />
clientulus, -i m. [3]<br />
Quae pro patrono fert vota clientulus, audi!: c.1510 Anal.nova p.409. Dignetur... calamitatem deditissimi sui<br />
clientuli ex pietate et clementia audire: 1526 Acta Tom. VIII p.192.<br />
clipeus, -i m. <strong>ad</strong> 3/i:<br />
Ubi signatum est super una arbore, que 'byk' vocatur, signum clipei Iule bani: 1240 CD Arp.cont. VII p.102.<br />
Reedificata est turris … cum clipeis tectalibus. 1496/1497 Magyary-Kossa III p.115.<br />
cloaca, -ae f. subst.<br />
Omnia solus habes: matulam veteremque cloacam, Candelabra, faces, omnia solus habes: 1514 TAUR. Epist. 1<br />
p.130.<br />
cludenda lege eludenda<br />
Pro cludenda et reprimenda … inimicorum sevicia et impietate tirannica: 1406 CD patr. VII p.438.<br />
294
dc_145_10<br />
co<strong>ad</strong>haereo, -ere<br />
Ipse quoque meretrices <strong>ad</strong>iunctis sibi … quibusdam latronibus eisdem co<strong>ad</strong>herentibus … contra domum<br />
prepositure … iverunt: 1508 M.Sion 1866 p.455.<br />
co<strong>ad</strong>unatio, -onis f.<br />
Ut machinatione pestifera pacificum statum et co<strong>ad</strong>unationem ecclesiasticam disturbaret (sc. rex Franciae):<br />
1416 Katona, Hist.crit. XII p.251.<br />
coaetaneus, -a, -um<br />
Ut ... unum registrum super tricesimarum exactione ... conscriberemus ... eidem Michaeli ... ceterisque suis<br />
coetaneis quo<strong>ad</strong> cautelam ... impartientes ... Ut moderni ... tricesimatores ... a Michaele prenotato suisque<br />
coetaneis, videlicet comercatoribus tricesimarum exactionem recipi ... sciant: 1436 Mon.Budapest III/2 p.271.<br />
coaevus, -a, -um [2]<br />
Salvus ut sis, te tuus salutat coaevus: BART.PANN. Gryllus 34. Quis me coaevum ... nominat?: BART.PANN.<br />
Gryllus 35.<br />
coalesco, -ere [9]/9<br />
Num in utraque gente usque <strong>ad</strong>eo preclara interiere ingenia, út, donec puer coalescat, regnum hoc <strong>ad</strong>ministrare<br />
nesciant? BONF. III,4,188. Quod, si Pragam confestim exercitum duxisset (sc. Sigismundus), antequam<br />
hereticorum vires coaluissent, nunquam Germania tot incendia subiisset: BONF. III,2,374. <strong>ad</strong> 1: Licet autem<br />
videar vulnus, quod iam forsan occaluerat, retractare et cicatrici nondum plane coalescenti manum opponere:<br />
1515 Acta Tom. III p.445. Sic et de cetero sincerioris fidei zelo et fervoris promtitudine coalescant: 1515 Katona,<br />
Hist.crit. XVIII p.841.<br />
coangustatio, -onis f.<br />
Saron interpretatur coangustacio et designat martirii vehemenciam, que angustavit crudeli supplicio:<br />
Serm.Quinqu. 5 (p.35).<br />
coangusto, -are<br />
Iobagiones ... Benedictum ... simili in domo sua coangustatum sagittis et gl<strong>ad</strong>iis miserabiliter peremissent: 1369<br />
Dreska, Pannonh. I p.193.<br />
coapto, -are<br />
Sic enim progenitores nostri ... <strong>ad</strong> fidelitatis opera coaptarunt et de ipsis <strong>ad</strong> sua praescripta regia effecerunt<br />
promptiores: 1319 Horvát, Verbőtzi p.26. Obiectum desideratur? AOkl. V,481. CD Hung. VIII/2,210-12. Cum<br />
eodem sanctissimo domino nostro papa te coaptes et cum omni promptitudinis studio reducas eidemque<br />
reconciliare: 1412 Finke, Acta I p.101.<br />
coarguo, -ere [3]/2<br />
Si <strong>ad</strong>versus maiestatem tuam ille deliquisse coarguetur: BONF. V,4,148.<br />
coarto, -are quoartando 1290/1405 Reg.duc. p.154.<br />
coassumo, -ere<br />
Quo in gremium generosae familiaritatis virtutum decorati fulgoribus et scientiis illustrati fuerint coassumpti:<br />
1435 Katona, Hist.crit. XII p.658.<br />
coccus, -i m.<br />
Ex cocco virideo wlgo kamuka: 1523 Lex.Hung. p.444.<br />
cochleare, -is n. cochiarium<br />
Iudex ... ipsum famulum ... simulcum ipsis suis rebus, puta peccario uno, ... cochiariis duobus valentibus florenos<br />
duos ... captivasset: 1483 Zimmermann, Urkb. VII p.339.<br />
cocnha, -ae f. épületelem: csigalépcső? Boltív? Kupola?<br />
Ipse debeat edificare capellam … cum … concha vulgo Snek pro gr<strong>ad</strong>u et introitu capelle. Cf. 1521 TT 1911<br />
p.85: Pro una sera <strong>ad</strong> concham turris den. XXVII.: 1482 Myskovszky, Bártfa I p.18.<br />
295
dc_145_10<br />
codrus propr. 2<br />
Codre, tuum serva hospitium, quo Codrior alter / Orbe vago non est omnia solus habes: 1514 TAUR. Epist. 1<br />
p.129.<br />
coelicola, -ae m.<br />
Sic fata forte ipsique coelicolae hominum fortunas disponunt: BART.PANN. Gryllus 112.<br />
coelitus, -a, -um (?) <strong>ad</strong>i.<br />
Hic. tumulatus. miles. ioannes. vocatus. frater. gubernatoris. sit. iunctus. coelitis. choris. anno. d[omi]ni. m.<br />
ccccxxxvv. de. huni<strong>ad</strong>. etc. hic. est. tumulatus. iohes. miles. iunior. de. huni<strong>ad</strong>. vocat[u]s. frater. eius. an[...]<br />
di[...] sit. iunctus. celitis. choris: 1440 Entz, Gyulafehérvár p.168.<br />
coemeterium, -ii n. *cemiterium<br />
In eum (sc. summum pontificem) hec dogmata commenti sunt … cemiteriorum usum questus gratia <strong>ad</strong>inventum:<br />
BONF. III,2,323. In cemiterio edicula est erecta, ubi state inferie fierent: BONF. III,2,120.<br />
coemo, -ere [3]/2<br />
Quam (sc. domum) ab executoribus bone memorie magistri Demetrii ... canonici ecclesie nostre pro qu<strong>ad</strong>raginta<br />
florenis auri coemimus: 1476 Veszpr.okl. I p.260. Ad coemenda nanque tela sagittasque … in Germaniam …<br />
nonnullos miserat: BONF. IV,2,251. Ut etiam vini c<strong>ad</strong>os, quos pro regis aula coemerat, Uillaci in arcem subito<br />
transferret: BONF. V,4,116.<br />
coenobium, -ii n. 'gyülekezet'<br />
Qui ... pro presenti huic sancte societatis cenobio et tocius nostri episcopatus officio prelacionis in Dei iugo<br />
fungimur: 1380 Mon.episc.Zagr. I p.291.<br />
coenum, -i n.<br />
Quippe per omnes cruciatus et corporis lanienas Christianos prius excarnificatos a religione cogunt verique Dei<br />
cultu se abdicare (sc. Turci) ... sanctorum reliquias et divina mysteria aut pedibus conculcare, aut luto coenoque<br />
provolvere: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.249.<br />
coeo, -ire (coyens)<br />
Item mulier coyens cum religioso: c.1400 DF 286635 f. 30v.<br />
coexsecutor, -oris m. [2]<br />
Executores presentis ultime voluntatis in eorum ac ... Frederici, ... magistri civium civitatis Poson, ob<br />
suam infirmitatem venire non valentis, coexecutoris scilicet ipsorum nominibus exhibuerunt presens<br />
testamentum: 1517? M.Sion 1866 p.337.<br />
coextendo, -ere<br />
Ut iobagiones ... singulas metretas avene ... cum metreta <strong>ad</strong> tres pugillos et quatuor digitos quantitative coextensa<br />
plebano ... solvere tenerentur: 1381? Dreska, Pannonh. I p.259.<br />
cogitabundus, -a, -um [2]/1<br />
Heremita quidam … rogatus … perhumane, ut regia fata retegeret, ubi cogitabundus aliquantisper constitit etc.:<br />
BONF. I,4,91.<br />
cogitatus, -us m. [8]<br />
Noli pati, optime imperator, integerrimi avi tui … tam pios cogitatus ulla negligentia evanescere: 1521 Katona,<br />
Hist.crit. XIX p.258. Discipline, tu sancte, effugies fictum, / ... / cogitatus vacuos et sinistre dictum:<br />
VALENT.HADN. Invoc. 3,1-3 (p.24).<br />
cognatus, -a, -um házastársi parancs?<br />
Tum Transalpino legati ab rege profecti / <strong>ad</strong>veniunt cognata viro mandata ferentes: IAN.PANN. Paneg. 3,3,331-<br />
332.<br />
cognitasse lege cogitasse BONF. II,1,150. 6106<br />
cognitor, -oris m.<br />
Ut ... salubris provisio ... tam apud nostrum Creatorem, omnis prorsus conscientie cognitorem ... perpetuo<br />
296
perseveraret: 1269 Veszpr. okl. I p.55.<br />
dc_145_10<br />
cognitus, -us m. [1]<br />
De quibus fabulosa multa Diodorus cognitu minime necessaria: BONF. I,1,245.<br />
cognomen, -inis n. [8]/8 <strong>ad</strong> 3 a alpha:<br />
Filius, cui Novello cognomen erat, … in Germaniam aufugit: BONF. III,1,285. Quidam … librum concivibus<br />
accommodavit, … imprimisque Ioanni humili loco nato, cui a villa cognomen Hus inditum, quod Bohemice<br />
anserem significat: BONF. III,2,307. Zyska Booslaum interea regulum, cui Cygneo cognomen fuit, … vi<br />
ceperat: BONF. III,2,422. Ioannes quidam, cui Rochezane cognomen erat, … Dei verbum publice profitebatur:<br />
BONF. III,3,39. Quibus quidem omnibus de Lindva cognomen erat: BONF. III,7,53. Ista cum exceptione, quod<br />
si ipsa littera expeditoria non denotat nomen, tantummodo cognomen, ... actor pure aliam dare debet (cf.<br />
superius: littera ... solummodo denotat Kenderes): 1508 C. Tóth, Szabolcs p.219.<br />
cognomentum, -i n. [8]/4<br />
Carolus ex cognomento Parvus … Neapolitanum … occupavit (cf. etiam ibid. 65): BONF. III,1,2. Rogatus<br />
nomen Blasium ex cognomento Forgach appellatum esse respondit: BONF. III,1,240. Veteres Procopium ex<br />
cognomento Magnum sibi optavere: BONF. III,3,47. Benedictus cognomento Boltrinus … eiusdem synodi<br />
auctoritate iterum abrogatus est: BONF. III,3,330.<br />
cognominatio, -onis f. [3]/3<br />
Collacrimantes milites regem conclamant, magnificentissima quaque cognominatione ingeminant: BONF.<br />
I,4,212.<br />
cognosco, -ere verb.<br />
Iccirco talem te erga illum geras, ut hanc meam (quantulacunque sit) commendatiunculam sentiat cognoscatque<br />
sibi non parum profuisse: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129. Qualis itaque sit et quibus praeditus moribus, ... ex infra<br />
scripto epigrammate ... poteris <strong>ad</strong> unguem usque cognoscere: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129. Quem<strong>ad</strong>modum tu ex<br />
epistola mea cognosces: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174. Ita enim versiculos illos meos inverterant, ita<br />
<strong>ad</strong>ulteraverant, sic depravarant, ut eos, quamvis proprii fcetus erant, prima fronte meos esse non cognoscerem:<br />
1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
cohibeo, -ere<br />
Pridem, iam pridem in intima Germaniae ac Italiae viscera tam atrox procella irrupisset, ni ab ipsis Hungaris ...<br />
obice velut opposito interclusa et ... cohibita Pannonicos intra limites <strong>ad</strong>huc aestuaret: 1521 Katona, Hist.crit.<br />
XIX p.251.<br />
cohonesto, -are [1] verb.<br />
Iam institueramus etiam ipsam (sc. puellam) pro conditione generis atque aetatis suae honesto foedere<br />
matrimoniali cohonestare: 1505 Katona, Hist.crit. XVIII p.421. Subditorum ... accessioni nominisque et<br />
splendoris eorum incremento consulere ipsosque, quo iidem <strong>ad</strong> servicia nostra obeunda inflamentur in eisque ...<br />
decus et munificencia regia apud posteros perpetuo elucescat, inter ceteros sui ordinis eminencie prestancia<br />
<strong>ad</strong>ornare et cohonestare (sc. vult rex): 1514/XVI Df 282621 fol. 72r. Unde volentes sub huiusmodi felicissimis<br />
regiminis nostri auspicio te hoc honoris initio cohonestare, te et … germanos tuos uterinos … nobilitandos …<br />
duximus: 1525 Katona, Hist.crit. XIX p.563.<br />
cohortatio, -onis f. [4]<br />
Ipse similis factus leoni. ... Quinto in pavorum cohortatione: XIII M<strong>ad</strong>as, Serm. p.52. Cuius prudentissimis<br />
consiliis, simul et sanctissimis cohortationibus eiusdem incitati (sc. sumus): 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.346.<br />
Pray, Annales IV p.306. Quin etiam me ipsum ... suis cohortationibus in extollendam maiestatis vestrae<br />
amplitudinem frequenter inflammavit: HIERONYM.BALB. Opera I p.6.<br />
cohortor, -ari<br />
Geysa quoque sacras edes erigere, disponere collegia sacerdotum, rem sacram quotidie facere, exemplo suo<br />
cohortari: BONF. I,10,353.<br />
cohospes, -itis m.<br />
Quod ... venit nostri in concpectum providus vir ... cohospes civitatis Cibiniensis: 1456 Zimmermann, Urkb. V<br />
p.544.<br />
297
dc_145_10<br />
coincola, -ae m.f. [5]/2<br />
Ipsi magistri carnifices more aliorum coincolarum nostrorum mechanicorum una dierum ... convenire ... habent:<br />
1481 Budai mészárosok p.357.<br />
coinhabitator, -oris m.<br />
Quodsi deinceps quemcunque ex coinhabitatoribus illis <strong>ad</strong> nos mansurum venire contingeret: 1523 Wagner,<br />
Anal. II p.109.<br />
coitus, -us m.<br />
In coitus late ruit omne biformis / armentum Protei: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 17-18. 109.<br />
collabantes lege collabentes: BONF. IV,10,105.<br />
collabasco, -ere<br />
Laurentius eum obfirmat, nunquam a latere discedit, ne uxoris ille memoria collabascat: BONF. IV,2,85.<br />
collacrimo, -are [3]/2<br />
Sic itaque diu amare collachrymantes quidam (sc. erant): VALENT.HADN. Mir. 5 (p.70). Tam lacrimosa<br />
congratulatio mox exorta, ut hostes quoque humanitatis expertes pio spectaculo collacrimarent: BONF. II,4,216.<br />
Illa (sc. regina) collacrimans eum <strong>ad</strong> se revocari iubet (sc. Ioannem): BONF. III,1,334. Reginam quoque cum<br />
filio collacrimantem non sine fletu singultuque pontifices … intueri poterant: BONF. III,4,164. Certatim populi<br />
collacrimantes ex insperata letitia congratulatum concurrebant: BONF. III,1,339. Pontifex maximus … <strong>ad</strong><br />
primum mortis nuncium collacrimavit: BONF. III,7,304.<br />
collapsus, -us m. *ruina – (le- v. össze)dőlés<br />
Anim<strong>ad</strong>vertentes complures domos in ea (sc. civitate) totaliter neglectas esse et desolatas, alias vero multas ex<br />
incuria ... patronorum earundem <strong>ad</strong> collapsum et ruinam tendere: 1478 Végh, Buda p.354.<br />
collateralis, -e [28]<br />
Qui ... in uno duntaxat altarium collateralium et non in maiori altari missam possint celebrare: 1342 CD Hung.<br />
VIII/4 p.586. ('oldal-, mellék-') Seniores a tergo alter alteri semper socium collateralem conceder habent: 1521<br />
M.Sion 1866 p.251. ('szomszédos')<br />
collatio, -onis f. (collectatio)<br />
Ioannes et Urbanus canonici exhibuerunt nobis quasdam duas litteras ... super nova nostra donatione et personali<br />
collectatione portionis etc.: (Cf. p.221: cum ... nova nostra donatione et perhennali collatione): 1415/1477/XVI<br />
Katona, Hist.crit. XII p.220. Zsigm.oklt. V,902. CD Hung. X/5 p.569. Dum cum honeste sacerdotibus<br />
collationem agerem et plus solito leti essemus, contigit me in conventu eorum c<strong>ad</strong>ere: VALENT.HADN. Mir. 9<br />
(p.80).<br />
collationo, -are [3]<br />
Lecta et collacionata cum vero originali per me, Michaelem de Mere: 1523 M.Sion 1866 p.346. Cf. 1526 Ibid.<br />
p.348.<br />
collator, -oris m.<br />
Ut quicunque annihilationem ex modernis collatoribus aut successoribus eorundem attentare vellet: 1482/XVIII<br />
AA Paulin. III p.230. Talis canonicatus ... personis dignis a collatoribus conferantur (sic): 1521 M.Sion 1866<br />
p.247.<br />
collaudo, -are (conlaudo)<br />
Quia Stephanus … regem … delaudasset et Bazarab Transalpinum, sancte regie corone infidelem in preiudicium<br />
regalis pietatis eo modo, ut ipsius domini regis potentia potentie ipsius Bazarab non in aliquo posset contraire et<br />
equari, conlaudasset: 1325 DRH-D I p.37.<br />
collectarium, -ii n.<br />
Item collectarium unum antiquum: 1433 Mon.episc.Zagr. VI p.405. Egregius scriptor ... quamplures<br />
ecclesiasticos libros scripsit, ... videlicet ... gr<strong>ad</strong>uale unum, breviarium, collectarium: XVI Wagner, Anal. II p.72.<br />
298
dc_145_10<br />
collectatio, -onis f. vide: collectio<br />
Canonici exhibuerunt nobis quasdam duas litteras ... super nova nostra donatione et personali collectatione (sic<br />
ed. forsan mendum pro 'perhennali collatione') portionis etc.: 1415 Katona, Hist.crit. XII p.220. Cf. ibid. p.221:<br />
cum ... nova nostra donatione et perhennali collatione: Zsigm.oklt. V,902. CD Hung. X/5 p.569.<br />
collectura, -ae f. 1<br />
Dum quidam ... iobagiones ... in silva dictorum exponencium ... in collectura glandium ... constituti fuissent:<br />
1469 VSz 1978 p.446.<br />
collega, -ae m. <strong>ad</strong> 1a:<br />
Quia unus banus non sufficit <strong>ad</strong> tuenda castra illa, rogamus, quaeratis et ordinetis ipsi ... collegam: 1522<br />
Epist.procer. I p.151.<br />
collega, -ae m.<br />
Rogamus, queratis et ordinetis ipsi Gelethfy collegam: 1522 Katona, Hist.crit. XIX p.364.<br />
collegium, -ii n. subst.<br />
Eximio atque praestanti viro, domino Ioachimo V<strong>ad</strong>iano, Musis atque Apollini sacrato poetae, liberalium artium<br />
et ... philosophice professori doctissimo, amico praecharo, Viennae in collegio Caesareo vitam viventi: 1514<br />
TAUR. Epist. 1 p.130.<br />
collibet, -ere verb. imper.<br />
Quibus significabat (sc. rex) ... filium meum ... paratum efficere, quidquid illi collibuisset: c.1260 CD Hung.<br />
IV/3 p.69. Reg.duc. p.55. Cf. Reg.Arp. 1236. Ubi variis animum subducere curis / collibuit: c.1510 Anal.nova<br />
p.414.<br />
collido, -ere<br />
(Turci sc.) infantes a maternis uberibus raptos aut faucibus elidunt, aut saxo parietibusque collidunt: 1521<br />
Katona, Hist.crit. XIX p.248.<br />
colligatio, -onis f. 'Összekapcsolás, egybekapcsolás, egyesítés'<br />
Colligationes ... cum iam dicto d[omino] Carolo, nunc Francorum rege, Ludovico primogenito, duce Aquitaniae<br />
et delphino Viennensi, Ioanne Turoniae comite et de Ponthiuro eiusdem d[omini] Caroli Francorum regis filiis ...<br />
confirmamus: 1414 Katona, Hist.crit. XII p.182. Propter talia illegitima facta, puta ... dignitatum conferendarum<br />
occupationem, item sic <strong>ad</strong> invicem bonorum colligationem ac a domo regia abalienationem ... sua maiestas<br />
literas oratori ... dedit: 1525 Horvát, Verbőtzi p.213.<br />
colligo, -are<br />
Ut in servitium nostri contra aemulos nostros Venetos et eorum colligatos ... plures gentes ... mitteretis: 1433<br />
Katona, Hist.crit. XII p.599. Instituerimus … per vinculum strictioris et arctioris, quo potuimus, affinitatis nos<br />
invicem colligare et confederare: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.524. Quod ... idem Thomas ... et ... consors<br />
eiusdem ... nec ullo umquam tempore eandem (sc. domum) cuipiam ... impignorandi aut alio quovis modo<br />
obligandi et colligandi habeant ... facultatem: 1512 M.Sion 1863 p.352.<br />
colloquor, -i<br />
Collocuti fueramus secum de negotio ex parte reambulationis metarum de Ujbánya: 1500 Wenzel, Dóczyak p.59.<br />
colluctatio, -onis f. [5]/2<br />
Quibuscum (sc. Turcis) est perpetua colluctatio: BONF. IV,1,238.<br />
colluctor, -ari [3]/2<br />
Nonnulli virginem a tergo Chunum cum L<strong>ad</strong>islao colluctantem surrepta securi percussisse … ferunt: BONF.<br />
II,3,131. Quod ubi factum est, nunc classis instare, nunc abire, … infestare portum et cum protensa catena ferrea<br />
… in dies colluctari: BONF. II,10,120. Hic filium … monuit, út, si parum prospere pugnaretur, ne cum fortune<br />
iniquitate colluctaretur, sed <strong>ad</strong> meliora se tempora reservaret: BONF. III,6,194.<br />
colludo, -ere [1]<br />
Matri ipsius pueri … haud incurie percunctanti, si uspiam filium vidissent, paulo ante secum crustuli ludo sibi<br />
colludentem inquiunt: VALENT.HADN. Mir. 5 (p.68).<br />
299
dc_145_10<br />
collustro, -are [8] <strong>ad</strong> 1: *decorare – díszít:<br />
Conus galee demittit flores non ignobiles interim aureo, interim rubro albicanteque coloribus contortos et vento<br />
quasi confusos cassidemque et scutum undique collustrantes: 1518 Mon.herald. III p.74.<br />
colluvies, -ei f.<br />
Cum hac efferata barbarorum colluvie gens Hungara centesimum supra qu<strong>ad</strong>ragesimum annum nunc oppugnans,<br />
nunc repugnans assidue conflictatur: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.249. Patiemini ... scelestissimos ... praedones<br />
... per dedecorosa latrocinia et praedarum colluviem ita animos attollere, ut audeant de orbis imperio vobiscum<br />
contendere?: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.254.<br />
colonia, -ae f. [5]/1<br />
Que <strong>ad</strong>huc pre loci amenitate et feracitate soli Latine gentis coloniam vocant: BONF. IV,7,118. E coloniis olim<br />
Romanis et legionibus completam (sc. regionem): BONF. IV,1,138.<br />
coloniator, -oris m. (conoliator)<br />
Tributum nostrum … tr<strong>ad</strong>idimus Paulo coloniatori per anni circulum. … Idem Paulus conoliator (sic) illos …<br />
florenos nobis persolvisset: 1406 Mon.Budapest III/1 p.239.<br />
colonicalis, -e<br />
Fateor me ... domum meam colonialem ... pignori obligasse: 1416/1424 Mon.Budapest III/2 p.4.<br />
coloratio, -onis f.<br />
Ut nullus comitum, ... quod per nos factum extitit, in hac parte colorationis cuiuspiam velamento audeat<br />
retractare: 1276 Veszpr.okl. I p.68.<br />
coma, -ae f.<br />
Decem paria indumentorum ... altaris ... cum choopertoria ... et amnutergiis, quorum come erant auree et<br />
appenditie manutergiorum auree: 1276 Veszpr. okl. I p.67.<br />
combino, -are<br />
Ut divisa in unum, <strong>ad</strong>versa in consona, aspera in plana et longe distantia in combinata ... reduceremus: 1436<br />
Katona, Hist.crit. XII p.729.<br />
comburo, -ere pass.: égési kárt szenved (leég a háza pl.)<br />
De combustis hominibus tam de curiis, quam etiam de aratris nil exegissetis ... nisi curias seu domus illorum<br />
combustorum remisimus, de aratris vero tenentur, quia artra ipsorum non sunt combusta: 1469 Zimmermann,<br />
Urkb. VI p.401-402.<br />
combustio, -onis f.<br />
Qua (sc. nota infidelitatis) … ipsi ratione incinerationis sew combustionis oppidi Brezno vocati … apud regiam<br />
maiestatem fuissent accusati: 1520 Wenzel, Dóczyak p.85.<br />
comestibile, -is n. subst <strong>ad</strong> 3/i:<br />
Quatenus dictum castrum ... cum comestibilibus et victu necessario ... providere ... velitis: 1476 Zimmermann,<br />
Urkb. VII p.91.<br />
comestio, -onis f.<br />
Feria quinta post comestionem utriusque mense hora ydonea fiat signum cum tabula <strong>ad</strong> altaria abluenda: 1311<br />
M.Sion 1867 p.5.<br />
cometes, -ae m. [8]<br />
Superiore anno cometes, quem nigrum appellant, Iunio mense vigesimo gr<strong>ad</strong>u piscium suspectus triginta circiter<br />
diebus varia mortalium animos formidine exercuit: BONF. III,8,344.<br />
comicus, -a, -um [3]/3<br />
Comica praeceptis cognovit (sc. Franciscus) scripta Thaliae: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 214. 115.<br />
Menander ille comicus … inquit etc.: BONF. I,1,135.<br />
comicus, -i m. [3]<br />
Quare non absonum duxi hac saltem aetatula speculorum ac par<strong>ad</strong>igmatum totius humanae vitae, ut hoc<br />
300
dc_145_10<br />
comicorum, calcaneum aemulatione qu<strong>ad</strong>am ... sequi: BART.PANN. Gryllus ded. 2.<br />
comitantia, -ae f.<br />
Quando in vestras provincias … Laurencium cum sua comitancia venire contingat: 1408 Anal.Bolland. 1908<br />
p.46.<br />
comitas, -atis f. [8]/3<br />
Qui ... comitate Drusonibus comparandus venias: BART.PANN. Gryllus ded. 11.<br />
comiter [7]/1 <strong>ad</strong>v.<br />
Fuere, quippe qui multa ab eo comiter populariterque facta vitio vertebant: BONF. III,2,181.<br />
comitia, -orum n. [12]/1<br />
Carolus … conventum sub specie pacande gentis indicit, … ne mulieres quidem ignorabant regalia illa fore<br />
comitia: BONF. III,1,190. Comitia regia sine ulla controversia … futura sperabant: BONF. III,3,355. Albertus<br />
cum uxore ceteraque nobilium turba <strong>ad</strong> regalia comitia festinarunt: BONF. III,3,359. Elisabetha … una cum<br />
Alberto viro ac cetera optimatum pontificumque manu <strong>ad</strong> comitia regalia Albam properarunt: BONF. III,4,2. Ad<br />
Kalendas Maias regalia comitia indicuntur: BONF. III,4,113. Procopius … Elisabethe desiderium exponit, eius<br />
nomine comitia propaganda su<strong>ad</strong>et: BONF. III,4,175 cf. ibid. 179: comitia sequenti die haberi cepta. Cum regalia<br />
<strong>ad</strong> campum Racon comitia instarent propediem: BONF. III,7,22.<br />
comitissa, -ae f.<br />
Nos, Elisabeth, comitissa Bistriciensis, conthoralis quondam ... Ioannis de Huny<strong>ad</strong> ... memorie commendamus<br />
etc.: 1457 Kaprinai, Dipl. I .197.<br />
commaculo, -are [8]/4<br />
Ne qua … maiestatem regiam impietatis nota commaculemus: BONF. III,2,77. Quod aliquando laici in tabernis<br />
inebriatorum … fratrum … capita et clericas ac tonsuram liniendo et inungendo cum cibariis … commaculassent<br />
et deturpassent: 1518 Erdélyi, Register p.127.<br />
commansor, -oris m. subst.<br />
Quomodo ... Laurencius comes de Ruffomonte, nostrae civitatis ... commansor ... fatebatur etc.: 1456<br />
Zimmermann, Urkb. V p.554. Quia providus vir, Michael Sartor, commansor vester ... talem fecit quaestionem:<br />
1456/XVII Zimmermann, Urkb. V p.542. Que (sc. causa) inter ... Stephanum Melczer et Stephanum doleatorem<br />
et ceteros commansores ville Newerstatt ab una ac honestum Georgium ... ab altera partibus vertitur: 1503<br />
Urkb.Kisd. p.142. Fabianus Pellifex, conmansor noster: 1523 Mon.Iud. XI p.34.<br />
commater, -is f. [4]<br />
Caveant nihilominus fratres subire causas secularium personarum, ut scilicet nupcias non ordinent, ... nec<br />
compatres fiant, nec commatres habeant, quia huiusmodi sine scandalo ordinis nullatenus possunt ordinari:<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.100 (Rubr. L).<br />
commeator, -is m.<br />
Nec caesarea m[aiestas] per se ibit contra nostros Christianos et nostrae religionis homines, nec exercitum suum<br />
mittet per terras et dominia regiae m[aiestatis] aut akansias, sive incursiones vel etiam commeatores, vulgo<br />
thetas, sine voluntate et licentia regiae m[aiestatis] mittere vult: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.47.<br />
commeatus, -us m. 2<br />
Si aut veniendum aut mittendum gentes suae maiestati erit, nos in tali casu providebimus per hominem nostrum<br />
specialem, ut commode, taxato etiam commeatu, venire poterit: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.508. Ut nec iam<br />
miles in praesidiis locandus, nec commeatus <strong>ad</strong> eum fovendum, sed nec machinae bellicae <strong>ad</strong> hostilem vim<br />
arcendam satis abunde suppetant: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.251. Eiusque omnibus viribus, copiis,<br />
commeatibus, perinde atque his, quae maxime tua sunt, pro nutu et voluntate uteris: 1521 Katona, Hist.crit. XIX<br />
p.256. Quo non nisi iusto et firmo exercitu importari commeatus solent cf. Ibid. p.182: Quod dominum<br />
Scardonensem cum pecuniis, pulvere et commeatu <strong>ad</strong> succurrendum arci ... miserit: 1524 Epist.procer. I p.178.<br />
commemoratio, -onis f.<br />
Fratres ... vocati fuerunt ... <strong>ad</strong> exequias vel commemorationem faciendas pro defunctis: 1518 Erdélyi, Register<br />
p.172.<br />
301
dc_145_10<br />
commemoro, -are<br />
Per regnum Moldaviae, quod … in primis quoque litteris pacis seu treugarum commemoratum specificatumque<br />
est: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.46.<br />
commendabiliter <strong>ad</strong>v.<br />
Qui nos ... commendabiliter hactenus fovit et sustentavit: 1433 Katona, Hist.crit. XII p.600.<br />
commendatarius, -a, -um<br />
Nos, Iohannes Wythez decretorum doctor, episcopus Vesprimiensis ac Viennensis ecclesiae perpetuus<br />
commendatarius … significamus …: 1498 Katona, Hist.crit. XVIII p.163.<br />
commendaticius, -a, -um [10]<br />
Modo vero … <strong>ad</strong> quantam ruinam devenerunt, ut saecularis potestas per violentiam vel per commendatitios<br />
domini papae occuparet: Bárczi p.53. OS 55 c.15.<br />
commendatio, -onis f. subst.<br />
Commendationem: 1516 TAUR. Epist. 2 p.173.<br />
commendatiuncula, -ae f. subst.<br />
Iccirco talem te erga illum geras, ut hanc meam (quantulacunque sit) commendatiunculam sentiat cognoscatque<br />
sibi non parum profuisse: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
commendatus, -a, -um comp.<br />
Quin rursus … <strong>ad</strong>derem et hominem mihi gratissimum et … <strong>ad</strong> urbem redeuntem literis meis facere sanctitati<br />
vestrae commendaciorem: 1495 Theiner, Mon.Slav. I p.559.<br />
commendo, -are verb.<br />
Egidium Moravum meum, hominem mehercle non tam frugi quam fidei, virtutum ac integritatis oppletissimum<br />
mei gratia commendatum habere non dedigneris: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129. Quem tibi ita commendo, ut<br />
maiore diligentia quidem commendare non possim: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174. Commendo insuper tuce<br />
magnificentice invidos illos et honoris mei Zoilos: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174. Ego me magnificentiae tuce<br />
etiam atque etiam commendo: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
commensalis, -is m. subst.<br />
In ipsa domo quendam hominem penes mensam in parte interiori, loco tenebroso sedentem cartasque cum ceteris<br />
commensalibus ludentem: 1525 Végh, Buda p.185.<br />
commento, -are verb.<br />
Ego et dominus Iohannes Nissenus mathematicus de tua dominatione coram plura commentamur indiem, qui …:<br />
1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
commeo, -are<br />
Qui sepius ultro citroque commeavit: BONF. V,5,26.<br />
commercor, -ari [1]<br />
Ille contumacius referens nullam inquit alienarum rerum curam Theodorico esse oportere, neque decere se<br />
cuiquam negotium facessere et hinc atque hinc molestias temere commercari: BONF. I,7,86.<br />
commetalis, -e [1] Ez biztosan rossz olvasat!<br />
Item duos equos de eisdem equacibus Nireghaz duos equos lego commetalibus: 1444 SzSzB Szle 2006 p.334.<br />
commetanealiter <strong>ad</strong>v.<br />
Prescripte siquidem terre duorum aratrorum memoratum Laurentium contingentes a parte orientali in villa<br />
Sclabonya et a parte meridionali Obusk et Iwanka, a parte occidentali villa Bystrice et a parte septemtrionali<br />
Thama commetanealiter <strong>ad</strong>iacere ... debere reperiebantur: 1419 Zsigm.oklt. VII,70.<br />
commetaneitas, -atis f.<br />
Que (sc. terra) inter conmetaneitates Gerche, Kuchk et Mester existit: 1293/1346 Urkb.Burgenland V p.242. Ubi<br />
commetaneitas dicte possessionis regalis terminaretur: 1419 Zsigm.oklt. VII,930.<br />
302
commigro, -are<br />
Cur enim hoc eximium imperii decus ab Assyris et Persis <strong>ad</strong> Macedones, a Macedonibus <strong>ad</strong> Romanos, a<br />
Romanis <strong>ad</strong> vos tandem Germanos commigravit, ubi stabile et fixum sibi domicilium collocaret?: 1521 Katona,<br />
Hist.crit. XIX p.253. Tui milites praeter innumeras gazas ab optimo postliminii iure recuperatas in sideream<br />
illam stelliferamque coloniam commigrabunt: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.260.<br />
commilito, -are [2]<br />
Qui (sc. Cumani) primo ingressu ob Cuthenis interitum eis (sc. Tartaris) <strong>ad</strong>heserant simulque commilitarant:<br />
BONF. II,9,437.<br />
commilito, -onis m. [3] szerzetestárs<br />
Dum autem sui commilitones medicinas corpori ... <strong>ad</strong>ministrare vellent. GREG.GYÖNGY. Vitae fratrum 16<br />
(p.50). Nicolaus vaivoda constitutus in terra hostili commilitones et socios ... non dereliquit: 1453 Kaprinai,<br />
Dipl. I p.371. Qui quasque struat acies nec nisi lassus beneque saucius <strong>ad</strong>mittat commilitonem: BART.PANN.<br />
Epist. 1,2. Advocata contione L<strong>ad</strong>islaus exclamat: 'En miseribile (sic ed.) spectaculum, commilitones!: BONF.<br />
II,4,197. Proinde, quid magis illis, quam nobis sperandum sit, hinc evidentissime considerate, commilitones!:<br />
BONF. III,5,245.<br />
commineo, -ere<br />
Quid erit impedimento, quominus hoc praepotenti praesidio, veluti quodam firmissimo aggere comminuto, non<br />
undique rapidissimi torrentis more, minaci impetu furens cuncta deiiciat atque prosternat: 1521 Katona, Hist.crit.<br />
XIX p.305.<br />
comminiscor, -i [7]/4<br />
Nequeo namque hac nostra quantacunque aetate comminisci, quem vel secundum etiam post tuam illustrissimam<br />
dominationem ... posuero: BART.PANN. Gryllus ded. 3. Quorsum igitur me recipiam modo, neque locum ullum<br />
comminiscier: BART.PANN. Gryllus 24. Scriptores Venetorum annalium, … dum comminiscendo gratificari<br />
student, duas huiusce belli causas prodidere: BONF. II,10,311. Iis Emanuel sat incensus, qui ultro crescentibus<br />
Italorum rebus invidebat, … fraudem haud modicam comminiscitur: BONF. II,6,452. Tartari … astum plus<br />
quam barbarum comminiscuntur: BONF. II,8,247. Mulieres (sc. reginae) … mercedem policentur amplissimam<br />
(sc. pro Carolo interficiendo), sempiternam quoque gratiam offerunt modum hunc patrande rei una<br />
comminiscuntur, ut e sententia cuncta proveniant: BONF. III,1,241. Hec et multa alia, ut se iturum honestius<br />
abnegaret, despotes comminiscitur: BONF. III,7,62.<br />
commisceo, -ere <strong>ad</strong> IIB2bbeta:<br />
Omnia iudicia, exceptis tribus causis, scilicet latrocinii, incendii et incestum facientis, videlicet qui<br />
commisceretur cum sanguineis (sic ed., recte: consanguineis) et spiritualibus cognatis suis, more et consuetudine<br />
aliarum liberarum villarum ... iudicare valeant atque possint (sc. iudices): 1419 Zsigm.oklt. VII,759.<br />
commiseratio, -onis f. [14]<br />
100 aureos ducatos sine ulla commiseratione deponere ... fratribus sit obligatus: 1482/XVIII AA Paulin. III<br />
p.230. Dignitatis et etatis tue me commiseratio subit: BONF. III,2,224.<br />
commiseror, -ari [4]/3<br />
Obclamabant ancille et dominas propugnatoremque frustra commiserabantur: BONF. III,1,299.<br />
commissor, -ari [1]<br />
Nihil illi (sc. Abae regi) antiquius esse referebant, quam nobilitatem extirpare, illustrare homines, cum rusticis<br />
commissari, colloqui et obambulare: BONF. II,2,44.<br />
commissus (vide quittus)<br />
De quibus quidem florenos (sic ed., recte: florenis) ducentis prefatos cives presentibus nostris litteris<br />
mediantibus … reddimus commissos (sic ed., recte Df 267064 et 286897: quitos) et expeditos: 1522 C. Tóth,<br />
Bátori p.100.<br />
committo, -ere<br />
Ut Michael ... per potenciam suam propriam cistam ... cum litteris ... de domo provide domine relicte Iohannis, ...<br />
cui <strong>ad</strong> servandum commiseratum asservasset, (praedicatum desideratur)...: 1396 Acta Cassov. p.97.<br />
commoditas, -atis f.<br />
dc_145_10<br />
303
dc_145_10<br />
Ut rectores dicti altaris ... missas cantando legendoque commoditate ampliori valeant absque aliquo defectu<br />
celebrare: 1476 Veszpr.okl. I p.258.<br />
commodo <strong>ad</strong>v.<br />
Partes <strong>ad</strong> nos propter viarum discrimina commodo venire non possent: 1475/XIX Zimmermann, Urkb. VII p.59.<br />
commodosus, -a, -um<br />
Quod commodose utilitati fidelium civium ... de Cassa ... invigilare cupientes et eosdem graciarum donis<br />
gliscentes ampliare ... iisdem civibus ... annuimus, ... ut etc.: 1369 Turul 1905 p.168.<br />
commodus, -a, -um <strong>ad</strong>i.:<br />
Hoc mihi, hoc reverendissimo Vratislaviensi nihil gratius, hoc Augustino et tibi commodius nihil facere potes:<br />
1516 TAUR. Epist. 2 p.175.<br />
commonefacio, -ere [7]/2<br />
Commonefactus <strong>ad</strong> hec rex pari arte cum Salomone certandum esse intellexit: BONF. II,4,127. Regie vero acies<br />
… signorum commonefacte non fuerant: BONF. II,3,250. Aliqui ex amicis regem commonefaciunt, ut sibi<br />
caveat: BONF. II,5,242. Cum interea medici omnem Sigismundo spem valitudinis <strong>ad</strong>emissent<br />
commonefacerentque, ut animi imperiique sui salutem curaret: BONF. III,3,296. Palatinus … commonefacit<br />
omnes Marie fautores, quos fidos esse diu noverat: BONF. III,1,243. Postquam Emericus et Ceplanus inferioris<br />
ore prefectos commonefecerunt: BONF. IV,4,15. Sepe legatis, sepissime litteris Cesarem commonefecerat<br />
obsecraratque, ut etc.:: BONF. IV,4,121. Orator … se … de … regis morte primo commonefactum fuisse retulit:<br />
BONF. IV,10,58.<br />
commoratio, -onis f. [1]<br />
Rex, ut sumptibus nobilium, quos diuturna Bude commoratio prope exhauserat, aliqua ratione consuleret,<br />
dimisit: BONF. V,5,82.<br />
commorior, -i, -mortuus<br />
Tantum autem certamen et commoriens dimicatio geritur ob unam cucurbitam habentem folium unum, quae in<br />
medio luctantium constituta est: 1504 Katona, Hist.crit. XVIII p.357.<br />
communis, -e <strong>ad</strong>i.<br />
Praestantissimum denuo virum, ... Georgium Collimitium, omnium horarum hominem, nostrum communem<br />
amicum, singulos denique symboli ac symposiorum vestrorum cundapn’ious nomine meo salvos iubeto: 1514<br />
TAUR. Epist. 1 p.129. Ut vales, communis amice?: BART.PANN. Gryllus 102. Quare te nunc communem<br />
amicum communis participem esse volo hilaritatis: BART.PANN. Gryllus 112.<br />
commutabilis, -e<br />
Ut <strong>ad</strong> dictas nundinas cum vestris mercimoniis, bonis et rebus commutabilibus secure venire ... valeatis: 1392<br />
Osváth, Kassa p.100.<br />
commutatio, -onis f.<br />
Mercatores ... nec eorum venditiones et emptiones ac commutationes ... exercerent: 1398 Mon.Budapest III/1<br />
p.133.<br />
como, -ere<br />
Quodsi quid istic non satis comptum leges, / veniam iuventae gratia vati dabis: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr.<br />
5-6. 108.<br />
comoedia, -ae f. [4]/<br />
Nemo rependit gratiam comoediam, non tragoediam acturis?: BART.PANN. Gryllus 5. Castis hanc moribus<br />
comoedus egit comoediam, spectatores optimi: BART.PANN. Gryllus 138. Rectori scolarium ex eo, quod<br />
comediam Plauti in capitolio cum scolaribus suis lusit, fl. 1. Cf. 1519 Ibid. p.77: Rectori scolarium pro<br />
recitatione comedie den. LXXV.: 1522 Ibid. p.86: Scolaribus pro recitatione comoedie den. XXV.: 1518 TT<br />
1911 p.76.<br />
comoedus, -i m. [1]<br />
Iubet vos salvere cunctos theatrales, scenicos, spectatores comaedus optimos: BART.PANN. Gryllus 5. Senes,<br />
quos comoedus ... inducet, Athenienses sunt: BART.PANN. Gryllus 8. Castis hanc moribus comoedus egit<br />
304
dc_145_10<br />
comoediam, spectatores optimi: BART.PANN. Gryllus 138.<br />
compago, -inis f.<br />
Ut <strong>ad</strong> loca pristina revertantur, iura capitulo debita cum integritate solvendo observare curarunt, ne perversorum<br />
compago inordinata statum unitatis valeat immutare, attendentes, quod ferro abscindenda sunt vulnera, quae<br />
fomentorum nostrorum non recipiunt medicinam: 1294 CD Hung. VI/1 p.287. difflo <strong>ad</strong> A 1 a: *de lineis pictis:<br />
Supra vero scutum est galea suo more depicta, nodis aureis tum extremitatem, tum laterum compaginem<br />
ornantibus: 1514/ XV Turul 1891 p.63.<br />
abl.: compagine <strong>ad</strong> 1 a: Priscus … retulisse dicitur … haud hinc procul Atile vicum fuisse amplissime civitatis<br />
instar, cuius menia omnia ex nitidissimo ligno confecta tantam in compage iuncturam preferebant, ut ex uno<br />
solidoque ligno facta dixeris: BONF. I,3,88.<br />
compar, -paris [5]<br />
Compar martir inclitus Gerardus / testatur Prothostephano, / qui ceditur lapidibus, / ut martir iste previus: XIV ex.<br />
Off.Ger. p.16.<br />
comparabilis, -e [1]<br />
Qui fuit veritate floridus, nec ei comparabilem a diurnis temporibus habuerat tellus: 1476 Kovachich, Scriptores<br />
II p.3. Si delicta utriusque fuerint comparabilia, extunc mutuo delicta pari compensatione tollantur: 1521 M.Sion<br />
1866 p.251. Ductores … memorabilem cl<strong>ad</strong>em acceperant et illi cl<strong>ad</strong>i, quam Romanos olim ab Hannibale<br />
Penorum duce apud vicum Cannensem accepisse veteres produnt historiae, prope comparabilem: 1521 Áldásy,<br />
Címereslevelek II p.88.<br />
comparatio, -onis f.<br />
Dicit testis se ivisse illud, quoniam oblagium sive comparationem portaverat, ut missam celebrari faciat: 1518<br />
Erdélyi, Register p.150.<br />
comparentia, -ae f.<br />
Reverendus dominus, Andreas doctor, prepositus maior eiusdem ecclesie Strigoniensis ... contumaciam prefati<br />
domini Iohannis Zekel ... <strong>ad</strong> audiendam sententiam infrascriptam feni (sic) et non comparentiam accusavit: 1521<br />
Reg.Strig. p.145.<br />
compareo, -ere = comparire: 1293 Reg.duc. p.169.<br />
compareo, -ire = comparere mellékalak: 1293 Reg.duc. p.169.<br />
comparitio, -onis f. subst.<br />
Quaedam litterae eiusdem Ioannis ... per non venientem (sic) et non comparitionem praelibati exponentis contra<br />
eundem ... fuissent reportatae: 1519 Veress, Acta p.120.<br />
compars vide compater<br />
Dum Domino concedente cum nosto comparte (sic ed.) insimul convenerimus: 1474 Veszpr.okl. I p.255.<br />
compaternitas, -atis f.<br />
Omnium et singulorum honorum, donorum et beneficiorum, utputa compaternitatis, societatis et plurimorum<br />
donorum predictorum ... immemor et oblitus: 1413 Katona, Hist.crit. XII p.156. Zsigm.oklt. IV,941. CD Hung.<br />
X/5 p.404.<br />
compatriota, -ae m.<br />
Cum quivis sui compatriote statui et viribus detrahit, in eo saltim parit proprium per consequens detrimentum:<br />
1412 Finke, Acta I p.92.<br />
compatrissa, -ae f.<br />
Iidem iurati assessores ... Martinum plebanum de Bayna ... eo, quod cognovit consortem Martini dicti Myklyk,<br />
compatrissam suam, ... et ipsam dominam hereticos ... pro publicis malefactoribus et nocivis hominibus nobis in<br />
eorum regesto assignarunt: 1424 Zsigm.oklt. XI,1303.<br />
compedio, -ire<br />
Quandam possessionem … per condam … nostrum notorium … infidelem … in civitatem Budensem …<br />
cateratum (sic ed.) et compeditum … allatum … possessam … Valentino … donavimus: 1390 Mon.Budapest<br />
305
III/1 p.44.<br />
dc_145_10<br />
compello, -are<br />
Ibo in forum, si quos iuvenes ex insidiis coepero, ibi eos compellabo: BART.PANN. Gryllus 59.<br />
compello, -ere<br />
Quam suavem quamve dulcem te agnoverimus in compellando: 1454 Ábel, Anal. p.216.<br />
compendiose <strong>ad</strong>v.<br />
Terciam vero litteram magnifici viri Nicolai ... palatini compendiose declarantem, quod etc.: 1360 Dreska,<br />
Pannonh. I p.115. Aliqua ex eorundem virtuosis gestis sub brevitatis sermone duximus enarranda compendiose:<br />
1430 Schmitth, Episc.Agr. II p.16 = Katona, Hist.crit. XII p.547.<br />
compendiosus, -a, -um<br />
Utilis compendiosaque pro alteri intercedendi est ratio, ut etc.: 1518 Katona, Hist.crit. XIX p.133.<br />
compenso, -are<br />
In qua (sc. ecloga) argumenti levitatem carminis maiestas plane Homerica compensat: BART.PANN. Gryllus<br />
ded. 2. Hec tamen dos tempore consummacionis matrimonii non persolvatur, sed differatur illius solucio <strong>ad</strong> illud<br />
tempus, quo … rex Ludovicus cum d[omina] Maria consummabit, quo facto dos dotem compensabit et utraque<br />
hoc pacto tolletur: 1515 Katona, Hist.crit. XVIII p.882.<br />
compes, -dis f.<br />
Lupi ... ligati in poenu ... nec natare queunt, quum turdi, lepores, phasiani male illic vincti compedibus et affixi<br />
parietibus capite terram versus herent: BART.PANN. Gryllus 56.<br />
competitor, -oris m. [8]<br />
Nicolaum, Mathie competitorem genere opibusque pollentem, ut a rege deficeret, ambitio impulit: BONF.<br />
III,10,56. Cum suum competitorem <strong>ad</strong>esse novit: BONF. III,1,164. Quanquam plures in comitia competitores<br />
descendissent: BONF. III,7,25. Mox a Georgio regalia sunt indicta comitia, quo multi competitores descendere:<br />
BONF. III,8,375. Si nemini competitori inimicoque nostro claves daturus es: BONF. III,8,187. Cum externis<br />
competitoribus repulsam omnino dandam esse iudicem: BONF. III,9,42.<br />
compingo, -ere<br />
Ut … cives nostri praefatos pontes et eorundem frequentes ruinas reformare et debita restauratione compactos …<br />
facilius tenere possint: 1478 Osváth, Kassa p.131.<br />
complano, -are<br />
In casu autem, quo ipsi per concordiam complanare non possent, extunc iudicialiter vigore iustitiae ipsi<br />
discutient: 1411 Katona, Hist.crit. XII p.45. Ad quem (sc. locum) mittantur oratores earum (sc. maiestatum), qui<br />
omnia revidere revidere et complanare teneantur: 1498 Katona, Hist.crit. XVIII p.167. Velit sibi persu<strong>ad</strong>ere<br />
m[aiestas] v[estra] nos non destituros et omnes vias possibiles et modos necessarios quaesituros et tentaturos,<br />
quo differentiae obortae via honestae concordiae, non armorum sedentur et in alterutrum recte complanentur:<br />
1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.343. Restat una solummodo difficultas de electione maiorum officialium,<br />
eamque in reditu nostro complanabimus: 1522 Katona, Hist.crit. XIX p.366.<br />
complecto, -ere<br />
Cum cordula sericea rubei et blavei coloris conplexa: 1512 Dl 74992.<br />
compleo, -ere<br />
Adversus eosdem terminos legittimos completendi (sic ed.): 1478 Zimmermann, Urkb. VII p.165.<br />
completio, -onis f. 1<br />
Ex virtute completionis legittimorum terminorum ...: 1419 Zsigm.oklt. VII p.632. Pro completioni (sic ed., recte<br />
Dl 47462: completione) illorum duo milia florenorum obligamur: 1522 C. Tóth, Bátori p.103.<br />
complico, -are <strong>ad</strong> 1c: *de rebus:<br />
Quod quidem scutum figura ... gruis ... suo naturali colore distinctus ... terebellumque aurei coloris unguibus<br />
complicatis super vasis vinarii in eodem campo viridi secus dextri ipsius pedis depicti infusorium foramen ...<br />
cernentibus occupare plane videtur: 1514/XVI Turul 1891 p.63.<br />
306
dc_145_10<br />
comploro, -are [1]<br />
Persolvere postero die iusta et patrem Ungarice gentis pientissimum publico funere complorarunt: BONF.<br />
III,4,356.<br />
comportatio, -onis f. [2] *compositio, compilatio - összeállítás:<br />
Invocatio Sancti Spiritus in sequens opusculum comportationis: VALENT.HADN. Invoc. tit. p.25.<br />
compositivus, -a, -um<br />
Compositiva ordinatione multorum proborum et nobilium virorum: 1419 Zsigm.oklt. VII,669.<br />
compositor, -oris m.<br />
Arbiter, arbitrator et amicabilis compositor specialiter et concorditer electus ... notum facimus etc.: 1458 Df<br />
261227 fol.215.<br />
compositus, -a, -um<br />
Quis in te innocentiam, quis religionem, quis mores compositissimos, quis bonorum patrocinium ... desideravit?:<br />
1522 ADR.WOLPH, (J.P.) p.297. Anal.nova p.484. Item Ioanni Callai fiant pocula quatuor scilicet composita et<br />
cochlearia sex: 1524 Bunyitay, Gyulafehérvár p.31.<br />
compotator, -oris m.<br />
Quatenus fuisset etiam ipse testis compotator dictorum fratrum Augustinensium in tabernis. Cf. Ibid. p.142:<br />
Quoniam testis fuisset compotator eorum: 1518 Erdélyi, Register p.84.<br />
comprecor, -ari [1]<br />
Non steriles, non infaustas mulieres, sed faustissimam fecundissimamque virginem huic pientissimo<br />
serenissimoque regi ... comprecari debemus: Udis p.478.<br />
comprehendo, -ere<br />
Pendula comprensis haerebat dextera fraenis: IAN.PANN. Paneg. 3,3,217.<br />
compressio, -onis f.<br />
Procuratores trium curiarum ... ipsos in receptione et frumenti ac avenae ipsorum ... per falsas et maiores, quam<br />
statuta sunt, idrias dictarumque idriarum culmina ac compressionis et cassationis, nec non frugum, quae de<br />
huiusmodi idriis tempore mensurationis c<strong>ad</strong>unt, pro se ipsis reservatione graviter opprimerent. (Cf. ibid. p.257:<br />
ipsam idriam non cassando vel aliquatenus movendo seu comprimendo): 1416 Katona, Hist.crit. XII p.255. Per<br />
falsas et maiores, quam statuta sunt, idrias, dictarumque idriarum culmina ac compressiones et cassationes, nec<br />
non frugum, quae de huiusmodi idriis tempore mensurationis c<strong>ad</strong>unt, pro se ipsis reseruatione: CD Hung. X/5<br />
p.697.<br />
comprimo, -ere<br />
Hunc quidam … scriptor … Sarracene cuiusdam … amore correptum fuisse tr<strong>ad</strong>it, a qua cum efflagitatum<br />
coitum impetrare non potuisset, mox asellam, qua invectus erat, ex indomito libidinis ardore compressit: BONF.<br />
I,8,196. Sed eo iam angustiarum diuturnis quotidianisque caedibus ac depopulationibus res Hungarica est<br />
collapsa, ut non modo hostes opprimere, sed, nisi aliunde sublevetur, nec comprimere quidem aut sustinere<br />
amplius possit: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.251.<br />
comprobo, -are [123]<br />
Caspar pictor comprobatus de Cassa, vestrorum preceptorum singulis in commissis eximius executor: c.1420 Df<br />
290628 fol. 205 v .<br />
comptus, -a, -um<br />
Non comptior illi / languida tot curis refovebat pectora lectus: IAN.PANN. Paneg. 3,3,80-81.<br />
compulsatio, -onis f.<br />
Quod facta compulsacione scolasticus cum suis scolaribus chorum ecclesie … nonam decantat: 1506-1508<br />
M.Sion 1866 p.299.<br />
compulse (compulsae) <strong>ad</strong>v.<br />
Ex mera et libera voluntate, non coactae, nec compulsea (sic ed.) aut vi, dolo, fraude: 1464 Zimmermann, Urkb.<br />
307
VI p.190.<br />
dc_145_10<br />
compulsivus, -a, -um<br />
Ex sinistra et compulsiva ... inductione et instigatione: 1438 Dreska, Pannoh. II p.307.<br />
conamen, -inis n.<br />
Viinam facili capiunt conamine portam: IAN.PANN. Paneg. 3,3,203.<br />
conatus, -us m.<br />
Spondes ... Virtutem, Vigilantiam summo conatu imitari?: BART.PANN. Vigil. 41.<br />
concambio, -ire<br />
Ut nobis predicta pecunia in numero 52 talenta florenos aureos concambire deberet: 1419 Zsigm.oklt. VII,1216.<br />
concaptivus, -i m.<br />
Venerunt ... fratres nostri ... miserti duorum concaptivorum sacerdotum, ... ut supplicaremus etc.: 1525 M.Sion<br />
1867 p.126.<br />
concarnalis, -e<br />
Quod duae illustrissimae sorores concarnales et couterinae, una ... nostrae maiestati et altera eidem ...<br />
matrimoniali foedere sunt copulatae: 1416 Katona, Hist.crit. XII p.241.<br />
concateno, -are<br />
In quo (sc. amore proximitatis) concatenati dinoscuntur: 1398 CD Hung. X/2 p.591.<br />
concavitas, -atis f.<br />
In concavitate sive declivo unius monticuli: 1369 Dreska, Pannon. I p.197. In portu seu rippa dicti fluvii Rabe<br />
magne recentis in loco pratoso, ubi concavitas parva apparet: 1411 Zsigm.oklt. III,53. Ubi in acie ipsius eercz<br />
unam concavitatem invenissent. (Cf. inferius:) similiter unam concavitatem invenissent, quam similiter<br />
Lykashathar nominasset: 1419/1543 Zsigm.oklt. VII,860. Est quedam concavitas in figuram quasi unius camere<br />
de petra excisum. GABR.PECHW. p.IV/v/.<br />
concedo, -ere verb.<br />
Quod (sc. epistolium) e nativo Olomucio <strong>ad</strong> te dederam, quando <strong>ad</strong> incunabula nostra animi gratia nuper<br />
concesseram: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128. Cum dat.: nulli concedere -- nem kevesebb, nem alábbvaló Ex cuius<br />
nimirum propagine elut florentissimum germen … archiepiscopus Colocensis ac regni mei cancellarius<br />
reflorescens nulli penitus maiorum suorum in quovis laudum aut virtutis genere concedit: 1515 Theiner,<br />
Mon.Slav. I p.560. 5: kölcsönöz (= kölcsön <strong>ad</strong>) itt azonban: kölcsön vesz: Pro expensis Gregorii a quodam amico<br />
meo aliquos ducatos concessi: 1449 TSz 1929 p.133.<br />
concentus, -us m. [4]<br />
Per celum enim intelligitur chorus patriarcharum et prophetarum, quorum concentus fuit concors desiderium et<br />
concors denuncciacio de <strong>ad</strong>ventu Christi. Serm.Quinqu. 8 (p.39.) Ibi angelorum concentus nocte sepius auditi:<br />
BONF. II,1,344. Sacrorum concentibus rhytmorum cuncta complebantur: BONF. I,5,26. Quem illi sollemnibus<br />
rite peractis haud sine hymnorum concentibus honorificentissime accepere: BONF. II,9,159. Secundum hymni<br />
concentum metropolitanus exclamans ait: 'Firmetur manus tua" etc.:: BONF. IV,10,109. 1503 Ut idem rector …<br />
teneatur singulis diebus in altari maiori … unam missam in cantu … perficere concentu sex sacerdotum: Koller,<br />
Quinqu. IV p.512. Verborum dispositionem, pondus et concentum perpendimus: 1522 Veress, Matricula p.475.<br />
concertatio, -onis f.<br />
Videbat celum apertum (sc. S. Stephanus) tamquam bonum hospicium <strong>ad</strong> intrandum ... et quiescendum post<br />
laborem concertacionis: Serm.Quinqu. 15(p.50).<br />
concerto, -are<br />
Super ... decimis ... una cum eodem domino ... archiepiscopo ... singulis annis concertabamus: 1343 Episc.Nitr.<br />
p.115.<br />
concha, -ae f. [12]<br />
Qualiter comes Zagrabiensis similiter in singulis annis de vino decimali <strong>ad</strong> dictum capitulum pertinente unam<br />
tunellam vini potencialiter in conchis sive locis decimalibus Zagrabie recipi faciebat: 1343 Mon.civ.Zagr. I<br />
308
dc_145_10<br />
p.162. <strong>ad</strong> 3*meton.: capulus – koporsó: Franciscus ... iunctis familiaribus / ... / ducunt ... / currum vehendo<br />
concham coeta (sic ed., cod. Df 283678 p.528: cocta) circumtegendo: 1456 Kovachich, Scriptores II p.6.<br />
conchylium, -ii n. [3]/1 *conchilium <strong>ad</strong> a: portare, ferre - hord, visz, visel:<br />
Tibi ... hec arma seu nobilitatis insignia, videlicet scutum ... campi bicoloris, ... campus superior servat duas<br />
cocleas seu conchilia ex armis prefati ... cardinalis ... pecularibus feneratas, inter quas medius corvus anulum<br />
baiulans de nostris paternis armis, ... donavimus: 1478 Mon.herald. III p.54.<br />
concinnus, -a, -um<br />
Quem quidem etiam sanctitati vestrae ob eius concinnam ingenii dexteritatem, singularem fidei integritatem,<br />
litterarum eruditionem abunde multam … plane cognitum esse non dubito: 1501 Katona, Hist.crit. XVIII p.300.<br />
concitus, -a, -um [3]/2<br />
Quidam nobilis … ab omnibus vinculis liberatus concitus huc venit: VALENT.HADN. Mir. 32 (p.90).<br />
concivissa, -ae f.<br />
Refert nobis provida domina, … nostra concivissa, quomod etc.: 1430 Mon.Budapest III/2 p.153.<br />
conclamo, -are [6]<br />
In illis supplicationibus divinam misericordiam passim conclamabant, ingeminabant publicam pacem: BONF.<br />
III,2,276. Postquam satis superque conclamatum est, soluta multitudine res pacatur: BONF. III,2,344. Cf. etiam<br />
ibid. III,4,359. ut hunc magnanimum regem alterum Alexandrum alterumve Caesarem … tot populi<br />
conclamarent: BONF. IV,1,5.<br />
conclave, -is n. subst.<br />
Quod … convenientibus nobis …in conclavi seu loco nostro capitulari … episcopus … nobis exposicione<br />
declaravit etc.: a.1526 TT 1904 p.529. Stephanus ... cum fuisset captus et ligatus cum maxima cathena et in<br />
conclavi positus: VALENT.HADN. Mir. 55 (p.100). "egy szobában helyezték el." (Ibid. p.103).<br />
conclavo, -are<br />
Primo viaticum inclusum in asserem non depictum, in cuius parte anteriori quaedam excisio facta parva asseris<br />
conclavati <strong>ad</strong> magnum: 1479 Zimmermann, Urkb. VII p.212. Quod omnia ligna pontium et attinentie sunt<br />
preparate, … nisi conclavari indigent: 1526 TT 1882 p.90.<br />
concludo, -ere<br />
Qui postea ibidem vitam eorum concluserunt temporalem: 1422 Mon.Budapest VI p.58. Nobilis … levissime<br />
feramentis … <strong>ad</strong>huc conclusis et firmatis remanentibus manus extraxit: VALENT.HADN. Mir. 6 (p.76).<br />
conclusio, -onis f.<br />
Predictas terre particulas ... sub conclusionibus signorum metalium ... apud ipsos ... reperissent: 1419 Zsigm.oklt.<br />
VII,444.<br />
concolor, -oris<br />
Homo quidem (sc. fuit Christus) ... barbam habens copiosam et impuberem capillis concolorem: Bárczi p.97 OG<br />
41V.<br />
concomitor, -ari verb. depon.<br />
Unacum suis fratribus uterinis in tanto ministerio de mandato regis concomitantes (sic ed.) eundem: 1284<br />
Reg.duc. p.133. Cf. ibid. p.135. = CD Hung. V/3 p.210.<br />
concordialis, -e [17]<br />
Item aput iudicem Benedictum in Saag habitam relinquimus litteram concordialem et treugalem cum Iohani<br />
Perin: 1448 Dl 14134.<br />
concredo, -ere<br />
Castra a ... rege ... fidei eorum concredita ... nulli mortalium ... tr<strong>ad</strong>erent: 1519 Kovachich, Suppl. II p.431.<br />
concremo, -are<br />
Nos … praescriptos cives … in praescriptis silvis nostris … ligna <strong>ad</strong> praetactam culturam montanarum et<br />
fodinarum necessaria et sufficientia succidendi ac deportandi, … nec non carbones in eisdem concremandi<br />
309
semper … exemptos … et liberos habere volumus: 1504/1507 Wenzel, Dóczyak p.58.<br />
concrepo, -are [4]/2<br />
Nos quoniam Phoebus docuit leve fingere carmen, / et rude quod rauca concrepuisse lyra: Ábel, Anal.<br />
IAN.PANN. Eleg. 19,99-100. (p.97). Mox ille somno experrectus <strong>ad</strong> Beati Emerici sacellum confugit, exorat<br />
divi numen <strong>ad</strong>olescentis, deinde opinione celerius vincula, quibus erat obstrictus, undique disrupta concrepuere:<br />
BONF. II,1,219.<br />
concubitus, -us m. [5]<br />
Iidem iurati ... Georgium de L<strong>ad</strong>inyncz occisorem proprie sue consortis sine causa, Annam relictam<br />
Wokozawicz ... mutilatricem narium muliebrium propter concubitum mariti ... pro publicis ... malefactoribus et<br />
nocivis hominibus nobis in eorum registro assignarunt: 1481 VZA 1906 p.159. L<strong>ad</strong>islaus … Perusie morbo<br />
correptus Neapolim contendit. Paucis post diebus, cum ibi convaluisset, Florentinorum arte … medicato puelle<br />
concubitu, qui sui medici filia fuerat, enectus est: BONF. III,2,273.<br />
concumbo, -ere [4]/3<br />
Quod quidam frater … in choro ecclesie concumbebat … cum qu<strong>ad</strong>am muliere: 1518 Erdélyi, Register p.122.<br />
concupisco, -ere<br />
Concupitum quondam cordis nostri propositum sequente monstraremus effectu: 1406 CD Hung. X/4 p.519. Que<br />
iam divini consilii providentia effectum sortita fuit et est concupitum: 1423 Zsigm.oklt. X,1275.<br />
concurro, -ere<br />
Cupientes ... iniuriarum materias ac fomites inter serenissimos principes ... Hungariae et ... Poloniae reges et<br />
eorum regna hactenus ortas et concurrentes suffocare: 1411 Katona, Hist.crit. XII p.44.<br />
condecet, -decuit verb. defect.<br />
Si (ut tritissimo dictum est <strong>ad</strong>agio) par pari referre condecet: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
condecoro, -are<br />
Licet ipsi inter alias vetustas libertates et privilegia, quibus iidem a divis quondam regibus Hungariae …<br />
condecorati sunt, hac potissimum libertatis praerogativa usi semper fuerint etc.: 1508 Katona, Hist.crit. XVIII<br />
p.548. Quae thalamos posset condecorare meos: c.1510 Anal.nova (Piso) p.416.<br />
condescensio, -onis f.<br />
Magister L<strong>ad</strong>islaus … promisit solvere onus condescensionis hodierna die: 1509 Wenzel, Dóczyak p.63.<br />
condescensus, -us m.<br />
Ratione propinquioris condescensus linie (sic) proximitatis iuxta regni consuetudinem: 1419/1451 Zsigm.oklt.<br />
VII,318.<br />
condicionalis, -e <strong>ad</strong> B2:, de ez <strong>ad</strong>i.!<br />
Que (sc. litterae) … sunt condicionales et dubie, ubi dicit 'si': 1506-1508 M.Sion 1866 p.296.<br />
condico, -ere<br />
Conventionem per praelatos et barones regnorum praedictorum ipso die S[ancti] Martini affuturo in antiqua villa<br />
(ed.:hodie Ófalu) praelatis et baronibus Hungariae ... statuimus et condiximus infallibiliter celebrandam: 1411<br />
Katona, Hist.crit. XII p.45.<br />
condimentum, -i n. <strong>ad</strong> b:<br />
Hoc unum plane scio, me plus condimenti ex una aut altera Erasmi hausisse pagina, quam non e plcenis tot<br />
interim magistrorum voluminibus. De meo loquor palato, ut is interim vel a duobus convivis tertius dissentire vel<br />
e diametro videatur: 1522 TT 1885 p.341.<br />
condio, -ire [9]<br />
Quatenus nullus vicariorum ... vinum absintiatum, coctum aut quibusvis herbis seu aliis speciebus condiri<br />
faceret: GREG.GYÖNGY. Constit. p.125 (Rubr. LXXII). Cf titulum rubricae: Quod vicarii ... vinum conditum<br />
ordinare ... non presumant.<br />
condiscipulus, -i m.<br />
dc_145_10<br />
310
Frater Stephanus ab olim meus vesterque condiscipulus, cuius conscientia vobis clara extitit: GREG.GYÖNGY.<br />
Vitae 16 (p.51).<br />
condisco, -ere [1]<br />
(Sc. Sarmatae) infantibus vixdum natis novacula genas secant, ut prius vulnera pati, quam lactis dulcedine letari<br />
condiscant: BONF. I,2,200. IP.<br />
conditor, -oris m.<br />
Qui huiusmodi salubre (sic) ordinacionis conditor fore videmur: 1380 Mon.episc.Zagr. I p.291.<br />
conditrix, -icis f.<br />
D. OP. MAX. S. HVIVS. SACRI. TEMPLI. CONDITRICI. GESLAE. STEFANI. ET OLAYTHI. LADISLAI.<br />
SANCTOR. PANNONIAE. REGVM. DIVIS. CONIVGIBVS. AMPLISS. PATER. DNS. PETRVS. TT.<br />
SANCTI. CYRIACI. S.R.E. PBR. CAR. – IEGYNVS. EPS. VESPRIMIEN. AP. MEMORIAE. VENER: 1511<br />
Katona, Hist.crit. XVIII p.627.<br />
condivisionalis, -e<br />
Quomodo ipsi … sese mutuo et alternatim in universis possessionibus … in fratres <strong>ad</strong>optivos et condivisionales<br />
recepissent et <strong>ad</strong>optassent: 1478 Wenzel, Dóczyak p.10.<br />
condono, -are<br />
Speramus fore, ut uterque privatam iniuriam publicae saluti sit condonaturus: 1521 Epist.procer. I p.148.<br />
conducibilis, -e<br />
Qui et ab s[ancti]s[simo] d[omino] nostro litteras nobis attulit, qui denique cum praefato oratore … regis<br />
Franciae post multa verba nobis et regnis nostris salutaria multumque conducibilia et profutura subiunxit, nihil<br />
iam restare apud manus Venetorum etc.: 1509 Katona, Hist.crit. XVIII p.571.<br />
conductio, -onis f.<br />
Conductiones anni 1495. Quartas frugum cultelli Budensis hoc anno arendavimus Clementi provisori castri<br />
Wesprimiensis fl. 26, de quibus solvit fl.20.: 1495 Lib.divis.Vespr. p.5.<br />
conductor, -oris m.: kocsis<br />
Quatenus ... de ... curribus ... et conductoribus eorundem ... nullum tributum ... petere ... presumatis: 1421<br />
Mon.Budapest III/2 p.60.<br />
conductura, -ae f. [3]/1<br />
Hospites ... de Ugra ... a conductura vinorum ipsorum decimalium: 1419 Zsigm.oklt. VII,55. Quos (sc. florenos)<br />
… pro conductura seu vectura rerum nostrarum versus curiam nostram Vissegr<strong>ad</strong>iensem persolvistis: 1424 TT<br />
1895 p.206.<br />
conductus, -us m. (temetési) menet:<br />
Item … sacerdotibus, … qui presentes fuerint conductu (sic) funeris mei, … dentur denarii … X.: 1517 M.Sion<br />
1866 p.334.<br />
confabulatio, -onis f. subst.<br />
… ex instinctu et persuasione dyabolica, ymmo verius ex malignitate sinistra atque dolosa subordinacione<br />
necnon fraudulentissima ac nequissima confabulacione quondam Hermanni filii Lorandi de dicta Greben, fratris<br />
videlicet eorundem patruelis prout per totum ipsum regnum nostrum Sclavonie exinde est vox publica atque<br />
fama …: 1453 SZ 2001 p.429.<br />
confabulor, -ari verb. depon.<br />
De negotiis omnibus ... cum fratribus et amicis nostris ... confabulati sumus. (Cf. inferius:) Congregatio futura ...<br />
prorogaretur, ... in qua confabulando cum va dominatione sic concludamus: 1504 Veress, Acta p.71.<br />
confectio, -onis f.<br />
Quod regnum illud ab initio regibus Hungariae fuit et est subiectum, sicuti hoc in omnibus treugarum<br />
confectionibus et litteris treugarum manifeste patet: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.45.<br />
confercio, -ire<br />
dc_145_10<br />
311
dc_145_10<br />
Nil lorica illis densis conferta catenis / ... iuvat: IAN.PANN. Paneg. 3,2,160-161.<br />
confero, -ferre verb. <strong>ad</strong> B3aalpha:<br />
Domini de capitulo ... de modo procedendi in causa capelle Sacratissime Virginis Marie et qualiter ac quomodo<br />
causam eorum huiusmodi secretius et melius agere possent, diutius inter se contulerunt: 1508 Reg. Strig. p.78.<br />
(Cf. etiam: 1469 Zimmermann, Urkb. VI p.410: Statuimus congregationem regnicolarum in oppido Thorda<br />
celebrare, ubi una vobiscum pro commodo huius regni rebus in praemissis conferamus.) Quidquid enim vel<br />
humanitatis vel favoris tui illi praestiteris, id omne ac totum in me collatum fuisse te volo inpraesentiarum non<br />
ignorare: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
confertus, -a, -um [3]/1<br />
Sic ait et frontem fulgenti casside tectus / irruit in medios, qua confertissima pubes / obstabant: IAN.PANN.<br />
Paneg. 3,2,107-109. Lupus … Unnorum multitudine obrutus inter confertissimos hostes sua legione occubuit:<br />
BONF. I,8,246. Pater … se inter confertissimos hostes ingerit: BONF. I,2,126. Inter confertissimos hostes:<br />
BONF. I,4,156 et 177. Qui inter confertos hostes pugnantem se protexerat: BONF. I,8,111. In ripa res comminus<br />
agitur et ita conferta quandoque pugna conseritur, ut vix agendis gl<strong>ad</strong>iis locus esset: BONF. I,9,188. Aliqui<br />
honestius humi inter confertos hostes c<strong>ad</strong>ere cupiunt: BONF. I,9,189. In confertissima pugna Turci proteruntur:<br />
BONF. III,4,401. Carambas a tergo inclamitans nunc fugientes revocare in aciem, nunc <strong>ad</strong>motis laborantibus<br />
subsidiis opitulari, … inter confertissimos hostes se ingerere et desperatis rebus hac et illac discurrere: BONF.<br />
III,6,15. Patrata magna cede regem comperit inter confertissimos sese hostes ingerentem (sc. Corvinus): BONF.<br />
III,6,258. Iulianum … inter fugiendum cesum esse ferunt, nonnulli in castris interfectum in confertissima pugna:<br />
BONF. III,6,269. Zechel in primo ordine obstinatissime pugnans e prefectis legionum primus inter<br />
confertissimos hostes occubuit: BONF. III,7,142. Constantinus … inter confertissimos hostes dimicans cesus est:<br />
BONF. III,8,10. Corvinus … inter confertissimos sese hostes inserere: BONF. III,8,75. Wl<strong>ad</strong>islaus … animam<br />
pro suis ovibus inter confertissimos hostes devovit: BONF. IV,9,57. L<strong>ad</strong>islaus … primus occubuit, dum inter<br />
confertissimos hostes acerrime pugnaret: BONF. IV,9,157. Qui e iugo montis, quid Ungari subsidentes tota nocte<br />
agerent, observarunt et paucos esse rati inter se confertos ante lucem in Turcorum castra rediere: BONF. IV,4,17.<br />
confessio = conversio<br />
Scriptum Prage, secundo die confessionis Sancti Pauli: 1454 CD Zichy XII p.237.<br />
confessive <strong>ad</strong>v.<br />
Preterea dixit eciam predicta domina confessive, quod etc.: 1359 Dreska, Pannonh. I p.94.<br />
confessum, -i n. 1<br />
Quod ita iam ubique gentium, quibuscum versari mihi obtigit, in confesso est, ut si quid in id quacunque etiam<br />
ex causa velim, nulla tamen valeam mutare, nisi forte mei optem dissimilis fieri, quo nihil unquam mihi fuit<br />
alienius: 1522 TT 1885 p.341.<br />
confestim <strong>ad</strong>v.<br />
Tunc ... universa eorum iura ... in ... eorum fratres ... confestim et illico derivarentur: 1424 Fons 2005 p.366.<br />
conficio, -ere [1]<br />
Prima die medium miliare itinerando confeci: VALENT.HADN. Mir. 11 (p.82).<br />
confidenter [33] <strong>ad</strong> 1 a:<br />
Petimus eandem vestram egregietatem presentibus multum diligenter et confidenter, quatenus etc.: 1483<br />
Neumann, Bereg p.101.<br />
confidentia, -ae f.<br />
Huiusmodi cause in presentibus octavis festi Beati Michaelis archangeli proxime preteriti absque ulteriori<br />
prorogacionis confidencia finem sortiri debuerint effective: 1519 SzSzB Szle 2006 p.345.<br />
configo, -ere [8]/3<br />
Ego vero omnia mea studia, omnem operam, industriam, cogitacionem, mentem denique meum in meo studio et<br />
aquirendis litteris confixi et locavi: 1449 TSz 1929 p.134. Unnorum rex … in campo demum <strong>ad</strong> palum alligatam<br />
iaculis configi confixamque <strong>ad</strong> necem palo prefigi imperavit (sc. Romildam): BONF. I,8,142. Cosdroas …<br />
Solem Lunamque cum stelarum varietate confixerat construxeratque thronum et demissos hinc imbres et tonitrua<br />
fulminaque mentiebatur: BONF. I,8,175.<br />
312
dc_145_10<br />
confingo, -ere<br />
Quod nullus … suas domos … extraneo … vendere seu alio quaesito conficto colore tr<strong>ad</strong>ere valeat: 1435<br />
Osváth, Kassa p.109.<br />
confinium, -ii n. (confina)<br />
Cum … videamus hoc regnum … intolerabilibus iniuriis affici et omnia confina sua … per Germans, … per<br />
Polonos … devastari: 1490 Wenzel, Dóczyak p.19.<br />
confirmatorius, -a, -um<br />
Ut praesentato (sc. sacerdoti) ipsorum manum imponeremus confirmatoriam: 1457 Zimmermann, Urkb. V p.78.<br />
conflagro, -are [10]<br />
Giscra … Brozonizium sine more obsidet, cum due ibi forent arces, unaque humana arte conflagraret: BONF.<br />
III,5,146.<br />
conflatorium, -ii n.<br />
Quod in hoc regno nostro nusquam officine sive conflatoria separantia argentum a cupro vulgo Zagerhwthen<br />
nuncupata habeantur: 1496 MTT IX p.77.<br />
conflictor, -ari<br />
Cum hac efferata barbarorum colluvie gens Hungara centesimum supra qu<strong>ad</strong>ragesimum annum nunc oppugnans,<br />
nunc repugnans assidue conflictatur: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.249.<br />
conflictus, -i m.<br />
Pro 'conflictus ... in conflicto quodam ...: 1349 Erd. oklt. III p.533.<br />
conflo, -are<br />
Qui ex hac tam insignis tamque accepti <strong>ad</strong>olescentis seductione tantum in se odii invidiaeque ab ipsa quoque<br />
inferiori plebe conflarunt, ut sit apprime verendum, ne … extorres ac profugi <strong>ad</strong> unum omnes a regni limitibus<br />
procul abire cogantur: 1515 Theiner, Mon.Slav. I p.561.<br />
confluentia, -ae f.<br />
Quatenus … sciret maiorem esse confluentiam ac devotionem populi … <strong>ad</strong> fratres observantinos: 1518 Erdélyi,<br />
Register p.142.<br />
confodo, -ere megsebesít<br />
Certam promitte salutem / confossis: IAN.PANN. Paneg. 3,1,251-252.<br />
confoederatio, -onis f.<br />
Pro satisfactione … principum <strong>ad</strong> Christianam confoederationem tunc nos exhortantium … placuit … foedus<br />
cum Turco rumpere: 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.347. Ubi autem magnificentia vestra certior fieri cupit, an<br />
illa antiqua confoederatio, quae Kalandos dicta fuit, cum consensu et scitu serenissimi regis Ludovici facta sit,<br />
possum ... Significare ...: 1519 Katona, Hist.crit. XIX p.160.<br />
confoederatus, -a, -um<br />
Freti … nostris domesticis et confoederatorum viribus … speravimus semper posse resistere: 1503 Katona,<br />
Hist.crit. XVIII p.347. Amico et confoederato nostro charissimo: 1504 Veress, Acta p.70.<br />
confortatio, -onis f. [5]/4<br />
Dictum ... prophete ... impletum est hodie in hoc sancto martire, qui ... consolacionem accepit ex parte apercionis<br />
celi et confortacionem ex parte assistencie Filii Dei: Serm.Quinqu. 15 (p.50).<br />
confoveo, -ere lege consoneri: 1493 Fons 2005 p.419.<br />
confractor, -oris m. <strong>ad</strong> 1:<br />
Confractoribus scole antique den. LXX.: 1520 TT 1911 p.79.<br />
confrater, -is m. 'rendi testvérület tagja':<br />
Cum esset ordini nostro fidus confrater ac etiam alias eidem ordini honesta et sufficienti familiaritate coniunctus:<br />
VALENT.HADN. Mir. 62 (p.108).<br />
313
dc_145_10<br />
confringo, -ere<br />
Vos ultro e pessulis movete fores, ... hunc <strong>ad</strong>mittatis lepidum parasitum. Confringam. Bellule <strong>ad</strong>mittite tandem:<br />
BART.PANN. Gryllus 26.<br />
confugium, -ii n. [2]/1<br />
Tuta … confugia palustres insule ex congesto influentium amnium limo confecte … convenis prebuere: BONF.<br />
I,6,145. Plerique hunc unicum Ungarice pudicitie assertorem, confugium miserorum, sanctitatis exemplar ac sue<br />
gentis liberatorem ingeminabant: BONF. II,4,97.<br />
confuse <strong>ad</strong>v.<br />
Qui … neque litteras … vestrae serenitatis exhibere … potuisset, et neque acceptare et videre voluissent, nisi<br />
idem confuse reverti debuisset: 1517 Wenzel, Dóczyak p.77.<br />
confuto, -are [7]<br />
Hec Georgius quamvis ingrato … animo acciperet, … <strong>ad</strong>versari et ista confutare non poterat: BONF. III,5,4.<br />
Contra omnium nihilominus errores ipsa fides recta premuniatur, necnon infidelitas, scisma et heresis efficaci<br />
demonstratione confutentur: M<strong>ad</strong>as, Laskai p.57.<br />
congaudeo, -ere verb. semid.<br />
Suos antecessores ... veros nobiles et sincere nobilitatis titulo ... congavisos fuisse in alterutrum contrariose<br />
allegabant: 1369 Dreska, Pannonh. I p.195.<br />
congelatio, -onis f.<br />
Quia impeditus per frigora et congelaciones aquarum id facere non potuisset: 1480 Károlyi, Adalékok p.51.<br />
congenerationalis, -e<br />
Divisionem congeneracionalem: 1385 Dreska, Pannonh. I p.283.<br />
congerro, -onis m. 'bohóctárs'<br />
Sint congerrones, nec obesae naris amici, / seria cum quibus et quaeque loquare ioca: Anal.nova (Piso) p.410.<br />
conglobo, -are<br />
Supr<strong>ad</strong>ictis aliis utriusque sexus hominibus illic tunc conglobatis et astantibus: 1387 Dreska, Pannonh. I. p.289.<br />
congregatio, -onis f. <strong>ad</strong> 13m: 'összegyűjtés'<br />
Item <strong>ad</strong> officiolatum contrate Sancte Anne et ville capelle Bayon, necnon <strong>ad</strong> congregationem decimarum in<br />
Rowazkezw electus est pro isto anno magister Laurentius. (Cf. Ibid. p.64: Item magister Nichael de Verebel<br />
congregabit decimas de utraque Zevden et Kemend.) 1500 Reg.Strig. p.62.<br />
congrego, -are verb.<br />
Congregat non parum pecuniae verum quod converrit mensis, brumalis dies decoquit: 1514 TAUR. Epist. 1<br />
p.128.<br />
congruitas, -atis f. 6<br />
Omnia privilegia …propter tollendam suspicionem in conclavi sacristiae … ab eisdem canonicis … audiantur, in<br />
congruitates ac facti materia emendentur et discutiantur: 1521 M.Sion 1866 p.326.<br />
congruo, -ere *attingere, contingere – összeér:<br />
Prefectus Albane arcis … Turcorum cuniculis occurrere contendit, … fossam, quam ipse fecerat, …<br />
concitatissimi alimentis incendii … complevit. … Ubi hostilem fossam cum sua intra menia congruisse per<br />
exploratores intellexit, ignem … immittit: BONF. III,4,368.<br />
coniaceo, -ere [5]/4<br />
Quatenus … filiam … nostram … duci Wilhelmo apponatis et in thoro nuptiali collocetis <strong>ad</strong> amplexus<br />
coniugales detisque eisdem locum et copiam coniacendi et commorandi: 1384 CD Hung. X/8 p.171. <strong>ad</strong> 1:<br />
Vicecastellanus … ac … famulus suus … eandem virginem Katherinam claustro virginitatis sue illegaliter<br />
deflorando spoliassent ac per totam noctem violenter et, prout ipsorum placuisset voluntati, coniacuissent: 1383<br />
MTT II p.195.<br />
314
dc_145_10<br />
conicio, -ere <strong>ad</strong> 1 a:<br />
Quin etiam pro corona in captivitate retentus veluti coniectorum in vincla hominum more nihil iure promitti<br />
posse: BONF. IV,9,100.<br />
coniecto, -are coniector verb. depon.<br />
Ad articulum, in quo dnus prepositus dicit de processione et coniectatur iuxta morem istius ecclesie<br />
Strigoniensis olim solitum fuisse intrare in capellam processionaliter etc., syndicus capituli protestatur: (Cf. 1508<br />
Ibid. p. 536: Quamquam ex illo libro antiquo coniectari potest). 1506-1508 M.Sion 1866 p.298.<br />
coniector, -oris m. [1]<br />
Novembris et Decembris iniquitatem sibi timendam coniectores et astrologi predicabant: BONF. IV,8,175.<br />
Neque coniectores et mathematici eo moriturum anno reticuere: BONF. IV,8,206. Eundem … a coniectoribus et<br />
astrologis … brevem Wl<strong>ad</strong>islai vitam fore asserentibus … <strong>ad</strong> renovandum bellum … quotidie incitari: BONF.<br />
V,2,42. Illud enim genius mihi meus semper suggerebat, plus nimirum ostentationis in Christi evangelium per<br />
nonnullos interpretes, ne dicam, coniectores et ariolos invectum fuisse, quam candidissima per se veritas<br />
postulasset: 1522 TT 1885 p.341.<br />
coniectura, -ae f.<br />
Quia <strong>ad</strong> scitum nostrum predicta civitas per ignis voraginem extitit novissime incinerata, unde ex verissimis<br />
coniecturis potest presumpmi de combustione litterarum et privilegiorum civitatis antefate: 1447 Knauz, Tanács<br />
p.67.<br />
conitor, -i [1]<br />
Caucasus mons … dividit Asiam atque … mare … Caspium, … et cum his Taurus connitatur, ex hoc fit, ut<br />
omnia Asie flumina … in Caspium et Ponticum aut Rubrum Persicumque mare deferantur: BONF. I,1,223.<br />
coniugo, -are [10]/8 <strong>ad</strong> 1 b:<br />
Si duas filias viro tempestivas, alteram Wl<strong>ad</strong>islao, Casimiro alteram coniugandas esse censeat (sc. regina):<br />
BONF. III,5,165. Quem (sc. Sigismundum) vobis regem Lodovicus optavit et mihi (sc. Mariae reginae)<br />
coniugavit: BONF. III,2,30. Ait (sc. regina) … illud unum consilium optimum futurum, si, cum vidua fuerit,<br />
Polonie regi legitime coniugetur: BONF. III,3,291. Quem vobis nunc declaro regem et cui coniugavi filiam:<br />
BONF. III,3,314. Imperator … Barbaram … sibi arta affinitate coniunctam Lodovico, eius filio coniugavit:<br />
BONF. III,3,341. Sororem … principi suo matrimonii loco coniugant (sc. Turci): BONF. III,4,93. Asie prefectus<br />
… Amratis sororem legitimo sibi matrimonio coniugarat: BONF. III,6,362.<br />
coniunctio, -onis f.<br />
Tametsi per id tempus nondum coniunctiones foederis cum Turco alias in alterutrum confectae exspiraverant:<br />
1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.346.<br />
coniunctura, -ae f.<br />
Abhinc <strong>ad</strong> spatium iactus unius sagitte versus dictam plagam aquillonarem in semita seu coniunctura dictorum<br />
fratrum heremitarum: 1420 Zsigm.oklt. VII,276.<br />
coniunctus, -a, -um [3]/3<br />
Eum ... esse ac fore tibi coniunctissimum certo scias: 1454 Ábel, Anal. p.220. Is (sc. rex) … videbat <strong>ad</strong> hanc …<br />
dignitatem vocatum esse virum cum omni sanctitate … praeditum, tum vero … caesari suo coniunctissimum:<br />
BROD. Or. 18 (p.67). Ut … propinquior coniunctiorque Romani nominis memoria fines illis (sc. Longobardis)<br />
faceret certiores: BONF. I,9,288. Post hos Vencellinum Alemanum hospitii iure sibi coniunctissimum dictatorem<br />
creat, cui exercitus universi summam tr<strong>ad</strong>it: BONF. II,1,113. Sed quid est nostris animis ipsa veritate coniuncius,<br />
quid amabilius, quid denique gracius?: Udis p.453.<br />
coniuratio, -onis f. [5]/4<br />
Hinc future coniurationis multo perniciosioris in Sigismundum semina profluxere: BONF. III,2,121. Ii … tempus<br />
perquam idoneum sibi oblatum esse rati e proceribus multos in hac coniuratione sibi socios asciscunt: BONF.<br />
III,2,167. Pacta condicione coniurationis auctores in dies L<strong>ad</strong>islai partes pro viribus augent: BONF. III,2,176. Ob<br />
indignitatem, quam ex paterna nece conceperant, … haud difficulter in hanc coniurationem descenderunt:<br />
BONF. III,2,185. Detestabilia deponite consilia, a nefanda coniuratione deficite: BONF. III,2,219. Patefacta ex<br />
composito porta ingressi oborto tumultu detectaque coniuratione oppidanorum occursu reiecti sunt: BONF.<br />
III,3,242. Coniurationem magnam molitur (sc. Georgius): BONF. III,4,236. Cum multi in coniurationem ultro<br />
confluxissent: BONF. III,4,237. Ne qua in urbe coniuratio foret inita: BONF. III,4,316. Cf. etiam ibid. III,7,202<br />
315
305.<br />
coniuratus, -i m. [9]/2 <strong>ad</strong> 3b: ’esküdt társ’<br />
Quod circumspecti viri, Benedictus Carnifex et Valentinus Pictor, nobis coniurati coram nobis personaliter<br />
constituti … fassi sunt, … quomodo etc.: 1469 Zimmermann, Urkb. VI p.411.<br />
coniuro, -are [5]/5<br />
Vos cum paternis inimicis miseri coniurastis, in sacrosanctum regem iniecistis manus: BONF. III,2,212. Quare<br />
nihil utilius veniebat in mentem, quam coniurante in se uno tempore simul Europa … de pace cogitare: BONF.<br />
III,6,110. Multi … proceres … cum aliis optimatibus coniurarant, … ut prelium detrectarent: BONF. III,7,199 cf.<br />
etiam ibid. 200. Urbanus … e veteribus septem, quos una cum rege in pontificem coniurasse dicebat, in carcerem<br />
sane coniecit (sc. cardinales): BONF. III,1,32. Qui … omnes <strong>ad</strong>versus Mariam coniurati Lodovici beneficio<br />
quondam … opibus excreverant: BONF. III,1,59. Omnibus coniuratis prestitutum diem indicit (sc. palatinus):<br />
BONF. III,1,245. Ubi Zagrabiensem antistitem cum plerisque coniuratis esse noverat: BONF. III,2,49.<br />
Coniuratorum … perfidia … regem circumvenerat: BONF. III,2,239. Inita coniuratorum consilia e sententia<br />
successere: BONF. III,7,200.<br />
connexus, -us m.<br />
Ipse ... sortitur ... sanguinis idemptitatem et connexum carnalem indissolubilem: 1416 Katona, Hist.crit. XII<br />
p.241.<br />
connubium, -ii n. [12]<br />
Quidam … sectatores nudos incedere iubebat, appellare se Adam, promiscua connubia indulgere: BONF.<br />
III,2,399. Vos connubii auspicia ne minore quidem, quam pater, consensu approbastis: BONF. III,2,28 cf. etiam<br />
ibid. 27: Non vos preterit Lodovicum … Sigismundum … mihi legitimo connubio collocasse. Ne quo regale<br />
connubium impedimento rescindi posset: BONF. III,1,163.<br />
connumerator, -oris m. [14]/4<br />
Dicatores et eiuscemodi taxarum nostrarum connumeratores: 1504 Urkb.Kisd. p.144.<br />
conoliator<br />
Tributum nostrum … tr<strong>ad</strong>idimus Paulo coloniatori per anni circulum. … Idem Paulus conoliator (sic) illos …<br />
florenos nobis persolvisset: 1406 Mon.Budapest III/1 p239.<br />
conquerela, -ae f. (vide querela)<br />
Dicit nobis … civis noster … gravi conquerela (sic ed., recte: cum querela), quod etc.: 1379 CD Croat. XVI<br />
p.36.<br />
conquiesco, -ere<br />
Quum in salute ac secundis rebus maiestatum vestrarum perinde ac nostra peculiari pro iure sanguinis<br />
pulcherrime conquiescamus: 1505 Katona, Hist.crit. XVIII p.418.<br />
conquiro, -ere verb.<br />
Quas (sc. epistolas) ubiubi conquirere poterit: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
consalutatio, -onis f. [1]<br />
Mox consalutatione primum conciliati sine suspicione mutua inter se verba conserunt: BONF. III,7,159.<br />
consaluto, -are [2]<br />
Cum maximo plausu gubernator ab omnibus consalutatur: BONF. III,7,29. Vos … consalutastis sepe regem post<br />
divi patris obitum (sc. Mariam filiam): BONF. III,2,29. I<strong>ad</strong>renses L<strong>ad</strong>islaum … honorifice excipiunt, consalutant<br />
regem: BONF. III,2,198. Bohemo … <strong>ad</strong> Ratisponam eum convenere, Romanum imperatorem ac suum regem<br />
consalutarunt: BONF. III,3,119. Declararunt ibi regem et cuncti ante socerum Albertum regem et imperatorem<br />
consalutarunt: BONF. III,3,317. Eum … declarate regem, … faustisque votis consalutate: BONF. III,4,209.<br />
Mathias cum … in opposita ripa apparuisset, … legiones regem Ungarie consalutarunt: BONF. III,9,117. Te<br />
Ungarie … dominum … omnes consalutant: BONF. IV,1,170. Legiones … appropinquantes … se mutuo<br />
consalutarunt: BONF. IV,3,176. Quare ab his rex consalutatus est: BONF. IV,9,140. Consalutatis diis patriis …<br />
libertatis hymnus publice decantatus: BONF. IV,10,53.<br />
conscientiose *constrenuose <strong>ad</strong>v.<br />
dc_145_10<br />
316
dc_145_10<br />
Ut ipsi <strong>ad</strong> eorum artem legittime et constrenuose (sic ed., recte autem orig. et varr.: conscientiose) prospicere et<br />
<strong>ad</strong>vertentiam diligentem habere debeant: 1481 Budai mészárosok p.357.<br />
conscio, -ire<br />
... conscientes ...: 1457 Zimmermann, Urkb. V p.559.<br />
conscisco, -ere [4]/3<br />
Maria (sc. regina) … sepe sibi et manus iniicere, consciscere sibi mortem furibunda contendit: BONF. III,1,316.<br />
Quippe cui … nec pre vigili custodia mortem sibi consciscere liceret: BONF. III,2,204.<br />
consecratio, -onis f.<br />
Nunc intellexi in his proximis consecracionum diebus vestram sanctitatem creationem cardinalium habituram et<br />
in gratiam nonnullorum principum aliquot cardinales creaturam: 1525 Theiner, Mon.Slav. I p.589.<br />
consecro, -are<br />
Ipsius … sublimationis eorundem primordia pulcherrimis quibusdam victoriis consecrata fuere: 1453 Kaprinai,<br />
Dipl. I p.370.<br />
consenesco, -ere [2]<br />
Hanc gentem Iordanis … vultu … cicatricibus quibusdam inscripto … tr<strong>ad</strong>it. … Quare obductis cicatricibus<br />
imberbes consenescunt: BONF. I,2,200. Obductis (sic, recte forsan: obducti?) cicatricibus imberbes<br />
consenescunt (sc. Sarmatae): BONF. I,2,200. Quum enim in meo contubernio per tot annorum spatia ita fuerit<br />
assidue versatus, ut in eo paene consenuerit: 1518 Katona, Hist.crit. XIX p.132.<br />
consenior, -oris m.<br />
Per presentes recognoscimus ab honorabilibus dominis seniore et consenioribus regalis fraternitatis recepisse ...<br />
florenos: 1519 Wagner, Anal. II p.191.<br />
consensuetudo lege consuetudo: BONF. IV,2,107.<br />
consequens, -tis<br />
Ne igitur ecclesia ipsa Vesprimiensis et ex consequenti praefatus d[ominus] electus ob non praestitum officium<br />
suum, munus coronationis … reginae ab antiquo et veteri iure suo et praerogativa … decidat: 1502 Katona,<br />
Hist.crit. XVIII p.327.<br />
consequentia, -ae f.<br />
Et esto, … quod habuissent tantam ubertatem, … non esset exinde trahendum in consequenciam, quod semper<br />
ita fiet: 1506-1508 M.Sion 1866 p.385.<br />
consero, -ere, -serui verb.<br />
Manpli / tum noto <strong>ad</strong> muros conserti tramite tendunt: IAN.PANN. Paneg. 3,2,183-184.<br />
consertio, -onis f.<br />
Testis … audivit … ipsos fratres … cum laicis … contendisse verbis usque <strong>ad</strong> consertionem manuum: 1518<br />
Erdélyi, Register p.170.<br />
conservator, -oris m.<br />
Ego enim sic te meum ... instituo commissarium, ut quitquid in mea et tocius familie persona cum fratribus<br />
discretis, prout ratio exigit, disposueris, prehabito semper reverendissimi domini conservatoris consilio, approbo<br />
et ratum habeo: 1514/1515-1520 LtK 1972 p.259.<br />
conservatorium, -ii n. 1<br />
Item conservatorium parvum ab ultra deauratum argenteum crismatis: 1502 Df 262314. In dicto libro et<br />
conservatorio nostro regio: 1525 Balogh, Művészet I p.76. Turul 1907 p.88. Eosdem homines nostros in ecclesias<br />
monasteriaque, claustra, sacristias conservatoriaque pecuniarum … <strong>ad</strong>mittere: 1526 Epist.procer. I p.249.<br />
conservatrix, -cis f. subst.<br />
Quum e<strong>ad</strong>em ecclesia tempore necessitatis loco nutricis regum filiis conservatrix sit et magistra: 1271 CD Hung.<br />
V/1 p.154 (RA 2121). Ipsam ecclesiam ob reverentiam Virginis Gloriosae, conservatricis coronae nostrae …<br />
desiderantes … in suis conservare iuribus … terram … <strong>ad</strong> usum … ipsius ecclesiae contulimus: 1284 CD Hung.<br />
317
V/3 p.233 (RA 3302).<br />
consigno, -are<br />
Quod domina Anna in conventu cesaris et regum rebus istis omnibus conclusis et perfectis consignetur <strong>ad</strong> manus<br />
cesaris educanda et nutriendain Austria: 1515 Katona, Hist.crit. XVIII p.879.<br />
consimilitudo, -inis f. [1]<br />
Qua quidem in re haud parvo <strong>ad</strong>iumento fuit consimilitudo Christiane professionis: BONF. III,5,373.<br />
consistorialis, -e<br />
Laurentius … presentavit mihi … quasdam litteras … dominorum … <strong>ad</strong>vocatorum consistorialium Romane<br />
eccl presbiterorum cardinalium: 1419 Mon.Budapest III/2 p.39.<br />
consistorium, -ii n.<br />
Nostri (sic) consistorio pro reddendis suis unicuique consedentibus: 1482 Zimmermann, Urkb. VII p.325. <strong>ad</strong> B:<br />
Cum nos … in consistorio civitatis nostrae pro rebus publicis determinandis pariter consedissemus: 1493<br />
Szádeczky, Czéhek II p.22. <strong>ad</strong> 2b: Domini capitulares capitulariter congregati in consistorium … constituerunt<br />
… rationistas … magistros Nicolaum … ac Iohannem: 1519 Reg.Strig. p.132.<br />
consocio, -are<br />
Sic cum iam Xerxi se consociare pararent, / paulatim flexos <strong>ad</strong> se revocavit Ionas / ille Neoclides, qui etc.:<br />
IAN.PANN. Celebr. 254-256. 117.<br />
consolatrix, -icis f.<br />
Secundum est, misericordie consolatrix, de quo Mt. XXV.: Serm.Quinqu. 4 (p.33).<br />
consopio, -ire<br />
Ut regno nostro Hungariae non solum de externis malis erepto, sed et interna pace consopito tota natio ... nos ...<br />
regem declaraverunt: 1453 Kaprinai, Dipl. I p.372.<br />
consorcius, -a, -um consortius [1]<br />
Quod ... magistri ... confraternitatis ... in ipsorum ac consortiorum et totius confraternitatis eorundem ...<br />
nominibus et in personis nostre exposuerunt maiestati, ... quod etc.: Cf. etiam ibid. inferius p.349: eorum ac<br />
consociorum suorum ... nominibus: 1474/1514 Budai mészárosok p.348.<br />
consors, -tis m.<br />
Sumus per dictum dominum nostrum regem penes in consortem Drakule vayvodae constituti: 1464<br />
Zimmermann, Urkb. VI p.192.<br />
conspectio, -onis f. [4]<br />
Pro conspectione et limitatione illuc perreximus: 1479 Fons 2005 p.405.<br />
conspectus, -us m. (conspectiri)<br />
Ut universe littere … exhibendes deberent conspectiri et presentari. Cf. recte Dl 64735 (Zsigm.oklt. II,4581 et<br />
Wenzel, Stibor p.133-134): Ut universe littere ... sigillo de novo preparato confirmande, approbande et<br />
ratificande nostre claritatis exhiberi deberent conspectui et presentari: 1406 Reviczky, Vágújhely p.72.<br />
conspicor, -ari [20] verb. depon.<br />
Conspicatis privilegiis et libertatibus piscium emptorum ... id clare comperimus, ut etc.: 1474/1514 Budai<br />
mészárosok p.351.<br />
conspirative <strong>ad</strong>v.<br />
Secus si totus conventus non ex certa malitia, nec conspirative, sed intuitu communis utilitatis vel honestatis<br />
scripserit: GREG.GYÖNGY. Vitae fratum 120 (p.105).<br />
Constanciensis, -e<br />
Decimas ... pro vobis ... accepissetis contra predicti sacri Constanciensis concilii revocatorias litteras: 1416<br />
Katona, Hist.crit. XII p.248.<br />
constellatio, -onis f.<br />
dc_145_10<br />
318
dc_145_10<br />
Dicit … prepositus existimare ex constellacione et natura qu<strong>ad</strong>am fieri hoc, quod canonici Posonienses semper<br />
eorum prepositum avidissime persequantur etc. Syndicus dicit, quod ipsi canonici nunquam fuerant persecuti<br />
eorum praepositum (sic), sed defenderunt eorum iura, si autem hoc fuerit factum, huiusmodi constellacionem<br />
ipsi prepositi generarunt: 1508 M.Sion 1866 p.454.<br />
consternatio, -onis f. [1]<br />
Auxerat Italie Gallieque tumultum cum ingenti animorum consternatione ficta de Unnis fama: BONF. I,4,186.<br />
Ne parva quidem Christianorum animos consternatio hoc nuncio incessit: BONF. III,6,207.<br />
consterno, -ere<br />
Pictis constrata tapetis / ima latet tellus: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 130-131. 113.<br />
constitutio, -onis f. subst <strong>ad</strong> B:<br />
Quoniam testamento ... episcopi ... tutorumque et executorum constitutioni praesens interfui: 1524 Bunyitay,<br />
Gyulafehérvár p.32.<br />
constitutionalis, -e<br />
Quod … quedam litere eorundem universorum dominorum et regnicolarum sanccionales et constitutionales<br />
factum cuiusdam unionis et conclusionis eorum super eleccione novi regis post obitum … regis … fienda<br />
ratificate in se exprimentes in pargameno privilegialiter confecte … coram eisdem dominis et regnicolis … in<br />
ipso campo Rakos <strong>ad</strong> legendum pariter et sermone wlgari declarandum fuissent exhibite: 1505 TT 1839/VI p.61.<br />
= Pray, Annal. IV p.313. Batthyany, Leges eccl. Ip.562. Katona, Hist.crit. XVIII. p.425.<br />
consubstantialiter <strong>ad</strong>v.<br />
Sic Spiritus Sanctus consubstantialiter connexus est Filio: OSU.LASKO Serm.dom. XXXVII,A.<br />
consuesco, -ere verb.<br />
Non secus enim illos inter vitam meam vivo quam asinus inter apes consuevit: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
consul, -is m. [25]<br />
In praesentia circumspectorum virorum, magistri civium, iudicum et iuratorum consulum septem sedium<br />
Saxonicalium: 1441 Zimmermann, Urkb. V p.70. Cf. 1475/XVIII Ibid. VII p.70: Iudex ceterique consules et<br />
iurati cives civitatis Bistriciensis memoriae commendamus, quod etc.: 1478 Ibid. VII p.166: Vobis,<br />
circumspectis iudici iuratisque consulibus civitatis Brassoviensis. Cuius ius patronatus ... <strong>ad</strong> discretum virum<br />
Paulum ... consulem dictae civitatis Coronensis ... dinoscitur pertinere: 1454 Zimmermann, Urkb. V p.462.<br />
Praesentibus providis viris ... villico de Ruppus ac iurato consule Andrea Sutore de praedicto oppido dicti<br />
homines de villa manifeste dicebant etc.: 1482 Zimmermann, Urkb. VII p.317<br />
consulatus, -us m. [25]/9 subst.<br />
Neque census … Saxones … dare vellent … in … damnum totius consulatus Saxonum: 1484 Zimmermann,<br />
Urkb. VII p.360. Talis … per consulatum … puniri et corripi debeat: 1492 Mon.Iud. XII p.65. Praefati … iudex<br />
et iurati … in eorum ac consulatus et totius communitatis Brassoviensis nominibus et in personis … super certis<br />
iniuriis … quasdam querelas … exhibuerunt: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.479. Solvit per consulatum<br />
Theophilus ffl. V in prandio: 1523 Közl.Szepes 1911 p.196. <strong>ad</strong> B 2: [3] Iudici, magistro civium ceterisque<br />
civibus et toti consulatui civitatis Posoniensis: 1522 C. Tóth, Bátori p.117.<br />
consulo, -ere verb.<br />
Ut ... rediret <strong>ad</strong> ecclesiam ipsam sua consulta libertas: 1416 Katona, Hist.crit. XII p.250. Zsigm.oklt. V,2205. His<br />
triturationibus nostris boni aequique consules oportet: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
consulte comp. <strong>ad</strong>v.<br />
Quo casu … privatae personae consultius, qua poterunt, expeditionem facient: 1521 M.Sion 1866 p.252.<br />
consulto, -are verb.<br />
Ubi licet non parum lucri mihi in horas vel consultando vel causas agendo cedat: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
consultor, -oris m. [6]<br />
Qui … eidem regi consultores fuerunt: 1460 Zimmermann, Urkb. VI p.74. Quod ex voluntate eiusdem Michaelis<br />
319
dc_145_10<br />
… rex Mathias omnes illos, qui videlicet eidem regi consultores fuerunt, eisdem licentiam dedit ac de curia sua<br />
exclusit: 1460 Katona, Hist.crit. XIV p.338. Quod nos <strong>ad</strong> observandum praedictos articulos pacis et mutuae<br />
intelligentiae eidem … nostro … regi semper fideles et sinceri consultores erimus: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII<br />
p.514.<br />
consultrix, -cis f. [2]<br />
Poenitentiam seram rerum consultricem abs me propello: BART.PANN. Vigil. 2.<br />
consultus, -a, -um<br />
Si id (sc. carmen) tuae consulciori, ut egrediatur in publicum, videbitur Minerve, cui carmen tuum<br />
iucundissimum <strong>ad</strong>iunxeris: BART.PANN. Epist. 3,2.<br />
consultus, -us m. [3]/2<br />
Regalis excellentie sublimitas ... ecclesiasticis bone rei consultum dare debet utilitatibus: 1277 Veszpr.okl. I p.78.<br />
consummatus, -a, -um [3]<br />
nter tot ... voluptatum insidias a primo etatis exitu <strong>ad</strong> consumatissimam usque virilitatem rex ita versatus est, ut<br />
etc.: Udis p.465.<br />
consuo, -ere <strong>ad</strong> 2:<br />
Reperit feminam in fratrum cella dissuta consuentem: GREG.GYÖNGY. Vitae fratum 122 (p.106).<br />
contabefacio, -ere [1]<br />
Hic autem post … ita Bohemorum gratiam promeruit, út, cum … phthisi contabefactus obierit, diu ab illis fuerit<br />
deploratus: BONF. II,9,166.<br />
contabesco, -ere [3]<br />
Mea vero summa in mtem vram observantia facit, ut quam suis successibus efferor, tam <strong>ad</strong>versis,<br />
si que forte humanitus eveniunt, perinde ac re propria angar et contabescam: 1515 Acta Tom. III p.445.<br />
contagiosus, -a, -um [4]<br />
Si ... eodem morbo contagioso quisque vicariorum nostrorum laborare deprehenditur: GREG.GYÖNGY. Constit.<br />
p.104 (Rubr. LVI).<br />
contamino, -are<br />
Potius <strong>ad</strong> sinum nostrae maiestatis convolare, et debitam, prout tenentur, nobis et sacrae nostrae coronae<br />
praestare obedientiam volentes, quam alicuius rebellionis contaminari menda aut infidelitatis nota qualibet<br />
denigrari iidem ... se ... nostri culminis ... ditioni ... subiecerunt: 1413 Katona, Hist.crit. XII p.158. Zsigm.oklt.<br />
IV,941. CD Hung. X/5 p.404.<br />
contaminor, -ari<br />
In quo quidem opere contaminando ne Zoilo quidem locus fuerit: BART.PANN. Ded. 2.<br />
contectio, -onis f. actus contegendi - leplezés, letakarás<br />
Hortatur nos ecclesia <strong>ad</strong> penitenciam … quarto in imaginum contectione. Et hoc apud certas ecclesias secularium<br />
maxime solet fier. Sed quare hoc nisi <strong>ad</strong> significandum, quod peccator non est dignus videre faciem Dei apertam<br />
et sanctorum gloriam, nisi agat penitenciam: PELB.TEM. Pom.qu<strong>ad</strong>r. I,B. Sancta ecclesia invitat nos <strong>ad</strong><br />
penitentiam ... in imaginum apud certos contectione. (Cf. p.a,2v: quia peccator non est dignus videre faciem Dei<br />
apertam et sanctorum gloriam, nisi agat penitentiam). PELB.TEM. Qu<strong>ad</strong>r. I,A:p.a,2r.<br />
contemero, -are [4]<br />
Eius filie … conservande castitatis gratia, ne a barbaris procacibus contemerarentur, pulcherrimum … facinus<br />
excogitarunt: BONF. I,8,144.<br />
contemplator, -oris m. [2]<br />
Nulla enim eum latent, sed omnium est contemplator. (Cf. ibid. 9 p.40: cum ascensus contemplatoris sit<br />
occiduus). Serm.Quinqu. 7 (p.37).<br />
contemporaneus, -a, -um [2]/1<br />
Quia Beatus Hieronymus et Sanctus Antonius fuerunt contemporanei <strong>ad</strong> minus 32 annis: 1507-1511 MKSz 1995<br />
320
p.166. VALENT.HADN. Quaest. 19.<br />
contemtibiliter <strong>ad</strong>v.<br />
In quibus nonnullis praelatis, baronibus et proceribus regni nostri ingratis et a nostra maiestate multa magnalitate<br />
ditatis sinistro ... imbutis consilio se a nobis contemtibiliter avertentibus ... Stephanus de Debrö ... <strong>ad</strong> comitatum<br />
Abauivariensem pervenisset: 1411 Katona, Hist.crit. XII p.63.<br />
contemtus, -us m.<br />
Qui dum neglectui contemtuique habentur, non mediocres tenebras Christianae luci obfuderunt: 1521 Katona,<br />
Hist.crit. XIX p.254.<br />
conteneo, -ere<br />
Validum nostrum exercitum in Ytaliam <strong>ad</strong> contenendum, reprimendum ... rebellium (desideratur: potestatem?) ...<br />
destinamus: 1412 Finke, Acta I p.100.<br />
contentio, -onis f. *cententio<br />
Oborta cententione (sic ed.), quando de rebus gravibus agebatur, <strong>ad</strong> convicia … perventum est: BONF. III,2,186.<br />
concento, -are<br />
In aliisque omnibus … aequaliter se mutuo concentarunt (recte: contentarunt): 1482 Zimmermann, Urkb. VII<br />
p.326.<br />
contento, -are = concento<br />
dc_145_10<br />
conterminus, -a, -um<br />
Adhuc nefarium esset regna Christiana tam vicina, tam regnis m[aiestati] regiae contermina hoc modo permittere<br />
per potentiam Turcorum caesaris destrui et desolari: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.43.<br />
contero, -ere<br />
Regia maiestas … promissorum et datae fidei semper memor maluit etiam principibus Christianis … displicere<br />
et obsistere, quam operam suam <strong>ad</strong> conterendam caesaris potentiam commodare: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII<br />
p.41.<br />
contestatio, -onis f. [9]<br />
Canonici ante litis contestationem sueu (sic) ingressum in tal formam devenissent: 1266 Veszpr.okl. I<br />
p.47. Id se cum patrum auctoritate et aperta rei in senatu contestatione, tum eo iure facile tueri posse: BONF.<br />
V,5,92.<br />
contestis, -is m. f. subst.<br />
Testis interrogatus respondit se audivisse a quodam conteste suo, … quod etc.: 1518 Erdélyi, Register p.72.<br />
contestor, -ari ? verb. depon.<br />
Ne sinant tenerum corpus gelida glacie intempeste noctis contestari. VALENT.HADN. Mir. 5 (p.70).<br />
contexo, -ere<br />
Quas (sc. copias) praedicti regnicolae in tanta rerum perturbatione modo premisso contexerant: 1490 Wenzel,<br />
Dóczyak p.19.<br />
contextura, -ae f.<br />
Item duo lintiamina alba cum contexturis: 1442 Archiv 1873 p.356.<br />
contextus, -us m. összefűzés (= kulcskarika)?<br />
Ex quibus quidem clavibus nunquam aliquis canonicorum unico contextu duas teneat, sed distinctim tres<br />
canonici habeant: 1521 M.Sion 1866 p.325.<br />
conticesco, -ere [4]/4<br />
Nunquam in talibus <strong>ad</strong>herebit lingua palato, nunquam silencio hominum labia conticescent: 1422<br />
Mon.episc.Zagr. VI p71. Conticuere leges et conculcata iudicia: BONF. III,4,287. Id defuncti caput repente<br />
conticuit perpetueque quievit: BONF. III,3,158. Mox in lacrimas effusa conticuit (sc. regina): BONF. III,4,131.<br />
321
dc_145_10<br />
contiguor, -ari verb. depon.<br />
Cui ... domus condam Iohannis (et) ... domus Vitalis K<strong>ad</strong>ar contiguarentur: 1486 Végh, Buda p.114.<br />
contiguus, -a, -um<br />
Iidem ... attestantes non contigui vicini et commetanei ... possessionis, ... sed alii conprovinciales nobiles ... fore<br />
asseruntur: 1433 Mon.Budapest III/2 p.191.<br />
continens, -entis [35] comp., superl. <strong>ad</strong> B 1:<br />
Quisnam Homerum Scythas ignorasse dicere ausit, si Galactophagos, Abios et iustissimos nominarit, cum …<br />
nihil privatum preter cyathum et ensem possiderent, mire simplicitatis homines nulla malitia et ambitione<br />
laborantes, contentos paucis et longe nobis continentiores? BONF. I,1,142. Improbi illius (sc. Ioannae) mores<br />
continentissimam socrum usque <strong>ad</strong>eo cruciabant, ut in Pannoniam reiicerent: BONF. II,10,56. Illius vita<br />
lautissima, … continentissimus fuit animus: BONF. IV,4,108.<br />
contingens, -entis [13] <strong>ad</strong> B2b:<br />
Prout in talibus contingentiis soletis: 1522 C. Tóth, Bátori p.97.<br />
contorqueo, -ere<br />
Imo contorta profundo / ter fluctu aspersit nubes praesaga Charybdi: IAN.PANN. Paneg. 3,3,178-179.<br />
contractio, -onis f.<br />
Quidam civis … quodam morbo, qui 'franczuar' dicitur et exinde paralysi et contractione <strong>ad</strong>eo destructus fuit, ut<br />
propriam domum egredi … nullo modo valeret: VALENT.HADN. Mir. 62 (p.108).<br />
contractus, -us m.<br />
Quatuor autem nocent vestibus, ... primo vermis avaricie temporalis, ... secundo sagwis immunidicie carnalis, ...<br />
tercio ignis invidie et emulacionis, ... quarto contractus picis prave societatis. Eccli. XIII.: "Qui tetigerit picem,"<br />
id est hominem peccatorem imitando eum, "inquinabitur ab ea." (Eccli. 13,1.): Serm.Quinqu. 4 (p.32).<br />
contr<strong>ad</strong>os, -otis f.:<br />
Nihilominus tamen donacio propter nupcias seu contr<strong>ad</strong>os ambabus sponsabus utrimque <strong>ad</strong> vitam earum<br />
assignetur et assecuretur: 1515 Katona, Hist.crit. XVIII p.883.<br />
contraho, -ere <strong>ad</strong> 1agamma:<br />
Quidam iuvenis … dixit se a multis temporibus fuisse contractum, … voto emisso statim erectus et sanatus est:<br />
VALENT.HADN. Mir. 60 (p.108). <strong>ad</strong>2balpha: Quae (sc. debita) fidelis noster … comes Siculorum ab eisdem<br />
civibus nostris contraxerat: 1458 Zimmermann, Urkb. VI p.30. <strong>ad</strong><br />
7: In medio nostri … octo annis moram contraxit: 1476 Zimmermann, Urkb. VII p.91.<br />
contranitor, -i [1]<br />
Conatus (sc. hostis) proposito in mari <strong>ad</strong> Zegnium et Sanctum Vitum in flumine, repulsus tamen viginti galeis<br />
Venetis contranitentibus: BART.PANN. Epist. 4,2. Dum legatos a Maximiliano <strong>ad</strong> se tentandum, sed frustra<br />
Urbano contranitente et de officio suo cum quotidie <strong>ad</strong>monente, missos audit: BONF. V,1,79.<br />
contrarietas, -atis f. <strong>ad</strong> 2 b:<br />
Fecit tandem … prepositus contrarietates racione quorumdam sexaginta florenorum: 1508 M.Sion 1866 p.459.<br />
contrarior, -ari verb. depon.<br />
Qui forsitan temporum in processu dictis articulis … ausu temerario contrariari et se illis opponere<br />
presumpserint: 1492 Mon.Iud. XII p.66. Si eximere ab ingressu capituli se seprocurarent vel reformationi seu<br />
unioni constituendae contrariarentur (sc.rebelles abbates): 1510 Katona, Hist.crit. XVIII p.609.<br />
contrariose <strong>ad</strong>v.<br />
Suos antecessores ... veros nobiles et sincere nobilitatis titulo ... congavisos fuisse in alterutrum contrariose<br />
allegabant: 1369 Dreska, Pannonh. I p.195.<br />
contrecto, -are<br />
Dum illa (sc. bona) quiquam ipso contrectent invito: 1417 CD Hung. X/5 p.763. Quomodo ipse … deposuit …<br />
coram nobis in mensa <strong>ad</strong> videndum … in puro auro florenos centum, … quos nos oculis vidimus et manibus<br />
nostris contrectavimus: 1525 Borsa, Justh család p.276.<br />
322
contribulo, -are<br />
Unde paternitatis vestre sanctitatem corde contribulato et voce lamentabili deprecamur, quatinus etc.: 1242 TSz<br />
1991 p.87.<br />
contributio, -onis f.<br />
Sed ut computarentur tanti secundum eorum facultatem, quanti ex eis communi expensarum contributione unum<br />
hominem pharetrarium equestrem mittere possent: 1433 Kovachich, Suppl. I p.386. Cum ipse exponens …<br />
quendam Andream … familiarem et provisorem curiae castri sui Rewysthye <strong>ad</strong> possessionem suam Kopanicza<br />
vocatam … pro exigenda qu<strong>ad</strong>am contributione aliisque necessitatibus suis expediendis misisset: 1509 Wenzel,<br />
Dóczyak p.61. Ratio data per egregium Oswaldum de Zantho super quatuor contributionibus <strong>ad</strong> gentium seu<br />
stipendiariorum conservationem: 1512 MTT XI p.234.<br />
controversio, -onis f.<br />
Lites et controversionis materia mote fuerint et suscitate: 1455 Dreska, Pannonh. III p.64.<br />
controversor, -ari verb. depon.<br />
Scit enim bene dominatio vestra, quod ego semper tanquam bonus filius fui vestrae dominationis et nunc quoque<br />
pro parva re vobiscum controversari nolui: 1493 Wenzel, Dóczyak p.33.<br />
contrucido, -are [1]<br />
Item in castra … aeneatores … missi, qui Andree … nomine edictum … precinerent: Ungarus quicunque est,<br />
antiquatas maiorum cerimonias resumito, Scythicos deos recolito, … nova templa amolitor, pontifices …<br />
contrucidato: BONF. II,2,141: BONF. II,2,141. Due vero partes, que superfuerant, … quicquid hominum<br />
pecorumque occurrerat, contrucidarunt: BONF. I,10,278. Vos … certiores efficio Unnos fera rabie … in nos<br />
usque <strong>ad</strong>eo sevituros, ut <strong>ad</strong> unam (sc. feminam) omnes contrucident: BONF. I,5,62. Rex … ex his quinquaginta<br />
… in vincula coniectos clam a militibus contrucidari iussit: BONF. II,2,41.<br />
contueor, -eri [5]<br />
Quilibet vicariorum ... bona ... fide oculata contueri seu revidere cum priore et fratribus eiusdem domus (sc.<br />
debet): GREG.GYÖNGY. Constit. p.97 (Rubr. XLVI).<br />
contuitus, -us m.<br />
Grata tuorum servitiorum obsequia … pio contemplamur contuitu: 1435 Katona, Hist.crit. XII p.659.<br />
contumulo, -are verb.<br />
Lazarus … / hac cubat in parva contumulatus humo: IAN.PANN. Epigr. 372,1-2.<br />
contundo, -ere<br />
Freti … nostris … domesticis … viribus, quibus tantam hostis rabiem atque licentiam contundere ipsumque<br />
inv<strong>ad</strong>ere atque aggredi … speravimus: 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.347. Mox alter fuste me miserum<br />
contudit probe: BART.PANN. Gryllus 58. Viden, Lingo, ut Acherontis ianitor hunc contundit miserum?:<br />
BART.PANN. Gryllus 134. <strong>ad</strong> aalpha: Ruptam glacie (sic) lacunam in longum latumque contundentes tandem<br />
miserrimum c<strong>ad</strong>aver expiscantur: VALENT.HADN. Mir. 5 (p.70)<br />
conubium, -ii n. [12]/6 *in imag. (?):<br />
Per regalem <strong>ad</strong>itum / vir sanctus sustentatur, / a suis connubiis / mox alienatur: Off.Ger. p.14.<br />
conus, -i m.<br />
Ter super insurgens tremit alto in vertice conus: IAN.PANN. Paneg. 3,2,142.<br />
conus, -i m. [4] *gonus <strong>ad</strong> 1:<br />
Scutum poligon saphireo colore confectum, excepto imo gono, quem campus viridanti cespite vernans occupat:<br />
1517/XVIII Áldásy, Címereslevelek II p.80.<br />
convalesco, -ere<br />
Quidam litteratus in Sanctum Paulum et alios sanctos devotionem in sua infirmitate gerens convaluit et<br />
huiusmodi libellum conscripsit (etc).: VALENT.HADN. Mir. 69 (p.112).<br />
convena, -ae m. [1]<br />
dc_145_10<br />
323
dc_145_10<br />
Tuta … confugia … insule … convenis prebuere: BONF. I,6,145.<br />
convenientia, -ae f. összejövetel<br />
Videbatur nostro iudicio per ambasiatores ... non posse tam comode <strong>ad</strong> finalem conclusionem ... pervenire, sed<br />
potius per personalem convenientiam cum aliquibus de regalibus principibus vestre domus Francie: 1414 Finke,<br />
Acta I p.359.<br />
convenio, -ire<br />
Quisquis magnificis ornatus convenit aulis: IAN.PANN. Paneg. 3, 1, 277.<br />
conventicula, -ae f.<br />
Quod autem conventiculam illam dissolvendam curaveritis cum domino vayvoda, grato animo a vobis<br />
accipimus. Nam certe huiusmodi conventicule numquam aliquod bonum attulerunt: 1522 Katona, Hist.crit. XIX<br />
p.365.<br />
converro, -ere verb.<br />
Congregat non parum pecuniae verum quod converrit mensis, brumalis dies decoquit: 1514 TAUR. Epist. 1<br />
p.128.<br />
converto, -ere<br />
Quae (sc. capitula cum Turco initi foederis) ex Serviana lingua, qua caesar ipse utitur, in Latinam suo tenore<br />
fideli interprete convertenda curavimus: 1503 Pray, Annales p.307.<br />
convexus, -a, -um [3]<br />
Item dominus Mathias Gereb fecit preparare in silvis, pertinentiis scilicet eiusdem castri domum in toto tres<br />
domos convexas in se continentem: 1480-1500 Dl 26235 fol. 4r.<br />
convicanus, -i m. [3]<br />
Que cum unigeniti casum exploratum haberet, convicanos omnes et populares suos ingenti clamore … concitat:<br />
VALENT.HADN. Mir. 5 (p.70).<br />
convicinitas, -atis f. (convicineitas)<br />
Quia ipsa possessio ... sit in convicineitate possessionis monasterii nostri: 1344 Dreska, Pannonh. I p.56.<br />
convicinor, -ari verb. depon. (convicinarii)<br />
Cui (sc. vineae) ... ab aquilone indago ... et vinea ac silva ... convicinari dicuntur: 1419 Zsigm.oklt. VII,281. pro)<br />
convicinari: 1506 Végh, Buda p.144.<br />
convicinus, -a, -um<br />
Quum … detestanda Turcorum immanitas <strong>ad</strong>eo in perniciosam cl<strong>ad</strong>em nonnullorum convicinorum principum<br />
Christianorum invalescere … coepisset, ut etc.: 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.346. Quo tempore certi convicini<br />
… maximam usonum copiam prediderunt (sic): 1508 M.Sion 1866 p.535.<br />
convicium, -ii n.<br />
Ubi autem aliquis alium vel alios convitiis et iniuriis afficeret: 1521 M.Sion 1866 p.250.<br />
convictus, -us m. [1]<br />
In suum consortium, habitaculum atque convictum recipere debeant: 1312 Végh, Buda p.14.<br />
conviva, -ae m.<br />
Hoc unum plane scio, me plus condimenti ex una aut altera Erasmi hausisse pagina, quam non e plcenis tot<br />
interim magistrorum voluminibus. De meo loquor palato, ut is interim vel a duobus convivis tertius dissentire vel<br />
e diametro videatur: 1522 TT 1885 p.341.<br />
convivo, -are [4]<br />
Mathias etiam … publice benignissimas accommodare aures, convivari quoque publice ac loqui putans obscenis<br />
plurimum actionibus convenire tenebras, honeste contra vite lucem maiori ornamento fore.: BONF. IV,8,270.<br />
convivo, -ere verb.<br />
Ac si sexcentis annis antehac convixissemus: 1454 Ábel, Anal. p.216.<br />
324
dc_145_10<br />
convocationalis, -e [1]<br />
Post scilicet emannationum (sic) litterrarum (sic ed.) convocationalium prelatorum et baronum pridem in<br />
Albaregali congregatorum: 1445 C. Tóth, Szabolcs p.128.<br />
cooperator, -oris m. [5]/4<br />
Quia plurimi imperatores ab antiquo <strong>ad</strong>iunxerunt sibi cooperatores, ut longe lateque diffusa imperii ditio et<br />
potestas possit maiori providentia moderari: 1412 Finke, Acta I p.397. Ad fidelem nostrum … Stephanum de<br />
Rozgon … tamquam singularem nostrum pro defensione huius regni nostri cooperatorem intuitum nostrae<br />
benevolentiae dirigentes etc.: Cf. etiam 1451 MTT II p.208: Dissensiones inter nos, nostros familiares et<br />
cooperatores ab una, magnificumque dominum Iohannem, … suos subditos, familiares et <strong>ad</strong>herentes partibus ab<br />
altera exortas. 1476 Zimmermann, Urkb. VII p.99: Qui in reparatione predicte (sic) ecclesiae praecipui<br />
cooperatores fuerunt: 1439 Katona, Hist.crit. XII p.906.<br />
cooperio, -ire<br />
Est autem obtectum sive coopertum illud verum sepulchrum Domini ob rationes infra dicendas: GABR.PECHW.<br />
p.IV{v}<br />
cooperor, -ari<br />
Instetis vos nihilominus apud vaivodam Moldaviensem inducatisque eum et omnino cooperemini, ut ipse<br />
oratores … per aliquot dies exspectet: 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.344.<br />
coopertio, -onis f.<br />
Telum pro sellis et ponnywa a coopercione cophinorum, in quibus carbones vehuntur, ff. IIII.: 1517 MNy 1935<br />
p.276.<br />
coopertoria, -ae f. choopertoria<br />
Decem paria indumentorum ... altaris ... cum choopertoria de syndone et manutergiis: 1276 Veszpr.okl. I p.67.<br />
coopertura, -ae f.<br />
Pro coopertura et aliis edificiis eiusdem L<strong>ad</strong>islai Bude ... habite: 1451 Végh, Buda p.85.<br />
cophinus, -i m. qufinus, quof-<br />
Sedecim currus feni, sex qufinos apum, septem cubulos de tritico … Iohanni Sclavo duas valkas (?), quinque<br />
quofinos apum … recepisset: 1420 Zsigm. Oklt. VII,1380.<br />
copia, -ae f. subst.<br />
Sed ut tibi miseriarum nostrarum copiam faciam etc.: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129. Non potui quorundam<br />
temeritatem seu sanguineam quandam crudelitatem … tibi non facere copiam: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
Quem<strong>ad</strong>modum tu ex epistola mea cognosces, cum tibi copias ostendet Aegidius meus: 1516 TAUR. Epist. 2<br />
p.174. Quare mihi persuasum habui, tibi illum (ut erat hominum studiosorum amantissimus) plurimas suas<br />
epistolas misisse, quarum mihi a te copiam fieri peto, et si permiseris obsecro: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
copiositas, -atis f.<br />
Humana conditio ... nec copiositate glorie, nec valide potestatis iuribus predestinata nature defenditur a mina:<br />
1269 Veszpr. okl. I p.52. Ut dolores in omnibus membris et iuncturis eum cruciando copiositas scabierum …<br />
accrescebit (sic ed., recte forsan: accrescebat v. accrevit). VALENT.HADN. Mir. 72 (p.114).<br />
copula, -ae f. copula maritalis = házasság<br />
Que videlicet eidem puelle pro quarta puellari per antefatum condam dominum Sigismundum imperatorem et<br />
regem simul cum certis aliis possessionibus et villis iure dicti regni nostri Hungarie requirente per ipsam puellam<br />
usque <strong>ad</strong> tempus [nup]cie sue maritacionis sew copule maritalis tenende et conservande … fuissent: 1438<br />
Neumann, Honoris causa p.195.<br />
coquinarius, -a, -um [5]/4 <strong>ad</strong> b 2:<br />
Cum … rex et … regina terram … Thome coquinario eorum proprio contulissent possidendam: [1272] /1390<br />
Reg.duc. p.66. Vos interea rem agite coquinariam: BART.PANN. Gryllus 117.<br />
cor, -dis n. subst.<br />
Nam templi praesuli, domino Ioanni Turzo, Vratislaviensi episcopo, cordi est, omnes illius epistolas ...<br />
325
dc_145_10<br />
chalcographorum prelo tr<strong>ad</strong>itum iri velle: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
coralium, -ii n. (coral(l)um) subst.<br />
Pars (sc. musarum) e coralio componit frena rubenti: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 111. 112.<br />
corallum, -i n.<br />
Item una cappa preciosa … cum quatuor coralis magnis in auro ligata: 1421-1425 Mon.episc.Zagr. VI p.196.<br />
coram <strong>ad</strong>v.<br />
Ego et dominus Iohannes Nissenus mathematicus de tua dominatione coram plura commentamur indiem, qui …:<br />
1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
corbis, -is f. [5]/1<br />
Ingentem corbium numerum edicto regis gregarii milites e palis et vimine contexuere in cylindri speciem:<br />
BONF. IV,8,24.<br />
cordialis, -e<br />
Calamitatibus et insaniis ex intimis cordis nostri merito compatientes, attento potissime cordialissimae fraternae<br />
zelo charitatis et fervore praefati charissimi fratris nostri etc.: 1417 CD Hung. X/5 p.760.<br />
cordialiter compar. <strong>ad</strong>v.<br />
Multo magis tamen et summe cordialius <strong>ad</strong> id ex intimo attrahimur: 1439 Katona, Hist.crit. XII p.906.<br />
cordintime <strong>ad</strong>v. [2]<br />
Quod semper amavimus atque coluimus cordintime affectantes … dissensiones … remediis praemunire: 1436<br />
Katona, Hist.crit. XII p.729.<br />
cordula, -ae f.<br />
Sigillum ... dictarum litterarum ... per quosdam ... simul cum cordula, per quam sigillum ipsum appensum erat,<br />
detractum fuerat: 1468 Episc.Nitr. p.295. Cum cordula sericea rubei et blavei coloris conplexa: 1512 Dl 74992.<br />
corloarium, -ii n.<br />
Executoribus meis lego quatuor corloaria argentea et tres scultellas magnas et unum canterum magnum: 1484<br />
Veszpr.okl. I p.270.<br />
corneus, -a, -um<br />
Si quis ducens res mercimoniales, que diverse maneriei et conditionis existant, ut sunt fernicule, monilia parva,<br />
... claviculi, ... pectines lignee aut cornee, specula, clebsidras parvas pretextas (sic), ligamina volgo (sic) Nestel,<br />
digitalia videlicet Vingerhut, et alia ceteris mercibus similia, ... debent solvi boni duo grossi: 1436 Mon.Budapest<br />
III/2 p.272. Cf. etiam: 1514 Iványi, Teleki p.208.: In quo (sc. scuto) duae tubae corneae sive buccinae venaticae<br />
in altum eriguntur.<br />
corniger, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Huius tam validas excepit corniger ictus: Ábel, Anal. IAN.PANN. Eleg. 32,17. (p.128).<br />
cornipes, -edis <strong>ad</strong>i.<br />
Iam tum assuescebat simulatas ludere pugnas, / exturbare feras lustris, torquere coruscum / missile, cornipedem<br />
pictis frenare lupatis: IAN.PANN. Paneg. 3,1,122-124.<br />
corolla, -ae f. [2]<br />
In cuius fronte ex huiuscemodi corolla capitis di<strong>ad</strong>emati crux aurea prominet: 1502 Turul 1905 p.171.<br />
corono, -are<br />
Secundas (sc. litteras) … Sigismundi … regis … sub sigillo suo maiori, regiam effigiem suam coronatam<br />
exprimente a tergo impresso patenter emanatas …: 1465 Schmitth, Ep.Agr. II p.78.<br />
corpus, -oris n.<br />
Alia capella ... habet hostium ... deforis iuxta templum, quamvis corpus capelle sit intra templum:<br />
GABR.PECHW. p.IV{r}. Praedictam clausulam in corpore literarum vestrarum revidimus: 1460 Zimmermann,<br />
Urkb. VI p.69.<br />
326
dc_145_10<br />
corpusculum, -i n. [9]/4*corpus infantis – gyermeki test:<br />
Corpusculo infantis tot cruciatibus affecto ob ingentia … miracula … dicata basilica et ipse inter divos relatus<br />
est: BONF. IV,4,307. Imperator … corpusculum incorruptum … fecit … in ecclesia S. Mariae Peruilepsi id est<br />
circumsepta, quam ipse imperator fundaverat, pro fidelium loco venerationi aptissimo repausari: AASS<br />
Transl.Pauli p.568.<br />
correptio, -onis f. subs.:<br />
Quatenus illis verbalem tuam correptionem impertias: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
correquiro, -ere<br />
In nomine Domini ... incipit qu<strong>ad</strong>ragesimalis pars sermonum pomerii de penitentia et eius partibus ac<br />
correquisitis et pertinentibus <strong>ad</strong> eandem: PELB.TEM. Qu<strong>ad</strong>r. p.a,2r.<br />
correquisitus, -a, -um <strong>ad</strong> 2:<br />
Ut ipse … idem … v<strong>ad</strong>um navibus, carinis et aliis <strong>ad</strong> ipsum v<strong>ad</strong>um correquisitis instrumentis fulcire valeat: 1438<br />
CD Hung. XI p.39. Cf. 1508 M.Sion 1866 p.459: Et ille … in canonicum receptus et installatus et alia <strong>ad</strong> id<br />
correquisita consecutus extitit.<br />
correspondeo, -ere <strong>ad</strong> 2:<br />
Volentes vestris (sic, recte forsan: vobis) benemeritis dignis retributionum favoribus correspondere: 1524<br />
Reg.Strig. p.158. Intellexi sanctitatem vestram … desyderiis meis in amovendis censuris a capitulo …<br />
Strigoniensi correspondisse: 1526 Theiner, Mon.Slav. I p.590.<br />
corrigiator, -oris m. [22]<br />
Dum … in domum providi Cristoferi … corrigiatoris … idem frater se contulisset: 1518 Erdélyi, Register p.161.<br />
corrigiatus, -a, -um = corregiatus<br />
Item de cirotecis corregiatis, videlicet de Zamisch et bombacialibus semper tricesima pars ... debet solvi: 1436<br />
Mon.Budapest III/2 p.272.<br />
corrivalis, -e [3]/2<br />
Protomedicus, …cum huic alter Italus <strong>ad</strong>iectus esset, remisit diligentiam, cum in suam invidiam corrivalem sibi<br />
inductum arbitraretur: BONF. IV,8,152. Qui fraterna charitate in imperii societatem neminem corrivalem<br />
<strong>ad</strong>sciveram mecumque pariter regnare iusseram: BONF. I,3,139.<br />
corrodo, -ere [11]/4<br />
Quomodo ... castellanus ... ac ... familiaris eiusdem ... portas ... curiarum et ortorum ac hostia domorum ...<br />
iobagionum ... desecassent quamplurimosque (sic) arbores fructiferas ortis in eisdem habitas succidissent<br />
fructusque et pepones in ipsis ortis seminatas et excrescendes (sic ed.) dilaniassent et corrodissent atque<br />
denorassent (sic, recte: devorassent): 1483 Horváth, Győr p.92.<br />
corrogo, -are [2]<br />
Ad hec regis castra corrogatis undique auxiliis complentur: BONF. III,4,65. Sarmatarum reges … Gepidarum …<br />
primates variasque gentes in auxilium Suevorum corrogarunt: BONF. I,7,147. Carolus amplissimum delectum<br />
habet, auxilia undique corrogat: BONF. I,9,144. Corrogata ex Illyrico et Dalmatia classe: BONF. I,9,317.<br />
Corrogatis e toto occidente auxiliis: BONF. I,9,172. Sigismundus … sepe … amicos invitatus <strong>ad</strong>ivit, sepe etiam<br />
ab his symbola corrogavit: BONF. III,3,326. Regem Mathiam criminibus peterent, quod … eternum bellum<br />
corrogandarum gratia pecuniarum aleret: BONF. IV,1,136. Donec et illis commeatus in urbe victum suppeterent<br />
et his corrogate pecunie bellum alerent: BONF. IV,8,23.<br />
corruptibilis, -e<br />
Quam labilis est memoria hominum et a vili et corruptibili materia est formata: 1343 Episc.Nitr. p.114.<br />
coruscus, -a, -um<br />
Iam tum assuescebat simulatas ludere pugnas, / exturbare feras lustris, torquere coruscum / missile, cornipedem<br />
pictis frenare lupatis: IAN.PANN. Paneg. 3,1,122-124.<br />
cos, cotis f. [8]/2<br />
Alibeus … audito mox fragore post cotes et saxa procumbere presentaneo pestem remedio averti posse docuit:<br />
327
BONF. III,6,36.<br />
dc_145_10<br />
cothurnus, -i m. [7]/2<br />
Melpomene tragico didicit pandente cothurnos (sc. Franciscus): Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 215. 115.<br />
Interea rex … divi Stephani regis habitu aureisque cothurnis induitur: BONF. IV,10,97.<br />
couterinus, -a, -um<br />
Quod duae illustrissimae sorores concarnales et couterinae, una ... nostrae maiestati et altera eidem ...<br />
matrimoniali foedere sunt copulatae: 1416 Katona, Hist.crit. XII p.241.<br />
coxa, -ae f.<br />
Mulier ... violentia incurvata ... tam dorsi, quam coxae vincturas (sic, recte: iuncturas?) dividendo horridum ...<br />
monstrum ostendebat: Leg.Hel. p.32.<br />
crapula, -ae f.<br />
Aio, inquam, sic me sancta amet crapula et saturitas, ut sic salvus a te actutum conspicietur: BART.PANN.<br />
Gryllus 87. Spondes ... ganeam, crapulam posthabere?: BART.PANN. Vigil. 39.<br />
crapulatio, -onis f.<br />
Quod plebanus Brassoviensis … valeat … educillare decem vasa vinorum in e<strong>ad</strong>em Brassovia cum signo<br />
consueto, … non tamen tenendo tabernam, nec faciendo sedere ibidem homines in crapulatione: 1507 Katona,<br />
Hist.crit. XVIII p.481.<br />
crater, -eris m.<br />
Pro crateribus <strong>ad</strong> fenestras fl. II 1/2.: 1520 TT 1911 p.81. Cf. ibid. p.83: Civitatis fabro <strong>ad</strong> rationem craterum fl.<br />
1.<br />
crates, -is f. subst.<br />
Qui locus est omnino cratibus ferreis ac muro fortiter obstructus: GABR.PECHW. p.IV{v}.<br />
craticula, -ae f.<br />
I ferreum instrumentum pro defensione fenestrarum <strong>ad</strong> modum craticule wlgari 'rosthel': 1521/(?) MNy 1935<br />
p.276.<br />
credentialis, -e<br />
Eidem in omnibus credentialem fidem <strong>ad</strong>hibeatis tamquam nobis: 1468 Zimmermann, Urkb. VI p.333.<br />
creditivus, -a, -um<br />
Ut nos … aures praeberemus <strong>ad</strong>versus ipsum creditivas: 1385 CD Hung. X/1 p.221.<br />
creditor, -oris m.<br />
Iohannes … de omnibus suis … ante omnes alios suos creditores tamquam prior super alios<br />
creditor primus recipiendi debita sua habeat facultatem: 1394 AA Cassov. p.53. Cf. ibid. p.60: Et principalis<br />
creditor super suas hereditates. Cf. ibid. p.75: Quod primum recipiendi de bonis ipsius … habeat tamquam<br />
principalis creditor facultatem. Cf. ibid. p.100: Philippus pellifex prohibuit universa bona … Waller pellificis<br />
tamquam principalis creditor.<br />
credo, -ere<br />
Omnibus nationibus in Christum credentibus. GABR.PECHW. p.V{v}.<br />
crematio, -onis f.<br />
Quia ... cives ... videntur ... indigere silvis et lapidibus pro cimenti cremacione et muro faciendo: 1425<br />
Myskovszky, Városház p.25. Quia .... immanissimi Hussitae haeretici ... praedictas terras nostras Scepusienses ...<br />
devastarunt ... ibidemque combustiones et cremationes plurimarum villarum ... et indicibiles vastationes<br />
commisissent: 1434 Wagner, Anal. III p.215. Quomodo varias semper difficultates … nonnunquam inter<br />
separatores auri et argenti, nec non inter montanistas montanarumque cultores circa cremationem argenti et<br />
examinationem auri in eo contenti subortas considerantes: 1504 Wenzel, Dóczyak p.51.<br />
cremator, -oris m. itt téglaégető<br />
Martino crematori laterum <strong>ad</strong> rationem fl. 1.: 1520 TT 1911 p.80.<br />
328
crementum, -i n.<br />
Quibus ipse apud … regem … successivo cremento claruisse dignoscitur: 1439 Katona, Hist.crit. XII p.906.<br />
crepa, -ae f.<br />
Item ornamenta selle, videlicet frenum et vulgo farmetring cum argento, crepas et calcaria lego filio meo,<br />
Mathie: 1515 MTT XI p.134.<br />
crepido, -inis f.<br />
Cuius fluxus crepidinem circumgirando descendit in fluvium: 1317 Juck, Vys<strong>ad</strong>y p.87.<br />
crepito, -are [1]<br />
Qua Peligna rigant crepitantes iugera rivi: IAN.PANN. Paneg. 3,2,56. Tormentis primum crepitantibus hostes ab<br />
instituto opere amovere occipiunt: BONF. IV,2,248. Quod ubi <strong>ad</strong> Romoaldum delatum est, et multis lacrimis et<br />
crepitantibus osculis excipitur atque honorificentissimo demum sepulcro reconditur: BONF. I,8,231. Turci … a<br />
dextro cornu se a carris circumveniri et a tergo ignitis missilibus crepitantibusque machinis peti respexere:<br />
BONF. III,5,279. Ciupor … emisso … a crepitante machina lapide collidatus: BONF. IV,3,270. Ne crepitantium<br />
tormentorum obtutui sint obnoxia: BONF. IV,5,30. David … glande percussus interiit a crepitanti machina tunc<br />
emissa: BONF. IV,6,220. Crepitantes machinas ac cetera tale genus muris <strong>ad</strong>movet: BONF. IV,6,266.<br />
crepo, -are<br />
Praestamus caris tantum leve carmen amicis, / et rude cum crepuit si quid inepta chelys: Ábel, Anal. IAN.PANN.<br />
Eleg. 19,101-102. (p.98). Nimis venter fame crepat, vacuum metuo: BART.PANN. Vigil. 17.<br />
crepundia, -orum n. [2]/2 <strong>ad</strong> 2:<br />
Frater Stephanus a cunabulis eius ipsisque … crepundiis electus est a Domino: GREG.GYÖNGY. Vitae 120<br />
(p.105).<br />
crepundium, -ii n.<br />
Iam crepundia vestesque pro himeneo celebrando sarciebantur: BART.PANN. Epist. 2,2<br />
creta, -ae f.<br />
Nullus magistrorum audeat aliquas vestes suis laboribus perficere, quarum primus (sic) per alium magistrum vel<br />
creta vel forpice esset consignatus, sub unius floreni pro cera: 1492 Mon.Iud. XII p.65.<br />
cribro, -are b<br />
Fassionibus et relationibus diligenter acceptis, revisis et funditus cribratis: 1420 Mon.Budapest III/2 p.49.<br />
cribrum, -i m. crebra<br />
Crebra 'rostha': 1521 MNy 1935 p.276.<br />
dc_145_10<br />
criminosus, -a, -um<br />
Si quis capellanorum … in partibus illis … reperiretur veraciter criminosus vel dissolutus ac malis moribus<br />
imbutus: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.483.<br />
criminosus, -a, -um *terminosus: 1436 Pesty, Krassó p.355.<br />
crispo, -are [9] <strong>ad</strong> 1 a:<br />
Supra scutum est galea suo colore depicta, e vertice autem galeae utrimque flosculi variegati dependent, qui<br />
veluti flatu aliquo agitati varie in se crispantur reflectunturque: 1504 Katona, Hist.crit. XVIII p.358. Cuius (sc.<br />
scuti) campus excipit candidi leonis preferocis effigiem, ore hiante, caudaque crispata: 1518 Mon.herald III p.73.<br />
crista, -ae f. <strong>ad</strong> 2:<br />
Ut huiusmodi prerogativa criste per nos date tam ipse, quam sui fratres … perpetuo valeant gratulari: 1326 Turul<br />
1909 p.99. Cf. 1490 Lex.Hung. p.106: Quedam corrigia <strong>ad</strong> cassides pertinentia, in quibus ponuntur criste<br />
'czimer'. Tum Zephyro cristae, Zephyro vexilla tremebant: IAN.PANN. Paneg. 3,2,72.<br />
cristallinus, -a, -um (christallinus)<br />
Item lego maiestati suae … amphoram cum pelvi argenteain toto deaurata pro lavatorio, et aliam amphoram<br />
christallinam cum smalcz auro et argento cum circumferentiis ornatam: 1499 Katona, Hist.crit. XVIII p.187.<br />
329
dc_145_10<br />
cristatus, -a, -um [2]<br />
Illis mos est … caudata cristatave subferre pilea: BONF. II,4,21. Quando aureas argenteasque galeas et thoraces<br />
gemmatos insignesque more cristati gestabant: BONF. IV,10,73.<br />
croceus, -a, -um [15]<br />
Puta scutum triangulare, cuius imum in acutum terminatur, triplici colore supremo celestino, medio rubro, ultimo<br />
vero croceo distinctum (cf. inferius: in infima vero rosa celestini coloris, cuius meditulium croceum est):<br />
c.1504/XV Turul 1891 p.64.<br />
crocito, -are [2]/1<br />
Tanta corvorum mutuo inter se crocitantium multitudo spectata, ut omnes hic regis mortem facile hariolarentur:<br />
BONF. IV,8,205.<br />
crocum, -i n.<br />
Mercatores … in foris … nundinarum ipsum piper, crocum et alias species libere vendere poterint: 1382 DRH-D<br />
I p.113. = CD Hung. IX/5 p.571-573. Specierum diversarum genera, ut sunt crocum, piper, zinziber, gariosoli,<br />
nuces muscati, flores muscati ac cynamonis et talibus speciebus consimilia: 1436 Mon.Budapest III/2 p.272.<br />
cruciatus, -us m. [12]<br />
Multi condicionem acceperunt, ne, si forte in manus hostium venirent, gravissimis cruciatibus afficerentur:<br />
BONF. III,6,202. Ii … Ioannem … ceperunt, … in abditis penetralibus variis cruciatibus afficere occepere:<br />
BONF. III,4,23. Quidnam illis sperare licet, qui non pro suo, sed alieno pugnant imperio, et, dum vincerint, in<br />
hac servitutem et in altera cruciatum, in utraque vita perpetuam miseriam consequuntur?: BONF. III,7,86.<br />
Preponant ante oculos, quecunque ipsos detrimenta manebunt, si male dimicarint, imprimis varia mortis et<br />
cruciatus genera … affirmare: BONF. III,7,131. Cum autem parvum medicos auxiliari posse sensisset, precipue<br />
de dolore capitis et de vehementi cruciatu gutturis: VALENT.HADN. Mir. 72 (p.114).<br />
crucifer, -eri m.<br />
Deinde campanatori pro pulsu campanarum decem cruciferi dantur: 1521 M.Sion 1866 p.257.<br />
cruciferatus, -us m.<br />
A cruciferatu hospitalis de Sancto Iohanne per regiam amiestatem concambiali iure distinctam … terram …<br />
donavimus: 1406/1407 Mon.Varasd p.46. Cf. 1422 Zsigm.oklt. IX,47.: Laurentii cruciferi preceptoris domus<br />
cruciferatus Sancti Iohannis baptiste de Sopronyo. Gubernator cruciferatus de superioribus c<strong>ad</strong>is aquis: 1419<br />
Zsigm.oklt. VII,590. Eidem civitati ... quasdam terras ... olim, ut fertur, a cruciferatu domus hospitalis de Sancto<br />
Iohanne per regiam maiestatem concambiali iure distinctas <strong>ad</strong> quinque ... aratra ... sufficientes ... conferimus:<br />
1428 Mon.Varasd p.65.<br />
crucifixor, -oris m.<br />
Decimus septimus locus, ubi divisi fuerunt per crucifixores vestimenta Christi: GABR.PECHW. p.III{r} II,427.<br />
crudelitas, -atis f. subst.<br />
Non potui quorundam temeritatem seu sanguineam quandam crudelitatem … tibi non facere copiam: 1516<br />
TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
crudesco, -ere<br />
Ubi dum collatis signis et consertis manibus mars utrimque crudesceret, <strong>ad</strong>eo laudabiliter hostem conflixit, ut<br />
etc.: 1453 Teleki, Huny<strong>ad</strong>iak X p.350.<br />
cruentatio, -onis f.<br />
Ut prefati … inmensa spolia, rigidas decollaciones et cruentaciones ac mutilaciones ineffabiles hominum …<br />
perpetrando … vexillum … maculare veriti non fuissent: 1397 CD Croat. XVIII p.190.<br />
cruentus, -a, -um <strong>ad</strong> 2:<br />
Multos delicto saepe minori / … / … / … / Thrax obiecit equis, proscripsit Sylla cruentus. IAN.PANN. Paneg.<br />
3,2,193-197. comp., superl.: Quarum expeditio (sc. virginum peregrinatio) quanto cruentior, tanto felicior fuisse<br />
creditur: BONF. I,5,11. Quibus certum erat aut obstinatissime patriam tueri, aut … cruentissimam hosti<br />
victoriam relinquere: BONF. I,6,20. Nec aliter cruentissimi hostium, quam suis moribus domiti: BONF. I,1,109.<br />
In sequenti die Tetricus et Macrinus cruentissimam se victoriam nactos conspicati … mutanda castra decernunt:<br />
330
dc_145_10<br />
BONF. I,3,29. Quamvis Turco cruentissima victoria cesserit fusis fugatisque hostibus: BONF. III,7,150 cf. ibid.<br />
165: cruentissimam lacrimabilemque hostibus victoriam relinquerint (sc. Ungari). Ceteri … effugere e<br />
cruentissimo prelio potuere: BONF. III,6,17. Quin cruentissimam hosti victoriam relinqueremus: BONF.<br />
III,7,281. Hic … portam … cruentissimo certamine occupavit: BONF. III,1,259. Quam populum Christianum …<br />
in detestabilem cruentissimi hostis servitutem venire: 1526 Epist.procer. I p.248.<br />
crumena, -ae f. [17]<br />
Tunc … suorum equorum per ipsum Mathiam … venditorum pretium, scilicet qu<strong>ad</strong>raginta florenorum auri erga<br />
eundem Mathiam in eius cromena positi fuissent et habiti: 1420 Mon.Budapest III/2 p.47.<br />
crustulum, -i n.<br />
Si uspiam filium vidissent paulo ante secum crustuli ludo sibi colludentem?: VALENT.HADN. Mir. 5 (p.68).<br />
crux, -cis f.<br />
Iohannes … tenetur deponere Monkil Taschner IIII flor. Sub cruce.: 1395 AA Cassov. p.74. Cf. 'levare'<br />
crystallinus, -a, -um<br />
Lego maiestati sue cuppas argenteas … et … amphoram cristallinam cum smalez auro et argento circumferenciis<br />
ornatam: 1499 Mon.civ.Zagr. II p.517.<br />
crystallum, -i n.<br />
Custos … spem salutis accipiens circa sanctas manus Sancti Pauli crystallum sarcophagi tangens debiliaque<br />
membra inde sepe liniens tandem … sanitatem <strong>ad</strong>eptus est: VALENT.HADN. Mir. 67 (p.112). Cf. 1433<br />
Mon.episc.Zagr. VI p.397.: Item unum pectorale de argento habens in se intra unum cristallum, ymaginem<br />
Crucifixi.<br />
cubicularius, -ii m. subst.<br />
Item Michaeli Zele olim cubiculario florenos quinquaginta ( sc. legavit episcopus): 1524 Bunyitay,<br />
Gyulafehérvár p.28. Cf. ibid. p.29: Item Davidi cubiculario florenos vigintiquinque et pannum pro veste una.<br />
cubiculum, -i n. [18]/7<br />
Medicis … referunt regem … relatum in cubiculum … oblatas sibi rapulas … avide devorasse: BONF. III,8,309.<br />
Rex fatiscente capite pavimentum cruore late respergens in cubiculum … se recepit: BONF. III,1,251.<br />
cubile, -is n. subst.<br />
Omnia solus habes: spondam lectosque, cubile, Scriniola et mensas, omnia solus habes: 1514 TAUR. Epist. 1<br />
p.129.<br />
cubitus, -us m.<br />
In manibus et digitis usque <strong>ad</strong> cubitum et in pedibus a genubus usque <strong>ad</strong> plantam veneno … infectus est (sc.<br />
monachus): VALENT.HADN. Mir. 67 (p.110).<br />
cubo, -are [1]<br />
Lazarus ... / hac cubat in parva contumulatus humo: IAN.PANN. Epigr. 372,1-2. Melliferas etiam volucres<br />
persaepe cubantis / Cecropios vidi labris infundere succos: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 201-202. 115. Ubi<br />
visontes eius magnitudinis capi solent, ut in eius pelle … homines fere quindecim cubare queant: BONF. I,8,2.<br />
Esurii male, ceu lupi, qui miseri ligati in poenu et oppressi mole lapidaria cubant: BART.PANN. Gryllus 56.<br />
cubula, -ae f.<br />
Quomodo vos ... quandam deputationem cubulae seu mensurae regalis de proventibus frugum unius molendini ...<br />
ipsi ecclesiae extr<strong>ad</strong>are ... non curassetis: 1456 Zimmermann, Urkb. V p.546.<br />
cubulus, -i m. proprie: situlus, modiolus – veder.<br />
Doleatori pro scaphis novis, videlicet pro XIX, ultra eidem pro XX cubulis, cum quibus trahuntur lapides supra<br />
muros, semper I pro d. XIIII fl. II a.: 1434 Bp.Rég. XVIII p.340. Extranei … solvent … de integra vinea<br />
cappones duos, … unum cubulum avene Quinqueecclesiense (sic ed.) et denarios quatuor: 1524 SMM 1981 p.43.<br />
cucumis, -is f.<br />
Que (sc. cucurbita) in medio luctancium constituta est, <strong>ad</strong> denodandum significandumque, quod dicta Bucha<br />
possessio vestra natali idiomate Slavonico cucumis seu cucurbita appellatur: 1503 Laszowski II p.210. <strong>ad</strong> 3/i:<br />
331
Tantum autem certamen et commoriens dimicatio geritur ob unam cucurbitam habentem folium unum, quae in<br />
medio luctantium constituta est <strong>ad</strong> denotandum significandumque, quod dicta Bucha possessio vestra natali<br />
idiomate Sclavonico cucumis seu cucurbita appellatur: 1504 Katona, Hist.crit. XVIII p.357.<br />
cucurbita, -ae f. [11]/4<br />
Instant eo magis hi atque in rasa Chunorum ex more capita valde deseviunt, ea cucurbitarum more destrictis<br />
gl<strong>ad</strong>iis plane diffringunt: BONF. II,3,126. Tantum autem certamen et commoriens dimicatio geritur ob unam<br />
cucurbitam habentem folium unum, quae in medio luctantium constituta est: 1504 Katona, Hist.crit. XVIII<br />
p.357.<br />
cudifactor, -oris m. [1]<br />
Benedictum … furem et latronem vagabundum, Elyam … cudifactorem falsarum monetarum, … Mathiam … et<br />
Georgium … letrones ac hospites furum ... retulerunt … iidem: 1409 Zsigm.oklt. II,220.<br />
cudo, -ere<br />
Ipse … unum molendinum suum perpetuum et a 25. Annis vel ultra cum onere censuum, dumtaxat duorum<br />
muttonum frumentorum singulis annis … <strong>ad</strong> castrum Vereskew appellatum debendorum et persolvendorum<br />
pacifice et quiete possessum, sub eodem castro … existens super quodam rivulo de montibus mananti cussum,<br />
erectum et habitum … in perpetuam eleemosynam dedisset: 1512 Katona, Hist.crit. XVIII p.644.<br />
culex, -icis m. [5]/3<br />
Et inde insula Conopon, que a culicum multitudine sibi nomen invenit: BONF. I,1,123. Ita ... Maro culicem<br />
deflevit: BART.PANN. Ded. 3.<br />
culina, -ae f. [2]/1<br />
Salibus et facetiis <strong>ad</strong>modum oblectatus est et quandoque ita popularis, ut inter amicos domestice cenaturus culine<br />
curam obiret (sc. rex): BONF. IV,9,268. Vestes, lecti, abaci magni pretii … sunt expositi, culine in foro disposite<br />
et singulis dispensatoressinguli attributi: BONF. V,4,7.<br />
culmus, -i m. [4]/1<br />
Qui dextra chyroteca ferrea munita tres culmos cum spicis et aristis colligatos in diversum protensos versusque<br />
cassidem elevatos corvo ... porrigere visitur: 1517 Áldásy, Címereslevelek II p.76. In cuius parte suprema sunt<br />
tres culmi cum spicis et aristis colligati in diversum protensi suo colore ornati: c.1504 Turul 1891 p.64.<br />
cultellifaber, -bri m.<br />
Item pro telis Benedicto cultellifabro tribus milibus XXIIIc den. Cf. ibid. fol. 6v: Item cultellifabro Benedicto de<br />
labore porte … LXV den.: 1441 Df 282530 fol. 1r. Cf. etiam: 1475 Zimmermann, Urkb. VII p.37.<br />
cultellifex, -icis m.<br />
Parvus Pinder super Petrum Rymer XXII gs. Item idem super Iekel cultellificem XLVIII gs. (Cf. Ibid. P.80:<br />
Thomas caupo super Laurencium cultellificem II flor. gs. XXX.: 1394 Acta Cassov. p.51.<br />
cultellus, -i m. gener.: districtus, unde tributum regale colligitur – <strong>ad</strong>ókerület:<br />
Qui <strong>ad</strong> in comitatibus sub quolibet sex cultellorum regni eligeretur: 1464 DRH III p.153. Cf. 1461<br />
Kaprinai, Dipl. I p.449: Eidem … sponsae nostrae pro honesta sustentatione curiae eius … dabimus singulis<br />
annis septem milia aureorum de lucro camerae cultelli Cassoviensis.<br />
cultura, -ae f. [66] *eruditio, mores vivendique rationes cultae – műveltség:<br />
Contra Ungari politice culture ac deliciarum expertes hec omnia egre ferre, insanos damnare sumptus, regiam<br />
maiestatem quotidie incusare, quod etc.: BONF. IV,7,89.<br />
cultus, -us m.<br />
Quod ipsi cives et montanistae in cultu montium toti regno serviunt et laboribus suis rem publicam <strong>ad</strong>iuvant:<br />
1519 Wenzel, Dóczyak p.78.<br />
cum (<strong>ad</strong>vers. v. concess.) coni.<br />
Nam his diebus qu<strong>ad</strong>ragesimalibus vespere ante prandium dicuntur, cum toto anno post meridiem dicantur:<br />
PELB.TEM. Qu<strong>ad</strong>r. p.a,2r.<br />
cunabula, -orum n.<br />
dc_145_10<br />
332
dc_145_10<br />
Ubi infans ipsius Michaelis in cunnabulo iacens, necnon domina consors eiusdem … perterrti extitissent: 1423<br />
Zsigm.oklt. X,81. Cf. 1275/1380 Reg.duc. p.106: Que iidem ab ipsius infantie cunabulis indefesso studio<br />
impenderunt.<br />
cunae, -arum f.<br />
Dum tener in cunis reptabat mollibus infans: IAN.PANN. Paneg. 3, 1, 296.<br />
cunctatio, -onis f. contatio<br />
Volentes ... cum festinacione precipiti absque contatione pervigili in hac parte ... procedere: 1284 CD Hung. V/3<br />
p.231. Propter quod absque cunctatione et difficultatibus illis ... debebant fidelitates vestrae ... cum illa<br />
contributione ... sponte subvenire: 1453 Kovachich, Suppl. II p.119.<br />
cuncto, -are [7]/6<br />
Aliquot ibi dies cunctandum esse censuit (sc. rex Carolus): BONF. III,1,157. Carolus … haud ultra cunctandum<br />
ratus … conventum … indicit: BONF. III,1,190. Sigismundus … oblata fortune sue occasione nil ultra<br />
cunctandum ratus … in Bohemia delectum habuerat: BONF. III,1,326. Vir … impiger … in tanto belli successu<br />
haud cunctandum esse ratus Utinum obsedit: BONF. III,3,241. Alemani … oblata patrandi facinoris occasione<br />
… haud ultra cunctandum esse rati abrogande gentis consilia ineunt: BONF. III,4,19. Albertus … haud<br />
cunctandum esse ratus Ulricum … Bohemie regno prefecit: BONF. III,4,73. Que si cesar abneget, dicere nil ultra<br />
cunctandum, quin regem alium creandum curent: BONF. III,5,3. Rati … non ultra cunctandum: BONF. III,5,65.<br />
Út, veluti … te optavimus creavimusque regem, ita te minime cunctantem in Ungariam ducerem: BONF.<br />
III,1,85.<br />
cunctor, -ari verb. depon.<br />
Cum tamen accingar iam te memorare, parumper / cunctabor, donec, quae geris, arma geres: IAN.PANN. Paneg.<br />
3,pr1,23-24.<br />
cupidus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Scire ... te velim … me hospitem quendam ... reperisse <strong>ad</strong>eo cupidum, <strong>ad</strong>eo frontis perfricatce hominem, ut non<br />
sit satis aestimare: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
cupreus, -a, -um<br />
Tecta est autem pars superior dicte fovee laminis cupreis, ne quicquam de petra illa tolli possit. GABR.PECHW.<br />
p.IV{r}. In arce prefati nostri regis Budensi iuxta cupreas statuas in e<strong>ad</strong>em arce Budensi penes pontem habitas et<br />
erectas: 1524 Balogh, Művészet I p.46. De moneta cuprea in diaeta praeterita id statueramus, … ut etc.: 1526<br />
Epist.procer. I p.252.<br />
curatio, -onis f. <strong>ad</strong> 2 :<br />
Ferrum istac presentavit in signum sue curationis: VALENT.HADN. Mir. 78 (p.118).<br />
curia, -ae f. curiata<br />
Ut singule mansiones vel quilibet integer fundus curiate (ed.: !) annuatim centum denarios novos … pro collecta<br />
… dare debeant: 1419 Zsigm.oklt. VII,759.<br />
curialis, -e<br />
In qua (sc. terra) quatuor domus curiales habentur: 1275/? Veszpr.okl. I p.58.<br />
curialis, -is m. subst.<br />
Ut tam preclari ingenii et egregiorum operum magister apud nos et in regno nostro pro totius curie nostre<br />
curialiumque omnium decore et ornamento ac nominis nostri splendore perpetuo remaneat (sc. Martinus Cotta):<br />
1488 Mon.Iud. XIII p.16. = TT 1880 p.581-582.<br />
curialitas, -atis f.<br />
Quod ipsa ... de bonis suis ... unam crucem magnam argenteam ... ac quasdam casulas et ornamenta altaris,<br />
necnon alias curialitates pro remedio et salute anime sue ... claustro ecclesie Beati Nicolai confessoris ...<br />
contulisse.: 1405 Wick, Szt. Ferenc p.13.<br />
curiator, -oris m. (curiathor)<br />
De celario vase manserant duo et Gregorio alias curiathori duo et feci trahere d. XXVI.: 1525 Dl 26345.<br />
333
dc_145_10<br />
curiose <strong>ad</strong>v.<br />
Quod singulis annis ... capitulum per aliquos ex ipsis diligenter ac curiose visitare faciant ... vineas: 1476<br />
Veszpr.okl. I p.261.<br />
curiositas, -atis f.<br />
Thomas ... habebat ... curiositatem experiendiet per sensum <strong>ad</strong> fidem veniendi: Serm.Quinqu. 7 (p.37).<br />
curo, -are verb.<br />
Cura, ut rectoreos inter fasces vitce salutisque tuce rationem habeas: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
currem lege currum: 1493 Horváth, Győr p.104.<br />
currifer, -i m.<br />
Super qua (sc. terra) populi curriferorum nostrorum et buchariorum resident: 1284 Reg.duc. p.142.<br />
currifex, -icis m.<br />
Fischer super Polonum currificem I flor. Et I gs. Cf. ibid. p.54: Hannus super gurtelerin XVIII gs. Et super<br />
currificem XXXV gs et I flor.: 1394 AA Cassov. p.48. Cf. 1395 Ibid. p.77: Super Longum currificem I. flor. Cf.<br />
ibid. p.59: Chauczer de Epres super Polonum currificem VI flor. et super Jekel currificem XXI flor.<br />
curriger, -i m. [2]<br />
Ecclesia ... habet III yobagiones, VII currigeros et IIII pulsare debentes.: s.1082,a.1327 CD patr. IV p.3.<br />
currualis, -e [2] 2<br />
Quod curru vehitur - szekéren szállított. Item egregius Franciscus ... sales nostros V millia vi mediante recepit<br />
curruales, ratione quorum exposui <strong>ad</strong> sectionem et conductionem florenos VI centum, quos regia maiestas<br />
diiudicavit unacum prelatis et baronibus, quod mihi restitui debet litterasque nobis super eo dedit: 1517 TT 1891<br />
p.680. Cf. inferius: Georgius de Kanisa a nobis expostulavit mutuo sales I mille, quos sales Benedictus Tersek<br />
curruales de Welyke receperat.<br />
currus, -us m.<br />
Delos Apollineis gaudet celeberima curris: IAN.PANN. Epigr 312,2.<br />
cursor, -oris m.<br />
Quas quidem literas inspecie vobis per nuncium et cursorem nostrum mox transmisimus: 1437 Knauz, Kortan<br />
p.230.<br />
cursus, -us m. <strong>ad</strong> B4b:<br />
Rector dicti altaris ab emphiteutis sive censuariis dicti altaris … cursum solitum solvere nolentibus viginti<br />
florenos levavit: 1506-1508 M.Sion 1866 p.295.<br />
curtesanus, -a, -um<br />
Cum principibus ecclesiasticis et secularibus, prelatis, clericis, curtesanis et aliis clientibus ... in comitiva<br />
eiusdem procedentibus ...: 1414 Finke, Acta I p.292.<br />
curto, -are<br />
Item Nicolaus de Lyra curtatus super psalterium in asseribus cum nigra cutte bene ligatus: 1432 UMM 1856<br />
p.164.<br />
curtus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Coclear argenteum deauratum curtum antiquum. ... Coclearia argentea curta 5.: 1521 Entz, Gyulafehérvár p.186.<br />
curulis, -is f. subst.<br />
Bis generosa suas coluit curules: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 258. 117.<br />
curvatura, -ae f. subst.<br />
Lapicida … edificare debebit … pavimentum seu stallum vulgariter 'eyn Gelender' intra chorum lapidibus de<br />
qu<strong>ad</strong>ratis, cum curvaturis sive arcubus vulgariter 'Swybogen' aptis et congruentibus: 1448 Myskovszky, Bártfa I<br />
p.14.<br />
334
dc_145_10<br />
curvo, -are [4]<br />
Ubi ipsa vallis <strong>ad</strong> occidentem curvaretur: 1419 Zsigm.oklt. VII,930. Antes vero, qua Ponticum Mare curvatur, a<br />
Danastro <strong>ad</strong> Danubium usque diffusi: BONF. I,1,323. Mox cum Oceanus in Sarmatiam Germaniamque curvatus<br />
Codanum sinum faciat ingentem: BONF. I,1,44.<br />
cusio, -onis f.<br />
Quos in comites et camerarios cusionis huiusmodi monetae nostrae praefecimus: 1430 Katona, Hist.crit. XII<br />
p.541.<br />
cussinus, -i m. cossinus<br />
Domino Stephano <strong>ad</strong> Sanctum Leonardum unum cossinum oblongum cum supr<strong>ad</strong>uctura et unum linteamen<br />
domino Blasio: 1506 Iványi, Eperjes p.348.<br />
custodia, -ae f. [3] <strong>ad</strong> A1c:<br />
Item predium et silvam nostram in Wigand commisimus custodie decani nostri: 1495 Lib.divis.Vespr. p.3. <strong>ad</strong> B2<br />
Patrum discretorum usus consilio <strong>ad</strong>herensque eorum monitis <strong>ad</strong> duas custodias ... te deliberavi destinandum:<br />
1514/1515-1525 LtK 1972 p.259.<br />
cymba, -ae f. [11]<br />
Rex … cum <strong>ad</strong> Panisum … pervenisset, deprehensam fluvialium cymbarum multitudinem concremant: BONF.<br />
III,6,195.<br />
cymbalum, -i n.<br />
Tinnula si revocans percussit cymbala pastor: IAN.PANN. Paneg. 3,2,182.<br />
cyrographum, -i n.<br />
Dux Casimirus … iuravit … mediantibus litteris suis cyrographo proprio ac sigillo authentico suo assignatis:<br />
1515 Katona, Hist.crit. XVIII p.836.<br />
daemonium, -ii n.<br />
In qua (sc. invocatione Dei) demonia eiciuntur: 1417 Veszpr.okl. I p.193. Cf. VALENT.HAD. Mir. 81 (p.120):<br />
Demonium quoddam in muliere qu<strong>ad</strong>am obsessa de Zeghedino talia dicebat et operabatur ante tumbam Sancti<br />
Pauli, ut etc.<br />
dalphinus, -i m. delphinus<br />
Quod illustrissimi principes, rex Ludovicus, dalphinus Aquitanensis, Bituricensis et Aurelianensis duces ... <strong>ad</strong><br />
premissa sufficienter instructi et fundati ... <strong>ad</strong> predictam civitatem ... accedant. (Cf. p.361:) Illustrissimo principi,<br />
domino delphino, duci Aquitanie etc., fratri nostro carissimo Sigismundus etc.: 1414 Finke, Acta I p.360.<br />
damascenus, -a, -um damasquinus<br />
Item unum aliud (sc. humerale) de panno damasquino aureo in campo rubeo. Cf. usus subtantivi: 1499<br />
Mon.civ.Zagr. II p.518: Eidem ecclesie lego casulam meam de damaskino albo aurato cum cruce gemmata cum<br />
diversis floribus et omnibus attinenciis: 1421-1425 Mon.episc.Zagr. VI p.197.<br />
damnifice <strong>ad</strong>v.<br />
Quod in ano tercio iam transacto circa tempus Carnisprivii Thomas tunc vicecomes vester Bokoniensis quam<br />
plurima tam [kih.: ipsius] abbatis de Beel propria, quam iobagionum suorum de Akol pecora potencialiter et<br />
indebite auferendo ipsam villam Akol dampnifice et enormiter devastasset (corr. ex: devastassent): 1384 Df<br />
207448.<br />
darabanto, -onis m. darabantius<br />
Ponentes <strong>ad</strong> regiam tria millia darabantiorum sub arce Budensi considere barones fecerunt: 1525 Horvát,<br />
Verbőtzi p.209. Cf. Lex.Hung. p.146-147. s.v. darabont.<br />
data datare verb.<br />
A die datare (sic ed., recte: datarum) praesentium: 1496 Mon.Iud. II p.536.<br />
data, -orum n.<br />
Sicut eiusdem privilegii data seu annus declarabant: 1289 Reg.duc. p.146.<br />
335
datio, -onis f. [52] datium:<br />
Sicut nostris ... temporibus dacio tricesime seu exactio eiusdem dabatur. (Cf. superius: exactionis seu dacii):<br />
1436 Mon.Budapest III/2 p.271. <strong>ad</strong> 1a: Post servitiorum meorum in gratiam sacre maiestatis vestre humillimam<br />
communem dationem!: 1522 C. Tóth, Bátori p.89.<br />
datrix, -icis f.<br />
Sicut Damascenus ... dicit: ... Hec (sc. Sancta Crux) est salus anime et corporis omnium malorum aversio,<br />
omnium bonorum datrix, peccati interemptio, lignum vite: PELB.TEM. Pom.sanct.hiem. LXXX,A.<br />
dea, -ae f. B.V. Maria – Szűz Mária:<br />
Rex (sc. Stephanus) ... regnum animamque suam ... elatis in celum manibus in contione dive genetrici perpetue<br />
virgini ac unice Ungarorum domine deeque instantissime commendavit: BONF. II,1,338.<br />
dealbo, -are<br />
Quatenus praefatam monetam in vera lega cusam bene dealbatam, monetam et effigiatam ... recipiatis: 1456<br />
Zimmermann, Urkb. V p.550.<br />
deauratio, -onis f.<br />
Item de eodem die eodem (sic) aurifabro de deauracione crucis ort. 1.: 1479 Ábel, Bártfa p.25. <strong>ad</strong> de auratio:<br />
Patene de auratio (sic ed.) aliqualiter abstracta est: 1479 Zimmermann, Urkb. VII p.212.<br />
deauro, -are verb.<br />
Franciscus ... episcopus ... duo capita sanctorum ligneis thecis inclusa eximenda et imponenda commisit argenti<br />
marcis qu<strong>ad</strong>raginta deauranda auro sufficienter: 1524 Bunyitay, Gyulafehérvár p.27.<br />
debacchor, -ari [13]<br />
Obstinatis animis et debacchante hinc et hinc bellico furore certatur: BONF. III,5,273. Turcorum pestis in<br />
Europa latius debacchari cepit: BONF. III,5,302. Nisi magna nobilium multitudo congregata ... occurrisset,<br />
multo latius pestis illa debacchata fuisset: BONF. III,3,196.<br />
debellator, -oris m. [1]<br />
Ii regem optimum, ... alii regum principem et terrorem orbis exclamare, ingeminare plerique hunc unum duorum<br />
cesarum debellatorem et ... virtutis exemplar ... appellare: BONF. IV,8,220.<br />
debeo, -ere verb.<br />
Plurimum tibi, ut debeo, gratulor lcetorque: 1516 TAUR. Epist. 2 p.173. Debueramque dudum tibi gratulari sed<br />
neque sera gratulatio reprehendi solet [teste Tullio], praesertim si nulla socordia aut negligentia prcetermissa est:<br />
1516 TAUR. Epist. 2 p.173. Hoc miraculum fieri debuit in missa in die Penthecostes, quod ipsa (sc. Helena)<br />
sciens et praesciens noluit venire <strong>ad</strong> missam. Leg.Helen. 7 (p.17).<br />
debilitatio, -onis f. [3]<br />
Si vero gravis et enormis est percussio, sicut est mutilacio manus, ... vel excecacio oculorum aut perdicio vel<br />
debilitacio membrorum aliquorum, non absolvatur (sc. frater): GREG.GYÖNGY. Constit. p.103 (Rubr. LIV).<br />
decalogus, -i m. [4]<br />
Unde decalogi sacrum ducit eloquium, ut nomen Dei altissimi non sumpmatur in vanum et inepte: 1417<br />
Veszpr.okl. I p.194. Licet omnis transgressio decalogi et septem capitulia (sic ed.) vicia ... sit peccatum mortale:<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.105 (Rubr. LVII).<br />
decalvo, -are<br />
Sed postea vocatus est mons ille Golgatha, hoc est Calvarie eo, quod homines ibi decalvabantur:<br />
GABR.PECHW. p.II{v}.<br />
decanatus, -us m.<br />
Domini capitulares … elegerunt … concanonicum ipsorum <strong>ad</strong> officiolatum decanatus castelli eorum de Zenyer:<br />
1526 Reg.Strig. p.165. Cf. 1497 Lib.divis.Vespr. p.35: Pecunie duplales et sextales primo sub decanatu Paloznok<br />
fl. 30,5. … Pecunie sextales et duplales de villis sub decanatibus Merenye et Naghberen, Merenye, Wylak,<br />
Garabuncz fl. 9. den. 20.<br />
decanus, -i m.<br />
dc_145_10<br />
336
dc_145_10<br />
Que <strong>ad</strong> similes officiales foraneos vicarios sive decanos dicte ecclesie Strigon et <strong>ad</strong> eorumdem officium<br />
… pertinere noscuntur: 1504-1523 M.Sion 1880 p.581. Nota res et clenodia ecclesie Sti Oswaldi … sub<br />
anno Dni MCCCCXXXVII, dno Thoma de curia decimali decano existent.: 1437 M.Sion 1863<br />
p.312. Cf. 1521 M.Sion 1866 p.324: Nullus decanus praesumet decimas frumentorum … per se decimare.<br />
decemlanceatus, -i m. decem lanceatus<br />
Ut ... nobiles decem lanceatorum (sic) terrae Scepusiensis ... auxilia praebeant: 1433 Mon.Budapest III/2 p.184.<br />
Cf. ALMA 1995, 79-80. (Cf. inferius: ut ... iidem pro gentibus decem lanceatorum, cum quibus ex debito, prout<br />
in eorum privilegii continetur, <strong>ad</strong> unam regiam expeditionem exercitualem tenentur, debeant <strong>ad</strong> unum annum pro<br />
conservando ibidem tantas gentes solvere cum pecuniis fl. 1680 auri [sc. cives Budenses].)<br />
decemviratus, -us m. [1]<br />
tephanus ... imminentem veritus defectionem decemviratum increpuit, quod nova moliretur: BONF. IV,10,50.<br />
Romana respublica a duobus consulibus ... et prefecto urbis ... XIque tribunis ... regebatur, quorum magistratus<br />
decarchon Grece, Latine decemviratus dicebatur: BONF. I,10,257.<br />
decennalis, -e [1]<br />
Rex ... Draculam ... hunc Budam captivum duxit decennalique carcere multavit: BONF. III,10,286. Dictum<br />
puerum iam decennalem <strong>ad</strong> reliquias … venerandas perduxerunt votive: VALENT.HADN. Mir. 2 (p.64).<br />
decennium, -ii n. subst. [23]<br />
Quod bellum decennio quidem et vario eventu gestum: BONF. I,9,112. In decennium pax transacta (sc. est):<br />
BONF. III,6,123. Turcorum oratores ... Budam indutias in decennium exposcentes venere: BONF. V,5,41. Ut<br />
singulis annis usque decennium in capitulo ... teneantur dicti fratres sui deponere florenos viginti: 1524<br />
Bunyitay, Gyulafehérvár p.29.<br />
decentia, -ae f.<br />
Quod ... Thomas suique heredes ... eandem domum in decentia edificiorum conservare debeant, ne per ipsorum<br />
negligentiam [ipsam] contingat aliquatenus annullari: 1434 Mon.Budapest III/2 p.211.<br />
deceptio, -onis f. [9]/3<br />
Illis denique regni confiniis versus septemtrionalem plagam <strong>ad</strong>iacent Bohemi tot variis ritibus, heresibus et<br />
deceptionibus abducti ac inter sese diversificati: M<strong>ad</strong>as, Laskai p.56. OSU.LASKO Qu<strong>ad</strong>rag. Gemma fidei prol.<br />
Soldanus … attendens suam deceptionem noluit terga vertere: 1517 Epist.procer. I p.122.<br />
decerpo, -ere<br />
Quamquam frequenter negotiorum turba post regni Romani curas assumptas nos distrahat et civilis sibi ratio<br />
vendicet sollicitudinis nostre partes, quicquid tamen ipsis de familiarium occupatione decerpimus, transire non<br />
patimur otiosum, ut anime clarius vigeat instrumentum in acquisitione scientie, sine qua mortalium vita non<br />
regitur, totum in lectionis exercitatione liberaliter erogamus: 1414 Finke, Acta I p.366.<br />
decerto, -are [23]<br />
Ad edomandos rebelles … <strong>ad</strong> ipsius imperium fideliter decertare: 1308 Kovachich, Suppl. I p.257. Pro ipsa<br />
patria nostra usque <strong>ad</strong> mortem decertare teneamur: 1505 Ench. p.320.<br />
decessio, -onis f.<br />
Universas possessiones … tam per notam premisse infidelitatis, quam eciam racione sine heredibus decessionis<br />
memorati L<strong>ad</strong>islai … <strong>ad</strong> manus nostras devolutas et redactas … Nicolao comiti capelle nostre … donavimus:<br />
1404/1406 TGy 1835/I p.80.<br />
decessor, -oris m. [4]<br />
Universa iura ipsius capituli nostri superius singillatim declarata per predictum decessorum (sic, recte:<br />
decessorem) nostrum ... ab eodem capitulo dictracta (sic ed.) et alienata ... restituimus pleno iure: 1307/1315<br />
Reg.Slov. I p.240.<br />
decido, -ere (vmitől) elesik (= jogot elveszít).<br />
Ubi sunt duae metae tendentes directe contra lapidem, qui decidit metas illorum: 1321/XVIII Borsa, Szent-Ivány<br />
p.29. Ne igitur ecclesia ipsa Vesprimiensis et ex consequenti praefatus d[ominus] electus ob non praestitum<br />
officium suum, munus coronationis … reginae ab antiquo et veteri iure suo et praerogativa … decidat: 1502<br />
Katona, Hist.crit. XVIII p.327. Alioquin a iure huiusmodi patronatus se se decidisse noverint ipso facto: 1515<br />
337
Katona, Hist.crit. XVIII p.841.<br />
dc_145_10<br />
decies [2]/1<br />
Danubius e Germanie montibus oritur, ... receptis LX fluminibus fere avigabilibus bis decies circiter milibus<br />
passuum vagatus septenis tandem ostiis in Euxinum mare devolvitur: BONF. I,1,115. Cf. ibid. I,2,198 I,3,98<br />
I,6,43.<br />
decima, -ae f.<br />
In quo (sc. loco) vina magne decime nostre episcopalis modernis temporibus congregantur: 1302 Végh, Buda<br />
p.23.<br />
decimalis, -e<br />
Nota res et clenodia ecclesie Sti Oswaldi ... sub anno Dni MCCCC XXXVII dno Thoma de<br />
curia decimali decano existent: 1437 M.Sion 1863 p.312. Cum ipsi … montes decimales inter se dividant:<br />
1508 M.Sion 1866 p.462.<br />
decimatio, -onis f.<br />
Queritur, quare sub numero qu<strong>ad</strong>ragenario voluit Deus hoc ieiunium observari a populo ... Prima ratio<br />
decimationis temporalis ... si per CCCLXV dies annus volvitur, deinde per XXXVI dies affligimur, quasi anni<br />
Deo decimas damus: PELB.TEM. Qu<strong>ad</strong>r. I,C p.a,2v.<br />
decimator, -oris m. decumator<br />
Iuxta hoc decumator ipsius dmni reverendissimi in illis remanenciis divisionem facit. Cf. ibid. p.301:<br />
apud decumatorem dni rever Strigoniensis: 1506-1508 M.Sion 1866 p.294.<br />
declamatio, -onis f. [5]/4<br />
Quidam ... sacram declamationem sortitus ... vulgo predicare cepit: BONF. III,2,313.<br />
declamo, -are<br />
Quis enim ... avum illum tuum virum non tam corporis, quam animi viribus praepollentem ... veluti<br />
decantatissimum ex factis et stratagematibus praeclarissimis non declamet: BART.PANN. Gryllus ded. 5.<br />
declarativus, -a, -um [1]<br />
Ubi prius in commune fiat verbum Dei seu sermo inmediate sequentis eleccionis materiam declarativus:<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.64.<br />
declaratorius, -a, -um<br />
Prout haec omnia latius patent in litteris declaratoriis magnifici viri, Michaelis Zilágyi … avunculi nostri … in<br />
persona nostra gubernatoris Hungariae: 1459 Kovachich, Suppl. II p.141. Katona, Hist.crit. XIV p.360.<br />
declinatio, -onis f. [6]/3 <strong>ad</strong> 1:<br />
Quod illud molendinum nullum meatum in declinationem habet et per hoc ... non potest molere: 1503 Balogh,<br />
Művészet I p.89.<br />
declinative <strong>ad</strong>v.<br />
Deinde declinative <strong>ad</strong> sinistram modice versus orientem duas metas terreas ... erexissent: 1423 Zsigm.oklt.<br />
X,105.<br />
decline ? declive? <strong>ad</strong>v.<br />
Pratum pertranseundo decline <strong>ad</strong> septentrionem pervenissent <strong>ad</strong> quandam metam terream: 1419 Zsigm.oklt.<br />
VII,444.<br />
declinus, -a, -um [1] <strong>ad</strong>i.(subst.)<br />
Domum lapideam eiusdem condam Mathie sartoris nostri in civitate nostra Budensi in theatro in declino<br />
opposito capelle Sancti Georgii sitam: 1473 Végh, Buda p.100 = Fons 2005 p.404.<br />
declive <strong>ad</strong>v.<br />
Ab e<strong>ad</strong>emque meta declive parvum <strong>ad</strong> occidentem una meta cursuali pertransita venissent <strong>ad</strong> quoddam 'berch':<br />
1423 Zsigm.oklt. X,52.<br />
338
dc_145_10<br />
declivitas, -atis f.<br />
Et inde ascenderat directe usque <strong>ad</strong> montem Chomorhyge vocatum <strong>ad</strong> quandam vallem circa quandam<br />
declivitatem a parte meridionali vulgo Eregethew nuncupatum et ibi terminarentur (sic): 1420 Zsigm.oklt.<br />
VII,1377. Ita, quod aqua nullum casum declivitatem (sic ed.) habere potuit et molendinum ... omnino fecisset<br />
anichilare. 1503 Balogh, Művészet I p.89.<br />
declivus, -a, -um<br />
Abhinc ... in acie declivioris bercz ... asscendissent <strong>ad</strong> altius bercz: 1419/1543 Zsigm.oklt. VII,860.<br />
decoloratio, -onis f.<br />
Anno 1514. Item pro oleo <strong>ad</strong> colorem rubrum pro decoloratione turris supra Valenthor: 1514 Myskovszky,<br />
Városház p.19.<br />
decoloro, -are<br />
Furti nota se decolorans infectiva rubigine maculavit. Cf. etiam: Notabili habitu non patiebatur decolorari, nec<br />
lautioribus epulis saginari: GREG.GYÖNGY. Vitae 43 (p.57). 1335 CD Hung. VIII/4 p.53.<br />
decoquo, -ere [7] verb.<br />
Iam inedia univeam famem parum tritici raro rsus languebat exercitus et <strong>ad</strong> sedandam famem parum tritici raro<br />
cum carne decoquere licebat: BONF. III,5,379. Congregat non parum pecuniae verum quod converrit mensis,<br />
brumalis dies decoquit: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
decorio, -are<br />
Valentinus ... vivus decoriaretur: Chron.F.M.O. p.240. (Turci christianos sevos) eos decoriant, veru palove<br />
suffigunt, fabrili serra medios secant, rotae insertant: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.248.<br />
decorticatus, -a, -um<br />
Quo dicto induit eum veste alba, ... et baculum decorticatum tr<strong>ad</strong>idit ei dicens: "V<strong>ad</strong>e in pace!": 1462 Kaizer,<br />
Miracula p.47.<br />
decrematio, -onis f. [1]<br />
A quibus (sc. Bohemis) multiplicia et diversa variaque nocumenta, perturbaciones, spolia, decremaciones et alia<br />
enormia ... facta ... huic toti regno ... committebantur: 1445 Neumann, Korlátköviek p.172.<br />
decrementum, -i n. [3]<br />
Cum itaque huiuscemodi amaricationibus, pravis actibus et erroribus funestis multiplicatis fides Christi<br />
saluberrima quotidianum patiatur decrementum etc.: M<strong>ad</strong>as, Laskai p.56. OSU.LASKO Qu<strong>ad</strong>rag. Gemma fidei<br />
prol.<br />
decremo, -are<br />
decremari fecissent: 1471 Dreska, Pannonh. III.163. Quia superioribus guerrarum et disturbiorum temporibus …<br />
nonnulla ex iisdem privilegiis eorumdem civium … per … hostes et inimicos … aliquibus ex eisdem civitatibus<br />
nostris incendio combustis decremata, alia vero … deperdita et abalienata fuissent: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII<br />
p.521.<br />
decubo, -are [1]<br />
Ut in qualibet domo nostri ordinis ... infirmaria fiat, in qua fratres in lecto decubantes collocentur:<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.98 (Rubr. XLVIII).<br />
decuplum [4]/3<br />
Cherronesi regio in mare declinans Theodosiam usque totafrugifera et campestris ubicunque colitur, ter<br />
decuplum legitur: BONF. I,1,191.<br />
decurio, -onis m.<br />
Quinquaginta decurionibus eorundem (sc. naz<strong>ad</strong>istarum) in salibus 100 (sc. floreni).: 1504 Kovachich, Suppl. II<br />
p.315.<br />
decutio, -ere [2] *monetam: cudere – pénzt: kiver:<br />
Si Boreas siccas decussit ab ilice frondes: IAN.PANN. Paneg. 3,2,232. Fulmine sic nunquam decutiare Iovis: ItK<br />
1974 p.607. *Ne qua in commerciis fraus ac dolus committeretur, ex argento postulato pecunia ex edicto<br />
339
dc_145_10<br />
decussa, equa rebus venalibus indicta pretia: BONF. II,3,4.<br />
dedecet, -ere [3]/3<br />
Quando regalia comitia nemo competitor ex hac prosapia dedecuerat: BONF. IV,1,134.<br />
dedecoro, -are [1]<br />
Quo (sc. Ioanne) decorabatur virginicus status et fulciebatur pudicitiae cultus, ne a sceleratis fieret dedecoratus et<br />
a scelerosis fieret faeculentatus et a libidinosis constupratus: 1476 Kovachich, Scriptores II p.4<br />
dedecorosus, -a, -um<br />
Patiemini ... scelestissimos ... praedones ... per dedecorosa latrocinia et praedarum colluviem ita animos attollere,<br />
ut audeant de orbis imperio vobiscum contendere?: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.254.<br />
dedignor, -ari verb.<br />
Sique visum eisdem fuerit, quod qualeque consilium in hoc capturae sint, nobis quoque significare non<br />
dedignentur: 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.350. Egidium Moravum meum, hominem mehercle non tam frugi<br />
quam fidei, virtutum ac integritatis oppletissimum mei gratia commendatum habere non dedigneris: 1514 TAUR.<br />
Epist. 1 p.129.<br />
dedisco, -ere *discere, cognoscere – megtanul:<br />
Nondum dedidicerunt Pannones, regii seminis defectu in quot et quanta mala conciderint: Udis p.474. Discere<br />
coge rudes, prohibe dediscere doctos: IAN.PANN. Paneg. 3,1,191.<br />
dedititius, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Tuae me munificentissimae dominationi hoc meo qualicumque exercitio dedico proque dedititio servulo<br />
mancupo: BART.PANN. Gryllus ded. 12. Eiusdem magnificentice tuce <strong>ad</strong> vota deditissimus ille Steph(anus)<br />
Tau(rinus) Olo(mucensis): 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
defalco, -are<br />
Et de illis ... florenis diffalcantur 100 floreni capellanis ecclesie hospitalis: 1464 Wagner, Anal. II p.106.<br />
defectuose [1] <strong>ad</strong>v.<br />
Officia divina … quod semper defectuose fuissent persoluta: 1518 Erdélyi, Register p.175.<br />
defectuosus, -a, -um <strong>ad</strong> B3:<br />
Item quod de domibus pinguioribus provideatur monasteriis defectuosis et pauperibus. GREG.GYÖNGY. Vitae<br />
164 (p.131).<br />
defendiculum, -i n. deffendiculum<br />
Summitas minis dentibusque ac defendiculis aliis munita: 1513 Turul 1941 p.82. Quod … in … gravamen <strong>ad</strong><br />
ipsum regnum Bosnae, scutum et deffendiculum predictorum meorum ... regnorum … esse videntur (sic ed.,<br />
recte: videtur).: 1398/XVII CD Croat. XVIII p.345. Cf. etiam 1521 Szádeczky, Czéhek II p.33: Cum armis,<br />
pixidibus aliisque defendiculis et protectionalibus instrumentis.<br />
defero, -ferre<br />
In hac parte iuniores deferant senioribus tanquam prioribus et dignioribus: 1521 M.Sion 1866 p.251.<br />
deferratus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
L<strong>ad</strong>ula deferrata magna pulchra et alia parva: 1521 Entz, Gyulafehérvár p.186.<br />
defervesco, -ere [3]/2<br />
Cum furor ille aliquantulum deferbuisset, in Mariam subinde mitius agi ceptum est: BONF. III,1,321.<br />
Ungarorum amor haud parum sane deferbuit: BONF. III,2,123. Deferbuit hac voce furor equitum: BONF.<br />
III,2,295. Nulla dignitatis ... apud hos ratio haberi soleret, multo immanius sevire quam feras, cito defervescere:<br />
BONF. III,1,204.<br />
deficio, -ere véget ér<br />
Inibique commetaneitas dicte ville ... cum prefata alia possessione ... deficeret et terminaretur: 1423 Zsig.oklt.<br />
X,1105.<br />
340
defigo, -ere [6]/6 transl. Ad b:<br />
Quos (sc. populos) mersus in undis / sol videt <strong>ad</strong>versas nobis defigere plantas. IAN.PANN. Paneg. 3,1,305-306.<br />
Aciem nostre mentis <strong>ad</strong> ecclesiam cathedralem … attencius et precipue defigentes grata meditatione<br />
consideravimus virtutes et benemerita vestra: 1466 Temesváry, Erdély p.374. Cum omnium aliquantulum ora<br />
aspectantium defixisset: BONF. V,4,31.<br />
deflecto, -ere [5]<br />
Qua (sc. cruce) dominus noster et redemptor interni claustra post gloriosam resurrectionem suam descendens <strong>ad</strong><br />
inferos dissipavit illamque secum ferens antiqui hostis leviathan et draconis tortuosi, inferorum malorum caput<br />
ipsius crucis ministerio potenter deflexit: 1429 CD Hung. X/8 p.617. Caspar Schlick jegyzi. Cf. etiam: 1408 CD<br />
Hung. X/4 p.683: Quam (sc. crucem) idem Dominus noster, Iesus Christus <strong>ad</strong> infernalis claustri desolationem<br />
post resurectionem suam ferens antiqui hostis illius draconis tortuosi, inferorum malorum patris, caput ipsius<br />
crucis misterio deflexit. Deinde deflectendo <strong>ad</strong> meridiem ... reperissent quatuor metas terreas: 1431<br />
Mon.Budapest III/2 p.170. Nullis tamen terroribus ... ab instituto cepte fidelitatis officio deflecti potuerunt<br />
fideles: 1498 Borsa, Somogy p.57.<br />
defleo, -ere<br />
Quali facie Troiani in pulvere campi / condidit extincti defletos Memnonis artus: IAN.PANN. Paneg. 3,3,182-<br />
183. Post mortem ita ab omnibus deploratus (sc. Sigismundus), ut <strong>ad</strong>huc Germani gemant, Ungari defleant,<br />
Bohemi lacriment: BONF. III,3,323. Omnes Christiane reipublice potentatus gloriosissimi principis interitum<br />
defleverunt: BONF. III,7,304.<br />
defloratio, -onis f. [4]/3<br />
Una cum ... patre et matre ... ipsa Catherina ... ceteros ... complices tanquam co<strong>ad</strong>iutores defloracionis et<br />
violacionis ... in iudicio accusassent: 1383 MTT II p.196.<br />
deflorator, -oris m. [1]<br />
Una cum ... patre et matre ... ipsa Cetherina ... Stephanum ... et Georgium ... tanquam defloratores et violatores<br />
sue virginitatis ... accusassent: 1383 MTT II p.196.<br />
defloro, -are [2]/2<br />
Stephanus ... (sc. et) Georgius ... in contemptum predicte Catherine deflorate ... in dictam civitatem ...<br />
pertransissent anhelantes ... Catherinam modo prelibato defloratam ... pro eorum libidinis inpetu perniciose<br />
contento abducere in castrum: 1383 MTT II p.196. Quidam frater … quandam puellam renitentem volens<br />
opprimere et deflorare: 1518 Erdélyi, Register p.155.<br />
defluentia, -ae f.<br />
Ut ... salubris provisio ... tam apud nostrum Creatorem, ... tam apud humane nature defluentiam ac memorie<br />
brevitatem perpetuo perseveraret: 1269 Veszpr.okl. I p.55.<br />
defluxus, -us m. [4]/3 <strong>ad</strong> A:<br />
In sylvam pervenere ... inviam et stagnantibus sepe aquis torrentiumque defluxibus cenosam et inequalem:<br />
BONF. III,6,50. In sylvam devenere ... stagnantibus sepe aquis torrentiumque defluxibus cenosam: BONF.<br />
III,6,50.<br />
defodio, -ere [2]/1<br />
Quia ... idem ... exactores ... diutius in captivitate detentos semivivos usque <strong>ad</strong> umbilicum terra defossa fecisset<br />
sepeliri: 1283 Veszpr.okl. I p.86. CD Hung. VII/2 p.97-99. Albani ... cum mortuis pecunias defodiunt, ex quo fit,<br />
ut pauperes sint et patrimonio careant: BONF. I,1,272. Corpus ... in partes dissectum membratim humi<br />
defoderant: BONF. V,4,65.<br />
defoedo, -are<br />
Iacobus … plurimos haereticos … defoedatos et depravatos … diligenti inquisitione reperit: 1437 Katona,<br />
Hist.crit. XII p.772.<br />
deforis <strong>ad</strong>v.<br />
Alia capella ... habet hostium ... deforis iuxta templum, quamvis corpus capelle sit intra templum.<br />
GABR.PECHW. p.IV{r}.<br />
defunctio, -onis f. [3]/2<br />
dc_145_10<br />
341
dc_145_10<br />
Orbati sumus ambo, nos patre,... mtas vra fratre suo,... cuius defunctio etsi nostrum utrinque sit<br />
acerba, nobis tamen tanto acerbior etc.: 1516 Acta Tom. IV p.17.<br />
degener, -is<br />
Ne igitur sitis degeres a tam praeclara progenie: Bárczi p.42. OSU.LASKO Biga sal. 87,R.<br />
degenero, -are<br />
Maiorem degenerat potestas / ob thesauri regulas incestas: c.1308 Planctus cleri 5,11-12 (p.76).<br />
deglutio, -ire digluctire verb. depon.<br />
Ne lupi rapaces gregem suo ovili repositam pastore carente absorbuere (sic) valeant et digluctire: 1399 CD<br />
Croat. XVIII p.502. Ne futuro vere a potentissimo hoste … penitus opprimar et degluciar: 1524 Theiner,<br />
Mon.Slav. I p.584. Artner, Védőbástya p.171.<br />
degr<strong>ad</strong>o, -are<br />
Eumdem Hervoyam tamquam nostri culminis et sacrae nostrae coronae notorium rebellem et infidelem ... titulo<br />
ducalis dignitatis praenominatae civitatis Spaleti ... decrevimus fore privandum, destituendum et degr<strong>ad</strong>andum:<br />
1413 Katona, Hist.crit. XII p.157. Zsigm.oklt. IV,941. CD Hung. X/5 p.404.<br />
dehonestatio, -onis f.: megbecstelenítés, becsületsértés<br />
Quod ante omnia inter nos iudicanda huiusmodi dehonestationis sententia agnoscatur: 1433 Mon.Budapest III/2<br />
p.187.<br />
deicio, -ere <strong>ad</strong> 3:<br />
Et hostes ipsi terrebuntur et animos Ungarorum tanta bellorum tempestate deiectos erigent et confortabunt<br />
plurimum: 1522 Acta Tom. VI p.57. Animos vestros discriminum impendentium magnitudine deiectos in spem<br />
bonam erigemus: 1522 Dipl.Sáros p.28.<br />
deicola, -ae m. f. [2]/2<br />
Ortodoxe iubent fidei instituta matricem a cunctis fore deicolis ecclesiam reverendam ... Deo psallentium semper<br />
in numero concresscere et augeri: 1276 Veszpr.okl. I p.63. Posidonius ... religioni deditissimos ... fuisse scribit<br />
(sc. Getas etc.), melle se tantum ac lacte caseoque vesci solitos atque idcirco deicolas et capnobatas, id est fumi<br />
conscensores appellatos: BONF. I,1,134.<br />
deiectio, -onis f.<br />
Nonnullis regnicolis nostris reprobo sensu inflatis ... <strong>ad</strong> nostri status deiectionem ... laborantibus: 1406<br />
Mon.Budapest III/1 p.239.<br />
deificus, -a, -um <strong>ad</strong> 2:<br />
Ne per aliorum <strong>ad</strong>venarum regimen se de dicto hospitali ingerere volentium huiusmodi opus deificum quoquo<br />
modo impediatur: 1392 Wagner, Anal. III p.168. Cum sanctitate sua remansimus concordes in deificis licitis et<br />
honestis: 1433 Katona, Hist.crit. XII p.606. In omnibus antiquis deificis et iustis consuetudinibus, iuribus et<br />
libertatibus immobiliter observare: 1464 Reissenberger, Kerz p.29.<br />
delator, -oris m. <strong>ad</strong> A:<br />
Quod quilibet delatores salium de singulis curribus eorum singulos sales … dare … teneantur: 1297 LvtK 2004<br />
p.81.<br />
delator, -oris m. szállító, forgalmazó<br />
Omnes tales delatores piscium ... inhibuissent: 1454 Dreska, Pannonh. III p.60.<br />
delaudo, -are conlaudo<br />
Quia Stephanus ... dominum nostrum Karolum ... regem ... delaudasset et Bazarab Transalpinum sancte regie<br />
corone infidelem in preiudicium regalis pietatis eo modo, ut ipsius domini regis potentia potentie ipsius Bazarab<br />
non in aliquo posset contraire et equari, conlaudasset, predictum Stephanum ... verbis correctibilibus de tali<br />
prolatione verborum suorum Paulus arguisset: 1325 TSz 1964 p.550.<br />
delectabiliter <strong>ad</strong>v.<br />
Nimirum desiderio desideramus ... delectabiliter vos videre: 1414 Finke, Acta I p.365. Qui (sc. S.Stephanus) ...<br />
hanc (sc. mortem) ... primus reddidit Salvatori. Et hoc fecit delectabiliter, quoniam Dei memoracionem<br />
342
dc_145_10<br />
delectacio sequitur secundum dictu Psalmi: Serm.Quinqu. 16 (p.52).<br />
delectamentum, -i n.<br />
Quos (sc. afflictos) temporalium delectamenta consueverunt potissimum demulceri. [v. barbaros?]: 1276<br />
Veszpr.okl. I p.70.<br />
delectus, -a, -um [1]<br />
Quis dubitat eam (sc. reginam) pre militum robore delectissimorum regem in periculum summum <strong>ad</strong>ducturam?:<br />
Udis p.467.<br />
delectus, -us m.<br />
Idoneum et <strong>ad</strong> praesentem bellorum usum apprime necessarium delectum habuimus: 1525 Katona, Hist.crit. XIX<br />
p.559.<br />
delibo, -are [6]/5<br />
Quae (sc. lancea) procul extremas delibans cassidis oras / lucida regalis disiiecit tegmina colli: IAN.PANN.<br />
Paneg. 3,2,150-151. Chiliarches (sc. Tartarorum) ... hircos habent, quos idolis faciunt primitiasque lactis<br />
iumentorum ac pecorum delibant: BONF. II,8,37.<br />
delicate [3]/3 comp.<br />
Contra nos mollius et delicatius educati nil morte miserius ducimus: BONF. I,4,189.<br />
delicatus, -a, -um<br />
Quatenus omnes fratres nostri ordinis ... in uno refectorio et mensa unoque pane, cibo et poru equalique mensura<br />
... utantur, exceptis debilibus, infirmis, minutis, valitudinariis ac noviciis delicatis: GREG.GYÖNGY. Constit.<br />
p.92 (Rubr. XXXIX). Pelliculas ferarum et bestiarum silvestrium non portamus, sed tantum ovinas, agnellinas<br />
aut in necessitate caprinas, de quibus quilibet frater potest habere unum pellicium aut unam manstrucam tantum,<br />
exceptis senibus, debilibus et infirmis, qui sunt corpore frigidati, aut ex pristina consuetudine delicati:<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.96 (Rubr. XLIV).<br />
deliciae, -arum f. subst.<br />
Salutis tuce Flavianas inter delicias non immemor esto: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
deliteo, -ere<br />
Aut licet umbrosa iamdudum in valle remotus / deliteat longe (sc. cervus): IAN.PANN. Paneg. 3,2,229-230.<br />
delitesco, -ere<br />
Odi delitescentes somno: BART.PANN. Vigil. 2. Cum iamiam delitescerem, videbar lautis ferculis interesse:<br />
BART.PANN. Vigil. 22.<br />
delphin (mellékalak)<br />
Discusso fervida somno / phocam phoca ligat, delphin delphina requirit: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 18-19.<br />
109.<br />
delphinus, -i m.<br />
Colligationes ... cum iam dicto d[omino] Carolo, nunc Francorum rege, Ludovico primogenito, duce Aquitaniae<br />
et delphino Viennensi, Ioanne Turoniae comite et de Ponthiuro eiusdem d[omini] Caroli Francorum regis filiis ...<br />
confirmamus: 1414 Katona, Hist.crit. XII p.182.<br />
delubrum, -i n. [4]/4<br />
Nempe quod huic enses, illi delubra placebant: IAN.PANN. Paneg. 3,1,179. Iam Romana procul poterant<br />
delubra videris ( sic ed., recte: videri): IAN.PANN. Paneg. 3,3,282. Ibi divo Petro ediculam dicarunt, mox<br />
delubrum magne matris statuerunt: BONF. II,4,10. Viris eque ac mulieribus ieiunium indictum et in delubris<br />
omnibus lectisternia, item suplicia apud omnes aras: BONF. II,4,135.<br />
delusio, -onis f.<br />
Minime proficere potuimus, sed magis ludibria experti et delusiones (sc. fuimus): 1416 Katona, Hist.crit. XII<br />
p.251. In animarum suarum gravem periculum, libertatis ecclesiastice delusionem et … ecclesie … contemptum:<br />
1422 Mon.episc.Zagr. VI p.61.<br />
343
dc_145_10<br />
demens, -entis [11]<br />
Rochezana ... pretiosissimum Christi sanguinem infantibus dementibusque propinat: BONF. III,4,115. Quid<br />
enim dementius et magis inconsultum dici potest, quam ... tantum commodi et non publici ... habere rationem:<br />
BONF. III,6,140.<br />
dementia, -ae f. [12]<br />
Maxima demencia esset illa, cum quis voluntarie et studiose dampnum suum proprium procuraret: 1506-1508<br />
M.Sion 1866 p.298.<br />
demereor, -eri<br />
Volvebam in animo, quidnam potissimum foret, quo te, Maecenas amplissime, demereri possem: 1513 Teleki-<br />
Kovásznay, IAN.PANN. Dedic. dedicatio p.89. Eos, ut demerebuntur, puniri faciemus: 1525 Katona, Hist.crit.<br />
XIX p.497.<br />
demeto, -are ?<br />
Ut Albertus ... magnam partem silvarum et terrarum nostrarum demetavit et sibi ipsi occupavit: 1431 SzSzB Szle<br />
2006 p.329.<br />
deminute [1]<br />
Qualiter vos ipsis frugum decimas suis temporibus non solum incomplete et diminute datis et assignatis, verum<br />
etiam sine ipsorum scitu ... de agris ... abducitis: 1419/1445 CD Hung. X/6 p.182. Cf. etiam Zsigm.oklt. VII,89.<br />
deminutivus, -a, -um n.<br />
Nam 'parvulus' nomen est diminutivum et rei minoracionem designat et humilitatem insinuat. ... Ideo et nomine<br />
diminutivo pronuncciatus est a propheta Is IX.: "Parvulus natus est nobis." (Is. 9,6): Serm.Quinqu. 12<br />
(p.45).<br />
deminutus, -a, -um diminutus<br />
Item una cappa preciosa ... cum argaritis diminutis: 1421-1425 Mon.episc.Zagr. VI p.196.<br />
demolio, -ire<br />
Viribus dictorum nostrorum infidelium demolitis eosdem hereticos praefati nostri fideles in ore gl<strong>ad</strong>ii usque <strong>ad</strong><br />
muros ipsius civitatis sunt prosequuti: 1424 Katona, Hist.crit. XII p.430.<br />
demonium, -ii n.<br />
Sane Christus per digitum suum id est gratiam Spiritus Sancti in contritione datam eiicit demonia de cordibus<br />
penitentium. Nam quot mortalia peccata quis habet, tot demonia habet: OSU.LASKO Serm.dom. XXXVII,B.<br />
demordeo, -ere<br />
Nec negari valemus pungentis conscientie verme demorse (sc. regina): 1276 Veszpr.okl. i p.70.<br />
demoror, -ari *dimoror verb. depon.<br />
In qua (sc. domo) nunc Stephanus Orozlan demoraretur: 1486 Végh, Buda p.114. Nullus fratrum illic permittitur<br />
amplius dimorari: 1517 Epist.procer. I p.124.<br />
demortuus, -a, -um [4]/1<br />
Avitum senatorem in demortui imperatoris locum sufficiunt: BONF. I,7,51. In demortui Trasemundi locum ...<br />
filius subrogatur: BONF. I,8,296. Quo interfecto in demortui locum Eutychius suffectus est: BONF. I,8,309.<br />
Carolus ... alium in demortui locum subrogavit: BONF. I,9,276. Eumigus in demortui Gotthofredi locum<br />
suffectus erat: BONF. I,9,329. In demortui locum Athaulphus ... suffectus est: BONF. I,2,266. Mulieres ...<br />
<strong>ad</strong>iuvare viros, preterea hortari, ... ille plerunque virorum supplementum esse et in demortuorum loco se ultro<br />
sufficere: BONF. I,6,18. Supplementa prope semper habuit, que in demortuorum locum cito sufficeret (sc.<br />
exercitus Unnorum): BONF. I,3,99. Interim vero... in demortuorum quoque locum novi arbitri surrogabuntur:<br />
1524 Acta Tom. VII p.81.<br />
demulceo, -ere *demulcire<br />
Quos (sc. afflictos) temporalium delectamenta consueverunt potissimum demulceri. [v. barbaros?]: 1276<br />
Veszpr.okl. I p.70. Et ipse … episcopus … cum maxima difficultate … eosdem demulcire potuit: 1506-1508<br />
M.Sion 1866 p.300.<br />
344
dc_145_10<br />
deni, -ae, -a [2]/2<br />
Quibus (sc. centum et viginti navibus) ... I<strong>ad</strong>renses et Istri nuperrime recuperati denas quoque naves longas<br />
Venetorum iussu <strong>ad</strong>iecere: BONF. II,6,457.<br />
denigro, -are<br />
Potius <strong>ad</strong> sinum nostrae maiestatis convolare, et debitam, prout tenentur, nobis et sacrae nostrae coronae<br />
praestare obedientiam volentes, quam alicuius rebellionis contaminari menda aut infidelitatis nota qualibet<br />
denigrari iidem ... se ... nostri culminis ... ditioni ... subiecerunt: 1413 Katona, Hist.crit. XII p.158. Zsigm.oklt.<br />
IV,941. CD Hung. X/5 p.404.<br />
denixe (vide ius: de iure)<br />
Quoniam testamentarie … dispositioni maiestas regia … denixe (sic ed., Df 228099: de iure) patrocinari deberet:<br />
1522 C. Tóth, Bátori p.117.<br />
denorassent lege devorassent<br />
Quomodo ... castellanus ... ac ... familiaris eiusdem ... portas ... curiarum et ortorum ac hostia domorum ...<br />
iobagionum ... desecassent quamplurimosque (sic) arbores fructiferas ortis in eisdem habitas succidissent<br />
fructusque et pepones in ipsis ortis seminatas et excrescendes (sic ed.) dilaniassent et corrodissent atque<br />
denorassent (sic, recte: devorassent): 1483 Horváth, Győr p.92.<br />
denotatio, -onis f.<br />
Quorum quidem armorum vera denotatio est, quod etc.: 1498 Borsa, Somogy p.57.<br />
denso, -are<br />
Hic mixti Gallis Itali densantur: IAN.PANN. Paneg. 3,2,100.<br />
denudatio, -onis f.<br />
Aliqua nominatim duximus exprimenda (sc. vitia), que sunt: ... lapsus carnis, preter somnialem illusionem,<br />
quovis vocabulo censeantur, ... denudacio confessionis, ... sunt peccata mortalia: GREG.GYÖNGY. Constit.<br />
p.105 (Rubr. LVII).<br />
depauperatio, -onis f.<br />
Alioquin ex hoc multa incommoda sequerentur, non solum in depauperationem illorum plebanorum, … sed<br />
etiam in desolationem totius illius patriae … hostili incursioni expositae: 1513 Urkb.Kisd. p.161. Katona,<br />
Hist.crit. XVIII p.666.<br />
depecto, -ere [2]/2<br />
Qui per fusam aqua frondium canitiem depectunt: BONF. I,1,234. Sigismundus ... e Bohemia ... depexa coma et<br />
viridantes serto comptus in bone valetudinis pretextum egreditur: BONF. III,3,296. Cum Prage me iste languor<br />
incesserit, extemplo dissimulandi morbi gratia, ut mihi comam barbamque depexam et caput sertis bene<br />
comptum redderetis, <strong>ad</strong>monui, ut vos tutius e perfida hereticorum gente educerem: BONF. III,3,300.<br />
deperdo, -ere<br />
Quem paulo ante mecum <strong>ad</strong>duxi, hunc unicum deperdidi gnatum: BART.PANN. Gryllus 29.<br />
deplango, -ere [1]<br />
Ut die noctuque possis peccata tua deplangere: GREG.GYÖNGY. Vitae 52 (p.62).<br />
depono, -ere *despono <strong>ad</strong> B 7:<br />
Trincha ... acerrime desposita suorum charitate pugnavit: BONF. IV,8,135.<br />
depopulator, -oris m.<br />
Iure cavetur expresse, quod ... contra incendiarios, violatores ecclesiarum, raptores seu eciam invasores<br />
personarum et rerum ecclesiasticarum et alios publicos depopulatores ac latrones est taliter procedendum, ...<br />
quod etc.: 1422 Mon.episc.Zagr. VI p.73.<br />
depositum, -i n.<br />
Ne, posteaquam depositum reddidero naturale, super rebus et bonis meis ... qualiscunque discordia queat<br />
exurgere: 1517 M.Sion 1866 p.331.<br />
345
depravo, -are verb.<br />
Ita enim versiculos illos meos inverterant, ita <strong>ad</strong>ulteraverant, sic depravarant, ut eos, quamvis proprii fcetus<br />
erant, prima fronte meos esse non cognoscerem: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
depressio, -onis f.<br />
Vestra et eiusdem civitatis depressio in totius christianitatis vergeret verisimiliter detrimentum: 1412 Finke, Acta<br />
I p.400.<br />
depugno, -are<br />
Depugnare palam comitum dissu<strong>ad</strong>et egestas: IAN.PANN. Paneg. 3,2,248. Aciem instruit (sc. rex), ut aperto<br />
cum Geysa Marte depugnet: BONF. II,3,248.<br />
depulsio, -onis f. [3]/3<br />
Depulsionibus quoque cavit, ne iustitia interturbetur, et triforenses proclamationes abolevit: BONF. IV,7,23.<br />
deputatio, -onis f. <strong>ad</strong> 2 b:<br />
Commisimus ... Benedicto (sc. thesaurario), ... ut deputationes per priorem thesaurarium vobis factas exsolvere<br />
debeat: 1519 Epist.procer. I p.133. <strong>ad</strong> 2 a: Volentes eandem electionem et deputationem iterum et de ovo ratam,<br />
gratam et firmam habere: 1520 Reg.Strig. p.136.<br />
derisio, -onis f.<br />
Seniores [n]ullo modo praesumant excitare derisiones et subsannationes contra iuniores: 1521 M.Sion 1866<br />
p.252.<br />
derivo, -are<br />
Ut donum universaliter a capite sumpmo descendens in personas fidelium derivemus: 1284 Reg.duc. p.133. =<br />
p.135 is.<br />
descendo, -ere<br />
Ex sola bona fama nunc te videre et agnoscere optavi. Et exinde consilium accepi, ut descendas <strong>ad</strong> nos <strong>ad</strong><br />
castellum Cyperon: 1096 CD Hung. VII/1 p.136. UBB I p.19. Gombos I p.42.<br />
descensive <strong>ad</strong>v. [6]<br />
Ulterius plagam <strong>ad</strong> eandem descensive ... procedendo ... duas metas terreas ... ostendisset: 1423 Zsigm.oklt.<br />
X,70.<br />
descensus, -us m. szállás<br />
Idem magister ... cum suo descensu precessisset: 1293 Reg.duc. p.167. Universis ... Philisteis nostris in<br />
descensibus Nagy-Szállás et Árok-Szállás constitutis: 1459 Schmitth, Episc.Agrien. II p.76.<br />
descisco, -ere [6]/4<br />
Ceteri autem, qui sunt innumere multitudinis, ne profanis Scytharum cerimoniis desciscant, obstinatis <strong>ad</strong>huc<br />
mentibus reluctantur: BONF. II,1,58. Ne a suo rege desciscat (sc. Bazaardus): BONF. II,9,286. Is ... nepotem<br />
Christiana fide initiatum et a Scythica religione desciscentem iniquissimo animo ferebat (sc. Gyula Stephanum):<br />
BONF. II,1,258. Quod ubi a profana multitudine prospectum est, elato clamore mortem interminatur, nisi<br />
amicum a Scythica opinione desciscentem interficiat (Murthur sc. Zonuchum): BONF. II,2,163. Ut ... eorum, qui<br />
ab eius fide desciverant, animos augerent: BONF. II,1,101. Gerardus ... a Venetis ... descivit: BONF. II,10,409.<br />
Sigismundus ... Bohemicis optimatibus ... scripsit, ... eos hortatur, ... sua cum concilio sacrosancto dogmata<br />
communicent ... et ab orthodoxa fide non desciscant: BONF. III,3,92. Quin etiam in partis mille discerpi malim,<br />
quam a domini magnanimitate desciscere: BONF. III,2,117. Valachi ... a regum Pannonie fide desciverant cum<br />
Turcoque fedus iniverant: BONF. III,5,79. Cum hi ... a Marie fide descivissent: BONF. III,1,65. Contra Ungari<br />
politice culture ... expertes hec omnia egre ferre, insanos damnare sumptus, regiam maiestatem quotidie incusare,<br />
quod ... a priscorum regum parsimonia et frugalitate descisceret: BONF. IV,7,89. Illa fuit desciscendi causa:<br />
BONF. IV,1,52. Alcamius cardinalis, Lodovici Sfortie frater, cum <strong>ad</strong> Gallum a pontifice descivisset, per dolum<br />
Ostiam occupavit: BONF. V,4,55.<br />
desculpo. -ere *disculpo verb.<br />
Item aliud plenarium est, ... in cuius circumferencia est 'Ave Maria' disculpta: 1433 Mon.episc.Zagr. I p.396.<br />
deseco, -are [9] <strong>ad</strong> 1b:<br />
dc_145_10<br />
346
dc_145_10<br />
Domini de capitulo ... aratra hominum nostrorum desecuerunt: 1422 Mon.episc.Zagr. VI p.58.<br />
desero, -ere<br />
Ut de urbe Roma iam deserenda consilia inirentur: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.250.<br />
desertio, -onis f. <strong>ad</strong> 1 a:<br />
Ex qua ... eorumdem ab hoc capitulo <strong>ad</strong> alia loca refugia et recursus atque desertio huius ecclesiae oriatur: 1521<br />
M.Sion 1866 p.325.<br />
designatio, -onis f.<br />
Voluit autem (sc. Christus) nocte nasci primo exigente racione designacionis, quod scilicet mundum invenit in<br />
tenebris peccati et infidelitatis: Serm.Quinqu. 13 (p.48).<br />
desilio, -ire<br />
Dorso citus ille supremo / desilit et celsum percutit ense caput. / Desiluit fractus duris in cornibus ensis: Ábel,<br />
Anal. IAN.PANN. Eleg. 32,7-9. (p.127-128).<br />
desilio, -ire [3]/2<br />
Ariulphus dux Spoletanus ... equo repente desiliit: BONF. I,8,111. Ursula ... in terram prima desilivit, ... deinde<br />
cetere naves ripe proras <strong>ad</strong>movent certatimque puelle desiliunt: BONF. I,5,79. At illi ... magna ex parte equis<br />
desiliunt: BONF. I,10,137. Multi, qui menibus in urbem desilierant, continuo discerpti, alii horum periculo<br />
remorati ... retro cessere: BONF. II,10,123. Dux ... ex equo repente desiliit: BONF. II,3,130. Iuvenis ... carruca<br />
huc <strong>ad</strong>vectus implorato numinis auxilio repente desiluit ac ... <strong>ad</strong> aram ... repente cucurrit: BONF. II,1,366. Ex<br />
equo repente desiluit (sc. dux): BONF. II,3,322. Nicolaus ... Turcum hasta gravi vulnere confossum equo excutit,<br />
ipse quoque desiliens ... humi iacentem iugulat: BONF. III,3,171. Rex ... confestim ex equo desiliit: BONF.<br />
III,6,72. Illi ... imperatoris iussu equo desiliunt pedibusque pugnant: BONF. III,2,61. Alberto ex equo desilienti,<br />
ut fratrem pro regni dignitate veneraretur, Wl<strong>ad</strong>islaus pari cum honore afficiens dexteram porrexit: BONF.<br />
V,1,108.<br />
desipio, -ere [1]<br />
Ne, cum hac etate plus sapere debeamus, in obstinata vite miseria et cecitate persistendo gravius desipere<br />
videamur: BONF. IV,10,148.<br />
desolo, -are 1<br />
Iam in manibus aut pedibus prius desolatis nullum defectum sentio: VALENT.HADN. Mir. 8 (p.80).<br />
despectio, -onis f.<br />
Multis ... sanis robustior erat ... in ... Dei dilectione, mundi despectione: GREG.GYÖNGY. Vitae 196 (p.152).<br />
despecto, -are [4]<br />
Eo quoque sua evecta est audacia, ut Budam despectante rege sollicitare non veretur (sc. Thomas Zeech): BONF.<br />
III,4,314. Cedes et incendia rex ab arce despectat: BONF. III,4,316. Metropolita ... haud equis Ungaricum<br />
sanguinem oculis in dies hinc et hinc effundi despectare poterat: BONF. III,4,322. Cum suos ii laborantes<br />
despectarent: BONF. III,3,134.<br />
despectus, -a, -um *proprie: letekintés (c. gen. obi.):<br />
Porro, quid amico dulcius, quid gratius, quid maius, quid praestantius esse potest? Contra, quid amarius,<br />
odiosius, vilius, despectius inimico?: IAN.PANN. ADR.WOLPH, (J.P.) p.294. Cum vertex montis, quem hostes<br />
insederant, in prerupta promineret eisque subeuntium despectum interciperet: BONF. III,6,31.<br />
despolio, -are *dispolio<br />
Per quos omnibus fortunis eversa etiam propriis vestibus <strong>ad</strong> velandum corporis pudenda dispoliata fuisset (sc.<br />
matrona): BONF. V,3,24.<br />
despondeo, -ere [3]/1 'sibi despondere':<br />
Sponsam v. sponsum facere, uxorem promittere: Ioannes ... Moree princeps ... illius peninsule dominam uxorem<br />
duxit, ex qua cum nullum filium haberet et illa virum alium <strong>ad</strong>huc vivente priore sibi despondisse diceret, facto<br />
divortio Agnetem ... sibi legitime coniugavit: BONF. II,9,68. He perbrevi facte iam vidue familiares mox eos sibi<br />
despondent, quos <strong>ad</strong>ulterii consuetudo coniunxerat aut inventa pellexerat: BONF. IV,5,53. Ut Beatricem<br />
Aragoniam mihi desponderem uxorem: BONF. V,10,12. Fama divulgatur ... pontificem ... filiam eius ex<br />
347
dc_145_10<br />
concubina natam uxorem filio suo (sc. Alphonis regis) despondisse: BONF. V,4,51. <strong>ad</strong> *desponsare – eljegyez:<br />
Anthonius Octaviam, Augusti sororem, quam desponderat, neglexit: Udis p.462. Rex utramque despondisse non<br />
diffitetur, sed alterutram ducere obstinate recusat: Udis p.458. Forsan i. q. polliceri, promittere: Atque si quid per<br />
verba, ut aiunt, de presenti iam despondere cogar, scitote me illud irritum infirmumque semper habiturum: Udis<br />
p.457.<br />
despotus, -i m. [27] *despothus<br />
Nos Thomas archiepiscopus … Ioannes despotus Rasciae …: 1499 Katona, Hist.crit. XVIII p.181. Cf. Vértesy<br />
p.281. 1448 HtK 1913 p.631.<br />
despuo, -ere [1]<br />
Qui fuit veritate floridus, nec ei comparabilem ... habuerat tellus, nunc regni profectibus despuit thesaurus per<br />
eum cumulatus: 1476 Kovachich, Scriptores II p.3. Sensus non plene liquet (Df 283678 p.215).<br />
desto, -are<br />
Velit sibi persu<strong>ad</strong>ere m[aiestas] v[estra] nos non destituros et omnes vias possibiles et modos necessarios<br />
quaesituros et tentaturos, quo differentiae obortae via honestae concordiae, non armorum sedentur et in<br />
alterutrum recte complanentur: 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.343.<br />
destructor, -oris m. [9]<br />
Tales ... infideles destructores privilegiorum verorum nobilium forent: 1525 Horvát, Verbőtzi p.211.<br />
destruo, -ere<br />
Vigore cuius responsionis et <strong>ad</strong>iudicationis idem Laurentius dux de facili iure suo destrui posset et privari: 1486<br />
Fons 2005 p.372.<br />
desuesco, -ere<br />
Cum via … publica mercatorum hinc a nostro regno in Bohemiam et alia convicina regna transeuncium et e<br />
converso a Bohemia et aliis evicinis regnis in … nostrum regnum … veniencium … dissueta fuisset: 1336 TT<br />
1857 p.135.<br />
desuestio, -onis f. desuessio<br />
Eundem … in desuessionem nostri nominis et honoris ipsius omnibus bonis suis … enormiter spoliarunt:<br />
1290/1405 Reg.duc. p.154.<br />
desuetudo, -inis f. *disuetudo [3]/2<br />
Ut antiquum bonum statum regnorum ... de illa exorbitatione nocivarum disuetudinum ... recuperemus:<br />
Form.styli II,448 (p.418). Cf. 1496 Mon.Vespr. IV p.64: Ecclesia ... etsi ... parochialis esset, longa tamen<br />
dissuetudine capestris retento solum plebanie nomine remansit. Cf. GREG.GYÖNGY. Vitae frarum 65 (p.71):<br />
Sed tales constitutiones propter disuetudinem tolleratam nunc non observantur in ordine. Qui inconsulte et minus<br />
licite praenarratam desuetudinem <strong>ad</strong>invenisse perhibetur: 1432 CD Hung. X/7 p.425.<br />
desum, -esse, -fui verb.<br />
Tuum erit, ne sollicitudini mece, ne principis humanissimi voto pio praesertim, ne Augustini perpetuandce<br />
memorice, ne tibi ipsi desis: 1516 TAUR. Epist. 2 p.175.<br />
detego, -ere<br />
Ut ... recognita seu detecta mayestatis nostre beneficio iura ... Vesprimiensis ecclesie successu temporum<br />
appareat (sic ed., recte: appareant?) manifeste: 1269 Veszpr.okl. p.55.<br />
detentio, -onis f. [82] <strong>ad</strong> 1b: retentio iniusta – bitorlás itt: visszatartás:<br />
Ne sibi invicem per aquarum inundationes et detentiones provideatur uniquoque (sic ed.) cf. Orig. Dl 27699: Ita<br />
tamen, ut ipsa duo molendina per partes in spaucio (sic) congruenti habeatur (sic) sita, ne sibi invicem per<br />
aquarum inundaciones et detenciones prevideatur (sic recte certe: preiudicetur) umquam: 1475 Zimmermann,<br />
Urkb. VII p.64.<br />
detero, -ere [9]/7<br />
Cum igitur coronandi regis tempus instaret et pupilli res quotidie detereret, Bude a palatino conventus indicitur:<br />
BONF. III,4,272.<br />
348
dc_145_10<br />
detorqueo, -ere<br />
Quis Turcicas frameas a Christanae reip cervicibus detorsit: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.250.<br />
detractio, onis f.<br />
Que cum non solum in ipsius sepefati fratris Iacobi detractionem et infamiam cedant et retorqueantur: 1439 AA<br />
Bosnae p.175.<br />
detractor, -oris m.<br />
Incredibile videtur incredulis et frivolum detractoribus: VALENT.HADN. Mir. 4 (p.68).<br />
detractorius, -a, -um [2]<br />
Discute etiam, an sint verba vera, an detractoria: GREG.GYÖNGY. Vitae fratum 112 (p.100).<br />
detrecto, -are<br />
Tamquam discordiae amator et schismatis antiqui alumnus detrectavit pacem acceptare (sc. rex Franciae): 1416<br />
Katona, Hist.crit. XII p.251. Zsigm.oklt. V,2205.<br />
detrimentosus, -a, -um<br />
Quod si fieret, plane nobis et huic regno … valde detrimentosum foret: 1508 Veress, Acta Moldav. I p.96-97.<br />
detritus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Omnia solus habes: detrita cantarus ansa / Obsequio nulli est, omnia solus habes: 1514 TAUR. Epist. 1 p.130.<br />
detruncatio, -onis f.<br />
Posita est lex, ut si quis in aliorum pauperum preiudicium locum mutaret et iterum acciperet, capillorum suorum<br />
detruncationem aliquam sustineret: Leg.sanct.Hung. p.30r.<br />
deturbo, -are<br />
Advolat infrendens (sc. rex), obstantes robore toto / deturbat: IAN.PANN. Paneg. 3,3,205-206. Ut talis rebellis<br />
woywoda etiam de regno et de terra Moldaviae deturbandus et expellendus esset: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII<br />
p.506.<br />
deturpo, -are <strong>ad</strong> 1:<br />
Filius morbo pestifero ... infectus gravatur et deturpatus in <strong>ad</strong>iutorium sanitatis sue Sanctum Paulum devote<br />
invocans ... sanitatem <strong>ad</strong>eptus est: VALENT.HADN. Mir. 64 (p.108-109).<br />
deveho, -ere [4]/3<br />
Devecta per aequor /<strong>ad</strong>veniet (sic ed., recte: <strong>ad</strong>venient?) alimenta brevi: IAN.PANN. Paneg. 3,3,56-57. Cum<br />
secundo amne devecte Colonie appropinquassent (sc. virgines): BONF. I,5,45. Pompeius Magnus ... ex India <strong>ad</strong><br />
Bactros usque <strong>ad</strong> Bactrum flumen ... pervenit, ubi Oxum influit, per quem deinde in mare Caspium devectus <strong>ad</strong><br />
Cyri amnis ostia penetravit: BONF. I,1,264.<br />
deversor, -ari [1] diversor<br />
Legatus ... apostolicus ... Pannoniam <strong>ad</strong>iit, annum ibi unum diversatur: BONF. II,9,201. Hinc exactus (sc. dux<br />
Stephanus) Venetias confugit. Ubi aliquantisper diversatus patrici cuiusdam viri ... filiam ... uxorem duxit:<br />
BONF. II,9,14.<br />
deversorium, -ii n. [11]/5 diversorium<br />
Adorate Dominum in atrio sancto eius (cf. Ps. 94,6), id est in illo diversorio, in quo peperit Virgo filium suum<br />
primogenitum: Serm.Quinqu. 9 (p.40). Oppidani ... testantur haud a Sico procul cenobium quoddam<br />
diversoriumve ab illa (sc. Maria regina) fuisse edificatum: BONF. III,3,224.<br />
devincio, -ire *proprie: [9]/6<br />
Cum ... Lodovici ... patris merita universos sibi devinctos haberent: BONF. III,1,40. Quod eciam illos, quos<br />
nunquam videretis, non cessatis beneficio devincire: 1506 TT 1884 p.540. Operae pretium duximus utrumque<br />
regnum et locorum propinquitate et principum concordia licet antehac etiam unitum novis tamen foederibus<br />
magis magisque deinceps coniungere ac devincire: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.501. Hoc vero nomine<br />
sanctitas vestra omnes ordines, sexus, etates mee dicioni obtemperantes magis magisque sibi devinciet et <strong>ad</strong><br />
obsequia sanctitati vestrae sacrosancteque Sedi Apostolicae continue exhibenda alacriores propensioresque<br />
reddet. (Cf. ibid. p.562: me tanta affectione sibi devinxit, ut etc.: 1515 Theiner, Mon.Slav. I p.561.Vidi etiam<br />
349
quendam fratrem ... devinctum catenis in castro detentum: 1518 Erdélyi, Register p.168.<br />
devio, -are<br />
Quod symulachro deviantur: BART.PANN. Vigil. 1.<br />
devius, -a, -um<br />
Plerique prelati, barones, magnates proceresque et nobiles regni nostri ingrati et inmemores beneficiorum a<br />
nostra celsitudine largiflue perceptorum rebellionis calcaneo ducti, ymmo spiritu protervie seducti … vota eorum<br />
devia in crimine lese nostre maiestatis in personam L<strong>ad</strong>islai … duxerunt: 1404/1406 TGy 1935/I p.77.<br />
Vigilantiam si forte mortalium aliqui ... ex ... quibusvis Apelleis imaginibus ... imitarentur, longe tamen anfractus<br />
deviis ... ambiunt: BART.PANN. Vigil. 1.<br />
dexter, -a, -um comp.<br />
Ex qua (sc. corona) anterior pars cervi in sublime erecta, pedibus <strong>ad</strong> currendum natura protensis, cornubusque<br />
usque <strong>ad</strong> dexterius cornu scuti parimodo erectis ... prosiluisse cernentibus facile videtur: 1509 Turul 1911 p.108.<br />
diametrum, -i n. subst.<br />
Vitium proprietatis, quod ex diametro virtuti unanimitatis opponitur: GREG.GYÖNGY. Expl. p.22. Hoc unum<br />
plane scio, me plus condimenti ex una aut altera Erasmi hausisse pagina, quam non e plcenis tot interim<br />
magistrorum voluminibus. De meo loquor palato, ut is interim vel a duobus convivis tertius dissentire vel e<br />
diametro videatur: 1522 TT 1885 p.341.<br />
diametrus, -i f. [1]<br />
Arma seu nobilitatis insignia, videlicet scutum triangulare duobus infectum coloribus, superne videlicet rubro,<br />
infra directam scuti diametrum ... residua pars scuti argentea tota candicat, ... eidem ... dedimus: 1517 Turul 1911<br />
p.110.<br />
dicatio, -onis f.<br />
Greniczer suer Blasium Pirka de Yda IIIIj flor. pro dicacione hereditatum: 1394 AA Cassov. p.63.<br />
dicator, -oris m.<br />
Dicator lucri camere per ipsum in dicto comitatu ... constitutus: 1452 Dreska, Pannonh. III p.41.<br />
dicatura, -ae f. [3]/2 *dedicatio – ajánlás, valakinek szentelés:<br />
Verum, cum te non tam iudicem elegerim, quam appellaverim assertorem, religiosa hac dicatura ne parum<br />
quidem fortasse proficiam, quippe que omnem iudicii severitatem et invidorum maledicentiam inclinabit: BONF.<br />
I,praef.24.<br />
diciplinis lege disciplinis<br />
Ut litteris pariter ac sacris diciplinis imbueretur: BONF. II,1,39.<br />
dictamen, -inis n. <strong>ad</strong> 1 b beta:<br />
Ut nobiles puellae ... ipsarum proprio dictamine rationis et vivae vocis oraculo faterentur, ... utrum etc.: 1441<br />
Zimmermann, Urkb. V p.70.<br />
dictator, -oris m.<br />
Cui me arbitro secundas dictatoris <strong>ad</strong>scripsero partes: BART.PANN. Gryllus ded. 7. BART.PANN.<br />
dictatorius, -a, -um [5]/3 <strong>ad</strong> 1?:<br />
Finit presens tractatus dictatorius excerptus de Tybini oratoris dictis ... per me L. de Z.: 1490 Anal.nova p.505.<br />
dictatura, -ae f.<br />
Certe non praefectura vocari / ille magistratus, sed dictatura meretur. Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 288-289.<br />
118. Nequeo ... Ioachimi principis ... nomen transire quam hic consilii promptissimi quam denique dictature<br />
peritissimi: BART.PANN. Gryllus ded. 7.<br />
dictio, -onis f.<br />
In fine vero eorundem litterarum tales habebantur dictiones etc.: 1519 Budai mészárosok p.388.<br />
dictito, -are [9]<br />
dc_145_10<br />
350
dc_145_10<br />
Scit etiam testis fuisse dictitatum sepius inter cives dicti oppidi, quod etc.: 1518 Erdélyi, Register p.181.<br />
dicto, -are [63] <strong>ad</strong> 3 a:<br />
Dictat lex catholica, ut sit (sic ed., recte: sic) credaris (sc. S.Spiritus): VALENT.HADN. Invoc. 2,4 p.24.<br />
didascalus, -i m.<br />
Quem ... pater noster ... propter laudabilem morum ipsius elegantiam in didascalum nobis prefecit et magistrum:<br />
1240 CD Croat. IV p.102.<br />
diduco, -ere [1]<br />
Scutum triangulare colore per totum celestino, ima sui dumtaxat parte virideo, cuius extremitatem fulvus color<br />
forinsecus diducens ultimas ipsius partes acuit: 1514/XVI Turul 1891 p.63. Que (sc. effigies leonis) sinistro<br />
posteriore pede innixa dextro baliste auree incurvum arcum compressisse, ambobus itidem anterioribus pedibus<br />
diductis, altero nervum baliste, altero temonem tenaciter cepisse visitur: 1518 Mon.herald. III p.73.<br />
dies, diei m. subst.<br />
Congregat non parum pecuniae verum quod converrit mensis, brumalis dies decoquit: 1514 TAUR. Epist. 1<br />
p.129.<br />
dieta, -ae f.<br />
Tamen nos magnis <strong>ad</strong>modum et arduis negociis huius regni nostri et etiam nostris, potissime in facto solemnitatis<br />
felicis coronacionis serenissimi principis d[omini] Ludovici regis, filii nostri carissimi, in dieta seu<br />
congregacione generali regnicolarum nostrorum in campo Rákos celebrata … occupati caussas … revidere non<br />
potuimus: 1508 Katona, Hist.crit. XVIII p.548.<br />
difficultas, -atis f. <strong>ad</strong> 2a: (ak<strong>ad</strong>ály)<br />
Quo (sc. iudice) propter negociorum difficultatem non sufficiente palatini comitis sive regis subeant iudicium:<br />
1201/1272 CD Hung. V/1 p.182.<br />
difficulto, -are [17]/5<br />
Quodsi regia maiestas a principio scivisset caesaream maiestatem difficultare velle et nullatenus assentire, ut<br />
fraterna maiestas d[omini] regis Poloniae in treugas pacis includatur: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.42.<br />
Qualiter vos decimas eidem ecclesiae ... debentes eidem ... episcopo de bonis vestris extr<strong>ad</strong>ari facere<br />
difficultaretis allegaretisque (sic), quod etc.: 1498 Episc.Nitr. p.121.<br />
Qualiter monetas Hungaricales ... recipere nolletis et difficultaretis: 1522 C. Tóth, Bátori p.88.<br />
diffidatoriae, -arum f. subst.<br />
… de Zegedino … a nobis discedens litteras suas difidatorias nobis miserat, et tandem domino Friderico<br />
Romanorum imperatori tunc inimico nostro <strong>ad</strong>heserat et partem eius contra nos fovebat (sc. Vitovec János): 1458<br />
Sz 2001 p.450.<br />
diffido, -ere, -fisus sum<br />
Placeat prefatos Venetos, emulos nostros ... amore nostre fraternitatis diffidare et ipsos in regno vestro detinere:<br />
1412 Finke, Acta I p.92. Id vero fore divina benignitate suffragante non diffidimus: 1525 Katona, Hist.crit. XIX<br />
p.561.<br />
diffiteor, -eri [8]<br />
Ne Dalmatas quidem diffitemur ... prius in Ungaricum, quam Venetum ius concessisse: BONF. II,5,189. Annales<br />
Ungarici ... haudquaquam diffitentur Lodovicum non sine magna suorum hostiumque cede re infecta in<br />
Pannoniam rediisse: BONF. II,10,143. Multa me pueri consilio et efflagitatione ecisse non diffiteor: BONF.<br />
II,1,62. Mater quoque id non diffitetur, quod a dicto fratre puerum non concipisset: 1518 Erdélyi, Register p.165.<br />
Cf. etiam: Magister ... Casparus, de quo dnus prepositus facit, diffitetur, neque recordatur de socio, sed<br />
penitus et in toto fuisse negat: 1506-1508 M.Sion 1866 p.302.<br />
diffringo, -ere [4]/2<br />
Regalia sigilla in medio senatu ... diffracta sunt: BONF. IV,8,216. Diffringere passim hominum capita, modo<br />
humeros et femora frustillatim disiicere et cuncta cruore fedare: BONF. III,4.68.<br />
diffugio, -ere [8]/3<br />
Diffugere inimici obversari minime ausi: BONF. III,2,246. Aliqui fortius agentes in hostem versi trucidantur,<br />
351
dc_145_10<br />
nonnulli in fugam versi palantesque diffugiunt: BONF. III,3,179. Deferbuit hac voce furor equitum, nam timore<br />
extemplo perculsi diffugere: BONF. III,2,295.<br />
diffuse <strong>ad</strong>v. [5]/2<br />
Volant interim huius sancti miracula diffusius fitque <strong>ad</strong> eius reliquias undique devotus concursus: AASS<br />
Transl.Pauli p.569.<br />
digero, -ere *dividi – oszlik:<br />
In tria hominum genera universa digeritur Ungaria: BONF. IV,2,24.<br />
digestio, -onis f. [5]/3<br />
Frigida ... plaga obstructis corporum poris calorem nativum <strong>ad</strong>auget digestionemque fovet, quare corpora magna<br />
validaque redduntur: BONF. I,2,68.<br />
digestus, -a, -um<br />
Quod ipsi digesto tractatu maturaque deliberatione in se prehabitis sese mutuo ... <strong>ad</strong>optassent: 1424 Fons 2005<br />
p.366.<br />
digitale, -is n. <strong>ad</strong> 3/i: gyűszű<br />
Si quis ducens res mercimoniales, que diverse maneriei et conditionis existant, ut sunt fernicule, monilia parva,<br />
... claviculi, ... pectines lignee aut cornee, specula, clebsidras parvas pretextas (sic), ligamina volgo (sic) Nestel,<br />
digitalia videlicet Vingerhut, et alia ceteris mercibus similia, ... debent solvi boni duo grossi: 1436 Mon.Budapest<br />
III/2 p.272.<br />
digl<strong>ad</strong>ior, -ari [6]/3 verb. depon.<br />
Clamor ingens effertur, <strong>ad</strong> quem, qui antecesserant, recurrere, inter digl<strong>ad</strong>iandum in uliginosa loca divertere, ubi,<br />
quicunque equites inheserant, egre pre ceni altitudine se expediebant: BONF. III,6,53. Quantum sanguinis, ...<br />
vos, Germani ... de inanibus quibusdam titulis digl<strong>ad</strong>iantes in proximo illo tumultu Italico effudistis: 1521<br />
Katona, Hist.crit. XIX p.246. <strong>ad</strong> 2 rixari, discordare Video principes Christianos partim inter se diglaiari, partim<br />
otio domestico torpere: 1523 Acta Tom. VI p.287.<br />
dignifico, -are [2]<br />
Sed ipsa nobilitaretur et dignificaretur in rege <strong>ad</strong>eo, quod omnes concretivas denominationes communicaret:<br />
PELB.TEM. Pom.sanct.hiem. XV,H.<br />
dignus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Quod si forsan aut scriptu dignum aut lectu iocundum nihil habueris, id ipsum rescribe: 1514 TAUR. Epist. 1<br />
p.128. Magnifico ac spectatissimo domino Ioachimo V<strong>ad</strong>iano, inclyti Viennensis studii et rectori et lectori<br />
dignissimo, domino optimo: 1516 TAUR. Epist. 2 p.175.<br />
digredior, -i<br />
Ut <strong>ad</strong> propositum, unde digressi sumus, redemaus: 1500 Dl 104719.<br />
digressus, -us m. [2]/2<br />
Leopoldus Bellunnum progressus venetorum digressa prereptam sibi dimicandi copiam gravate tulit: BONF.<br />
II,110,404. Que (sc. concordia) anne inter eos confecta fuerit, nil aliun (sic ed., recte: aliud) argumentum<br />
ostendit, quam in digressu magnifica, que utrinque data fuere, munera et rumor effusus: BONF. III,5,183. At is<br />
... filium cum quattuor milibus equitum ... cum eo misit, item duos strenuos iuvenes locorum peritissimos et in<br />
digressu <strong>ad</strong> belli usum duos mire pernicitatis equos dono dedit: BONF. III,6,192. Cum Euryalus amicam<br />
deserere cogeretur, secundum digressum altera sexus imbecillitate parum constans pre amantis inopia expiravit,<br />
alter ... nunquam ... amplius ridere visus est: BONF. III,3,340.<br />
dilabor, -i, -lapsus sum verb. depon. <strong>ad</strong> B1:<br />
Protinus illa pestis in saniem resoluta et ex ore eius dilapsa (sc. est): VALENT.HADN. Mir. 19 (p.86).<br />
dilationalis, -e [1]<br />
Seriebus litterarum nostrarum dilacionalium: 1420 Dreska, Pannonh. II p.129.<br />
dilative <strong>ad</strong>v. [28]/1<br />
Dum discussio ... cause ... <strong>ad</strong> presentes octavas diei medii qu<strong>ad</strong>ragesime dilative devenisset: 1380 CD Croat.<br />
352
XVI p.77.<br />
dc_145_10<br />
dilato, -are <strong>ad</strong> 2c:<br />
Hii ... de ecclesie bonis ... incrassati, inpinguati, dilatati ipsa derelicta ... abierunt: 1417 Veszpr.okl. I p.193. <strong>ad</strong>:<br />
1a Nomen tuum dilatare volo: VALENT.HADN. Mir. 11 (p.84)<br />
diligentia, -ae f. subst.<br />
Quem tibi ita commendo, ut maiore diligentia quidem commendare non possim: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
dilucide <strong>ad</strong>v. [6]/3<br />
In hoc tamen negotio eo impensius ei suffragari cupimus, quo dilucidius intuemur nihil ipsum hac in re privati<br />
commodi aucupari: HIERONYM.BALB. Opera I p.8.<br />
dilucidus, -a, -um<br />
Quo dilucidius intuemur nihil ipsum hac in re privati commodi aucupari: 1518 Katona, Hist.crit. XIX p.138.<br />
dimetior, -iri verb. depon.<br />
Nobis … unacum regni nobilibus iudiciale tribunal nobiscum sedentibus causalesque processus quorumlibet<br />
coram nobis litigancium iusto iuris tramite dimecientibus … L<strong>ad</strong>islaus … nobis significavit, quod etc.: 1389 TT<br />
1836/IX p.137.<br />
dimidio, -are [1]<br />
Ex corona ala sive crista argentei coloris … in campum superiorem … protenditur et a dextra quidem parte<br />
stellam habet auream et rutillantem, a leva orbem lune argentee dimidiatum: 1514 Áldásy, Címereslevelek I p.27.<br />
Leonem insurgentem fulvo nativoque colore dimidiatum: 1517 Turul 1938 p.39. Ut ex tricesima nihil <strong>ad</strong>modum,<br />
ex taxis vero vx dimidiatum vectigal acceperimus: 1518 Katona, Hist.crit. XIX p.141. = HIERONYM.BALB.<br />
Opera I p.10.<br />
dimissionalis, -e [1] *de silva: custodita, succrescens – eresztvény (erdő):<br />
Quos (sc. porcos) in silva ipsorum dimissionali vulgo 'awas' vocata in prohibicione existenti reperiendo<br />
impellissent: 1439 Neumann, Bereg p.79.<br />
dimissorius, -a, -um [2]/1<br />
Apostate nostri ordinis ... cum litteris dimissoriis ... <strong>ad</strong> aliquem alium ordinem approbatum ... debeant licenciari:<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.85 (Rubr. XXVIII). Inferius p.86: Forma autem litterarum dimissoriarum, quibus<br />
fratres <strong>ad</strong> alium ordinem transmitti possunt, hec est etc.:. Si ab alieno, quam a diocesano sine litteris dimissoriis<br />
ordinatus, ... tenetur revelare: GREG.GYÖNGY. Constit. p.110 (Rubr. LXII).<br />
dimoveo, -ere<br />
Non illum aestivo dimovit Sirius astro: IAN.PANN. Paneg. 3,2,239.<br />
diplois, -idis f. [7]/2 *giplois<br />
Velutum de carmasino rubeo et igurato pro una giploide d v transmis: 1449 TSz 1929 p.134.<br />
Evasi in una diploide et caligis, confugiendum erat mihi <strong>ad</strong> dominorum et amicorum presidium: 1526 Acta Tom.<br />
VIII p.221.<br />
diploma, -atis n. [6]/3 pl.abl.: -matis<br />
Ut Viennam se profecturum reciperet, si per diplomata promissam a rege principibusque suis incolumitatem<br />
assequeretur: BONF. III,7,358. Uttra diplomata libertatis sat ubique tutus esse posset: BONF. III,7,358. Quamvis<br />
id ipsum etiam quotidiana Mathie diplomata imperarent: BONF. III,10,130. Prefectis custodie regio diplomate<br />
mandatur, ut etc.: BONF. III,10,170. Albertus cesaris diplomate inhibitus ea animi moderatione usus esse fertur,<br />
quam etc.: BONF. III,4,221. Sub incolumitatis diplomate <strong>ad</strong>verse factionis nonnulli principes <strong>ad</strong> indictum<br />
conventum <strong>ad</strong>venere: BONF. III,4,274. Ne Corvinus et despotes intercederent, alteri Bulgarie regnum parta<br />
victoria ex diplomate promissum, alter belli felicitate remollitus est: BONF. III,6,169. Maria ... pro regina rex<br />
passim salutatur et ... pro rege semper appellata et in cunctis diplomatis (sic ed.) rescripta est: BONF. III,1,41.<br />
Quo regiis diplomatis (sic ed.) non modo Ungari, sed Bohemi ... promissa incolumitate acciti: BONF. III,6,86.<br />
directio, -onis f.<br />
In directione bombardarum nostrarum ... Stephanus ... certas ... castri turres ... rupit: 1436 Katona, Hist.crit. XII<br />
p.502. Quotiescunque pro parte dictorum fratrum causa defensionis, prosecutionis vel directionis causarum<br />
353
ipsorum requisiti fueritis: 1468 Fragmen panis p.320 (recte: 230).<br />
director, -oris m.<br />
Tamen egregius magister Albertus Sarkezy … director causarum regalium et fiscalis director … personalis<br />
praesentiae regiae maiestatis locumtenentem ab extr<strong>ad</strong>atione litterarum inhibuisset: 1520 Wenzel, Dóczyak p.85.<br />
Hominem … secretarium et causarum mearum in urbe directorem creavi: 1524 Theiner, Mon.Slav. I p.580.<br />
dirigo, -ere<br />
Ipse Nicolaus huiusmodi nostram ambasiatam apud ipsum principem ... tanta aviditatis sollicitudine ... direxisse<br />
et pertractasse dinoscitur, quod etc.: 1428 Katona, Hist.crit. XII p.505.<br />
dirimo, -ere<br />
Cupientes quieti partium … consulere litesque ac differentias et contentionum materias iuris et iustitiae aequitate<br />
dirimere, earumque de medio tollere et er<strong>ad</strong>icare: 1524 Katona, Hist.crit. XIX p.467.<br />
diriter <strong>ad</strong>v.<br />
Ioannes banus ... huiusmodi captivitatis poenas diriter perferre est coactus: 1427 Katona, Hist.crit. XII p.485.<br />
diruitio, -onis f.<br />
Fassi fuissent ignorare metarum diruiciones: 1499 Dreska, Pannonh. III p.348.<br />
diruptio, -onis f.<br />
Propter quam (sc. desolationem) ipsa ecclesia S Laurentii forte, quod absit, disruptionem pateretur: 1419<br />
CD Hung. X/6 p.248. Zsigm.oklt. VII,757.<br />
discantus, -us m. [2]/1<br />
Discantum vero vel in burdone cantare in nostro ordine omnino prohibemus: GREG.GYÖNGY. Constit. p.89<br />
(Rubr. XXXIV).<br />
discedo, -ere (dicesserit)<br />
Cum propter maliciam temporis inpaccati de terra sua a longo empore retroacto dicesserit: 1323/1365 MNy 1931<br />
p.206.<br />
disceptatio, -onis f.<br />
In quibus (sc. comitatibus) in eventu temporis pretitulata disceptacio fortassis fuerit exorta: 1407 M.Sion 1863<br />
p.718.<br />
discerno, -ere<br />
Si in Turciam pro bono reip[ublicae] Christianae inter nos reges decerneretur generalis invasio, tunc … cum<br />
quanto … exercitu … Poloniae rex … proficisci et iter facere debebit, id communi consilio atque deliberatione<br />
discernatur: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.508.<br />
discerpo, -ere *disscerpo<br />
Quia sigilla ipsarum duarum litterarum paternarumeo tempore, quo idem Paulus … nostre <strong>ad</strong> confirmandum<br />
exhibebat maiestati, nos nosscimur fregisse et disscerpsisse: 1365 MNy 1931 p.208. <strong>ad</strong> 1: Gryphonis natura est<br />
ultra Hiperboreos montes egestum auri cumulum ... custodire, ne avare hominum manus furentur, quod si<br />
quispiam id tentare presumserit, hunc gripho prendit discerpitque: 1517 Turul 1911 p.110.<br />
discessus, -us m. subst.<br />
<strong>ad</strong> 1: Mirabilis odor remansit post discessum angelorum sanctorum: Leg.Hel. p.20. <strong>ad</strong> 2: Omnia instrumenta<br />
milicie, que in meo inveniuntur discessu, Laurencius habebit: 1231 CD Hung. III/2 p.230. Inopinus namque<br />
praesentium geruli, domini magistri Rudolfi, discessus doctius ac tersius scribendi interturbavit officium: 1514<br />
TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
discidium, -ii n.<br />
Quod inpacati temporis successu ingruente ... vel quocunque hostili dissidio regnicolarum oboriente ... Paulus<br />
vel sui successores ... se ipsos ... <strong>ad</strong> ... monasterium nostrum ... se transferre valeant: 1420 Mon.Budapest III/2<br />
p.47.<br />
discindo, -ere [14]<br />
dc_145_10<br />
354
Quibus (sc. Scythis) mos est ... infantium ora ferro discindere: BONF. I,4,145. Quid tunc dixerint, ... cum non<br />
modo se, verum et in conspectu parentum filios palis prefigi aut discindi dissectosque viderint devorari: BONF.<br />
I,4,149.<br />
disciplina, -ae f. <strong>ad</strong> B2bbeta:<br />
Ieiunent tres dies in pane et aqua cum una disciplina in prima confessione sua: GREG.GYÖNGY. Vitae 94<br />
(p.88). Cf. ibid. 112 (p.101): Ut fratres inebriati prima vice disciplinam sustineant.<br />
disciplinatio, -onis f. [1]<br />
Disciplinationes ... nudato corpore usque <strong>ad</strong> cingulum ... recipiant: GREG.GYÖNGY. Vitae 38 (p.54).<br />
disciplino, -are [5]<br />
Sine omni personarum acceptione magnos et parvos ... disciplinatos et insolentes ... recipiebat.<br />
GREG.GYÖNGY. Vitae 12 (p.41). Cf. ibid. 37 (p.54): Quod si ... acceperint ... sine licentia, in capitulo se<br />
proclament vel ab aliis fratribus proclamentur et fortiter disciplinentur. Disciplina tamen ita recipiatur, ut fratres<br />
quodammodo senciant dolorem, modum tamen in tangendo non excedant, ne disciplinati propter inpacienciam<br />
meritum perdant: GREG.GYÖNGY. Constit. p.90 (Rubr. XXXVI).<br />
discooperio, -ire 2 Mater pre gaudio solutis fasciis ora et faciem pueri discooperiens intuetur vivum et<br />
rubicundum: VALENT.HADN. Mir. 2 (p.66).<br />
discordia, -ae f. discordandi<br />
Ut ... ipsi ... inter ipsas possessiones et villas discordandi (sic ed., recte: discordias) revidendi, discernendi et<br />
omnino rectificandi habeant potestatis facultatem: 1477 Zimmermann, Urkb. VII p.144.<br />
discordor, -ari verb. depon.<br />
Que eciam discordantes vera facit uniri concordia: 1519 SzSzB Szle 2006 p.348.<br />
discrepantia, -ae f.<br />
Quia … cives … dictae civitatis … se in ea parte nullam discrepantiam occasione metarum suarum habere fassi<br />
fuissent: 1500 Wenzel, Dóczyak p.60. Et quidem pro reformatione varietatis et discrepantiae inter nos et<br />
caesarem illum obortae … expeditis ibi … rebus … licet tardiuscule, nostri tamen salvi et incolumes his modo<br />
diebus rediere: 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.351.<br />
discrepatio, -onis f.<br />
Quod populi ... servicia debita ... nobis ... absque divisione, discrepacione et separacionis cuiuslibet novitatis seu<br />
<strong>ad</strong>iunccionis obstaculo remoto impendere teneantur: 1280/1463 Juck, Vys<strong>ad</strong>y p.68 = RA II/4 p.78.<br />
discrimen, -inis n. subst.<br />
In iis enim sum locis, quo et propter diversa viarum discrimina et propter longinquitatem tardissime omnia<br />
perferuntur: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
discrimino, -are [2]<br />
Syderis in morem liquidum per inane volantis / ignea fumantem discriminat aethera lampas: IAN.PANN. Paneg.<br />
3,3,190-191. Ex quo turris erigitur ... lineis formas qu<strong>ad</strong>rangulares distinctim reddentibus discriminata: 1513<br />
Turul 1941 p.82.<br />
discurro, -ere <strong>ad</strong> A2b:<br />
Quod illa moneta nova, quam in eodem regno exponere intenditis discurrendam, eis nimium fieret nociva: 1364<br />
Mon.civ.Zagr. I p.231. Omnem discurro suburram, basilicas cunctas perlustro: BART.PANN. Gryllus 30.<br />
discussionalis, -e<br />
Iuxta et secundum continentiam litterarum vestrarum discussionalium (Dl 31406: Iuxta et secundum continentias<br />
litterarum vestrarum discussionalium modum et formam vestre iudiciarie deliberacionis in se lucidissime<br />
exprimencium ... Iacobus ... quinquagesimo se nobilibus ... verat coram nobis): 1422 Zsigm.oklt. IX,496.<br />
discutio, -ere<br />
Rursus propere discussa reponi / munimenta iubet: IAN.PANN. Paneg. 3,2,153-154.<br />
diserte [1]<br />
dc_145_10<br />
355
dc_145_10<br />
Ut ex singulis ordinibus bini oratores deligerentur, qui Beatricem diserte ... <strong>ad</strong>monerent: BONF. V,5,94. Uti<br />
Bathor apposite diserteque locutus est: BONF. IV,4,154.<br />
disicio, -ere (disiicio)<br />
Quae (sc. lancea) procul extremas delibans cassidis oras / lucida regalis disiiecit tegmina colli: IAN.PANN.<br />
Paneg. 3,2,150-151.<br />
disiungo, -ere<br />
Vos eosdem <strong>ad</strong> indebitam … tributi solutionem <strong>ad</strong>stringeretis et compelleretis, resque eorum mercimoniales<br />
disligaretis, dissolveretis et disiungeretis: 1383 CD Hung. X/8 p.117.<br />
dispando, -ere [1]<br />
Adalbertus ... cum de martyrio pulcherrime triumphasset, statim post efflatam animam vincula, quibus erat<br />
obstrictus, sponte soluta mox in terram e palo procidit, dispansis manibus in crucifixi speciem corpus humi<br />
dimissum, caput ... per ... oppida circumtulere: BONF. II,1,91. Sigismundus ... dispansis bracchiis <strong>ad</strong> pedes<br />
provolutus ... inquit etc.: BONF. III,2,230.<br />
dispar<br />
Ad quod si alio umquam tempore repellendum nostrae opes dispares fuere, hoc certe superioribus exhaustae<br />
cl<strong>ad</strong>ibus, ne <strong>ad</strong> sustinendum quidem pares erunt, nisi a reliquis principibus … periclitanti regno subveniatur:<br />
1521 Katona, Hist.crit. XIX p.303.<br />
dispareo, -ere<br />
Cum venatores ... in Europica Sarmatia constitere, cerva disparuit: BONF. I,2,194.<br />
disparsus (vide dispergo)<br />
Equus est preterea in e<strong>ad</strong>em parte alatus, … candido … colore depictus, iubis hincinde disparsis et auriculis ex<br />
industria erectis: 1518/XIX Áldásy, Címereslevelek II p.82.<br />
dispensative <strong>ad</strong>v. [3]<br />
Quod nullum apostatam, ... eciam si dispensative venerit <strong>ad</strong> ordinem nostrum, volumus promoveri <strong>ad</strong> dignitatem:<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.121 (Rubr. LXVI).<br />
dispergo, -ere <strong>ad</strong> A2b:<br />
Qui de sedibus praedictis tempore in praedicto <strong>ad</strong> vestras possessiones ... et dominia dispersi sunt: 1458<br />
Zimmermann, Urkb. VI p.25.<br />
dispersio, -onis f. *[5] <strong>ad</strong> 1 a beta:<br />
Banus ... per ... iobagionum ... suorum non modicam dispersionem ... extitit liberatus: 1427 Katona, Hist.crit. XII<br />
p.485. Ut pio regi Stephano barbam in elemosynarum dispersione pauperes evulserunt: Bárczi p.42.<br />
OSU.LASKO Biga sal. 87,R.<br />
dispersivus, -a, -um [1]<br />
Dum ... nos ... cum ingenti et valido nostro exercitu spe ulcisscendi versus regnum Bulgarie, ubi pro tunc dicti<br />
nostri emuli erant constituti, duxissemus gressus nostros et cum eisdem prope maius castrum Nicapolim<br />
predictum durum certamen iniendo fatis nobis sinistra statuentibus noster exercitus ruinam, proh dolor,<br />
incurrisset dispersivam: 1410 Dl 9657.<br />
displicenter <strong>ad</strong>v.<br />
Ex gravi querela fidelis nostri … intelleximus <strong>ad</strong>modum displicenter: 1516 Wenzel, Dóczyak p.71.<br />
dispono, -ere<br />
Plebano et Iohanni, ... ut se Agriam disponerent, den Ic.: 1499 Iványi, Kőfaragók p.8. Cf. Chron.F.M.O. p.229:<br />
Cum vero dictus generalis se disponeret transeundum Graeciam, ... dom papa ... legationem illam ...<br />
revocavit. <strong>ad</strong> A1a fere i.q. formare: Ipse iuvenis ... in signum sue sanitatis ... Sancti Pauli effigiem in cera<br />
dispositam ... <strong>ad</strong> tumbam Sancti Pauli attulit. VALENT.HADN. Mir. 64 (p.110).<br />
dispositor, -oris m. [12]<br />
Ut ... episcopus ... suarum possessionum ... tutor et protector defensorque atque dispositor sit: 1433 Fons 2005<br />
p.367.<br />
356
dc_145_10<br />
disputatio, -onis f. [12]/6<br />
At illi, qui armis et non argumentis talia disserere consueverant, <strong>ad</strong> disputationis angustias cum se redigi<br />
recusarent, re infecta discessere: BONF. III,3,63.<br />
disquisitio, -onis f. [1]<br />
Ad omnium disquisitionem succurrebat unus, qui ab Ungaris Aba ... dictus est: BONF. II,2,14. Cf. ibid. 12:<br />
Quem eius (sc. petri regis) loco sufficerent, regia stirpe natum affectate disquirunt.<br />
disseco, -are<br />
Tunc nobilis Michael ([et alii]) ... tandem ligna ibidem succisa et dissecata, necnon secures eorum ab eisdem<br />
auferendo asportassent: 1501 Katona, Hist.crit. XVIII p.284. = Leg. Eccles. I p.557.<br />
dissemino, -are [8]/5<br />
Ad hec inter omnes proceres amorem concordiamque disseminas: BONF. I,praef.13.<br />
dissensio, -onis f.<br />
Ne res ipsa tota incomposita et in dissensione maneat: 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.344.<br />
dissero, -ere [18] <strong>ad</strong> b:<br />
Praedictam nostram disserebamus sententiam diffinitivam: 1460 Zimmermann, Urkb. VI p.69.<br />
dissidia, -ae f. *discidia<br />
Qua (sc. tempestate) regnum nostrum undique fervebat discidiis intestinis: 1404 Mon.Budapest III/1 p.191.<br />
dissimilitudo, -inis f. [5]<br />
Preter ea ... accedebat ingens dissimilitudo morum: BONF. IV,4,103. Civitas ... ob morum dissimilitudinem<br />
contrariaque studia gravibus inter se factionibus laborabat: BONF. III,4,16. Adeo, ut vetus horum regnorum<br />
amicitia et benevolentia bonaeque vicinitatis observantia iam in dissimilitudinem animorum, iam in simultates et<br />
aperta interdum odia non sine iactura totius reip[ublicae] Christianae et horum regnorum evidenti detrimento<br />
processerant: 1498 Katona, Hist.crit. XVIII p.174.<br />
dissimulatio, -onis f. *disimulatio <strong>ad</strong> 1: strictius:<br />
Iidem ... per ... filium Nicolai ex odii et inimici (sic, recte: inimicitiae) fomite sub disimulatione et specie ficte<br />
pacis non sine gravi iniuria et magno dampno rerum suarum capti fuissent. Cf. 1237/XIX CD Slov. II p.17.: Aliis<br />
regibus perniciosum ... prestaretur exemplum, si occasione qualibet ... iuribus principum ipsorum processibus<br />
interponere vos velletis et, ut firmiter arbitre, sub dissimulatione vel conniventibus oculis ullus vellet<br />
equanimitate sustinere. 1358 Reg.Arp. II/4 p.92.<br />
dissipatrix, -icis f. [3]<br />
Quod omnes eam reputabant dissipatricem et prodigam et cuncti eam apellabant insanam (sc. S.Elisabeth):<br />
Leg.sanct.Hung. p.29v.<br />
dissolute <strong>ad</strong>v. [1]<br />
Iuvenem ... quendam seculariter indutum <strong>ad</strong> se vocans ait: 'Videris nimis dissolute vivere, cum deberes Creatori<br />
tuo servire.': Leg.sanct.Hung. p.29v. Canonici in via et in hospitiis alter alteri dissolute scandala inferunt coram<br />
laicis: 1521 M.Sion 1866 p.255. Levis culpa est, ... si quis dissolute ridens cachinnis vel ludis ... alios <strong>ad</strong><br />
ridendum incitaverit: GREG.GYÖNGY. Constit. p.138 (Annexus I).<br />
dissolvo, -ere *(pecunias) solvendo dividere – szétoszt, szétfizet<br />
Item matri fratrum suorum legavit (sc. episcopus) vestem hyemalem et aestivalem, quae vestes pecunia emantur,<br />
iussit et dissolvi mercedem his, qui ei servierunt: 1524 Bunyitay, Gyulafehérvár p.30.<br />
dissonantia, -ae f. [3]/2 <strong>ad</strong> 2:<br />
Biblia est maxime auctoritatis omnium librorum sub universo celo, et tamen videntur in ea reperiri magne<br />
dissonantie annorum: VALENT.HADN. Calcul. p.37. Tantam enim reperi dissonantiam in historiis et chronicis,<br />
ut ceptum opus perficere impossibile penitus videretur: VALENT.HADN. Calcul. p.34.<br />
dissonus, -a, -um (disseronus)<br />
Ne quid latenter subreperet, quod rationi disseronum (sic ed., cf. CD Hung. V/3 p.210: dissonum) aut veritati<br />
357
contrarium videretur: 1284 Reg.duc. p.133.<br />
dc_145_10<br />
dissu<strong>ad</strong>eo, -ere [8]<br />
Rex … <strong>ad</strong> maiestatem vestram destinaverat oratores eidem de exitu suo ab hoc regno, quem eam facturam<br />
audierat, disuasuros, ut ipsa mentem hanc exeundi ... penitus exueret bono et decenti statu in hoc regno fruitura:<br />
1500 Dl 104719.<br />
dissuo, -ere<br />
Reperit feminam in fratrum cella dissuta consuentem: GREG.GYÖNGY. Vitae 122 (p.106).<br />
distendo, -ere [17]<br />
Ac resp[ublica] vestra ancipiti, terrestri maritimoque imperio tutando distenta debilior <strong>ad</strong> hostium incursus<br />
perferendos fiet: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.305. <strong>ad</strong>: 1 a: At ubi distensis velis pelago me commisis<br />
scripturarum, magnum me inveni certe onus assumpsisse. VALENT.HADN. Calcul. p.34.<br />
disteneo, -ere [5]/3<br />
Sigismundus ... variis expeditionibus distinebatur: BONF. III,3,249.<br />
distinctivus, -a, -um <strong>ad</strong>i. [3]/3<br />
In extremitate cuiusdam prati posita esset meta terrea inter partes distinctiva: 1362 CD Hung. IX/3 p.329.<br />
distino, -ere detineo?<br />
Curarum innumerabilium moles, … quibus inprimis ob bonum publicum et reip[ublicae] Christianae<br />
emolumentum obvolutus est (sc. episcopus) et dies noctesque distinetur (sic ed): 1501 Katona, Hist.crit. XVIII<br />
p.301.<br />
distraho, -ere<br />
Istis tempestatibus sordidis passim distrahor scolasticis negotiis: BART.PANN. Epist. 1,1.<br />
distributio, -onis f. <strong>ad</strong> 5:<br />
Ipsi decani et canonici propter hanc infidelitatem ... de capitulo excludantur et privationem distributionum<br />
omnium ... patiantur: 1521 M.Sion 1866 p.323.<br />
distributor, -oris m. <strong>ad</strong> a:<br />
Qualiter honorabilem et egregium magistrum Albertum, ... hospitiorum regalium distributorem ... in realem ...<br />
possessionem archidiaconatus Ultra Marusiensis ... Thomas ... canonicus ... canonice instituere recusasset: 1522<br />
Mon.eccl. I p.59.<br />
districtio, -onis f.<br />
Oremus! Deus, indulgencie pater, qui severitatem tue districtionis temperas etc.: 1518-1519 Szt.Norbert Emlk.<br />
p.173. Cf. GREG.GYÖNGY. Vitae 9 (p.39): Sed et polliciens demon, districtionem vitae arctioris dissu<strong>ad</strong>ens,<br />
delicias et suavitates suggerebat.<br />
districtus, -us m. (distractus)<br />
Quod per deserta montium ... ultra predicta loca et maxime <strong>ad</strong> finales distractus (var.: districtus) regni Hungariae<br />
loca, cellulas et oratoria habebant: GREG.GYÖNGY. Vitae frtrum 51 (p.61). Cf. 1238 CD Slov. II p.31: Villicus<br />
... <strong>ad</strong> exhibendam iusticiam deputatis hominibus eiusdem ville vel de aliis pro crimine in eorum districtu<br />
commisso ... penam infligendo (sic, recte: infligendi) habeat potestatem.<br />
distringo, -ere <strong>ad</strong> 2:<br />
Nondum districtus tremulo fulgore micabat / ensis. IAN.PANN. Paneg. 3,2,67. Cum in bello Macedonico<br />
Perseus rex Illyricos pecunia conduxisset, ut Romanos a tergo distringerent, quia a fide populi Romani<br />
defecerant: BONF. I,6,60.<br />
diutinus, -a, -um [4]<br />
Quem diutina experientia ita dilexit (sc. Ioannes), ut etc.:: BONF. IV,10,155.<br />
diutissimus, -a, -um [2]/1<br />
Mathias ... septies centena milia nummum aureum sibi pro diutissimi belli sumptu repetebat: BONF. IV,8,166.<br />
358
dc_145_10<br />
diutive <strong>ad</strong>v.<br />
Temporibus non diutive elapsis: 1423 Zsigm.oklt. X,1275 .<br />
diuturnitas, -atis f.<br />
Sed hoc foedus habeat robur, interea vero temporis diuturnitas iuribus utriusque regni nullum <strong>ad</strong>ferat<br />
nocumentum: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.504.<br />
divagatio, -onis f. [2]/2<br />
Religiosis est periculosa divagacio: GREG.GYÖNGY. Constit. p.87 (Rubr. XXX).<br />
divago, -are<br />
Si quispiam ex ipsis magistris extra civitatem per revolutionem unius anni et ultra divagaret: 1492 Mon.Iud. XII<br />
p.64.<br />
divagus, -a, -um *divagius? <strong>ad</strong> 2:<br />
Proveniunt etiam et boves divagii (sic), quos vulgo 'budosso' vocant: 1520 MNy 1935 p.125.<br />
divello, -ere<br />
Quod minus ut facias, paribus reminiscere causis, / divulsum Metium, stratam tellure Corynthum. IAN.PANN.<br />
Paneg. 3,1,200-201.<br />
diversifico, -are [8]<br />
Tres ornatus integros diversificatos pro altari decorando: 1367 CD Hung. IX/4 p.91. Illis denique regni confiniis<br />
versus septemtrionalem plagam <strong>ad</strong>iacent Bohemi tot variis ritibus, heresibus et deceptionibus abducti ac inter<br />
sese diversificati: M<strong>ad</strong>as, Laskai p.56. OSU.LASKO Qu<strong>ad</strong>rag. Gemma fidei prol.<br />
diversimodus, -a, -um [2]/2<br />
Iidem ... multa damna ... in ... confraccionibus et concremacionibus ecclesiarum ... et aliis diversimodis damnosis<br />
ac iniuriosus calamitatibus ... inferre non formidantes ... regnum nostrum ... spoliarunt: 1324 CD And. II p.128.<br />
diversitas, -atis f.<br />
Variis floribus veluti vento agitatis universum gyrum eiusdem galeae atque scuti totamque armorum<br />
descriptionem pulchra diversitate ambientibus: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.66.<br />
diversus, -a, -um divisus, – elhatárolt, megosztott, megkülönböztetett<br />
Cuius quidem diversae haereditatis metae et termini ... hoc ordine distinguuntur: 1301 CD Hung. VIII/5 p.20.<br />
<strong>ad</strong>i. In iis enim sum locis, quo et propter diversa viarum discrimina et propter longinquitatem tardissime omnia<br />
perferuntur: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
dives, -itis <strong>ad</strong>i.<br />
Item nigrum cuprum dives inpurgatum c. 155.: 1526 Ratkos, Dokum. p.73. Cf. p.274: Idem feces sive schlacken<br />
de divite cupre (sic), unde possit fieri circa 400 c. kobalt, unde fit cuprum rubeum etc.<br />
divinator, -oris m. [3]/3<br />
Ipsi decanus et magister Petrus non fuerunt divinatores, quod gurgites aquarum et sedes piscium cognoscere<br />
potuissent: 1506-1508 M.Sion 1866 p.298.<br />
divino, -are [4]/2<br />
Antistes post regem venerationis obtinet principatum, ... e servis multi numine afflati manticinantur divinaturus<br />
per sylvas discurrit, hunc sacerdos persequentibus, ... mox a latere immissa cor eius hasta perfodit et ex<br />
moribundo captat auspicia: BONF. I,1,271.<br />
Divinus, -i m.<br />
Quousque ipsa Divino propitio vitam ageret: 1518 Mon.Iud. XIII p.58.<br />
divisio, -onis f. <strong>ad</strong> 2a:<br />
Pellis ... integra sine pilis palpebrarum vel aliqua pellis divisione oculis superinducta fuerat <strong>ad</strong>eo, ut totaliter<br />
oculos tegeret, nec substantie oculorum ullum indicium appareret: Leg.sanct.Hung. p.31v. Denique divisiones<br />
proventuum eorundem maxime pecuniarum non foris in domo sua, ... sed in loco capitulari ... calculabit: 1526<br />
Reg.Strig. p. 165.<br />
359
dc_145_10<br />
divisionaliter <strong>ad</strong>v.(curiam) [17]<br />
Ipsum ... divisionaliter concernentem: 1439 Zsigm.oklt. X,123.<br />
divisus, -a, -um f. <strong>ad</strong> 4 *divisio, caterva, manus, turma – csapat:<br />
Pro divisa et societate effigiem draconis curvati per modum circuli cauda collum circumgirantis divisi per<br />
medium dorsi <strong>ad</strong> longitudinem a summitate capitis usque <strong>ad</strong> extremum caude effluente sanguine et desuper<br />
crucem ... portandam et ferendam elegimus: 1429 CD Hung. X/8 p.617.<br />
divulgo, -are<br />
Sentenciam diffinitivam in hunc modum duximus divulgandam: 1482 Zimmermann, Urkb. VII p.318.<br />
do, dare verb.<br />
Te amo, mi V<strong>ad</strong>iane, quem mihi dederunt fata necessarium: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
docilis, -e<br />
Magister Blasius ... puer docilis erat: Chron.F.M.O. p.240. Genitrix … / virtutis monitus dociles instillat in aures:<br />
Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 124-125. 112.<br />
docilitas, -atis f. [3]/2<br />
Preceptor eius sepe dicere solebat se nullum <strong>ad</strong>huc ex Italis peregrinisque discipulum habuisse, qui prestantia,<br />
docilitate fecunditateque ingenii cum Ioanne Pannonio conferri posset: BONF. IV,3,106.<br />
docte <strong>ad</strong>v.<br />
Inopinus namque praesentium geruli, domini magistri Rudolfi, discessus doctius ac tersius scribendi interturbavit<br />
officium: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
doctiloquus, -a, -um [2]/1<br />
Doctiloquum hunc sinu libellum / et noctes et dies foveto: 1513 Anal.nova p.178.<br />
doctor, -oris m.<br />
Clericus, qui modicum scit, ... postquam indutus fuerit, detur sibi doctor, qui tempore ocii informet eum <strong>ad</strong><br />
’Confiteor Deo’, <strong>ad</strong> ’Credo in Deum’ etc.: GREG.GYÖNGY. Constit. p.109 (Rubr. LXI).<br />
doctoratus, -us m.<br />
Unum hoc sciatis, quod iam in dies maioribus et largioribus indigebo expensis, tamen (sic ed., recte: tam) enim<br />
propter conventum doctoratus et honoris mei, qui iam in dies appropinquat, cum etiam propter emciones<br />
librorum, quos abhinc citra necessario me habere oportebit: 1449 TSz 1929 p.133. Cf. ibid. p.135: In mense<br />
Octobris decrevi gr<strong>ad</strong>um doctoratus accipere et omnino <strong>ad</strong> Nativitatem Dei repatriare.<br />
doctus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Qui infra texendce historice perquam doctus interpres existit: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129. Eximio atque<br />
praestanti viro, domino Ioachimo V<strong>ad</strong>iano, Musis atque Apollini sacrato poetae, liberalium artium et ...<br />
philosophice professori doctissimo, amico praecharo, Viennae in collegio Caesareo vitam viventi: 1514 TAUR.<br />
Epist. 1 p.130. Ioachime doctissime!: 1516 TAUR. Epist. 2 p.173.<br />
dogma, -atis n.<br />
Ipsos ... barones nostros ... in laribus ipsorum propriis compertos per sincerum dogma, urbanitate sagaci et<br />
loquelae peritae modulis et verborum amoeno suorum contextu ... mitigavit: 1388 Török, Magyarország prímása<br />
II p.52.<br />
dolenter <strong>ad</strong>v. [4]<br />
Dolenter referimus, quod noviter audivimus, quomodo etc.: 1398 CD Croat. XVIII p.357.<br />
dolo, -are [2]/1<br />
Suam capellam ... pulcherrime ex dolatis lapidibus fabricatam ... volentes ... decorare: 1351 M.Sion 1863 p.893.<br />
Mos fuit (sc. S.Germano) ... supra dolatas trabes superiniecto cinere dormire: BONF. I,4,246.<br />
domesticalis, -e<br />
Quomodo ipsa ... moderno ... marito suo dedisset ... res suas mobiles, videlicet equos equaciales et triginta tres<br />
360
dc_145_10<br />
acervos frugum, bona puta domesticalia eiusdem domine in pertinenciis Hewes existencia per prefatum<br />
Nicolaum Kompolth absque libitu eiusdem domine exposita: 1476 Dl 17836.<br />
domesticalis, -e <strong>ad</strong> 2: *de aetate puellarum: nuptiis matura, <strong>ad</strong>ulta – házasulandó, felnőtt (kor).<br />
Item circa uxorem relinquimus C florenos ita, ut si nobis mors venerit, extunc predictos florenos, quos iuvenibus<br />
relinquimus, eis dare non audeant, nisi <strong>ad</strong> etatem viri pervenerint et virgines domesticalem: 1448 Dl 14134.<br />
domesticatim [2]<br />
Non modo vicatim et oppidatim evocantur armati, sed domesticatim quisque nomen dare iubetur: BONF.<br />
II,5,138.<br />
domestice [1] <strong>ad</strong>v.<br />
Salibus et facetiis <strong>ad</strong>modum oblectatus est et quandoque ita popularis, ut inter amicos domestice cenaturus culine<br />
curam obiret (sc. rex): BONF. IV,9,268. Rex ... Wl<strong>ad</strong>islaum ... familiariter <strong>ad</strong>ibat ... <strong>ad</strong>missumque in cubiculum<br />
Beatrice teste domestice ac iocose alloquebatur: BONF. IV,5,257. Cum optimatibus ... ita quandoque domestice<br />
versabatur, ut etc.:: BONF. IV,7,76.<br />
domesticus, -a, -um <strong>ad</strong> B1:<br />
Si qui post assecutionem in colendo ex suo vitio lassi et non boni domestici reperientur: 1521 M.Sion 1866<br />
p.254.<br />
dominatio, -onis f. subst.<br />
Ego et dominus Iohannes Nissenus mathematicus de tua dominatione coram plura commentamur indiem, qui …:<br />
1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
dominatrix, -icis f. [3]/3<br />
Seu dominatrices Romani Tibridis undas, / seu ducis anguigeri, seu caesaris ora petebat: IAN.PANN. Celebr.<br />
239-240. 116. Ipsum siquidem (sc. regnum) ut dominatrix ceterarum omnium gens inclita incolit olim Scythica:<br />
M<strong>ad</strong>as, Laskai p.55. OSU.LASKO Qu<strong>ad</strong>rag. Gemma fidei prol.<br />
dominatus, -us m. [8]/5<br />
Imperator ... ius dominatus imperatoria auctoritate illi confirmavit: BONF. III,3,341. Sigismundus ... plerosque<br />
in Ungaria civitatibus, oppidis magnisque dominatibus donavit: BONF. III,3,185. Tot familias amplissimis<br />
honoribus et dominatibus exornarunt (sc. priores reges): BONF. III,4,197. Illi ... instare, dicere ... Romanam<br />
ecclesiam ... amplissimos affectare dominatus: BONF. III,2,349. Adverse factionis homines ... persu<strong>ad</strong>ent ... viri<br />
dominatum populo videri gravissimum: BONF. III,4,235. Pancratius ... Thurocium dominatum usurpavit: BONF.<br />
III,7,217. Cum inter Ungaros et Australes hic regulus dominatum haberet: BONF. III,10,8. Mater ... <strong>ad</strong><br />
emittendum regem Moravie dominatum liberis pollicetur: BONF. III,2,238. Qui patrium dominatum Sigismundi<br />
ope recuperare sperabat: BONF. III,3,223. Rex ... oratores mittit, qui ... domi amplissima queque munera,<br />
latiores dominatus ... polliceantur: BONF. III,10,54. Ioannes ... magnam dominatus eius partem obtinuit: BONF.<br />
III,1,265.<br />
dominica, -ae f. dominicus<br />
Datum (sc. est privilegium) Bude, dominico proximo post festum Exaltationis Sancte Crucis etc.: 1296 Reg.Arp.<br />
II/4 p.169.<br />
dominus, -i m. subst.<br />
Quam terram Keyran, dominus de Cumanis de genere Borchol ex collacione karissimi patris nostri et nostra<br />
possidebat: 1266/1300 ÓMO p.121. Qui non longo ante tempore in reverendissimi domini mei aulicorum<br />
numerum <strong>ad</strong>scitus est: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128. Magnifico ac spectatissimo domino Ioachimo V<strong>ad</strong>iano,<br />
inclyti Viennensis studii et rectori et lectori dignissimo, domino optimo: 1516 TAUR. Epist. 2 p.175. Nam<br />
templi praesuli, domino Ioanni Turzo, Vratislaviensi episcopo, cordi est, omnes illius epistolas ...<br />
chalcographorum prelo tr<strong>ad</strong>itum iri velle: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
domus, -us f.<br />
Quomodo ... filii ... Benedicti ... tres cophinos apum cum eisdem apibus abstulissent ... de domo Anthonii villici:<br />
1422 Df 207619. <strong>ad</strong> D 2 a: In tante novitatis articulo nichil nobis de domo est Anglie nunciatum: 1423/?<br />
Zsigm.oklt. X,59. Item fuerunt alique domus in castro, quas alias dominus L<strong>ad</strong>islaus de Egerwara principiaverat,<br />
demum eciam Blasius Magyar easdem consummare non potuisset, quas tandem ipse dominus Mathias Gereb<br />
effective consummavit, et sunt in inferiori parte domus quinque et supra sub tecturis tres. … In eodem castello<br />
361
dc_145_10<br />
fecit ipse … preparare domos superiores tres et inferiores duas pro cellariis aptas: 1480-1500 Dl 26235 fol. 1v.<br />
donatarius, -ii m.<br />
Hi autem donatarii non habent vendendi ... ipsam domum facultatem: 1515 Reg.Strig. p.113.<br />
donativus, -a, -um *donans<br />
Nobis incumbit ... unicuique iuxta suorum exigentiam meritorum respondere muneribus donantis (sic, recte<br />
forsan: donativis): 1300 Reg.Arp. II/4 p.250.<br />
donavitum lege donativum<br />
Donavitorum (sic ed.) magnitudinem privilegia illis tributa testantur: BONF. II,10,257.<br />
dono, -are<br />
A nobis petierunt obnixe, quod ipsos libertati iobagyonum udvarnicorum nostrorum donaremus: 1236/XVIII CD<br />
Slov. II p.11.<br />
dormitio, -onis f.<br />
Quod ipsa ... suum ... maritum ... in lecto dormicionis iacentem ... interfecisset: 1351 Horváth, Győr p.37.<br />
dormito, -are [4]<br />
Si quis <strong>ad</strong> lectionem in choro dormitaverit: GREG.GYÖNGY. Constit. p.139 (Annexus I).<br />
dotalis, -e<br />
Nunc nos dotale tenemus / uxoris regnum: IAN.PANN. Paneg. 3,3,270-271.<br />
drachma, -ae f.<br />
Sicut nec hactenus illa sathane membra Hussite fidelium ausculatrunt unice fidei typum et drachma (ed.: recte:<br />
pragma?) et salutaria vividaque verba et exempla, sed obstinata mente sua in via perditionis sequuntur figmenta:<br />
M<strong>ad</strong>as, Laskai p.56. OSU.LASKO Qu<strong>ad</strong>rag. Gemma fidei prol.<br />
dualitas, -atis f. [3]<br />
In dualitate monstratur numerus eorum, qui vocavit duos: Serm.dom. 1 (p.24). Quod dualitas suae curiae pro<br />
ecclesia parochiali ... ipso defuncto debeat pertinere: 1464 Zimmermann, Urkb. VI p.193.<br />
dubiositas, -atis f.<br />
Ibidem praefati c[omites] Simon et L<strong>ad</strong>islaus ... ex crebris sagittarum et lapidum emissionibus hostilibus<br />
plurimas in suis corporibus laesiones, immo idem c[omes] Simon vulnera letalia vitae suae dubiositatem<br />
inducentia gratanter pertulisse relatione narrante cognoscuntur fide digna: 1412 Katona, Hist.crit. XII p.145.<br />
ducentenarius, -a, -um<br />
Qui … pecunias … <strong>ad</strong> arcem Posoniensem perferent, sive fuerint pedites, sive equites, numerum ducentenarium<br />
non excedant: 1515 Katona, Hist.crit. XVIII p.881.<br />
ducillum, -i n. <strong>ad</strong> 1:<br />
Iohannes molendinator actor super Nycolaum molendinatorem pro restitucione II equorum et pro restauracione<br />
sepium et pro I patella, terculo et ducillo II flor.: 1395 AA Cassov. p.87.<br />
ductio, -onis f.<br />
Si tamen duccio comode fieri poterit, ... loco ipsius pecunie, mihi quam dirigetis, argentum purum<br />
transmitteretis: 1448 TSz 1929 p.126. Tertio evangelista notat huius caeci ductionis necessitatem: Bárczi p.544.<br />
ductor, -oris m. <strong>ad</strong> 1:, de: támogató:<br />
Qui etiam <strong>ad</strong> ecclesiam sine ductore procedere non valebat: VALENT.HADN. Mir. 3 (p.64).<br />
ductura, -ae f.<br />
Item VIII currus, qui duxerunt arenam, cimentum etc. quolibet die per ducturas X, quamlibet ducturam pro d.<br />
XVIII, facit in dictis VI diebus fl. XLVIII: a.1434 Bp.Rég. XVIII p.340.<br />
dudum coni.<br />
Debueramque dudum tibi gratulari sed neque sera gratulatio reprehendi solet [teste Tullio], praesertim si nulla<br />
362
dc_145_10<br />
socordia aut negligentia prcetermissa est: 1516 TAUR. Epist. 2 p.173.<br />
duellaris, -e<br />
Item pro wulnere duellari Niclos Hano Mennils servus, quod intulit Sygismundo prima vice: 1394 AA Cassov.<br />
p.58.<br />
dulcesco, -ere [2]/1<br />
Delitias quoque detestabatur, quia Christus sibi valde dulcescebat: GREG.GYÖNGY. Vitae 192 (p.149).<br />
dulcifluus, -a, -um<br />
Quia interni affectus dulciflua obsequiositate nos et barones nostros ob reverenciam nostre regie maiestatis laute<br />
exhibuit (sic, textus valde corruptus): 1307 Reg.Slov. I p.232.<br />
dulciloquus, -a, -um<br />
Paulatim pallescentis Minervae dulciloqua speciositas nostros fulcivit homines: 1514 Anal.nova p.39.<br />
dulia, -ae f. [4] <strong>ad</strong> a:<br />
Quia ... fideles nostri ... preclare fidelitatis sinceram duliam et ... virtuosa obsequia ... anhelant pendere: 1397 CD<br />
Croat. XVIII p.198. Cf. 1388 Török, Magyarország prímása II p.52: Sacro regio dy<strong>ad</strong>emati iugiter ingentis<br />
fidelitatis sincero zelo et eximia dulia, toto nisu <strong>ad</strong>haerendo ... alienigenasque et devios subditos ipsorum <strong>ad</strong><br />
fidelitatis duliam exercendam ... concitando. Quia subscripti fideles ... barones et proceres ... manifesta nobis<br />
exhibuerunt argumenta, ... praegratum itaque et acceptabile obsequium et praeclarae fidelitatis sinceram duliam<br />
et fidelium servitiorum virtuosa et perspicua merita: 1408 CD Hung. X/4 p.685.<br />
duodecies [2]<br />
L<strong>ad</strong>islaus ... immatura morte surreptus diem obiit, quod salutis anno primo supra duodecies centenum ...<br />
accidisse volunt: BONF. II,7,162. Imperator ... mox eousque evectus, ut duodecies centena milia hominum<br />
haberet in castris: BONF. III,2,281. Duodecies mille aureus quotannis ei ... ex fisco constituitur: BONF. III,4,14.<br />
duodecimus, -a, -um [4]/2<br />
Ad duodecimum tandem annum res prorogata est: BONF. III,7,225.<br />
duodeviginti (?)<br />
Nonne principem in Germania novimus, qui duodeviginti annos cum uxore fuit, quam demum, dum infecundam<br />
deprehendisset, optata mox alia repudiavit: Udis p.472.<br />
dupla, -ae f. <strong>ad</strong> 2:<br />
Item dominus prepositus pro sexta, dupla et simpla suis habet apud se 116.: 1495 Lib.divis.Vespr. p.7. Cf. Ibid.<br />
p.12: Dominus custos cum dupla habuit in Pechel.<br />
duplex, -icis<br />
Iohannes Lubelin ex iussu iudicis vendidit 5 stamina pro centum flor., que sibi per Iohannem ... exticaverit (sic<br />
ed., recte forsan: extitit) obligata. Item vendidit VIIc zonas arcuum quamlibet pro uno duplice: 1395 AA Cassov.<br />
p.68.<br />
duplicitas, -atis f.<br />
Timor ... Domini sanctus ... cor eius a duplicitate praeservabat seu purgabat: GREG.GYÖNGY. Vitae 197<br />
(p.152).<br />
duplico, -are <strong>ad</strong> 3: *act.: geminare de scriptis: aliquid in exemplaria duo transcribere – megkettőz írást: lemásol.<br />
Pro cautela uberiori dictum libellum dupplicassent, quorum unus <strong>ad</strong> domum regiam tavarnicalem reportatus<br />
extitisset, reliquus vero erga communitatem nobilium predictorum predicti comitatus Thuruch remansisset: 1419<br />
Zsigm.oklt. VII,178.<br />
duplo, -are<br />
Eidem ecclesie lego amphoram cum pelvi argentea, ... item pro die Cene Domini unam cuppam deauratam<br />
dupplatam argenteam mediocrem et alias duas cuppas parvas argenteas deauratas cum virgultis erectis, discos<br />
argenteos duodecim: 1499 Mon.civ.Zagr. II p.517. Cf. etiam Ibid. p.518: Lego ... episcopo War<strong>ad</strong>iensi cuppam<br />
deauratam novam unam et salserium auratum dupplum unum.<br />
363
duplus, -a, -um<br />
Lego ... episcopo War<strong>ad</strong>iensi cuppam deauratam novam unam et salserium auratum dupplum unum. Cf. etiam:<br />
Eidem ecclesie lego amphoram cum pelvi argentea, ... item pro die Cene Domini unam cuppam deauratam<br />
dupplatam argenteam mediocrem et alias duas cuppas parvas argenteas deauratas cum virgultis erectis, discos<br />
argenteos duodecim: 1499 Mon.civ.Zagr. II p.518.<br />
durabilis, -e<br />
Ut c<strong>ad</strong>uca in durabilem et terminabilem substanciam ... mutare posset: 1419 Dreska, Pannonh. p.117. Cf. etiam:<br />
Iuxta exigenciam vindemii, dum erit brevius, cicius et cum durabilius, tardius revertuntur: 1506-1508 M.Sion<br />
1866 p.301.<br />
duratio, -onis f. [5]<br />
Insuper huius <strong>ad</strong> nostrae societatis augmentationem et honorem ac status durationem et conseruationem semper<br />
toto nisu bona fide promittimus intendere et versari: 1408 CD Hung. X/4 p.688. Quae <strong>ad</strong> ordinis reformationem,<br />
augmentationem et perpetuam durationem et permansionem fore dignoscentur et pertinere videbuntur: 1510<br />
Katona, Hist.crit. XVIII p.611.<br />
duriusculus, -a, -um<br />
Quae ... carmina ob incuriae calamitatem cicatricibus duriusculis scatebant: 1514 Anal.nova p.39.<br />
duro, -are *eláll, megmar<strong>ad</strong> romlatlanul<br />
Ut ipsi ... vineas ... undique fortificare et muniri et cum tali munitione duratis temporibus semper defendere et<br />
tenere teneantur: 1486 Agr.Szle 1959 p.89. Si ipse novicius vinum vel triticum vel alia huiusmodi, que usque<br />
diem professionis sue durare non possent, habuerit, ... vendantur: GREG.GYÖNGY. Constit. p.111 (Rubr.<br />
LXII).<br />
dynastia, -ae f.<br />
Filii Gothardi ... exsecrabile scelus in necem nostram ... nefandissimam conspirationem cogitantes ... ecclesias<br />
quoque, dinastias et coemeteria divino cultui dedicata ... prophanarunt: 1326 CD Hung. VIII/5 p.157. AOkl. X<br />
p.194.<br />
ebibo, -ere [7]/4<br />
Quomodo ... castellanus ... ac ... familiaris eiusdem ... vina ... dictorum iobagionum ... omnino consumpsissent et<br />
ebibissent: 1483 Horváth, Győr p.92.<br />
ebrius, -a, -um [3]/2<br />
Quare tanta diebus festis hic ebriorum sit copia, ut etc.: BONF. IV,5,49.<br />
eburn(e)us, -a, -um [3]/2<br />
Terpsichore plectro digitos aptavit eburno: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 216. 115. Atila ... habuit augustale<br />
pre ceteris insano sumptu affabre factum, ... cultum ubique gemmis et columnis aureis eburnisque suffultum:<br />
BONF. I,3,91. Perseus insanum si te … fecit eburnus: Anal.nova (Piso) p.409.<br />
ecce<br />
Sed eccum <strong>ad</strong>olescentem ... <strong>ad</strong>venam esse oportet: BART.PANN. Gryllus 60.<br />
echeneis (?)<br />
Nec me … terrebunt … / … / non scopuli, non si currentem forte carinam / in media tenet parva echeneis aqua:<br />
Ábel, Anal. IAN.PANN. Eleg. 30,15-18. (p.126).<br />
eclipsor, -ari (ecclypsor) verb. depon.<br />
Si lunam pallescere, sicut solem videmus ecclypsari, quid est hoc? Xvex.: Form.styli p.XIII.<br />
ecloga, -ae f. [1]<br />
Ut ... tuae ... Minervae ... mitterem ... hanc, inquam, eclogam: BART.PANN. Ded. 2.<br />
ecquis, ecquid<br />
Ecquis meum vidit gnatum parvulum?: BART.PANN. Gryllus 32.<br />
edacitas, -atis f. [4]/3<br />
dc_145_10<br />
364
dc_145_10<br />
Morbi causam peponum arguunt fuisse edacitatem: BONF. III,4,100.<br />
edepol coni.<br />
Quod satis inferioribus aedepol est verendum: 1417 CD Hung. X/5 p.764.<br />
edisco, -ere [10]<br />
Scripturam Sanctam avide legat, devote audiat et ardenter ediscat: GREG.GYÖNGY. Constit. p.116 (Rubr.<br />
LXIII).<br />
edissero, -ere<br />
Nec tibi inexpertos mendax edissero calles: IAN.PANN. Paneg. 3,3,148.<br />
editus, -a, -um [7]/3 comp.<br />
Si distincta unione rerumque congerie levia sursum, gravia deorsum desidunt, nimirum Scythia celo propior sub<br />
editiore polo sita prior emersit: BONF. I,2,18. Quibus quanto maior, tanto editior miseriarum et periculorum<br />
cumulus accedit: BONF. I,3,148.<br />
edo, -ere verb.<br />
Tuam ... excellentiam … obsecro, quatenus nasturtium edas, et sicut solent tortuosi elephantes praematurum<br />
foetum decimo saltim anno sub lucem emittas: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128. Ex … epigrammate, quod nudius<br />
quartus, cum totus in fermento essem, edideram, cantari siquidem stannei usum mihi inhibuit, poteris <strong>ad</strong> unguem<br />
usque cognoscere: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129. Hem, quid est? Esumne aut potum vocas?: BART.PANN. Vigil.<br />
11.<br />
educo, -are [26] *alere, sustinere – eltart:<br />
Cum olim Geuse senior ... se et caput suum ... protectioni ecclesie nostre, ... ut sue necessitatis tempore se et suos<br />
possit in sinu nostre (si ed., orig. Df 200026: matris) ecclesie securius educare, commisisset: 1274/1275<br />
Veszpr.okl. II p.129.<br />
educo, -ere (exduco)<br />
Qui equos de regno nostro ... alias per nostram maiestatem prohibitos exducere in alia regna seu inalias partes<br />
niterentur: 1399 Mon.Budapest III/1 p.137. Cf. 1397 Wenzel, Stibor p.91.<br />
effectio, -onis f. [1]<br />
Ubi eciam preter alias cedes unius vulneris insigni effectione visu alterius oculorum suorum exstiterat exorbatus:<br />
1367 CD Lipto I p.61.<br />
effective (effectius) <strong>ad</strong>v.<br />
Similiter (sic ed., recte orig.: si) iidem magistri carnifices ab huiusmodi loco conservationis piscium suorum per<br />
nos ispos (sic, recte: ipsis) iuridice, ... realiter et effectius (sic ed., recte orig.: effective) statuto ... sequestrari<br />
deberent: 1509-1514 Budai mészárosok p.379.<br />
effectivus, -a, -um [7] <strong>ad</strong> 1:<br />
Omnimodam ac effectivam satisfactionem impendere: 1430 Mon.Budapest III/2 p.152.<br />
effectualis, -e<br />
Negotia … sunt <strong>ad</strong>eo ardua et tanti ponderis, quod concernunt statum prosperum totius Christianitatis … necnon<br />
inclitissime domus Francie et regni ipsius commodam et affectualem reconciliationem pacificumque statum. (Cf.<br />
ibid. p.366: omnimodam et effectualem reconciliationem): 1414 Fink, Acta I p.362.<br />
effemino, -are [5]/5<br />
Ne effeminati ubique gentium Ungari predicentur: BONF. III,1,188.<br />
efferatus, -a, -um [3]/2 superl.<br />
Scythe ... Grecorum et Romanorum commercio fuere usi, coinquinatis quasi moribus immites et efferati facti<br />
sunt: BONF. I,2,26. Quam (sc. gentem) intra Caucasum ferreis claustris cum ceteris efferatis nationibus<br />
Alexander obstruxerat: BONF. I,2,57. Si vero pedibus iter facere malimus, per media efferatissimarum gentium<br />
castra ire cogemur: BONF. I,5,58. Quid in vos ipsi furitis, efferatissimi homines?: BONF. II,3,38. Pre furore<br />
efferatissime gentis urbs universa ... cedibus ... completur: BONF. III,4,28. Mater filiam hortatur ... plus quam<br />
efferatum affirmans esse Ungaricum furorem: BONF. III,1,203. Alii vero … inter se mutuo efferata atque<br />
365
dc_145_10<br />
truculenta tela convertunt: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.246.<br />
efferitas, -atis f. [2]/1<br />
Pari efferitate Theodosius ... cum magna nobilium manu obtruncatus: BONF. I,2,222.<br />
efferus, -a, -um [3]/1<br />
Dum obstinatos efferarum gentium animos verbo Dei mollire contendit (sc. S.Adalbertus): BONF. II,1,86.<br />
effetus, -a, -um [4]/3<br />
Civitas igitur vetustate iam effeta nec arte, nec loco munita … occupatur: BONF. Imprudens … mulier … iam<br />
annis effeta … filiam … mente deiicit: BONF. III,3,294. Veterano tandem militi tot laboribus iam effeto que<br />
premia polliceris?: BONF. III,5,12. Me quoque graves perpetuique labores iam effetum reddidere: BONF.<br />
III,7,283. Que (sc. urbes) aut celi iniquitate, aut longo senio effete fuerant: BONF. III,4,110.<br />
efficacia, -ae f.<br />
Per quod intelligitur efficacia potestatis in sancto viro: Serm.Quinqu. 3 (p.31).<br />
effigies, -ei f. [14]<br />
Secundas (sc. litteras) … Sigismundi … regis … sub sigillo suo maiori, regiam effigiem suam coronatam<br />
exprimente a tergo impresso patenter emanatas: 1465 Schmitth, Ep.Agr. II p.78. <strong>ad</strong> A 1: In signum sue sanitatis<br />
iuvenis … effigiem in cera dispositam propriis brachiis <strong>ad</strong> tumbam Sancti Pauli attulit: VALENT.HADN. Mir.<br />
64 (p.110).<br />
effigio, -are [4]<br />
Quatenus praefatam monetam in vera lega cusam bene dealbatam, monetam et effigiatam ... recipiatis: 1456<br />
Zimmermann, Urkb. V p.550. Summum eius (sc. scuti) in formam mete everse effigiatum, imum vero in modum<br />
turbinis fastigiatum: 1502 Turul 1905 p.171. Schwartner, Introduct. p.382.<br />
effingo, -ere [1]<br />
Gens … vultus <strong>ad</strong> aliene mentis habitum effingitur: BONF. III,1,125.<br />
efflagitatio, -onis f. [1]<br />
Quod Alberti efflagitatione ducis Austrie … ei ultro receperat se omnino Petrum in Ungariam restituturum:<br />
BONF. Innumera Ungarorum multitudo confluxit, qui consalutatis regibus obstinata efflagitatione postularunt, ut<br />
etc.:: BONF. II,2,131. Cf. etiam BONF. II,1,62 II,5,82. Is … ab intempestivi stipendii efflagitatione rem<br />
inceperat: BONF. IV,1,50.<br />
efflagito, -are [7]/3<br />
Elisabetha … Simoni … archiepiscopatum … efflagitanti repulsam dedit: BONF. III,4,251: BONF. III,4,251.<br />
Cogita idem nunc eorum manes te efflagitare ac petere supplices, qui suum regnum … ire perditum egerrime<br />
ferunt: BONF. III,1,106. Efflagitata concordia: BONF. III,5,179. Per quos (sc. legatos) festinandam is (sc.<br />
imperator) … expeditionem orabat efflagitabatque: BONF. III,6,130. Eos ipsos … omnibus meis id enixe<br />
efflagitantibus canonice legitimeque transtuli (sc. in episcopatus alios): 1501 Katona, Hist.crit. XVIII p.300.<br />
Cepit (sc. frater moriturus) efflagitare extremam unctionem sacramentalem: GREG.GYÖNGY. Vite 159 (p.204).<br />
efflictim <strong>ad</strong>v.<br />
Ne, dum filios efflictim deperimus, eos (sc. deos) negligamus: BART.PANN. Gryllus 52.<br />
effloreo, -ere [2]/2<br />
Urbs prepotens et opulentissima … e multarum … civitatum excidio mutato fato nimis effloruit: BONF. I,6,148.<br />
Laetatur Ungaria sibi tanti sancti effloruisse solatium: AASS Transl.Pauli p.609 (Recte: p.569). Penes quos<br />
omnis disciplinae militaris gloria semper effloruit: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.260.<br />
effluo, -ere [27]<br />
Item infra castrum unum puteum effluentem fecit muro lapideo circumvallare: 1480-1500 Dl 26235 fol. 4r.<br />
effluxus, -a, -um<br />
In cursu anni huius praesentis … huiusmodi voluntatem suam litteris signatis confirmare ac per nuncium<br />
specialem signa huiusmodi ratificationis et recognitionis suae voluntatis <strong>ad</strong> ipsum caesarem ante effluxum<br />
tempus annuum et dicti termini … omnino transmittere velint: 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.350.<br />
366
dc_145_10<br />
effluxus, -us m. [1] *de tempore: decursus, actus praetereundi – lefolyás, eltelés:<br />
Supplicaretur, ut ei licenciam … concederetis nubendi cum uno regalium, … assignatis causis dispensacionis:<br />
eiusdem Iohanne iuventitem et effluxum temporis luctus (cf. ibid. p.11: cum … Iohanne sit iuvenis et tempus<br />
luctus postergarit): 1347 TT 1905 p.9.<br />
effossio, -onis f. [2]/1<br />
Ad possessionem Gordowa vocatam per effossionem seu reflectionem meatus cuiusdam fluvii … inter districtus<br />
Raccha et Gordwa vocatos fluentis et pro vera meta eorundem districtuum habiti ac reputati prope quandam villa<br />
in tenutis dicte Raccha habitam … <strong>ad</strong> terras et tenutas de dicta Raccha alias factam fuissent applicata (sc. prata):<br />
1407 Zsigm.oklt. II,5239.<br />
effusor, -oris m. [1]<br />
Innocentum sanguinum effusores a regiae maiestatis curia sequestran et excluden regiae providentiae<br />
su<strong>ad</strong>emus, … crimina … iudicialiter convincantur: 1330/XVIII Kovachich, Suppl. I p..275. Rex … Almum<br />
Colomanno magis amabat, quando illum multi sanguinis effusorem, contra vero hunc mitiorem e sapientia sua<br />
fore prospexerat: BONF. II,4,274: BONF. II,4,274.<br />
egero, -ere [6] <strong>ad</strong> 1:<br />
Gryphonis natura est ultra hiperboreos montes egestum auri cumulum summa diligentia custodire: 1517 Turul<br />
1911 p.110.<br />
egestas, -atis f. (*degestas)<br />
Sed, velim, nolim, videlicet (sic ed., recte orig.: oportet) me in hac degestate (sic ed., orig.: degesta[te])<br />
pacienciam habere: 1449 TSz 1929 p.135.<br />
egressio, -onis f. [5] *theol.: actus abundanter effluendi (?) – kiár<strong>ad</strong>ás (?):<br />
Altitronus ille Dominus, cuius egressio est a sumpmo celo et celestis altitudo consilii supra cuncta tenens<br />
imperium in excelsis, … in terra principes <strong>ad</strong> regni gubernacula provexit: 1371 Mon.civ.Zagr. I p.238.<br />
eia age – nosza. interi.<br />
Ipse, inquam, potius lyra sonanti / blandas, eia iterum canat querelas: IAN.PANN. Epigr. 339,25-26.<br />
eiectio, -onis f. [6] <strong>ad</strong> 2:<br />
Sed infra unius anni et diei spatium a die eiectionis et exclusionis computando <strong>ad</strong> alia loca (sc. tales non<br />
recipiantur): 1521 M.Sion 1866 p.253.<br />
eiulatus, -us m.<br />
Ibo visam, quisnam gentium quasi follis oppleatur eiulatibus: BART.PANN. Gryllus 33. Quorsum eiulatus, quos<br />
editis: BART.PANN. Vigil. 28.<br />
eiulo, -are [7]/3<br />
Gemens et eiulans spemque inter et metum anceps (sc. mater pueri): VALENT.HADN. Mir. 5 (p.70). Multi me<br />
inani spe eiulantem solantur: BART.PANN. Gryllus 30.<br />
elaboratio, -onis f.<br />
Nos universas causas ipsorum ... de praesenti termino elaborationis brevium iudiciorum vigesimi diei festi B.<br />
Iacobi apost proxime praeteriti ... Duximus prorogandas: 1519 Katona, Hist.crit. XIX p.162.<br />
elaboratus, -a, -um [1]<br />
Ubi elaboratissima spectantur edificia, neque aviaria, piscine ceteraque vivaria desunt: BONF. IV,5,60.<br />
L<strong>ad</strong>islaus … rex … medie are imposuit (sc. corpus S.Stephani) sacelloque elaboratissimo donavit: BONF.<br />
II,1,368: BONF. II,1,368.<br />
elangueo, -ere [2]<br />
Quod omnes sui sensus et ingenii vires elanguent servitiique tempora pereunt: BONF. V,10, praef. 1.<br />
elanguesco, -ere [2]<br />
Corruit gl<strong>ad</strong>ius Gedeonicus, cuius acie ... fugabatur impius, ... elanguit homo elegantissimus: 1476 Kovachich,<br />
Scriptores II p.4.<br />
367
dc_145_10<br />
elargitio, -onis f. [5]/3<br />
Dum missarum solemnia … celebrarentur et indulgentiarum elargitioni interfui: 1515 Theiner, Mon.Slav. I<br />
p.562. Per elemosinarum elargitiones eisdem monasterium … conservari posset. 1518 Erdélyi, Register p.161.<br />
elector, -oris m.<br />
Quis enim ... avum illum tuum virum non tam corporis, quam animi viribus praepollentem, ... Romani huius<br />
invictissimi imperii electorem veluti decantatissimum ex factis et stratagematibus praeclarissimis non declamet:<br />
BART.PANN. Gryllus ded. 5.<br />
electrum, -i n. [1]<br />
In qua (sc. insula) veris tempore fluctibus iaciatur electrum, si Timeo credimus: BONF. I,1,39.<br />
electuarium, -ii n. [5] lekvár<br />
Quidam … medium simulae vel amplius in sero nulla necessitate compulsi comedunt electuarium in magna<br />
quantitate sumendo: Bárczi p.58. OD 28,E.<br />
elemosynarius, -a, -um<br />
Quod si ipse sanctorum meritis, videlicet Pauli primi heremite et Ioannis elemosynarii a captivitate sua<br />
liberaretur, ... ipsorum reliquias devote visitaret: VALENT. HADN. Mir. 65 (p.110).<br />
elegantia, -ae f.<br />
Volebam etiam illa denuo <strong>ad</strong> aliquam elegantiam stili trahere: VALENT.HADN. prol. p.58.<br />
elegi, -orum m. [2]<br />
Si elegos eius leges, ingeniosum vatem mellitumque Tibullum credas: 1512 Anal.nova p.213.<br />
elegiacus, -a, -um [1]<br />
Hic etiam vitam sancti patris nostri ... tam elegiaco, quam Saphico carmine edidit elegantissime.<br />
GREG.GYÖNGY. Vitae fratru 228 (p.172).<br />
elementum, -i n.<br />
Quod nos ipsos etiam carissimamque sororem nostram primis litterarum elementis erudivit: 1518 Katona,<br />
Hist.crit. XIX p.131.<br />
elenchus, -i m. [3]/1<br />
Legati fuere Guilielmus, … Nicolaus … Taboritarum sacerdotes et Petrus Anglicus elenchorum argutiis<br />
instructus: BONF. III,3,94.<br />
elephas, -antis m.<br />
Exemplum de elefantibus, de quibus dicit Solinus, ... quod solem orientem motibus, quibus possunt, <strong>ad</strong>orant et<br />
salutant: Serm.Quinqu. 9 (p.40). Tuam ... excellentiam … obsecro, quatenus nasturtium edas, et sicut solent<br />
tortuosi elephantes praematurum foetum decimo saltim anno sub lucem emittas: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
elevatio, -onis f.<br />
Tercio est, quod est summe elevacionis (sc. caput): Serm.Quinqu. 3 (p.31). De: Úrfölmutatás: Et si etiam ...<br />
missae intersunt, vix elevatione expectata fugiunt (sc. canonici) et exeunt e choro partim in Lares proprios,<br />
partim vero in capitulum: 1505 M.Sion 1866 p.612.<br />
elibero, -are<br />
Quosdam duos latrones, qui apud dicti iudicis ipsius exponentis in praescripta possessione … pro eorum delictis<br />
et excessibus in cipum reclusi et obserrati erant, … iidem … de huiusmodi cipo extraxissent et eliberassent: 1509<br />
Wenzel, Dóczyak p.62.<br />
elido, -ere<br />
(Turci sc.) infantes a maternis uberibus raptos aut faucibus elidunt, aut saxo parietibusque collidunt: 1521<br />
Katona, Hist.crit. XIX p.248.<br />
elinguis, -e [2]/1 <strong>ad</strong>i.<br />
Nisi te mutis piscibus surdiorem esse atque elinguem illum Harpocraten examussim referre factus essem certior:<br />
368
dc_145_10<br />
1514 TAUR. Epist. 1 p.128. Quos fieri elingues saepe coegit amor: Anal.nova (Piso) p.415.<br />
elisio, -onis f. [1]<br />
In elisionem perniciosorum ipsius perfidi hostis et antiqui draconis sequacium et militum paganorum ... signum<br />
seu effigiem draconis ... publice portandam et ferendam eligimus: 1408 CD Hung. X/4 p.684.<br />
eloco, -are [1] *de iobagionibus: collocare, immigrare iubere – kihelyez, költöztet:<br />
Quod … idem Andreas … quamplures iobbagiones ipsius exponentis … de domibus bonorum ipsorum per<br />
castellanos … expelli in domosque huiusmodi iobbagyonum suorum expulsorum alios suos iobbagiones elocari<br />
et condescendi fecisset: 1495/XVIII Dl 74473.<br />
elocutio, -onis f. [1]<br />
Venustas nanque forme, dexteritas ingenii cum apposita elocutione coniuncta ipsum … Socratem in amoris<br />
estum coniecisset: BONF. IV,5,5.<br />
eluceo, -ere verb.<br />
HIC SVNT IN TVMBA PRAECLARI / PRAESVLIS OSSA / STEPHANI EMERICI [...] PROGENIE / NATI /<br />
DVXITQVE [...] NOMINI [...] CVLMINE / ELVXIT / ANNO. m. CCCC.XIX. DIE. VIGESIMA. III. MENSIS.<br />
MAII.: 1419 Entz, Gyulafehérvár p.171.<br />
elumbis, -e<br />
Numquam enim Turcae ullo virtutis genere … superiores fuere, homines quippe enervati et elumbes, ut Asiatici<br />
omnes et <strong>ad</strong> servitutem ac ignominiam nati: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.257.<br />
emanator, -oris m.<br />
Iidem iurati assessores ... Andream litteratum de Iwankafalva post uxorem suam nobilem, emanatorem falsarum<br />
litterarum et falsorum sigillorum conservatorem et sculptorem, ... Nicolaum dictum Tassol ignobilem furem<br />
vagabundum ... pro publicis malefactoribus et nocivis hominibus nobis in eorum regesto assignarunt: 1424<br />
Zsigm.oklt. XI,1303.<br />
emancipo, -are<br />
Quem ... a Syracusano quodam homine viginti minis emi, quas dum reddis, tuum tibi emancupo doque liberum<br />
gnatum: BART.PANN. Gryllus 113.<br />
emarcesco, -ere [3]<br />
Ioanna … scribit … longe commodoriorem reipublice in Pannoniis … Lodovicum fore, quam in brevi Apulie<br />
regno coniectum aut ingrato otio emarcescere aut Italicis factionibus implicitum nihil immortalitate dignum<br />
agere: BONF. II,10,287.<br />
emenda capitis expr. 1<br />
... non ipso facto potentie et sententia capitali, sed in emenda capitum ipsorum ...: 1476 DRH III p.67.<br />
emenda, -ae f. *emmenda <strong>ad</strong> 2:<br />
Paratus sum … <strong>ad</strong> omnem emmendam. Melius quippe est mihi in manus hominum incidere, quam in manus Dei<br />
viventis: GREG.GYÖNGY. Vite 257 (p.189).<br />
emendatus, -a, -um [2]/1<br />
Quos (sc. libros) propediem studiosae iuventuti emendatiores edere curabimus: 1522 Anal.nova p.487.<br />
emendo, -are<br />
Ut ... episcopus ... suraum ... possessionum ... tutor et protector ... sit, ... universosque familiares ipsius domine et<br />
filii sui tam nobiles, quam ignobiles iuxta eorum merita tenere, conservare, corrigere et emendare valeat atque<br />
possit: 1433 Fons 2005 p.367.<br />
ementior, -iri [2]/1<br />
Iuvenem … re vero subornatum diabolum sub professione monachi humilitatem ac innocentiam ementitum …<br />
viri sanctitas plane detexit: BONF. I,5,165. Diabolus qu<strong>ad</strong>am nocte Martino Christi formam ementitus apparuit:<br />
BONF. I,5,166. Fredericus … <strong>ad</strong> Albertum ducem repente scribit … Bohemos herede superstite … alium regem<br />
creare non posse et creandi potestatem … ementitos esse: BONF. III,4,220.<br />
369
dc_145_10<br />
emergo, -ere<br />
Qui non fortunis generositateque et gloria maiorum suorum innixi, sed propriis eorum laboribus et virtutibus<br />
clari emerserunt: 1478 Wenzel, Dóczyak p.9.<br />
emeritus, -a, -um<br />
Ipsum … / … nunc more vetusto / emeritum iam paene canam: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 150-152. 113.<br />
emetior, -iri [6]/4<br />
Itinera incredibili celeritate confecit (sc. Mathias rex) et centena quot diebus passuum actuario curru emensus<br />
est: BONF. IV,9,276.<br />
emico, -are<br />
Qui cum generis praeeminentia inter ceteros principes ... emices: BART.PANN. Gryllus ded. 3.<br />
emigratio, -onis f. [1] *proprie: actus extra migrandi v. egrediendi – kivonulás:<br />
Unni … e reconditis ac apseris Scythie sedibus iterum emigrare constituunt. … Emigrationis stato die turmatim<br />
prodeunt: BONF. I,9,10-11. In hac secunda Unnorum emigratione ex centum et octo tribubus CC et XVI<br />
hominum milia sorte educta sunt, ut liberos et uxores cum fortunis tutos haberent: BONF. I,9,22. Cum igitur<br />
nihil perpetuum nasci possit, equo animo toleranda est eius hec in beatiores sedes emigratio: 1515 Acta Tom. III<br />
p.445: BONF. I,9,22.<br />
emineo, -ere<br />
Quam praeter ceteras eminendi praerogativam diuturno ocio et securitate non quidem amisisse, sed certe<br />
intermisisse videmini: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.260.<br />
emitto, -ere [88] verb. *emicto <strong>ad</strong> III 3:<br />
Quod iidem filii Pauli bani de premissa litte sua emicti … deberent: 1421 Mon.episc.Zagr. VI p.39. <strong>ad</strong>I B 1 a<br />
*'machinas e.' i.q. e machinis sagittas sim. extra mittere – fegyvert: elsüt: L<strong>ad</strong>islaus …in turri hic habita<br />
constitutus ... machinas et pixides sonorosas sepissime more hostili huc <strong>ad</strong> civitatem emisit et emitti fecit, ubi<br />
eciam, si vigilem custodiam non habuissemus, utique idem L<strong>ad</strong>islaus cum suis complicibus hanc civitatem in<br />
favillam ignis converti fecisset: 1422 Mon.episc.Zagr. VI p.58. Tuam ... excellentiam … obsecro, quatenus<br />
nasturtium edas, et sicut solent tortuosi elephantes praematurum foetum decimo saltim anno sub lucem emittas:<br />
1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
emollitio, -onis f.<br />
Sol vero est Iesus, ... in quo commendatur beneficium emollicionis, quia statim ab exiguo r<strong>ad</strong>io solis calefactus<br />
in mollicionem est resolutus. Serm.Quinqu. 7 (p.37).<br />
emologo, -are [5]/3<br />
Sed quum Turci prefati emologati in parte maiori pace ipsa per dimissionem magnorum et notabilium castrorum,<br />
reliquum non restabat faciendum, non compleverunt (etc., textus autem non plene liquet): 1444 TT 1895 p.400.<br />
emorior, emori, emortuus sum [2]/1 verb. depon.<br />
Et, quae praetereunt, emoriuntur aves: IAN.PANN. Epigr. 213,24. Laqueo … emorere et moriendo male mereri<br />
desine: BONF. IV,1,87.<br />
emphyteuta, -ae m. [2] emphiteuta<br />
Quod censuarii sive emphiteute sunt multum depaupertati <strong>ad</strong>eo, ut quidam ... propter eorum inopiam censum<br />
anniversarium minime solvere poterant: 1505-1508 M.Sion 1866 p.292. Pluries contingit propter impotentiam<br />
emphiteutarum solutiones censuum statutorum differri: 1521 M.Sion 1866 p.257.<br />
emphytheusis, -is f. subst.<br />
In perpetuum feudum sive emphiteosim: 1469 Végh, Buda p.99.<br />
empyrius, -a, -um [5]<br />
Quidam enim dicunt, quod in caelo empyreo non erit laus vocalis: Bárczi, p.69. OSU.LASKO Serm. De sanctis<br />
101 (p.7).<br />
emtor, -oris m.<br />
Propter emtorum conditionem suspicio sinistra de dicto plebano … non capiatur: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII<br />
370
p.482.<br />
dc_145_10<br />
emulcto, -are [2]<br />
Ut omnium saltem infirmorum animarum scrupulosa emulctetur seu auferatur opinio: GREG.GYÖNGY.<br />
Constit. p.71 (Rubr. IV).<br />
emunctus, -a, -um [2] <strong>ad</strong> B 2: *sed usu absoluto:<br />
Quibus (sc. epigrammatibus) nil dulcius, nil candidius, nil emunctius esse vel Momus ipse iudicabit: 1512<br />
Anal.nova p.215.<br />
enascor, -i, -natus<br />
Sedatis, sopitis et dimissis omnibus huiusmodi litium processibus ratione praedictae domus inter eos enatis totum<br />
et omne ius … ipse … in … archiepiscopos … duxisset conferendum: 1504 Katona, Hist.crit. XVIII p.392. Cf.<br />
Ibid.: Quam quidem domum arialem serenissimus … Mathias rex … Petro archiepiscopo … contulerat. (D. …<br />
feria secunda proxima post dominicam Reminiscere 1504. Pestújhegy hatósága 1130<br />
eneco, -are, enecui, enectum [7]/2<br />
Qui (sc. Andreas dux) …agnatorum insidiis uxorisque consensu, qui regnum anhelabant, laqueo enectus est:<br />
BONF. II,9,380. L<strong>ad</strong>islaus … paucis post diebus … medicato puelle concubitu … enectus est: BONF. III,2,273.<br />
Pragam perducti furcisque devoti omnes laqueo enecti sunt: BONF. III,3,287. Ioannem … illi ceperunt, … in<br />
abditis penetralibus variis cruciatibus afficere occepere, quibus tandem enectum … in Danubium …<br />
demerserunt: BONF. III,4,23. Complures redeundo pueros fame laboreque enectos in sepes immaniter abiecere:<br />
BONF. V,4,62: BONF. II,9,380.<br />
enervatio, -onis f.<br />
Que cum non solum in ipsius sepefati fratris Iacobi detractionem et infamiam cedant et retorqueantur livore<br />
quodam fomite et odio, verum eciam in detrimentum fidei et salutispopuli huius regni et enervacionem sancti<br />
operis, quod operatus est in ipso regno: 1439 AA Bosnae p.175.<br />
enervo, -are<br />
Numquam enim Turcae ullo virtutis genere … superiores fuere, homines quippe enervati et elumbes, ut Asiatici<br />
omnes et <strong>ad</strong> servitutem ac ignominiam nati: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.257.<br />
enim interi.<br />
Neque enim fas esse arbitror quicquam me rogantem ab te non impetrare: 1516 TAUR. Epist. 2 p.175.<br />
enitesco, -ere [3]<br />
Que (sc. virtus) in <strong>ad</strong>versis semper clarior enitescit: 1502 Turul 1905 p.171. Schwartner, Introduct. p.381. Quod<br />
… Pannoniorum nomen … in horas enitescat: 1522 Anal.nova p.488.<br />
enixus, -a, -um [1]<br />
Rex … iura regni … omni studio ac enixu tuendam esse su<strong>ad</strong>et: BONF. II,9,219. Quod a te supplex summis et<br />
enixissimis precibus petit … rex: BROD. Or. 84 (p.71).<br />
enormitas, -atis f.<br />
Plerique prelati, barones, magnates proceresque et nobiles regni nostri … alios eciam grandes et multiplices<br />
excessus ac enormitates <strong>ad</strong>eo conmittere presumpserunt, quod etc.: 1404/1406 TGy 1835/I p.78.<br />
ens, -tis [5]<br />
Cum omnia entia tendi habent <strong>ad</strong> esse primum et cum homo sit racionabilis creatura, et mediante autem racione<br />
assimiletur entibus nobilissimis, porro, quae spectare videntur <strong>ad</strong> culmen es (recte: et) fulcimenta primi entis,<br />
quod est nobilissimum, homo, qui est creatura infima, merito e<strong>ad</strong>em quoque fulcimenta supplere tenetur,<br />
tamquam loco a minori: 1348 CD Hung. IX/1 p.638.<br />
enucleo, -are [14] enucreo <strong>ad</strong> 1:<br />
Priusquam descendam <strong>ad</strong> enucleandam (AA Transl.Pauli p.7r: enucreandam) veritatem: 1507 VALENT.HADN.<br />
Calcul. p.35. 6638<br />
enuntio, -are [8]/7<br />
Plerosque regulos … in abditas aule partes inducit (sc. Barbara uxor), ubi … imperatorem propediem moriturum<br />
enunciat: BONF. III,3,290. Imperatoris clara legatio … magnitudinem occasionis ostendit, quando attenuatas in<br />
371
dc_145_10<br />
Asia et Europa Turcorum res enunciat: BONF. III,6,79.<br />
enutritio, -onis f. [1]<br />
Quia ipse tum in redempcionem et recuperacionem certarum hereditatum suarum, … tum eciam <strong>ad</strong><br />
desponsacionem et annupciacionem … puelle Clare … enutricionemque et sustentacionem predictorum fratrum<br />
suorum protunc in tenera etate constitutorum … molendinum suum … vendidit … iure perpetuo: 1491 MTT XII<br />
p.29.<br />
ephebus, -i m. [7]/5<br />
Ut teneris lanugo exclusit ephebis (sc. Renatum): IAN.PANN. Paneg. 3,1,125. Sigismundum … affirmant fama<br />
paterni nominis Ioannem <strong>ad</strong>huc ephebum e Transalpinis oris in Transylvaniam transtulisse: BONF. III,4,259.<br />
Qui dum vix dum ab ephebis excesserit, et aetatis lubrico et vafra quorundam veteratorum calliditate ac astu<br />
circumventus clandestine <strong>ad</strong> eos prolapsus, quos fratres minores vocitant: 1515 Theiner, Mon.Slav. I p.560. Qui<br />
vix primos ephebos egressus … omne Turcicum nomen sustuleris: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.258.<br />
ephippium, -ii n. subst.<br />
Item Ambrosio de Varda, fratri suo legavit vestem rubram sericeam, … carthesium unum vulgo cheze,<br />
cantahrum unum parvum argenteum, … rocheta, bireta, ephippia de veluto nigro, cui et frenum fiat simile, et<br />
breviarium: 1524 Bunyitay, Gyulafehérvár p.30.<br />
epiglossis, -idis n. epiglottis<br />
Inter moriendum pilula nucis instar e stomacho repente suboritur et … <strong>ad</strong> os subit cum <strong>ad</strong> epiglottim pervenisset,<br />
ille continuo expiravit: BONF. IV,8,202.<br />
epigramma, -atis n. [8]/1 <strong>ad</strong> 1: *subintellecto sensu subst.<br />
Qualis itaque sit et quibus praeditus moribus, ... ex infra scripto epigrammate ... poteris <strong>ad</strong> unguem usque<br />
cognoscere: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129. In cuius laudem … tumulus suus certis epigrammatum versibus locum,<br />
diem et annum transitus sui modo pretenso continendo (sic ed., recte forsan: continentibus) mirifice cernitur<br />
<strong>ad</strong>ornatus: 1521-1526 TT 1904 p.529.<br />
epigrammatarius, -ii m. subst.<br />
In haec verba autem iuxta Martialis epigrammatarii nugas insonat hemistichio etc.: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
epilogus, -i m. [6]/3 <strong>ad</strong> 2:<br />
Aliqua (sc. gesta) sub quodam epilogo presentibus duximus patisscenda: 1397 CD Croat. XVIII p.249.<br />
episcopus, -i m. subst.<br />
Nam templi praesuli, domino Ioanni Turzo, Vratislaviensi episcopo, cordi est, omnes illius epistolas ...<br />
chalcographorum prelo tr<strong>ad</strong>itum iri velle: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
epistola, -ae f. subst.<br />
Nam templi praesuli, domino Ioanni Turzo, Vratislaviensi episcopo, cordi est, omnes illius epistolas ...<br />
chalcographorum prelo tr<strong>ad</strong>itum iri velle: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174. Quem<strong>ad</strong>modum tu ex epistola mea<br />
cognosces: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174. Quare mihi persuasum habui, tibi illum (ut erat hominum studiosorum<br />
amantissimus) plurimas suas epistolas misisse, quarum mihi a te copiam fieri peto, et si permiseris obsecro: 1516<br />
TAUR. Epist. 2 p.174. Etiam vehementer etiamque valeas et Aegidio supr<strong>ad</strong>icto Augustini epistolas huiusmodi<br />
tr<strong>ad</strong>as: 1516 TAUR. Epist. 2 p.175.<br />
epistolicus, -a, -um<br />
Ne ex epistolica verecundia in commentariorum audaciam transeamus: 1512 Anal.nova p.214.<br />
epistolium, -ii n. subst.<br />
Si quid epistolio nostro, quod e nativo Olomucio <strong>ad</strong> te dederam, ... nihil hucusque responderis: 1514 TAUR.<br />
Epist. 1 p.128.<br />
epoto, -are [5] *devorare – elnyel:<br />
Vitam gurgitans epotavit innoxiam: VALENT.HADN. Mir. 5 (p.68).<br />
epulae, -arum f. [8]/4<br />
Ut hii (sc. archidiaconi) … neque epulas querant sumptuosas: 1504-1523 M.Sion 1880 p.515.<br />
372
dc_145_10<br />
epulor, -ari [2] ver. depon.<br />
Hi priscas repetunt glandes, hi tarda lupini / grana vorant, illi caesis epulantur asellis: IAN.PANN. Paneg.<br />
3,3,75-76. Ut … vota … nuncuparint (sc. Mysi), si vincerent, se cesorum ducum extis non modo diis sacra<br />
facturos, sed pro lautissimo cibo epulaturos: BONF. I,1,324. Tunc Deus nunquam negabit illi misericordiam<br />
suam, sed osculans, id est in dilectionem recipit, vestibus gratie induit et epulatur in communione eucharistie:<br />
OSU.LASKO Serm.dom. XXXVII,E. Ea de causa ipse testis fuisset per eundem fratrem Sigismundum invitatus<br />
<strong>ad</strong> quoddam prandium, … ubi lautissime fuisset epulatus: 1518 Erdélyi, Register p.135.<br />
equestris, -e<br />
Cum pater Arctoo veniens Augustus ab Histro / <strong>ad</strong> se transmissum titulo donavit equestri: Ábel, Anal.<br />
IAN.PANN. Celebr. 263-264. 117.<br />
equinus, -a, -um [13]<br />
Equus est preterea in e<strong>ad</strong>em parte alatus, quem eruditorum turba pegason hoc est equino capite volucrum<br />
nuncupat: 1518/XIX Áldásy, Címereslevelek II p.82.<br />
equitatus, -us m. [3]/2<br />
Cum Luitprandum cum maximo equitatu multisque cohortibus Romani propediem rediturum intelligerent:<br />
BONF. I,8,338. Cum multis cohortibus et ingenti equitatu: BONF. I,9,118. Cum maxime (sic ed.) parte equitatus<br />
ac duabus legionibus: BONF. I,9,144. Cum equitatu et quinque legionibus: BONF. I,9,184. Cum maximo<br />
equitatu Romam remittitur (sc. Leo papa): BONF. I,9,274. Henricus … ubi Berengarium … multas in se<br />
cohortes ac maximum equitatum comparare novit: BONF. I,10,244. Urbanus <strong>ad</strong> comitia primus stato die cum<br />
validissimo cataphractorum et velitum equitatu convenit: BONF. IV,9,5. Cf. etiam quam saepissime: BONF.<br />
IV,1,27, 72, 96 IV,9, 111, 157, 169 IV,10,9, 20, 53 V,1,82 V,2,46, V,3,14 V,4,10, 16, 109 V,5,13 etc.<br />
Considerari oportet … illud quoque: perire vobis … equitatum maximus et validissimum: BROD. Or. 93 (p.72)<br />
er<strong>ad</strong>icatio, -onis f.<br />
Item pro er<strong>ad</strong>icacione salicum prope molendinum XXIIII den.: 1441 Df 282530 fol. 2r.<br />
er<strong>ad</strong>ico, -are<br />
Cupientes quieti partium … consulere litesque ac differentias et contentionum materias iuris et iustitiae aequitate<br />
dirimere, earumque de medio tollere et er<strong>ad</strong>icare: 1524 Katona, Hist.crit. XIX p.467.<br />
erectus, -a, -um<br />
Quos (sc. christianos servos Turci) autem paullo erectiore et perinde sibi formidandos putant: 1521 Katona,<br />
Hist.crit. XIX p.248.<br />
erga (acc.) praep.<br />
Iccirco talem te erga illum geras, ut hanc meam (quantulacunque sit) commendatiunculam sentiat cognoscatque<br />
sibi non parum profuisse: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
ergastulum, -i n.<br />
Nobis apud ecclesiam Beate Virginis de Insula Budensi per eundem dominum L<strong>ad</strong>izlaum in ergastulo carceris<br />
conclusis: 1289 Reg.duc. p.145. Cf. ibid. p.152. = CD Hung. VII/2 p.127.<br />
eripio, -ere (exripio)<br />
Duo vasa vini ... domo de e<strong>ad</strong>em exripienda deportasset: 1463 Végh, Buda p.96.<br />
erodius, -ii m. [1] *herodion, -ius<br />
Cum ista aquila hiniit certamen herodion: GER. p.116 vide s.v.'ineo, -ire'. Herodius omnium volatilium<br />
perhibetur maior, et ipse interficit aquilam et devorat: GER. p.116 vide s.v. 'interficio, -ere': GER. 116.<br />
erraticus, -a, -um [3]<br />
Fecit enim Deus in revocando peccatores, sicut faciunt aucupes, qui erraticos falcones tripliciter revocan: Bárczi<br />
p. OS p.97.<br />
erubescendus, -a, -um<br />
His (sc. hominibus christianis Turci) vehunt, his arant, his fodiunt, his abiectissima exercent omnia<br />
erubescendaque ministeria: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.248.<br />
373
dc_145_10<br />
eructatio, -onis f.<br />
Secundum eructationem et sonantiam certarum literarum: 1521 Szádeczky, Czéhek II p.33.<br />
eruditio, -onis f.<br />
Tercio erudicio, id est idoneitas <strong>ad</strong> erudiendum: Serm.Quinqu. 3 (p.29).<br />
erumpo, -ere <strong>ad</strong> 1 a:<br />
Puer ... <strong>ad</strong>eo ... fuit attenuatus in omnibus membris, quod ... iam in uno latere femoris rupta cutis superficie coste<br />
erumpebant: VALENT.HADN. Mir. 35 (p.92). Ut omnis barbarici furoris inveterataeque audaciae maturitas in<br />
vestram aetatem in huncque rerum statum eruperit: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.260.<br />
eruptio, -onis f. [3]/1<br />
Leo facta cum populo ac militibus eruptione … Bulgaros reppulit: BONF. I,9,347. Presidium repentina eruptione<br />
facta, qui obsistere conati sunt, alios concidit, alios vulneribus affecit: BONF. V,1,23. Presidium Ungarorum …<br />
in hostes eruptionem fecit: BONF. V,2,130. Ne clandestina hostium eruptione … caperentur: BONF. V,2,22.<br />
Triginta Turcorum milia in hac novissima eruptione fuisse perhibent: BONF. IV,5,209.<br />
erutor, -oris m. [1]<br />
Iidem iurati ... magnificum Iohannem Thwz de Lak erutorem oculorum et interfectorem hominum nobilium et<br />
condam Iohannis, episcopi ecclesie Quinqueecclesiensis participator Polonorum contra regiam mayestatem<br />
in regnum Hungarie intrancium in castrum suum Medwewara intromissorem et usque finem vite eiusdem<br />
fautorem et hospitatorem eiusdem, dominum Oswaldum episcopum Zagrabiensem participatorem et fautorem<br />
eorundem Polonorum et violentem raptorem et defloratorem virginum ... pro publicis ... malefactoribus et<br />
nocivis hominibus nobis in eorum registro assignarunt: 1481 VZA 1906 p.159. 1495 tv. = Tan.Borsa p. 315.<br />
erynneus, -a, -um erinneus<br />
In quibus quidem erinneis processibus Thomas … ac Andreas … sub banderio dicti L<strong>ad</strong>islai … premissa<br />
perpetrare et, in quantum potuerunt, augmentare non expaverunt: DictMedLat III, p.795. GlossSuec I,4, p.371.<br />
LexNed fasc.23, 1779.<br />
esculenta, -orum n. [8]/5<br />
Quoniam testis per fratres ipsos … pro portandis esculentis … mittebantur in diversum locum: 1518 Erdélyi,<br />
Register p.123.<br />
essentia, -ae f. <strong>ad</strong> 2b:<br />
Iosa Turcus ... recognoscens Deum, verum creatorem suum in sui essentia, proprio motu propriave voluntate,<br />
dimissa detestabili fide paganisma, renatus sacri baptismatis unda, fidem veram catholicam est <strong>ad</strong>eptus: 1428<br />
Katona, Hist.crit. XII p.505. Secundum quosdam anime non possunt ibi (sc. in purgatorio) pati in sua essentia ab<br />
igne materiali, cum puri spiritus sint, sed in voluntate: OSU.LASKO Serm.dom. XXXVII,D.<br />
essentialis, -e<br />
Alias nulla datur non residenti portio reddituum, neque de corporalibus seu essentialibus, neque de<br />
accidentalibus: 1521 M.Sion 1866 p.256.<br />
esurio, -ire<br />
Nimis ego esurii male, ceu lupi: BART.PANN. Gryllus 55.<br />
etiam interi.<br />
Quandoquidem hoc uno monumento non modo Augustinum a mortalitate asseres, verum etiam nomen tuum<br />
nullo unquam tempore intermoriturum posteritati clarum reddes: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174. Etiam vehementer<br />
etiamque valeas et Aegidio supr<strong>ad</strong>icto Augustini epistolas huiusmodi tr<strong>ad</strong>as: 1516 TAUR. Epist. 2 p.175.<br />
etiam coni.<br />
Ego me magnificentiae tuce etiam atque etiam commendo: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
eunuchus, -i m. [3]/2<br />
Si Romane reipublice non consulatur, ut Narsetis eunuchi liberentur imperio etc.: BONF. I,7,267. His commotus<br />
imperator suffecto in eius locum Longino Narsetem mox imperio abdicavit: BONF. I,7,268.<br />
374
dc_145_10<br />
evacuo, -are<br />
Si quis capellanorum … in partibus illis … reperiretur veraciter criminosus vel dissolutus ac malis moribus<br />
imbutus, … illico decanus noster terminum competentem eidem assignet, infra quem coactus sit talis male<br />
vivens recedere et territorium seu districtum evacuare: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.483.<br />
evagatio, -onis f. [3]/2<br />
Si nimis raro celebravit, si cum evaginatione mentis: Bárczi p.49. OD 39,T.<br />
evagino, -are<br />
Iohannes Porkolab testificatus est, qualiter vidit predictum Valentinum sartorem ewaginantem gl<strong>ad</strong>ium contra<br />
Iohannem: 1439 AA Bosnae p.173.<br />
evanesco, -ere<br />
Noli pati, optime imperator, integerrimi avi tui … tam pios cogitatus ulla negligentia evanescere: 1521 Katona,<br />
Hist.crit. XIX p.258.<br />
everto, -ere<br />
Omnia vina istic reperta vasis dissecatis evertissetis et in terram effudis setis: 1516 Wenzel, Dóczyak p.71.<br />
evigilantia, -ae f. [6]/2<br />
Exigentibus … ipsius comitis … obsequiis … nostro regio culmini per eum … cum sumpma fidelitatis<br />
constancia, agilitate strenua, evigilancia curiosa et laborum instancia assidua exhibitis: 1406 TT 1884 p.14.<br />
evolo, -are<br />
Tum Transalpino legati ab rege profecti / <strong>ad</strong>veniunt cognata viro mandata ferentes, / cum quibus incolumis<br />
patriam super evolat alpem: IAN.PANN. Paneg. 3,3,331-333.<br />
evomo, -ere<br />
Omne illud incendium ... potestis exstinguere, latius effusum in diesque maiores flammarum vortices evomens in<br />
vestros agros ... suscipere cogemini: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.252.<br />
exacerbo, -are [6]/5<br />
Affuere ex composito mulieres, que se <strong>ad</strong> ludibrium exacerbandumque dolorem potius, quam <strong>ad</strong> celebritatem<br />
honestandam accitas esse reputabant: BONF. III,1,214. Hinc sectam suam eiectum iri heretici intelligere, que<br />
regnante Carolo nondum emerserat, quare magis ac magis exacerbantur: BONF. III,2,384. Irritati citro ultroque<br />
iurgiis animi ac nimis exacerbati sunt: BONF. III,2,187.<br />
exacte comp <strong>ad</strong>v.<br />
Quae (sc. servitia) per tot annorum lapsus clariss[imae] mem[oriae] genitori nostro praestitit, et in dies nobis<br />
exactius officiosiusque praestare non cessat: 1508 Katona, Hist.crit. XVIII p.555.<br />
exactiono, -are<br />
Nonnulli etiam ex ipsis acutis ecclesiasticis periuriis lacessiti captivantur, per lacios exactionantur et<br />
crudelissime cruciantur: 1417 CD Hung. X/5 p.761.<br />
exacuo, -ere [3]<br />
Nec ambigendum est, quin immanissimus tyrannus tot successibus elatus omnique iam domestico ac intestino<br />
metu vacuus efferatam illamm suam rabiem in nos ipsos exacuet ac totum veteranorum robur omnemque belli<br />
molem <strong>ad</strong> fines nostros devastandos depopulandosque convertet: 1514 Acta Tom. III p.258.<br />
exaggero, -are [9]/7 <strong>ad</strong> 2 a:<br />
Exaggerabantur coniuratorum obloquiis hec omnia, que multo minora, quam ferebantur, profecto fuere: BONF.<br />
III,2,181. Exaggerabat et illud hec mala, que diximus, quod etc.:: BONF. III,4,289.<br />
exametum, -i n. Decem paria indumentorum ... altaris Beati Mychaelis archangeli de exameto, purpura et de<br />
baldiquino deaurato cum choopertoria de syndone et manutergiis. 1267 Veszpr.okl. I p.67. CD Hung. VII/2, 46-<br />
49. RA 2750.<br />
examitus, -i m. (exametus) [6]/4<br />
Unam petiam de exameto ... lego ecclesie eidem: 1348 Veszpr.okl. I p.131.<br />
375
examussim <strong>ad</strong>v.<br />
Sic aedes cunctas examussim contemplamini, nondum de ea auctio per praetorem propalata est: BART.PANN.<br />
Gryllus 66.<br />
exanimo, -are [2]/1 *animo deficere – elbátortalanodik, bátorságát veszti:<br />
Bulgari … navali victoria consternati ac sinistris his exanimati auspiciis propere se pugnaturos esse diffidebant:<br />
BONF. II,3,148. Accepta cl<strong>ad</strong>e ita populus cum universa nobilitate exanimatus esse fertur, ut XXX diebus<br />
iustitium indiceret: BONF. II,5,169. Elisabetha pre timore in atrio exanimata concidit: BONF. III,1,251. Ille belli<br />
atrocitate perculse veluti stupide attoniteque, quid agerent, nesciebant, axanimatam utranque dixeris: BONF.<br />
III,1,296. Re cognita multo magis exanimati … in Valachiam traiiciunt: BONF. III,6,294. Consternantur illico<br />
Turcorum animi … et … ita exanimati sunt, ut etc.: BONF. III,7,188.<br />
exareo, -ere, -ui<br />
Ex cuius interitu omnis Christianae religionis erigendae spes exaruisset, nisi tu divinitus esses oblatus: 1521<br />
Katona, Hist.crit. XIX p.257.<br />
exaro, -are verb.<br />
Non unas modo verum denas etiam literas nostras <strong>ad</strong> te exarassem interea temporis quo tua cum praesentia<br />
Viennae Socratice agebam: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
exauctoro, -are [8]/4 <strong>ad</strong> 1 b:<br />
Quomodo ego quorundam machinatione et insolentia exautoratus sim, nihil unquam minus veritus aut meritus:<br />
1526 Acta Tom. VIII p.196.<br />
exburso, -are [4]/2<br />
Residuitatem vero (sc. summae pecuniae) pro redemptione nonnullarum litterarum sententionalium a diversis<br />
iudicibus extractarum ... similiter necessario exbursare habuissent: 1483 Fons 2005 p.411.<br />
excaecatio, -onis f. [3]<br />
Si vero gravis et enormis est percussio, sicut est mutilacio manus, ... vel excecacio oculorum aut perdicio vel<br />
debilitacio membrorum aliquorum, non absolvatur (sc. frater): GREG.GYÖNGY. Constit. p.103 (Rubr. LIV).<br />
excaecator, -oris m. [1]<br />
Quod … iidem iurati assessores … magnificum Iob de Gara excecatorem oculorum … nobis in eorum registro<br />
assignarunt: 1481 Tan.Borsa p.316.<br />
excandesco, -ere [3]/2<br />
Mater filiam hortatur … plus quam efferatum affirmans esse Ungaricum furorem, quando nulla dignitatis …<br />
apud hos ratio haberi soleret, … sed fera tantum libidine trahi cervices preferre humiles atque, ubi in iras<br />
excanduere, rationis omnino fieri expertes: BONF. III,1,204. Quanquam imparibus Turco viribus occursurum se<br />
uterque intelligeret, pulcherrime tamen mori, quam …miserias tolerare maluit. Ast, ubi in iras ambo excanduere,<br />
cum … exercitu obviam prodeunt: BONF. III,5,39. Quo audito ipse magister Iohannes excandescens plenus<br />
rancore dixit lectori: 'Lector, meniris per guttur tuum.': 1515 Reg.Strig. p.111.<br />
excarnifico, -are<br />
Clamat excarnificata tribus diversis vicibus infelix Euphemia: 1517 Katona, Hist.crit. XIX p.56. Qippe per<br />
omnes cruciatus et corporis lanienas Christianos prius excarnificatos a religione cogunt verique Dei cultu se<br />
abdicare (sc. Turci): 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.249.<br />
excellentia, -ae f. subst.<br />
Tuam itaque excellentiam iterum atque iterum obsecro, quatenus …: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
exceptio, -onis f.<br />
Quod plebanus Brassoviensis … valeat … educillare decem vasa vinorum in e<strong>ad</strong>em Brassovia cum signo<br />
consueto, … non tamen tenendo tabernam, nec faciendo sedere ibidem homines in crapulatione, sit etiam idem<br />
plebanus Brassoviensis cautus et honestus, quod in tali educillatione vinorum habeatur exceptio personarum<br />
ementium: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.481.<br />
excepus lege exceptus:BONF. III,5,28.<br />
dc_145_10<br />
376
excisio, -onis f. [6]/2<br />
Propter aquam retortam et propter excisionem sive exsecacionem muri molendinorum ... non posset molire (sic<br />
ed.) et omnino anichilatum esset: 1503 Balogh, Művészetek I p.90.<br />
exclamatio, -onis f. [2]/1<br />
Ut non plus doloris Ungarie patris desiderium, quam letitie inaudita Marie regis exclamatio dedisse videretur:<br />
BONF. III,1,77. Legati referunt … eorum exclamationem temerariam intempestivamque fuisse: BONF.<br />
IV,10,17.<br />
exclusio, -onis f. <strong>ad</strong> a:<br />
In nostram hoc inferri iniuriam estimantes, quod erat <strong>ad</strong> propagationem virtutum, exclusionem eciam viciorum:<br />
1280 Theiner, Vet.mon. I p.347. Ad conditionem reconciliationis exclusio facta fuisset, de hoc capitulum <strong>ad</strong><br />
instantiam … huiusmodi exclusi provideat de bono remedio: 1521 M.Sion 1866 p.251. Uniones ... cum eo et aliis<br />
... salva et excepta exclusione infrascripta perpetua firmitate vigere volentes cf. ibid. p.185: ducem Burgundiae<br />
eiusque co<strong>ad</strong>iutores ... exclusum et exclusos esse ... volumus: 1414 Katona, Hist.crit. XII p.182.<br />
exclusive <strong>ad</strong>v.<br />
Que (sc. vinea) a parte Calidarum Aquarum consisteret et in longum versus occidentem ultra ipsas Calidas<br />
Aquas usque <strong>ad</strong> quandam aliam semitam, per quam iretur <strong>ad</strong> prefatum montem Sancti Georgii, exclusive<br />
protenderetur: 1495 Végh, Buda p.128.<br />
excogitatio, -onis f. [1]<br />
Quomodo ipsi Bohemi cum tanta cautela … ipsum custodirent, … ut nulla excogitationis via ipsis exire possit:<br />
1454 Zimmermann, Urkb. V p.437.<br />
excors, -dis<br />
Pavidi et excordes redditi sunt audaciores <strong>ad</strong> insolida et attrocia flagicia perpetranda: 1422 Mon.episc.Zagr. VI<br />
p.60.<br />
excrucio, -are [3]/3<br />
Me femellam assidui gemitus lacrimeque tue semper excruciant: BONF. III,2,224. Sed me augit preter modum et<br />
excruciat eximius quidam amor vestri: BONF. V,1,98. Turci … multos captos ac barbara crudelitate excruciatos<br />
<strong>ad</strong> Gemonias Constantinopolitanas necassent: BONF. V,3,42.<br />
excurro, -ere<br />
Ut … communi auxilio horum regnorum … truculentissima rabies Turcorum ... Longe lateque in fines<br />
Christianos excurrens et nunc potissimum in inclito regno Poloniae debacchans a subiectis … utriusque nostrum<br />
regnis … arceatur: 1498 Katona, Hist.crit. XVIII p.175.<br />
excurso, -are [1]<br />
Maumethes … latius cum ingenti equitatu excursans multum pecorum hominumque abigebat: BONF. III,3,164.<br />
Turcus … per finitimas regiones excursare cepit: BONF. III,2,136. Turci … fines ingressi geminis exercitibus …<br />
longe lateque per cunta excursant: BONF. III,5,208. Turcus … ingentem expeditissimumque exercitum in<br />
Ungariam excursare iubet: BONF. IV,5,263.<br />
excussio, -onis f.<br />
Tum etiam propter vulnus et excussionem in hastiludio per manus nostras … trium dentium ipsius: 1319 Horvát,<br />
Verbőtzi p.27.<br />
excutio, -ere <strong>ad</strong> A1aalpha Q:<br />
Quod suprascripti ... nuces ... viginti aconum seu metretarum de arboribus ... excussas violenter et collectas<br />
asportassent: 1386 Dreska, Pannonh. I p.288.<br />
excutior, -i megmotoz?<br />
Servetur … sub maiori et arctiori cura et custodia, sitque seorsum ab suo vicethesaurario. Nec pateat unicuique<br />
<strong>ad</strong> eos ingressus, sed paucis et certis <strong>ad</strong> hoc deputatis, alii ingredi et cum eisdem colloqui volentes passim non<br />
<strong>ad</strong>mittantur, et qui <strong>ad</strong>missi fuerint, habeant licentiam ab fidelitate vestra sintque bene excussi, ne aliquid<br />
inferant: 1510 Katona, Hist.crit. XVIII p.583.<br />
executive <strong>ad</strong>v.<br />
dc_145_10<br />
377
Prout vero praedicta ordinatio est executive in mediis causis a Deo ... ordinate producendis: NIC.MIRAB. Tract.<br />
p.18.<br />
exemplanter <strong>ad</strong>v.<br />
Ad … fidelitatis cumulum … exemplanter ceteros ardentius … inclinamus: 1284 Reg.duc. p.133. = 135 is. (=<br />
CD Hung. V/3 p.210).<br />
exemplaris, -e [11] <strong>ad</strong> abeta:<br />
Tripliciter hortatur nos ecclesia <strong>ad</strong> penitentiam. ... Primum dicitur exemplaris inductionis: PELB.TEM. Qu<strong>ad</strong>r.<br />
p.a,2r. Ut Pauli vasticole vitam exemplare / tr<strong>ad</strong>am omni seculo vere singularem: VALENT.HADN. Invoc. 7,2-3<br />
p.25.<br />
exemplaritas, -atis f. [3]<br />
Angelica vita et exemplaritas hominibus bona videtur, quando aliqui fratres … minores honorant: 1521 M.Sion<br />
1866 p.249.<br />
exemplificatio, -onis f.<br />
Voluit autem (sc. Christus) nocte nasci primo exigente racione designacionis, quod scilicet mundum invenit in<br />
tenebris peccati et infidelitatis. Secundo exigente racione doctrinacionis, quod scilicet bona faciamus in occulto<br />
recte intencionis. Tercio exigente racione exemplificacionis, ut scilicet pastores populorum conservent gregem<br />
sibi commissum: Serm.Quinqu. 13 (p.48)<br />
exenium, -ii n. <strong>ad</strong> 1:<br />
Que (sc. servitia) tam patri nostro, … quam nobis … impenderunt (sc. comites) … in conservatione castri<br />
Strigoniensis digna laude serviciorum exenia exercendo: 1243 Urkb.Burgenland I p.206.<br />
exercitatus, -a, -um [12]/10 superl.<br />
Honestissimus Polonorum procerum comitatus … sequebatur (sc. regem), imprimis Andreas et Ioannes<br />
Taucinenses … et Lesco Bobricius arte bellica exercitatissimus: BONF. III,4,151. Regina … Giscre Bohemo …<br />
viro … forti assiduoque bello exercitatissimo … zolium oppidum regale … dono dedit: BONF. III,4,329.<br />
exercituatio, -onis f.<br />
Unde minime constat nobis exercituatio vestra, quam facere dicitis: 1482 Zimmermann, Urkb. VII p.328.<br />
exercitus, -us m. (*exercitatio)<br />
Propter motum presentis exercitationis: 1420 Zsigm.oklt. VII,2325. Cf. orig. Dl 10993: propter motum pesentis<br />
exercitus generalis.<br />
exercitus, -us m. *exhercitus<br />
Pristaldo Bolose maioris exhercitus dicti castri: 1237 Veszprém város II p.98.<br />
exhalatio, -onis f. [3]/3 <strong>ad</strong> b:<br />
Quod ... L<strong>ad</strong>islaus ... et Fabianus ... ipsum ... interemissent, cuius c<strong>ad</strong>aver post exalacionem anime de terra<br />
trahicientes <strong>ad</strong> terram predicte possessionis ... prenominatos Petrum ... et Brictium ... auffugassent: 1418 Dreska,<br />
Pannonh. II p.112.<br />
exhalo, -are [13]/4 *proprie: flatu ventoque aerem permutndo refici – kiszellőzik:<br />
Ignem repente per foramen immittit, gravissimum iintus incendium concitatur et, cum exhalare non posset, atro<br />
cuncta fumo complevit, homines cum iumentis partim igni, partim fumo absumpti: BONF. III,4,368.<br />
exhaurio, -ire<br />
Ad quod si alio umquam tempore repellendum nostrae opes dispares fuere, hoc certe superioribus exhaustae<br />
cl<strong>ad</strong>ibus, ne <strong>ad</strong> sustinendum quidem pares erunt, nisi a reliquis principibus … periclitanti regno subveniatur:<br />
1521 Katona, Hist.crit. XIX p.303.<br />
exhilaro, -are<br />
Ita tandem mihi persuasi, ut Batrachomyomachiam, hoc est ranarum murumque proelium tuae consultatissime<br />
Minervae exhilarandi gratia mitterem: BART.PANN. Ded. 2.<br />
exhortamentum, -i n. (exortamentum)<br />
dc_145_10<br />
378
dc_145_10<br />
Consideratio pietatis equitatisque aciem nostre mentis exortamentis iustitie attrahunt et invitant famulantium<br />
sudoribus equo beneficiorum libramine respondere: 1360 Mészáros, Visegrád p.125.<br />
exhumo, -are [4]/2<br />
Quidam frater … repertus est post mortem proprietarius. … Et sic exhumatus in sterquilino sepultus est:<br />
GREG.GYÖNGY. Vite 232 (p.174).<br />
eximius, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Eximio atque praestanti viro, domino Ioachimo V<strong>ad</strong>iano, Musis atque Apollini sacrato poetae, liberalium artium<br />
et ... philosophice professori doctissimo, amico praecharo, Viennae in collegio Caesareo vitam viventi: 1514<br />
TAUR. Epist. 1 p.130.<br />
existimatio, -onis f.<br />
Sine dubio non mediocriter lederetur per hoc existimatio nostra et opinio illa, que in animis omnium de bona et<br />
propentissima (sic) sanctissimi domini nostri in nos voluntate est excitata, minueretur: 1525 Theiner, Mon.Slav. I<br />
p.589.<br />
existo, -ere verb.<br />
Attamen cum hominibus eiusdem albi existentibus sine pecuniis vivere, quam
dc_145_10<br />
exorcismus, -i m. [12]<br />
Pontifices … supra quam (sc. aram) gl<strong>ad</strong>ium strictum, sceptrum et coronam ceteraque insignia regis imposuere,<br />
item et arcanum exorcismorum oleum, sine quo regalia initia fieri rite nequeunt: BONF. IV,10,80.<br />
exortus, -us m. [2] <strong>ad</strong> 1:<br />
(*Sensu locali:) Ab occasu Bavariam,ab exortu solis Ungariam habet (sc. Austria): BONF. IV,4,183. Ad solis<br />
exortum varie cenationes et cubicula (sc. sunt), … <strong>ad</strong> occasum vetustum opus nondum instauratum: BONF.<br />
IV,7,93-95. Accepto stricto gl<strong>ad</strong>io … <strong>ad</strong> solis exortum et occasum … pro defensando regno ter eo vibrato bellum<br />
ex more interminatur: BONF. IV,10,127. (*Sensu temporali:) Ungari … paulo ante lucem qu<strong>ad</strong>rato agmine<br />
ineunt et in solis exortu in hostium conspectu fuere: BONF. IV,4,1 9. (*Metaphorice:) Apparuisti tandem<br />
salutare nobis astrum et post varias longasque procellas exortu tuo nos e medio naufragio omnes eripuisti:<br />
BONF. III,7,264.<br />
exosculor, -ari [1]<br />
Is … manum infantis prereverenter apprehendit et exosculatus … inquit etc.: BONF. III,5,8.<br />
expallesco, -ere [1]<br />
Corruit gl<strong>ad</strong>ius Gedeonicus, cuius acie ... expalluit color purpureus: 1476 Kovachich, Scriptores II p.4.<br />
expaveo, -ere [1]<br />
Pontifices optimatesque … nihil vehementius expavebant, ne qua in tanta rerum perturbatione ex pristinis<br />
factionibus seditio interim oboriretur: BONF. III,7,2. Nullum illi genus hominum in terris magis expavent et<br />
perhorrescunt, quam vos: BONF. III,5,230. Christianorum principum animi … usque <strong>ad</strong>eo erecti sunt, ut …<br />
feritatem dire gentis … non amplius expaverent: BONF. III,6,76. Nobiles … nunc publicum privatumque<br />
exitium expavent: BONF. IV,9,282.<br />
expectativae, -arum f.<br />
Nec obstat ... Paullum quemdam litteras, quas expectativas vocant, superiori triennio obtinuisse: 1518 Katona,<br />
Hist.crit. XIX p.132.<br />
expedibilis, -e [1]<br />
[Quomodo ipse] ob relevamen sue expedibilis necessitatis <strong>ad</strong> presens ipsum astantibus (sic ed., orig.: artantibus,<br />
recte forsan: artantis) [unam sessionem iobagionalem … pignori obligasset]: 1473 Borsa, Hanvay p.160.<br />
expedienter [4]<br />
Tempore tamen leccionis potest quis ... sedere , ... ut leccionem attencius seu expediencius audiat cum<br />
devocione: GREG.GYÖNGY. Constit. p.88 (Rubr. XXXIII).<br />
expedite <strong>ad</strong>v.<br />
Sic enim longe expeditius et amicis deque Christiano nomine optime meritis consulere … licebit: 1507 Katona,<br />
Hist.crit. XVIII p.501. comp.: Ut … ambabus maiestatibus inter se cum bona amicitia et pace manentibus liceret<br />
expeditius <strong>ad</strong> alia negotia tractanda intendere: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.40.<br />
expedite [9] *expedicatius <strong>ad</strong> 1:<br />
Ut futuri vectores (sic ed.) eiusdem altaris expedicatius salubriusque … sustentari possint: 1475/XVIII<br />
Zimmermann, Urkb. VII p.70.<br />
expenso, -are [1]<br />
Ut ipsos sales cum iobagionibus nostris <strong>ad</strong> rationem eorundemexpensatis extr<strong>ad</strong>uci faceres: 1516 Erd.Muz. 1911<br />
p.188.<br />
expergiscor, -i [6]/6 *exporrectum<br />
Illi somno experrecti certatim arma capiunt: BONF. III,2,106. Cum egritudinis gravitate experrectus nullam sibi<br />
quietem poterat invenire (sc. rex): BONF. III,8,311. Quem pia genitrix eius prope somno exporrectum (sic,<br />
recte: experrectum) intuita exultare cepit: VALENT.HADN. Mir. 5 (p.72). Tempus est expergisci, ne ab<br />
hostibus excitemur: 1524 Epist.procer. I p.176.<br />
experientia, -ae f.<br />
Prout experientia variis modis et sagaci studio de eodem (sc. Nicolao) suscepimus: 1428 Katona, Hist.crit. XII<br />
p.504.<br />
380
dc_145_10<br />
experimentaliter <strong>ad</strong>v. [5]/5 *experiencialiter<br />
Ubi si per huiusmodi revisionem occulatam verum exitum et cursum eorundem fluviorum experiencialiter<br />
cognosscere non posset: 1416 DF 209843 cf. Zsigm.oklt. V,435: experiencialiter.<br />
expiatio, -onis f. [4]/2 *indulgentiae, quae a pontificibus praesulibusque conceduntur hominibus – búcsú:<br />
Quin et regibus ius esset expiationis et cuiusvis consecrationis tempore pro arbitratu suo episcopum optare ac<br />
illuc <strong>ad</strong> exhibenda sacramenta mittere: BONF. II,1,237. Eodem anno pontificio diplomate ac edicto integra<br />
delictorum remissio et solida animorum expiatio hominibus indulta fidelibus: BONF. II,9,209. Legatus …<br />
postquam propositis solemnibus peccatorum expiationibus Christianos <strong>ad</strong> arma <strong>ad</strong>versus Turcos capienda<br />
concitasset: BONF. V,3,124: BONF. II,1,237. Rogo, celebretis missas pro eius (sc. mortui) expiatione:<br />
GREG.GYÖNGY. Vitae 273 (p.198).<br />
expilatio, -onis f.<br />
Relatoriae capituli Budensis … ratione et praetextu potentiariae invasionis domus regiae in montano oppido<br />
Breznabanya … constructae, direptionis praeterea auri et argenti, … nec non expilationis capellae in attacto<br />
oppido <strong>ad</strong> honorem Beatae Mariae Virginis in coelos assumptae aedificatae: 1517 Wenzel, Dóczyak p.75.<br />
explodo, -ere [7]/5<br />
Ne, quod apud deos benemerui gratiae, id, cum rediero, maledictis explodam: BART.PANN. Gryllus 17.<br />
Rochezana … <strong>ad</strong>versantes domo sacerdotes explodit: BONF. III,4,115. At ille … se regia explodi clamitaret<br />
multaque sese purgando iactaret: BONF. III,7,310. <strong>ad</strong> 2 b: Hec humana labes … mortalium animos sensim<br />
illabitur, ita ceteras virtutes enervat exploditve: BONF. IV,7,148.<br />
explorator, -oris m. [36] <strong>ad</strong> 1 b: *fere iur.<br />
In malam partem: Petrum Gombos … furem et latronem ac exploratorem latitantem, dominam relictam Nicolai<br />
… hereticam publicam retulerunt … iidem: 1409 Zsigm.oklt. II,221.<br />
expositor, -oris m. [3]/3 <strong>ad</strong> 1:<br />
Ut … predones, latrones, … cusores, delatores et expositores falsarum monetarum … in eorum registro<br />
nominatim nobis enarrarent (sc. iurati assessores): 1481 Tan.Borsa p.315.<br />
expostulo, -are<br />
Dux … ducatum patefacere et illas copias <strong>ad</strong> castra et pertinentia eiusdem ducatus, prout necessitas<br />
expostulaverit, … intromittere … teneatur: 1515 Katona, Hist.crit. XVIII p.833.<br />
expressim <strong>ad</strong>v.<br />
Durante huiusmodi generali nostro decreto et per expressim non revocato: 1410-1420 Zsigm.oklt. II,8013.<br />
exproprio, -are [2]<br />
Cuius (sic) illa vinea exproprietur: c.1485 Zimmermann, Urkb. VII p.408.<br />
expungo, -ere [1]<br />
Placuit itaque … cursim expunctis inter legendum redundantibus, quae maxime huius poetae dignitati<br />
convenirent, apponere: 1522 Anal.nova p.489.<br />
exsanguis, -e<br />
Tum senis annosi faciem mentita severam / pro taxo baculum retinens, exanguibus atras / rugis secta genas, canis<br />
mutata chelydros, / talibus obscaenum dictis instigat alumnum: IAN.PANN. Paneg. 3,3,126-129.<br />
exscribo, -ere [3]/2<br />
Tristia sunt,... que scribimus,... atque <strong>ad</strong>eo tristia, ut nec nos sine lacrimis exscribere, nec mtas vra<br />
sine ingenti dolore... legere... queat: 1516 Acta Tom. IV p.17.<br />
exsecatio, -onis f. [1]<br />
Propter aquam retortam et propter excisionem sive exsecacionem muri molendinorum ... non posset molire (sic<br />
ed.) et omnino anichilatum esset: 1503 Balogh, Művészetek I p.90.<br />
exseco, -are<br />
Cives … fundos (funditus ?) quatuor vasa vinorum domo in e<strong>ad</strong>em locata exsecassent et totaliter in terram<br />
381
efluere fecissent: 1497 Wenzel, Dóczyak p.37.<br />
dc_145_10<br />
exsecratio, -onis f. [7]/5<br />
Quippe per omnes cruciatus et corporis lanienas Christianos prius excarnificatos a religione cogunt verique Dei<br />
cultu se abdicare et Christum eiusque virginem intemeratam matrem probris, conviciis, exsecrationibus detestari<br />
(sc.Turci): 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.249. Hic... <strong>ad</strong>dit... exquisitissimo genere iurisiurandi confirmatum,<br />
quin etiam diras quasque execrationes utrinque in eius, qui prior a conventis atque inducii discederet, perniciem<br />
fuisse imprecatos: 1524 Acta Tom. VII p.74.<br />
exsecro, -are<br />
Quippe per omnes cruciatus et corporis lanienas Christianos prius excarnificatos a religione cogunt verique Dei<br />
cultu se abdicare (sc. Turci) ... ipsum crucifixum, ipsam sacrosanctam eucharistiam, quod etiam cogitare horret<br />
animus, exspuere et exsecrare: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.249.<br />
exsequiae, -arum f. [35] <strong>ad</strong> 2 a:<br />
Quod … ipsa domina … diem septimum et tricesimum deposicionis sui corporis non alias, nisi in ecclesia Beati<br />
Iacobi apostoli … celebrari facere ac hospites in huiusmodi exequiis hospitari solitas in domo propria eiusdem<br />
… testatricis hospitari debet et tenetur: 1450 Dl 37519.<br />
exsero, -ere [6]/5 <strong>ad</strong> 1: *kiölt<br />
In ipsum Moys gl<strong>ad</strong>ium ultionis exerentes eundem possessionibus suis … duximus spoliandum: 1318 Erd.okmt.<br />
II p.133. Quae (sc. imago aquilae) caput aurea corona redimitum parumper in dextrum fluxit (sic ed., recte:<br />
flexit) exerens: 1500/XVIII Áldásy, Címereslevelek II p.62. In medio ... ipsius campi rubri quatuor fluminum<br />
prefatorum est aquila media stans erectaque, collo tamen et capite integra coronam auream capite gestans, rostro<br />
aurato pedeque sinistro unguiculorum tenus aurato, lingua exerta vibranteque: 1502 Turul 1905 p.171. Aquila<br />
alba capite superne porrecto, alis expansis ac corpore in longum producto collocatur, os ita apertum gerens, ut ex<br />
rostro patulo et hyante lingua latius exerta aliquid lambere et quasi auras captare videatur: 1506/XVI Turul 1891<br />
p.59. <strong>ad</strong> 3: Alteri autem filio … utraque sunt exerta lumina: BONF. III,7,32. Illi … pro more seviunt, … despotis<br />
filium capiunt oculosque exerunt: BONF. III,4,93.<br />
exsiccatio, -onis f. [1] *condicio, cum aliquid aridum fit – kiszár<strong>ad</strong>ás:<br />
Ipse Georgius … cives huius civitatis … vulneravit … usque <strong>ad</strong> exsiccacionem membrorum: 1422<br />
Mon.episc.Zagr. VI p.58.<br />
exsicco, -are [14] *exico forsan <strong>ad</strong> 3c: pertinet:<br />
Idem cuprum exicatum vulgo ckuensteckh c. 230.: 1526 Ratkos, Dokum. p.272.<br />
exsilio, -ire [11]<br />
Rex contra, cum hos maxima ex parte exiluisse sensiset, immisso expeditissimo equitatu multisque cohortibus a<br />
tergo insequitur: BONF. IV,1,72.<br />
exspectativus, -a, -um [2]<br />
Qui a maiestate regia pro consequendis in illa ecclesia nostra beneficiis litteras expectativas impetrarunt: 1500<br />
Mon.civ.Zagr. III p.5.<br />
exspuo, -ere [3]<br />
Qippe per omnes cruciatus et corporis lanienas Christianos prius excarnificatos a religione cogunt verique Dei<br />
cultu se abdicare (sc. Turci) ... ipsum crucifixum, ipsam sacrosanctam eucharistiam, quod etiam cogitare horret<br />
animus, exspuere et exsecrare: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.249. Eucharistiam, quod etiam cogitare horret<br />
animus, exspuere et execrare sanctorum reliquias: HIERONYM.BALB. Opera, orationes I p.551.<br />
exstinguo, -ere<br />
Ubi prescripti Iacobus ... et Georgius ... sin eis succedentes de medio extinctis seminibus tollerentur, tunc etc.:<br />
1424 Fons 2005 p.366.<br />
extemplo <strong>ad</strong>v.<br />
Dum nos sicut Deo auspice extemplo proponemus, personaliter <strong>ad</strong> illas partes veniemus: 1416 Katona, Hist.crit.<br />
XII p.244.<br />
extensio, -onis f. Locus GER. p.5 sub sensu <strong>ad</strong> 2 a: allatum pertinet <strong>ad</strong> 3 a subintellecto sensu extumescendi –<br />
382
dc_145_10<br />
szétfeszülés, puff<strong>ad</strong>ás.<br />
Quos Deus durissime suo confodit mucrone, maxime ut ingurgitari possint <strong>ad</strong> ventrium extensionem<br />
victimamque fornicationum: GER. p.5. <strong>ad</strong> 1a: *actus brachia distendendi – kiterjesztés: Conversus frater … et<br />
praedicator … reduxerunt (sc. fratrem Thomam) in infirmariam, deponentes in medio in terram nudam, …<br />
extensione pedum et manuum, ita factus est in modum crucis: GREG.GYÖNGY. Vitae 270 (p.197).<br />
exterminator, -is m. [3]<br />
Qui semper extitit pacis amator et zyzanie exterminator: 1343 Urkb.Burgenland V p.15.<br />
exterminium, -ii n.<br />
Usque <strong>ad</strong> exterminium et eiectionem a patria et bonorum confiscacionem: 1491 Katona, Hist.crit. XVII p.208.<br />
exterreo, -ere<br />
Exterret cunctos galeae mirabile fulgur: IAN.PANN. Paneg. 3,2,141.<br />
extollo, -ere<br />
Mariam … tota Pannonia in regni fastigium extollit: BONF. III,1,40.<br />
extorris, -e<br />
Idcirco extorris longinquos lustro recessus: IAN.PANN. Paneg. 3,3,327.<br />
extr<strong>ad</strong>ivido, -ere (extra dividere)<br />
Ex quo enim dicis, ut ipse (sic ed.) iobagiones <strong>ad</strong>eo pauperes sunt, extunc, si necessarium erit, eis pro debito<br />
fruges extra dividere (sic ed.) debeas: 1516 Erd.Muz. 1911 p.189.<br />
extr<strong>ad</strong>o, -are (extra darent) <strong>ad</strong> 2a: *sed subintellecto sensu in manus iudicum tr<strong>ad</strong>endi – ki<strong>ad</strong>, bírói kézre <strong>ad</strong>:<br />
Ut omnes fures, latrones et malefactores extra darent et non negarent existentes in e<strong>ad</strong>em Kallo et … eosdem<br />
malefactores extra dedissent et non negassent: 1351 Gáber, Megye p.211.<br />
extraho, -ere késleltet?<br />
Cum ob causas supr<strong>ad</strong>ictas reditus ipsius sit in tantum extractus: 1524 Theiner, Mon.Slav. I p.584.<br />
extraiudicialiter <strong>ad</strong>v. [1]<br />
Prepositus … coram vobis … contra premissum decretum extraiudicialiter suas scripturas producere fecit: 1506-<br />
1508 M.Sion 1866 p.384.<br />
extremitas, -atis f.<br />
Quo factum est, ut Rama, Servia, Gallicia … et alia quam plurima fortalicia per eorum incuriam ab h oc regno<br />
sunt alienata <strong>ad</strong>eo, ut dilaceratis extremitatibus verendum nobis sit, ne hostiles impetus iam eciam <strong>ad</strong> interiora<br />
convertant: 1505 TT 1839/VI p.66.<br />
extremo <strong>ad</strong>v. [1]<br />
Puchocius et Petrus … conquestivam relacionem litteris primarie … regni Sclavonie bani extremoque capituli<br />
Zagrabiensis approbarunt: 1369 CD Croat. XIV p.187.<br />
extrico, -are [6]/3 <strong>ad</strong> 1:<br />
In hac autem practica iam diu versaretur et <strong>ad</strong>eo se intricasset,... ut nullo pacto posset se nunc et ita subito<br />
extricare: 1512 Acta Tom. II p.132. Quid falsius, quam regem meum e manibus meis banatum extricare non<br />
posse?: 1519 Bessenyei, Lettere p.9.<br />
extrudo, -ere [4] prelo premere – sajtol, présel:<br />
Qui … decimas … vinorum … de viliori et abiecto aut per torcular extracto et non de bono, in doliis extruso<br />
musto … plebanis extr<strong>ad</strong>erent: 1435 Katona, Hist.crit. XII p.702.<br />
exturbo, -are<br />
Iam tum assuescebat simulatas ludere pugnas, / exturbare feras lustris, torquere coruscum / missile, cornipedem<br />
pictis frenare lupatis: IAN.PANN. Paneg. 3,1,122-124.<br />
faber, -a, -um (?) <strong>ad</strong>i? szójáték<br />
His <strong>ad</strong>numerandus et Ianus ille, faber eruditionis multiiugae faberrimus, qui multum in fronte pollicetur,<br />
383
dc_145_10<br />
plurimum vero habet in recessu: 1512 Anal.nova p.214.<br />
fabricator, -oris m.<br />
Petro ... eundem cum prefato Ambrosio ... palam falsarum litterarum fabricatores fore asserente: 1524 Balogh,<br />
Művészet I p.139.<br />
fabula, -ae f. [19] <strong>ad</strong> 1:<br />
Quid vobis dicet Zlaw, … ex parte nostra fidem et fabulam eius credere debeatis: 1459 Zimmermann, Urkb. VI<br />
p.46.<br />
fabulosus, -a, -um [3]<br />
De quibus (sc. gentibus) fabulosa multa Diodorus refert cognitu minime necessaria: BONF. I,1,245.<br />
facesso, -ere [5]<br />
Ille contumacius referens nullam inquit alienarum rerum curam Theodorico esse oportere, neque decere se<br />
cuiquam negotium facessere et hinc atque hinc molestias temere commercari: BONF. I,7,86. Nullum mihi<br />
negotium palam facessere studuisti: BONF. IV,3,194.<br />
facetia, -ae f. [5]/3<br />
Salibus et facetiis <strong>ad</strong>modum oblectatus est (sc. rex): BONF. IV,9,268.<br />
facilitas, -atis f. [12]/6 Ad 3:<br />
Is, postquam audacissmum sibi hostem instare cognovit, non vi, sed precibus vincendum, item salutem sibi non<br />
pertinacia, sed humili facilitate comparandam esse censuit: BONF. III,2,63.<br />
faciliter [16]/5 <strong>ad</strong>v.<br />
Nunc enim e<strong>ad</strong>em s(pectabiltas) ... mihi faciliter persolvere poterit (sc. debitum): 1522 C. Tóth, Bátori p.84.<br />
facinororus, -a, -um<br />
Duce ac auctore Christo ... in belluinam illam facinorosamque nationem victrices aquilas et felicia signa<br />
convertite!: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.252.<br />
facinorosus, -a, -um [13] <strong>ad</strong> 1:<br />
Regina … facinorosa … gente complet exercitum, que raptu victum trahere consuerit (sic, recte: consuevit):<br />
BONF. III,4,332. Universam regionem … latrociniis infestam facinorosa multitudo plane reddiderat: BONF.<br />
III,10,103. – Ad 2: Gubernator … coacto tumultuario exercitu … Ioannem Giscram haud procul a Losoncio<br />
oppido, facinorosorum omnium principem imprimis <strong>ad</strong>oritur: BONF. III,7,196.<br />
facinus, -oris n. subst.<br />
Nihilominus tamen eorum audacula facinora literatorie castigavi: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
facio, -ere verb.<br />
Sed ut tibi miseriarum nostrarum copiam faciam etc.: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129. Hoc mihi, hoc reverendissimo<br />
Vratislaviensi nihil gratius, hoc Augustino et tibi commodius nihil facere potes: 1516 TAUR. Epist. 2 p.175.<br />
Quod te facturum nihil haesito: 1516 TAUR. Epist. 2 p.175. Non potui quorundam temeritatem seu sanguineam<br />
quandam crudelitatem … tibi non facere copiam: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
facio, -ere *faciundo <strong>ad</strong> partis primae <strong>ad</strong> B 1 a:<br />
Comes Celie de itinere faciundo et pecuniarum inopia multa disseruit: BONF. III,7,303.<br />
factito, -are [2]/1<br />
Quod tempestate quoque nostra Ungari factitant: BONF. I,4,171. Id ipsum … Qu<strong>ad</strong>i factitant: BONF. I,7,93.<br />
Multi longe crudelius, remissius contra plerique et hostem potius <strong>ad</strong>mittere, quam civili se sanguine fedare,<br />
itidem factitare dediticii: BONF. I,9,222. Due vero partes, que superfuerant, … spolia deiecere … magnificas …<br />
inferias <strong>ad</strong> placandos suorum manes factitarunt: BONF. I,10,278. Quod et ceteri Sicilie reges factitabant, quippe<br />
qui per unum … antistitem regalibus insignibus pro arbitratu suo initiari solebant: BONF. II,9,43. Quod idcirco a<br />
… principe factitatum aiunt, ut non minus optimatum, quam plebis curam gessisse videretur: BONF. II,10,474.<br />
Interceptus est exercitus, nec unquam exeundi facta copia, donec fidum in manus novi regis obsequium iurarent.<br />
… Vi <strong>ad</strong>acti postulata factitarunt, mox non sine gratia in libertatem restituti: BONF. III,4,276-277. Imperata illi<br />
continuo factitantes <strong>ad</strong> dexteram in collibus apparent: BONF. III,6,233. Veluti antehac maiores nostri sepissime<br />
384
dc_145_10<br />
factitarunt: BONF. IV,9,65: BONF. I,7,93. Terenciam ... Cicero repudiavit Popiliamque duxit. Idipsum Augustus<br />
multique Romanorum imperatores factitarunt: Udis p.462.<br />
falcatus, -a, -um [6] <strong>ad</strong> B 1:<br />
Ex cuius (sc. montis) medio equus dimidius … ensem falcatum, qualis Turcorum esse solet, cruore fluentem in<br />
ipso <strong>ad</strong>huc vulnere impressum ferox … detinet: 1524/1569 Áldásy, Címereslevelek II p.91.<br />
fallacia, -ae f.<br />
Servus is frugi non est, qui quasi e promptuario fallacias callidas ... prompte promere nequit: BART.PANN.<br />
Gryllus 136.<br />
falsidicus, -a, -um [2]<br />
Unde udvornici ... inventi falsidici in iudicio damnati sunt: 1192/XVIII Veszprém város II p.54.<br />
famesco, -ere [1]<br />
Et nisi illa in absentia sue mtis fuissent, nescimus, qualiter et illa locas mansissent, que nunc famescunt et sunt in<br />
periculo: 1517 Acta Tom. IV p.115.<br />
familialiter <strong>ad</strong>v.<br />
Si me amas, rescribe familiarius: BART.PANN. Epist. 4,7. Iam has obsignaveram, ubi mihi in mentem venit, te<br />
Augustino meo ... usum fuisse quam familiarissime: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
famositas, -atis f.<br />
Laudis simae (sic ed.) famositatis ac merae prudentiae viris … universitati Septem Sedium: 1482 Zimmermann,<br />
Urkb. VII p.318.<br />
famosus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
LADISLAVS PRAEPOSITVS EST TVMVLATVS DOCTOR FAMOSVS ERA[...] ANNO DO[MINI]<br />
MCCCLXXX OCTO.: 1388 Entz, Gyulafehérvár p.170.<br />
famulatus, -us m.<br />
In compensacionem fidelis famulatus sui in conflictu … eundem … hac regie gracie prerogativa speciali<br />
duximus decorandum, quod etc.: 1326/1365 MNy 1931 p.208.<br />
fanum, -i n. [4]/2<br />
Antion ille legit Fortunae nobile fano, quod dea posthabitis dilexit Rhamnidos aris: IAN.PANN. Paneg. 3,3,280-<br />
281. <strong>ad</strong> 1: De aedibus Mahometicis: Turcarum imperator … habet in oriente … fani aedificandi potestatem:<br />
1521 Epist.procer. I p.114. <strong>ad</strong> 2: Quod nunquam etiam sepe rogatus fana hereticorum invisit (sc. rex): BONF.<br />
III,7,315. Sed Gara post multos dies, cum e duro se carcere vendicasset, durissimas compedes ... <strong>ad</strong><br />
religiosissimum Bathe fanum, quod eucharistie numini dicatum est, retulit ibique ... postibus affixit: BONF.<br />
III,3,140. Qui <strong>ad</strong> divi regis Stephani fanum presidium olim erexerat: BONF. III,7,196.<br />
far, farris<br />
Aetice mi, tenes singula? Calicem? Limpham? Merum? Farque?: BART.PANN. Gryllus 15.<br />
farcimen, -inis n.<br />
Nulli autem preemptorum seu penesticorum liceat carnes ... sive farcimina aliis diebus ... vendere: 1481 Budai<br />
mészárosok p.358.<br />
farinas lege ferinas<br />
Ut vellem ei mittere pisces et farinas (recte cod.: ferinas): 1508 Estei Hippolit p.308.<br />
fas subst. indecl.<br />
Neque enim fas esse arbitror quicquam me rogantem ab te non impetrare: 1516 TAUR. Epist. 2 p.175.<br />
fasceolus, -i m.<br />
Supra scutum … galea est circumquaque sericeis <strong>ad</strong>ornatus fasceolis: 1497 Kubinyi, Genealogia p.30.<br />
fascia, -ae f. [5]/3<br />
In cuius (sc. scuti) medio aquila alba ... collocatur, ... que cum tota lacteo colore niteat, stolla tamen aurea inter<br />
385
dc_145_10<br />
utrasque alas interiecta pectus undique in modum fascie circumligat: 1506/XVI Turul 1891 p.59. Supra scutum<br />
galea est, … cuius vertex flore varicolore perinde ac subtilibus fasciis premitur: 1520 Áldásy, Címereslevelek II<br />
p.85. Mater pre gaudio solutis fasciis ora et faciem pueri discooperiens intuetur vivum et rubicundum.<br />
VALENT.HADN. Mir. 2 (p.66).<br />
fasciculus, -i m. [16]<br />
A praemissis malis et persecutionibus ecclesiae et cleri in antea abstinentes, ceterosque animose compescentes,<br />
ac neglecta reformantes, in vestra communitate, colligationesque impietatis et fasciculos deprimentes, omnino<br />
deponentes, et prorsus enervando dissolventes ... protinus reformetis: 1417 CD Hung. X/5 p.763. <strong>ad</strong> 1: Quare pro<br />
fossa urbis e fasciculis murum erigunt: BONF. II,8,337.<br />
fascis, -is m. [11] <strong>ad</strong> 1 b alpha:<br />
Ut augmento prospicere debeamus eorum ... potissime regnorum, quorum sceptra ac fasces divina disposicione<br />
suscepimus: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.522. Quorum (sc. regnorum) sceptra ac fasces divina disposicione<br />
suscepimus: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.522. Cura, ut rectoreos inter fasces vitce salutisque tuce rationem<br />
habeas: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
fatisco, -ere<br />
Utque ferrum rubigine fatiscit, si usu vacat, ita virtus vel maxima, si a continua actione cessat, languescit et<br />
omnes nervos amittit: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.261.<br />
fatum, -i n. subst.<br />
Scire ... te velim ... me hospitem quendam … nescio, an Rhamnusis fato an meis male meritis, reperisse <strong>ad</strong>eo<br />
cupidum, … ut non sit satis aestimare: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129. Te amo, mi V<strong>ad</strong>iane, quem mihi dederunt<br />
fata necessarium: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
fauste [2]/1 <strong>ad</strong>v. ('fausta presentia', tehát faustus, -a, -um [20].)<br />
Quid fauste Mathie presentie tribuendum sit: BONF. IV,2,137.<br />
fautrix, -icis f. [3]/1 *magis in malam partem:<br />
Que (sc. possessio) ex eo, quod e<strong>ad</strong>em domina Agnes hospita occultatrixque et fautrix furum et latronum<br />
extitisset, et ob hoc … proscripta fuisset, <strong>ad</strong> nos … devoluta est: 1481 Dl 35704. – In bonam partem: Quare rogat<br />
eam, velit apud illam maiestatem tam in praesenti negotio Turci illius, quam etiam nostris in rebus esse bona<br />
<strong>ad</strong>vocata et fautrix: 1490 Kovachich, SS minores I p.341.<br />
favor, -oris m. subst.<br />
Quidquid enim vel humanitatis vel favoris tui illi praestiteris: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
fax, facis f. subst.<br />
Omnia solus habes: matulam veteremque cloacam, Candelabra, faces, omnia solus habes: 1514 TAUR. Epist. 1<br />
p.130.<br />
febricito, -are [4]<br />
Cum … ille febricitans esset in agone mortis, dixit ei etc.: GREG.GYÖNGY. Vite 264 (p.193).<br />
Februarius, -a, -um onom?<br />
Idibus Februariis in provinciam rediturus iter inivit: BONF. IV,2,148.<br />
feles, -is m. et f. [3]/1 (Az idézett <strong>ad</strong>at újkori hamisítvány.)<br />
Tanta eos fames invasit, ut equos felesque in deliciis lautissime gule censerent: BONF. IV,6,221. In macellis et<br />
propinis equi carius opinione veniere, clam nec felibus passum, nec muribus: BONF. IV,6,259.<br />
femininus, -a, -um [2]<br />
Varia animalium monstra apparuere masculini et feminini generis: BONF. I,8,62.<br />
femor, -oris n. *femur <strong>ad</strong> 1 a:<br />
Gl<strong>ad</strong>ium ... super femur tuum accinge: BONF. IV,10,99.<br />
fenerator, -oris m.<br />
Summus iocus, summa ineptia desiere foenerari foeneratores, pro sapiente quisque morionem agitat:<br />
386
BART.PANN. Gryllus 20.<br />
dc_145_10<br />
feneror, -ari <strong>ad</strong> 2 *sensu generali:<br />
Tibi ... hec arma seu nobilitatis insignia, videlicet scutum ... campi bicoloris, ... campus superior servat duas<br />
cocleas seu conchilia ex armis prefati ... cardinalis ... pecularibus feneratas, inter quas medius corvus anulum<br />
baiulans de nostris paternis armis, ... donavimus: 1478 Mon.herald III p.54. Summus iocus, summa ineptia<br />
desiere foenerari foeneratores, pro sapiente quisque morionem agitat: BART.PANN. Gryllus 20.<br />
fenetile, -is n.<br />
Quandam villam nostram … contulimus et dedimus cum utilitatibus suis, videlicet cum terra arabili et inarabili,<br />
pratis seu fenetilibus, sylvis et molendino ac aliis utilitatibus diversimodis … ecclesiae: 1315 CD Hung.<br />
VIII/6p.35.<br />
fenetosus, -a, -um [1]<br />
Undecim iugera terrarum, ... necnon quandam parvulam particulam terre nostre fenetosam penes quandam<br />
vallem seu meatum aque a parte orientis prope curiam ipsorum magistri Gregorii et Petri in occidentali<br />
extremitate quarundam terrarum arabilium sitam et de eisdem terris arabilibus excisam: 1407 Zsigm.oklt. II,5518.<br />
fenilium, -ii n.<br />
Pratum seu fenilium: 1494 Dreska, Pannonh. III p.293.<br />
ferculum, -i n.<br />
Cum iamiam delitescerem, videbar lautis ferculis interesse: BART.PANN. Vigil. 22.<br />
ferentarius, -ii m. [1]<br />
Cum equitibus carerent, ... succedebant hastati, ferentarii et ingens sagittariorum manus: BONF. II,5,161.<br />
fermentum, -i n. subst.<br />
Ex … epigrammate, quod nudius quartus, cum totus in fermento essem, edideram, cantari siquidem stannei usum<br />
mihi inhibuit, poteris <strong>ad</strong> unguem usque cognoscere: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
ferniculum, -i n.<br />
Si quis ducens res mercimoniales, que diverse maneriei et conditionis existant, ut sunt fernicule, monilia parva,<br />
... claviculi, ... pectines lignee aut cornee, specula, clebsidras parvas pretextas (sic), ligamina volgo (sic) Nestel,<br />
digitalia videlicet Vingerhut, et alia ceteris mercibus similia, ... debent solvi boni duo grossi: 1436 Mon.Budapest<br />
III/2 p.272.<br />
ferocia, -ae f. [1]<br />
Contra nonnulli a ferocia et crudelitate sumendam (sc. gubernationem) esse duxerunt: BONF. I, praef. 9.<br />
Predarum cupiditate et animorum ferocia tracti in finitimos passim grassabantur (sc. Pannonii): BONF. I,1,314.<br />
Poli altitudo elatos prebet animos, Mars, qui Scythicis oris presidet, ... ferociam et regionis natura vires<br />
corporum detulerunt: BONF. I,2,67. Si ... flagellum Dei factus es, in facinorosorum et profanorum suplicia tuam<br />
converte ferociam: BONF. I,4,60. Contra nonnulli a ferocia et crudelitate sumendam (sc. gubernationem) esse<br />
duxerunt: BONF. I, praef. 9. Predarum cupiditate et animorum ferocia tracti in finitimos passim grassabantur (sc.<br />
Pannonii): Longobardi ... Ungarorum ferociam ac vires nequaquam ignorantes magnam in huiusce gentis robore<br />
spem ... locaverant: BONF. I,10,76. Hic ... ne ingrato Ungaricam ferociam otio torpescere fateretur: BONF.<br />
I,10,273. Veneti ... Carrararii principis ferociam ... coercere se posse sperabant: BONF. III,1,279. Basseus ...<br />
ferociam remisit et cautius agendum esse censuit: BONF. III,5,212. Tanta utrinque ferocia et clamore<br />
congrediuntur, ut nihil usquam horribilius sit auditum: BONF. III,5,263. Magna utrinque concurritur ferocia:<br />
BONF. III,6,8. Ille iuvenis ... fuit ... ferocia ingenti: BONF. III,8,255. Senatus ... ne Bohemicam in se ferociam<br />
irritaret: BONF. III,8,330. Paulus ... apoplexie vi ... una cum corporis viribus animi ferociam amisisset: BONF.<br />
V,4,81: BONF. I,praef 9. Cf. etiam I,4,162 I,5,81, 87 I,6,204 etc.<br />
ferrarius, -a, -um<br />
Ferrari vulgo 'wasarossok': 1522 Lex.Hung. p.1065 = TT 1889 p.384.<br />
ferula, -ae f.<br />
Scolares pueri ob sanguinis dignitatem promoventur <strong>ad</strong> prelatos et de sub ferula transferuntur <strong>ad</strong> principandum<br />
presbyteris (Bern. Epist. 42,7,25).: Serm.Quinqu. 3 (p.29).<br />
387
dc_145_10<br />
fervidus, -a, -um tüzelő, felhevült<br />
Discusso fervida somno / phocam phoca ligat: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 18-19. 109.<br />
fescennini, -orum m. verus, qibus quis ludibrio habetur - csúfoló v. gúnydal:<br />
Querendum prius est, unde ille error, qui usque nunc se prescripsisse gaudebat, habuit originem. Scias, quia non<br />
aliunde, nisi ex quodam libro fescenninorum sive neniarum, qui 'Lombardica historia' dicitur: VALENT.HADN.<br />
Calcul. p.35.<br />
festinatio, -onis f.<br />
Volentes ... cum festinacione precipiti absque contatione pervigili in hac parte ... procedere: 1284 CD Hung. V/3<br />
p.231.<br />
festo, -are [1]<br />
Sequentes autem festivitates festari sunt precepte in synodo per … episcopum, Sancti Stephani regis, Sancti<br />
L<strong>ad</strong>islai regis, Sancti Emerici ducis etc.: XIV Mon.civ.Zagr. I p.80 = c.1326 Knauz, Kortan p.117. Sed non est<br />
festandum nobis seculariter in ludis et insaniis falsis, sicut solet fieri in isto festo, ... sed festandum est nobis<br />
modo debito: Serm.Quinqu. 10 (p.42). (Cf. ibid. 10 p.43: Et sic festantes temporaliter transferet puer natus <strong>ad</strong><br />
festum eternum.)<br />
fetialis, -e [1]<br />
Cum Georgio regi per fetialem bellum indixit: BONF. IV,2,69.<br />
fetura, -ae f.<br />
Sterilem mirante magistro / non auxit foetura gregem: IAN.PANN. Paneg. 3,3,253-254.<br />
feudalis, -e fewdalis<br />
Domus fewdalis dicte capelle Sancte Marie Magdalene Bude existentis: 1512 Végh, Buda p.157.<br />
feudatarius, -a, -um <strong>ad</strong> 1c:<br />
Ut frater noster carissimus omnibus nostris feudatariis in … marchionatu nostro inferioris Lusatiae ius<br />
feudatarium in bona eorum non secus, ac supremus et absolutus terrarum illarum dominus concedere … possit:<br />
1504 Katona, Hist.crit. XVIII p.385. Cuiusdam domus eorum fewdatarie in hac civitate nostra fundate: 1524<br />
Végh, Buda p.181.<br />
fibra, -ae f. [5]/1<br />
Quis trahat indutam fibris de ventre sagittam: IAN.PANN. Paneg. 3, 2, 128. Dum (sc. haruspices) pecorum exta<br />
consulunt fibrasque rimantur et venas abrasis ossibus intuentur, in faustum Unnorum pugnam hinc fore<br />
hariolantur: BONF. I,4,100.<br />
fictus, -a, -um *usu subst.: <strong>ad</strong> B 2:<br />
Discipline, tu sancte, effugies fictum: VALENT.HADN. Invoc. 3,1. p.24.<br />
ficus, -i m. subst.<br />
Omnia solus habe: ficos turpemque podagram / Et serva hospitium, Codre maligne, tuum: 1514 TAUR. Epist. 1<br />
p.130.<br />
fidedignitas, -atis f. *fides dignitatis<br />
Quas (sc. exsecutiones litterarum praeceptoriarum) fidem dignitatis appellare solent: 1521 M.Sion 1866 p.255.<br />
fides, -ei f. subst.<br />
Egidium Moravum meum, hominem mehercle non tam frugi quam fidei, virtutum ac integritatis oppletissimum<br />
mei gratia commendatum habere non dedigneris: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
filiale, -is n. *usu subst.: <strong>ad</strong> 2b:<br />
Tempus sew terminus arendationis istius tricesime Posoniensis et filialium eiusdem ... iam prope instat: 1522 C.<br />
Tóth, Bátori p.87.<br />
filialitas, -atis f. [3]<br />
L<strong>ad</strong>islaus … est confessus quandam possessionem suam …nobilibus puellis … filiabus (in manuscripto corr. ex<br />
filialibus) karissimis propter karissime filialitatis affectum testamentaliter dedisse: 1372 DRH-C: Trans. XIV<br />
388
p.100.<br />
dc_145_10<br />
filiolus, -i m.<br />
Si meum quispiam viderit filiolum: BART.PANN. Gryllus 30.<br />
fimbriatus, -a, -um [7]/1<br />
Ad portam urbis sub purpurea fimbriataque umbella (sic) regalibus circum ventillantibus armis a supremo<br />
<strong>ad</strong>mittitur magistratu: BONF. IV,10,34.<br />
findo, -ere [4]/1 *ppp.: fisus<br />
Quomodo ipsi …dotem generose condam domine Katherine, … videlicet unam torquem auream, … unam vittam<br />
muliebrem ex gemmis fisam, aliam ex auro puro factam vulgari sermone 'wontharanybol' et alias tres vittas<br />
auratas, unum indumentum pectoris gemmale, sertum similiter unum ex perlis fisum, unum parta maiorem<br />
gemmis fisum (sic) et lapidibus preciosissimis ornatum ac alias certas res gemmales … pro se rehabere vellent:<br />
1525/1529 Dl 24090.<br />
finitivus, -a, -um [3]<br />
Iurati assessores … Georgium Pathaky alias castra regie maiestatis finitiva tenentem et exinde ingenia, videlicet<br />
hosnyczas et thraznyczas de eisdem castris exportatorem, Petrum Horwath de PalychnaZenthpether delatorem<br />
falsarum monetarum, Johannem de Chapalowcz hospitem furum et predonum … nobis in eorum registro<br />
assignarunt: 1481 Tan.Borsa p.316.<br />
fio, fieri, factus sum verb.<br />
Quare mihi persuasum habui, tibi illum (ut erat hominum studiosorum amantissimus) plurimas suas epistolas<br />
misisse, quarum mihi a te copiam fieri peto, et si permiseris obsecro: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
fiolista, -ae m. fyolista<br />
Salva vinea in monte Fekethege prope et in contigua vicinitate Anthonii fyoliste <strong>ad</strong>iacenti (orig.: <strong>ad</strong>iacentem):<br />
1420 Zsig.oklt. VII,1296. Cf. Bándi Zs., BLÉ 1985 p.703.: hegedűs.<br />
firmatio, -onis f. [1] *proprie: actus claudendi – lezárás:<br />
Corbanum … obsignatum <strong>ad</strong> suum locum … in muro sacristiae paratum … reponatur sub firmatione dictarum<br />
trium clavium: 1521 M.Sion 1866 p.326.<br />
firmitatem lege fraternitatem<br />
Item una casula virida de veluto virido cum duabus dalmaticis, quam dedit Emrich Gurutler <strong>ad</strong> firmitatem (sic<br />
ed.) Corporis Christi: XVex. TT 1882 p.719. Cf. 1516 Ibid. p.723: Item II ampullen dy <strong>ad</strong> firmitatem Beate<br />
Virginis gehören, continent marcas II minus piset. VI.<br />
fiscalis, -e<br />
Tamen egregius magister Albertus Sarkezy … director causarum regalium et fiscalis director … personalis<br />
praesentiae regiae maiestatis locumtenentem ab extr<strong>ad</strong>atione litterarum inhibuisset: 1520 Wenzel, Dóczyak p.85.<br />
flagitium, -ii n.<br />
Solvite flagitium, quo liberius mihi colloqui queat: BART.PANN. Gryllus 84.<br />
flagrans, -tis<br />
Praedicta commissio, si exsistat, intelligitur, quando clericus vel sacerdos deprehensus fuerit in flagranti delicto:<br />
1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.483.<br />
flagrum, -i n.<br />
Quot flagra sustinuissem, ni docte personam mutavissem: BART.PANN. Gryllus 137.<br />
flascula, -ae f. [4]<br />
Quod nullus vicariorum ... l<strong>ad</strong>ulam propriam vel flasculam possit habere: GREG.GYÖNGY. Constit. p.122<br />
(Rubr. LXVI).<br />
flexibilis, -e [1]<br />
Cum ornamentis ab utraque parte flexibilibus et geribili tortuositate dependentibus: 1514? Iványi, Teleki p.208.<br />
In quo (sc. scuto) … insurgit … draco, cuius oculi in recessu cavo ardent, sanguine et igni fumentibus (sic ed.,<br />
389
dc_145_10<br />
recte forsan: fumantibus) oris flexibilem torquet flammam: 1526 Áldásy, Címereslevelek II p.93.<br />
flexive [10]/2 <strong>ad</strong>v.<br />
Adhuc quasi flexive <strong>ad</strong> eandem pklagam eundo penes quandam viam herbosam metam antiquam reperissent:<br />
1417 Zsigm.oklt. VI,440. Abinde vero <strong>ad</strong> plagam orientis autumnalis in terris arabilibus per competens spatium<br />
flexive transseuntes venissent <strong>ad</strong> quendam locum: 1419 Zsigm.oklt. VII,833.<br />
flexura, -ae f. [1]<br />
Corona florem compressit bicolorem, rubrum aureumque, hic vento quasi perturbato et ordinem quasi confusus<br />
expanditur et alternis flexuris galeam scutumque exornat. 1517 Turul 1911 p.110.<br />
flexus, -us m. [2]<br />
Quos sinuosus Anas obliquis flexibus ambit: IAN.PANN. Paneg. 3,3,19. Quem ne flexus quidem aetatis<br />
diminuit: 1522 IAN.PANN. ADR.WOLPH, (J.P.) p.297.<br />
flo, -are [7] <strong>ad</strong> 2: *sed de homine: spirare – kifúj:<br />
Qua in re ita mei semper fui similis, ut nunquam uno simul ore et calidum flaverim et gelidum: 1522 TT 1855<br />
p.341.<br />
florens, -entis [6]/3 <strong>ad</strong>i.<br />
Ex cuius nimirum propagine elut florentissimum germen … archiepiscopus Colocensis ac regni mei cancellarius<br />
reflorescens nulli penitus maiorum suorum in quovis laudum aut virtutis genere concedit: 1515 Theiner,<br />
Mon.Slav. I p.560. Cf. inferius: Ut apprime verear, ne florentissima olim provincia, sed perenni bellorum estu<br />
iam exhausta et debilitata in extremum discrimen ultimasque erumnas ex eiusmodi casu abducatur. Nec patiatur<br />
(sc. rex Poloniae) regnum hoc nobile et olim florentissimum nostro seculo cum evidentissima totius christiane<br />
reipublice ruina interire: 1526 Acta Tom. VIII p.220. In summa florentissimum hoc regnum in vastam<br />
solitudinem redegit: 1526 Epist.procer. I p.287.<br />
floriger, -a, -um<br />
Semper florigeris ludens errabat in hortis (sc. Franciscus): Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 206. 115.<br />
flosculus, -i m.<br />
Supra scutum est galea suo colore depicta, e vertice autem galeae utrimque flosculi variegati dependent, qui<br />
veluti flatu aliquo agitati varie in se crispantur reflectunturque: 1504 Katona, Hist.crit. XVIII p.358.<br />
fluctuatio, -ationis f. [7] *proprie:<br />
Item Zal<strong>ad</strong>iensis trans lacum, quem Balatonem nunc vocant, cui quidem ideo nomen hoc inditum, quia Zale id<br />
est fluctuatio undarum conventui undique circumstrepit: BONF. I,1,359.<br />
fluo, -ere<br />
Inde illa foedera fluxere, quibus <strong>ad</strong>stricti saepius dextras vestras inimicorum sanguine aspersistis: 1521 Katona,<br />
Hist.crit. XIX p.304.<br />
fluvens <strong>ad</strong>i?<br />
Usque quo idem rivulus in fluvium Karazna fluvens intraret: 1357 Erd. oklt. III,961 = CD Zichy II p.367-371.<br />
fluvialis, -e<br />
Ne tamen inter Hungarie et Austrie Christianissima regna indicibile necis periculum et sanguinis tanquam<br />
fluvialis inundatio oriatur: 1350 TGy 1835/II p.97= CD Croat. XI p.620.<br />
fluviolus, -i m. [5]/3<br />
Stephanus et Paulus inimicos <strong>ad</strong> fluviolum ... <strong>ad</strong>hibuere: BONF. IV,9,154.<br />
fluxus, -us m. [5]/3 <strong>ad</strong> I A 1 b:<br />
Maiestas his diebus fluxu sanguinis laboravit, iam ex Dei gratia convaluit: 1491 Epist.procer. I p.26. Quidam<br />
Valentinus … fluxum sanguinis de naribus continuum patiebatur: VALENT.HADN. Mir. 46 (p.96).<br />
foculus, -i m. [1]<br />
His terrorem ... centurio nimis auxit barbara quoque stoliditate usus, quippe qui super galeam foculum gerens in<br />
hostium formidinem agitatam cursu flammam, veluti arderet, agitatam latius effundebat: BONF. I,1,326.<br />
390
dc_145_10<br />
foetiditas, -atis f. [1] (fenditas)<br />
Nos considerantes squalorem et fenditatem (ed.: sic var.: fediditatem, fetiditatem orig.: fetiditatem) ex hoc<br />
evenire et provenire posse annuimus, ut etc.: 1481 Budai mészárosok p.359.<br />
foetidus, -a, -um [6]/3 <strong>ad</strong> 2:<br />
A fetidissimo Theocro Nandoralba obsessa fuit anno mcccclvi, Theucros pepulerunt in Transfiguracione: XVI<br />
Szentiványi, Catalogus p.241.<br />
foetor, -oris m.<br />
Excaecatur autem homo mente, quando occupat se circa haec quattuor, videlicet … quarto circa foetorem<br />
luxuriae: Bárczi p.543.<br />
foetus, -us m. subst.<br />
Tuam ... excellentiam … obsecro, quatenus nasturtium edas, et sicut solent tortuosi elephantes praematurum<br />
foetum decimo saltim anno sub lucem emittas: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128. Ita enim versiculos illos meos<br />
inverterant, ita <strong>ad</strong>ulteraverant, sic depravarant, ut eos, quamvis proprii fcetus erant, prima fronte meos esse non<br />
cognoscerem: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
foliatum,. -i n. [11]<br />
In locis foliatorum per ipsos dominos de capitulo aut eius decimatores erectorum solvi et extr<strong>ad</strong>ari consueverunt<br />
(sc. decimae): 1432 CD Hung. X/7 p.423.<br />
follis, -is m.<br />
Ibo visam, quisnam gentium quasi follis oppleatur eiulatibus: BART.PANN. Gryllus 33.<br />
fontalis, -e [2] *proprie:<br />
Magister Iacobus … predium suum … cum omnibus suis utilitatibus et pertinentiis universis, videlicet pratis,<br />
fenetis, … aquis fontalibus et fluvialibus … vendidit … concivi nostro: 1333 Sz p.720-721. = Mon.Str. III p.222-<br />
223.<br />
foraneus, -a, -um<br />
Quoniam decanos ipsorum ... cardinalis ... vocaret vicarios suos foraneos: 1516 Katona, Hist.crit. XIX p.30.<br />
forizo, -are *piacol!<br />
Magistri carnifices ... duos tantum dies <strong>ad</strong> forizandum extra eorum maccella deputatos habent: 1481 Budai<br />
mészárosok p.358.<br />
forma, -ae f. delineatio, quae <strong>ad</strong> imitandum artifici proponitur – tervrajz<br />
Que omnia in signatura et forma eiusdem domus clarius aparebunt: 1526 Végh, Buda p.186. = TT 1900 p.132-<br />
133.<br />
formatus, -a, -um *iur.: destinatus, inauguratus – kijelölt, felavatott:<br />
Michael artium liberalium magister, necnon formatus baccalaureus Sacre Pagine: 1466 Dl 35120.<br />
formica, -ae f. [2]<br />
De qua versus eandem plagam directe transeundo iungit (sc. terminus) similiter unam metam terream in qu<strong>ad</strong>am<br />
valle iuxta quendam monticulum formicarum modo simili per eosdem erectam: 1335 Tringli, Perényi p.41.<br />
Domicilia seu foramina formicarum esse asseruisset: 1344 Borsa, Hanvay p.12.<br />
formidandus, -a, -um<br />
Quos (sc. christianos servos Turci) autem paullo erectiore et perinde sibi formidandos putant: 1521 Katona,<br />
Hist.crit. XIX p.248.<br />
formidolosus, -a, -um [12]<br />
Ut illius arma pestifera … convicinis principibus … terrori formidolosaque essent futura: 1503 Katona, Hist.crit.<br />
XVIII p.346. Inter quos etsi sint multi ... catholici fideles, illis tamen formidolosum est cum geniminibus<br />
viperarum tute cohabitare: M<strong>ad</strong>as, Laskai p.56. OSU.LASKO Qu<strong>ad</strong>rag. Gemma fidei prol.<br />
fornax, -cis f. subst.<br />
Nisi quidam <strong>ad</strong>olescens tunc domo in e<strong>ad</strong>em existens in fornace se occultasset, eundem similiter nece crudeli<br />
391
interemissent: 1497 Wenzel, Dóczyak p.37.<br />
dc_145_10<br />
fornicem lege fomitem<br />
Quod ipsi totum fornicem (sic ed., recte: fomitem) odii et discordie de medio ipsorum r<strong>ad</strong>icitus extirpantes …<br />
ordinacionem infrascriptam concorditer fecissent, … quod etc.: 1371 DRH-C: Trans. XIV p.87.<br />
forpex, -icis f. subst.<br />
Nullus magistrorum audeat aliquas vestes suis laboribus perficere, quarum primus (sic) per alium magistrum vel<br />
creta vel forpice esset consignatus, sub unius floreni pro cera: 1492 Mon.Iud. XII p.65.<br />
forsan <strong>ad</strong>v.<br />
Quod si forsan aut scriptu dignum aut lectu iocundum nihil habueris, id ipsum rescribe: 1514 TAUR. Epist. 1<br />
p.128.<br />
fortifico, -are<br />
Ipsos quoque et heredes et successores suos ... <strong>ad</strong>verus quoscumque ... tam in <strong>ad</strong>ipiscendis, quam in recuperandis<br />
et retinendis <strong>ad</strong>iuvabimus et restaurari curabimus ac fortificabimus tota nostra potentiaó: 1414 Katona, Hist.crit.<br />
XII p.185.<br />
fortis, -e <strong>ad</strong>i.<br />
Graecanicus ille, versiculis nostro quidem Marte, dum Italia haberemus, in hunc modum interpretatus: «>All’<br />
alite=in dun’amenos o>u bo’uletai fortior ille quidem, qui miser esse potest», in mentem venerat: 1514<br />
TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
fortuitu <strong>ad</strong>v.<br />
Auscultabatur, si quis civis Atticus gnatum maiorem natu haberet, forte fortuitu me aut meum prognatum genere<br />
vitaque victitantem offendebat: BART.PANN. Gryllus 22.<br />
fortuna, -ae f.<br />
furtuna: Illi ... crudelius seviunt, neminem ex illis deprehendunt, quin extemplo trucident, eorum furtunas,<br />
merces et bona cuncta diripiunt: BONF. III,4,32. <strong>ad</strong> subst. 1: Mihi in mentem venit te Augustino meo, regis<br />
Vl<strong>ad</strong>is(lai), sanctce utriusque memorice, a secretis in utraque fortuna probatissimo usum fuisse quam<br />
familiarissime: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174. Quem fortuna pulchrce Viennce rectorem et lectorem praebuit: 1516<br />
TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
fortunatus, -a, -um comp.<br />
Quos fortunatis tutos extremus in oris / alluit Oceanus: IAN.PANN. Paneg. 3,3,24-25. Quam (sc. peninsulam) ...<br />
celi benignitas nimis fortunatam et longe fortunatiorem celeberrimum templum ... effecit: BONF. I,1,360. Ex<br />
humili genere multos extulit, in quibus se fortunatiorem invenit: BONF. IV,8,253.<br />
fossilis, -e [1] *ásványi<br />
Superato ... monte Carpato, cui a nimio salis aurique fossilis fructu non iniuria nomen est inditum, extemplo in<br />
Bihoriensem agrum ... properatur (sc. exercitus Chunorum): BONF. II,4,188.<br />
fossorium, -ii n. *fusorium<br />
Sub quorum conductu erant ... viginti milia rusticorum cum securibus, fossoriis et capisteriis pro viarum<br />
explanatione: 1476 Veress, Acta p.8. Verisimiliter huc pertinet: Cum ... fabro feci laborare ligones quattuor et<br />
fusorium II et dedi XXXXII: 1517 Dl 26156 fol. 6v cf. Aetas 1993 p.58. MHHActa extera II p.299-300.<br />
fotor, -oris m.<br />
Honestus et providus vir ... specialissimus fautor et fotor fratrum huius conventus ... consignavit conventui<br />
allodium: 1509 M.Sion 1867 p.608.<br />
fractio, -onis f. <strong>ad</strong> 1 c:<br />
Ipse etenim prius ... voverat visitare Sanctum Paulum, sed distulerat perficere. Accrescentibus doloribus votum<br />
de novo emisit ... de prioris voti fractione penitens: VALENT.HADN. Mir. 52 (p.98).<br />
fragrans, -antis [2]/1<br />
Qu<strong>ad</strong>riduo superfuit corpus eius (sc. S.Elisabethae), antequam humi reconderetur, fragrantissimum odorem<br />
aspirans: BONF. II,8,339.<br />
392
framea, -ae f.<br />
Quis Turcicas frameas a Christanae reip cervicibus detorsit?: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.250.<br />
frango, -ere<br />
Si etiam solum unum pedem fregerit, mactari non permittitur (sc. bos): 1481 Budai mészárosok p.358. Ne fides<br />
sua frangatur: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.50.<br />
frarem lege fratrem: BONF. II,1,360.<br />
dc_145_10<br />
fraterculus, -i m. [1]<br />
Quem e fraterculorum divi Francisci collegio mortalis ambitio <strong>ad</strong> potentatum evexerat: BONF. IV,3,133.<br />
fraterne [4]/3 <strong>ad</strong>v.<br />
Ubi per praepositum et lectorem aut divisorem negotia ... in medium proponuntur, fraterne igitur de hac re<br />
consultantes et tractantes: 1505/1508 M.Sion 1866 p.619.<br />
fraudulosus, -a, -um<br />
Quibusdam sinistris et fraudulosis coloribus excogitatis: 1424 Zsigm.oklt. XI,454.<br />
fremo, -ere [3]<br />
In urbe et publico et privato prelio res agitur, frementes hinc voces, miserabiles illinc intonant ululatus: BONF.<br />
I,6,125. Ottomana gens ... minas intentat, ingentem impetum frementis belli in nos effusurus: 1521 Katona,<br />
Hist.crit. XIX p.303.<br />
frequentatio, -onis f. *actus visitandi – látogatás:<br />
Ut Christi fideles <strong>ad</strong> frequentationem reliquiarum diligentius illo die animaret (sc. Archiepiscopus): AASS<br />
Transl.Pauli p.609 (Recte: p.569). Iam regis mora heretice multitudini gravis esse ceperat, quippe que videbat in<br />
dies regis exemplo alios a suorum templorum frequentatione deficere: BONF. III,7,319.<br />
fretum, -i n. subst.<br />
Neptunus … / per freta dum Glaucos stimulat Thyrrena iugales: IAN.PANN. Paneg. 3,3,41-42.<br />
frigeo, -ere [1]<br />
Hec estuat, ille friget, furit hec, ille a sua gravitate non discedit: Udis p.470.<br />
frigesco, -ere [2]<br />
Ideo ne fervor conceptus repescat et ardor sancti desiderii frigescat, cum ascensus contemplatoris sit occiduus, ut<br />
locuste, dicente Bernardo (cf. PL 892B), quod rara hora et parva mora potest esse homo in contemplacione:<br />
Serm.Quinqu. 9 (p.40).<br />
frigidarius, -a, -um [1]<br />
Caldarie passim frigidarieque celle (sc. sunt): BONF. IV,7,95.<br />
frigido, -are [3]/2<br />
Pelliculas ferarum et bestiarum silvestrium non portamus, sed tantum ovinas, agnellinas aut in necessitate<br />
caprinas, de quibus quilibet frater potest habere unum pellicium aut unam manstrucam tantum, exceptis senibus,<br />
debilibus et infirmis, qui sunt corpore frigidati, aut ex pristina consuetudine delicati: GREG.GYÖNGY. Constit.<br />
p.96 (Rubr. XLIV).<br />
frondosus, -a, -um [2]<br />
Flectitur (sc. terminus) <strong>ad</strong> occidentem <strong>ad</strong> unam arborem ilicis, dehinc <strong>ad</strong> arborem piri frondosam: s.1275, c.1400<br />
LvtSzle 2000 p.35.<br />
frons, -ntis f. verb.<br />
Scire ... te velim ... me hospitem quendam ... reperisse <strong>ad</strong>eo cupidum, <strong>ad</strong>eo frontis perfricatce hominem, ut non<br />
sit satis aestimare: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129. <strong>ad</strong> subst. 1-2: Ita enim versiculos illos meos inverterant, ita<br />
<strong>ad</strong>ulteraverant, sic depravarant, ut eos, quamvis proprii fcetus erant, prima fronte meos esse non cognoscerem:<br />
1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
393
dc_145_10<br />
frons, -ntis f. *'in f. alicuius' i.q. coram oculis (?) v. milit. i.q. acies – szeme előtt (?) v. kat.: front:<br />
In ius et supr<strong>ad</strong>icti Margati, quod recte in frontibus paganorum est situm, ustentationem perpetuam ... de<br />
proventibus salium regni nostri centum marcas semper in paschali tempore dedimus in argento: 1217/1218 CD<br />
Hung. III/1 p.238. Cf. ibid. superius: Videbamus ... quotidie memoratae domus fratres ... in paganorum confiniis<br />
castra munitissima collocare. (Reg.Arp.330.)<br />
fructifer, -a, -um<br />
Ut exinde dicti cives nostri discant sub principe glorioso devote famulari atque ab ipsis utilitatibus et honoris<br />
materia luctumque fructiferum regiae proveniat maiestati: 1383 CD Hung. X/8 p.122.<br />
fructifico, -are <strong>ad</strong> B 2: *de fidelitate:<br />
Ut quo altioris gr<strong>ad</strong>us statum ascendent et fructificent uberius, eo maiora apud nos praemia comparent eoque<br />
pateat latius ipsorum claritas meritorum: 1408 CD Hung. X/4 p.685.<br />
frugalitas, -atis f. [4]<br />
Contra Ungari ... hec omnia egre ferre, ... regiam maiestatem quotidie incusare, quod ... a priscorum regum<br />
parsimonia et frugalitate descisceret: BONF. IV,7,89.<br />
frugi <strong>ad</strong>i. defect.<br />
Egidium Moravum meum, hominem mehercle non tam frugi quam fidei, virtutum ac integritatis oppletissimum<br />
mei gratia commendatum habere non dedigneris. 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
frugifer, -a, -um [5]/3<br />
Qua divite gleba / insula frugiferae pascit gratissima divae: IAN.PANN. Paneg. 3,3,14-15. Qui Asiaticam<br />
Scythiam frugiferam incolunt: BONF. I,1,150.<br />
fruitio, -onis f.<br />
Tercie (sc. deliciae) sunt eternales, que consistunt in fruicionibus Dei, de quibus dicitur Iob XXII.: "Super<br />
omnipotentem deliciis afflues," (Iob. 22,26) id est visionibus Dei frueris. Serm.Quinqu. 12 (p.46).<br />
frustati lege frustrati<br />
Pontificis legati ... summo studio, opera diligentiaque curarunt, verum nihil profecere, quando conatus omnes eos<br />
frustati sunt: BONF. II,9,139. Captum vi oppidum Dionysio spem suam non frustato dono datur: BONF.<br />
II,9,284.<br />
frustillatim [5]<br />
Diffringere passim hominum capita, modo humeros et femora frustillatim disiicere et cuncta cruore fedare:<br />
BONF. III,4,68.<br />
fuco, -are<br />
O, quam magnum tempus expendunt mulieres vanae se ornantes, fucantes et huiusmodi faciendo. Bárczi p.647.<br />
PELB.TEM. Pom.sanct.aest. 74,P. Illi pro inani fucataque gloria pugnabant, tu pro fide, pro religione dimicabis:<br />
1521 Katona, Hist.crit. XIX p.259.<br />
fulcimen, -inis n. [3]<br />
Communis necessitas, ut si frater quis habet graciam docendi alios vel sermocinandi, omnino necesse est, ut ...<br />
habeat librorum fulcimina seu subsidia: GREG.GYÖNGY. Constit. p.120 (Rubr. LXV). Idem capitulum …<br />
praemissam suam demonstrationem … praescriptarum litterarum … regis et … reginae privilegialium fulcimine<br />
… sufficienter … verificassent: 1524 Katona, Hist.crit. XIX p.469.<br />
fulgidus, -a, -um [5] <strong>ad</strong> 1:<br />
Ipsi vero scuto super imposita cassis est claro fulgido depicto colore: 1518/XIX Áldásy, Címereslevelek II p.83.<br />
fulmineus, -a, -um [5]<br />
Ut cava fulmineos spargant tormenta molares: IAN.PANN. Paneg. 3, 2, 129. <strong>ad</strong> B 1: Fulmineum aprum a<br />
cervice venabulo per iugulum transfixum effigies hominis per ambas aures utraque manu apprehendit: 1514<br />
Turul 1904 p.110.<br />
fumalis, -e<br />
Quando universitas nobilium regni nostri Sclavoniae generaliter vel particulariter pro aliquo eorum negocio apud<br />
394
dc_145_10<br />
nostram maiestatem … promovendo ab incolis ipsius regni aliquas collectas vel denarios fumales exigi<br />
ordinasset: 1505 Katona, Hist.crit. XVIII p.407.<br />
fumatim [7]/3 <strong>ad</strong>v.<br />
De pecuniis eiusdem contributionis per fumos sew fumatim exactis: 1522 C. Tóth, Bátori p.119.<br />
fumidus, -a, -um<br />
Sed tunc praecipuus penetrabat pectora terror, / fumida cum vastos orbes tormenta rotabant: IAN.PANN. Paneg.<br />
3,3,37-38.<br />
funa lege fune<br />
Domina Chun absoluta ab Ungesalczen in una funa valente IIII flor.: 1394 AA Cassov. p.48.<br />
funda, -ae f.<br />
Qualiter elisus fundis insibilet Arctus: IAN.PANN. Paneg. 3, 2, 131.<br />
fundatrix, -icis f. [2]<br />
In recompensationem auree corone Kesule regine beate memorie fundatricis ecclesie Vesprimiensis b e<strong>ad</strong>em<br />
ecclesia recepte olim per Andream regem: 1277 Veszpr.okl. I p.72. Cf. XVI Wagner, Anal. II p.79: Merito dici<br />
poterat mater et fuit mater nostra et fundatrix monasterii. Quod prefata uxor Bele, fundatrix dicti monasterii<br />
fratres ordinis Sancti Augustini ... induxisset: 1518 Erdélyi, Register p.119.<br />
fundo, -are<br />
In eodem (sic ed., sc. capella) praepositalem dignitatem cum 4 capellanis clericisque <strong>ad</strong> missarum sollemnia<br />
decantanda sufficientibusordinari fecimus et fundari: 1430 Katona, Hist.crit. XII p.550.<br />
funebris, -e [3]/2<br />
Thorismundus ... paternum corpus Tolosam refert, cui funus pro dignitate celebratum ludique funebres tribus<br />
diebus in honorem editi: BONF. I,4,184. Hic Lodovicus inferias Andree operatus funebres ludos edidit: BONF.<br />
II,10,257. – Uts subst. (?): Nihil . .. de futuro rege ... decerni poterat, ni prius Mathie manibus funebria iusta<br />
solvisset (sc. Corvinus): BONF. IV,8,230.<br />
funero, -are [3]/3<br />
Scythici duces ... <strong>ad</strong> marmoream columnam ... sollemni pompa funerati sunt: BONF. I,3,44. Post funeratum<br />
honorifice Geysam de rege eligendo Ungari cogitare ceperunt: BONF. II,4,90. Corpus (sc. regis Belae) Albe<br />
inter monumenta regum honorifice funeratum: BONF. II,7,62.<br />
funestus, -a, -um<br />
Nulla est penitus, nulla in universa Pannonia domus non lugubris, non funesta, non alicuius cl<strong>ad</strong>is ac miseriarum<br />
particeps: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.251.<br />
fungor, -i <strong>ad</strong> 3: *'fato f.': mori – meghal:<br />
Hoc die ... Matthias ... rex ... fato functus est: 1490 R<strong>ad</strong>ó, Bejegyzések p.384.<br />
furca, -ae f. [16] subst. *instrumentum <strong>ad</strong> edendum aptum – evőeszköz:<br />
Quod ipse Emerico … <strong>ad</strong> instantissimam suam peticionem centum et triginta duos florenos aureos, duos cultellos<br />
deargentatos, quatuor coclearia argentea, duas furcas parvas argenteas secundum morem Latinorum pro comodo<br />
comestionis aptas, unum balteum qu<strong>ad</strong>raginta quinque valentem, vestimentaque sua decem marcas facientia sub<br />
ea spe, ut dum e<strong>ad</strong>em ab ipso repeteret, mox sibi restituere teneretur, assignasset: 1374 Dl 41950. Furce argentee<br />
4. ... Furce due ex argento et tercia de serte argentata: 1521 Entz, Gyulafehérvár p.186. Item magnifico domino<br />
Ioanni Dragfi cupam unam argenteam floribus ornatam, sedile unum panno rubeo et aliud similiter corio factum,<br />
cochlear unum inauratum, salinum unum inauratum, furcam inauratam, discum inauratum unum legavit (sc.<br />
episcopus): 1524 Bunyitay, Gyulafehérvár p.31.<br />
furcilla, -ae f. [7]/2 furcella<br />
In scutellis, discis, coclearibus, furcellis, cyphis, cuppis, pelvibus, fusoriis, lagenis: 1523 M.Sion 1867 p.515.<br />
Balogh, Bakócz p.77 = Okmányok tára 45-47.<br />
furfur, -uris n. [13]/2 *de ludo rusticorum cum furfure facto:<br />
Quod ipsi fratres … lusissent … cum eisdem laicis <strong>ad</strong> cartas et furfura.Est enim ludus rusticorum, qui alias<br />
395
haydones in Hungarica vocantur, quoniam accepto cumulo de furfuribus frumentorum immiscentes <strong>ad</strong> sortem<br />
pro quolibet ludentium unum denarium, et sic dividentes cumulum illum furfurum <strong>ad</strong> numerum personarum,<br />
pecunias impositas <strong>ad</strong> sortem lucrantur. Qui ludus inter alios honeste vite homines vilis et despectui habetur:<br />
1518 Erdélyi, Register p.134.<br />
furia, -ae f.<br />
Quid me tenes, furiarum alumne?: BART.PANN. Gryllus 128.<br />
furiosus, -a, -um<br />
Quoties illae furiosae belluae Italiam invasere?: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.246.<br />
fusco, -are<br />
Plus maiestatis habebat / Iupiter et totum fuscabat clarior agmen: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 141-142. 113.<br />
fusorium, -ii n. [12]/1 subst. *gener.:<br />
Item Ioanni de Varda fratri suo legavit ... pelvim unam argenteam cum fusorio: 1524 Bunyitay, Gyulafehérvár<br />
p.31. <strong>ad</strong> *usu profano: In scutellis, discis, coclearibus, furcellis, cyphis, cuppis, pelvibus, fusoriis, lagenis: 1523<br />
M.Sion 1867 p.515. Cf. etiam 'fossorium'.<br />
fustanum, -i n. fustannum<br />
Nos artem seu texturam barchanni seu fustanni nullibi alias in regno nostro preterquam in civitate nostra<br />
Cassoviensi fieri velimus et disposuerimus exerceri: 1419 Zsigm.oklt. VII,676.<br />
fustis, -is m.<br />
Mox alter fuste me miserum contudit probe: BART.PANN. Gryllus 58.<br />
futilis, -e<br />
Ne quid negligentiae cuipiam nostrum ab illo caesare <strong>ad</strong>scribi queat, et sumta vel futili occasione vim alicui<br />
Christianarum partium … inferre … possit: 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.351.<br />
fututor, -oris [1]<br />
Precipue ... mei observandissimum Colemicium strennuumque fututorem primum in re futuaria ... volo ...<br />
nomine meo salutassis: BART.PANN. Epist. 1,2.<br />
gaius, -i m. ?<br />
Sibi et eius successoribus ... terras ... cum eorum omnibus appertinentiis, censibus, fructibus, redditibus,<br />
proventibus, iurisdictionibus temporalibus, possessionibus, agris, pratis, lignis, piscinis, lacubus, silvis,<br />
nemoribus, mellificiis, piscaturis, paludibus, aquis et aquarum decursibus, molendinis et emolumentis , quercetis,<br />
pinetis, virgultis, gaiis (ed. <strong>ad</strong>dit: plagis), miricis (ed. <strong>ad</strong>dit: locis incultis), aucupationibus, venationibus,<br />
exactionibus ordinariis, attinentiis et appendiis universis ... obligavimus: 1412 Katona, Hist.crit. XII p.128. Jobb<br />
szöveg: Wagner, Anal. p.214.<br />
gallina, -ae f. [47]<br />
Gallina in limine ostii more galli cantavit:<br />
gallus, -i m. [4]<br />
Gallina in limine ostii more galli cantavit: Bárczi p.59. OQ 8,S.<br />
ganea, -ae f. [1]<br />
Odi delitescentes somno, ganeis et immundo amori obstrictos: BART.PANN. Vigil. 2. Spondes ... ganeam,<br />
crapulam posthabere?: BART.PANN. Vigil. 39.<br />
gariosolum?<br />
Specierum diversarum genera, ut sunt crocum, piper, zinziber, gariosoli, nuces muscati, flores muscati ac<br />
cynamonis et talibus speciebus consimilia: 1436 Mon.Budapest III/2 p.272.<br />
garrio, -ire<br />
Exemplum de avibus, que orta luce garrire incipiunt et modulari: Serm.Quinqu. 9 (p.40).<br />
garrulitas, -atis f. [6]/4<br />
dc_145_10<br />
396
dc_145_10<br />
Nonne cornix hec ... nunc accipitri sponte iuraret se nunquam garrulitate vociferationeque sua dominum amplius<br />
lesuram, si impune dimitteretur: BONF. II,5,248. Cum reges antehac promiscue ac immodestius ab hominibus<br />
<strong>ad</strong>irentur auresque indocte multitudini accommodantes modo garrulitatis fastidio, modo loquendi inscitia<br />
afficerentur etc.: BONF. II,7,8.<br />
gastrimargia, -ae f. [4]/2<br />
Unde gulositas nomen accepit, ut dicatur castrimargia, quasi mergens castitatem: Serm.Quinqu. 44 (p.102).<br />
gaudeo, -ere verb.<br />
Gratulor itaque tibi, mihi gaudeo, te amo, mi V<strong>ad</strong>iane: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
gehennalis, -e [3]<br />
Ne pena temporalis in gehennalem convertatur: GREG.GYÖNGY. Constit. p.126 (Rubr. LXXIV).<br />
gelatina gelatinum > *gelatina-ra kell javítani.<br />
Pulveres cum uno parvissimo vasculo, cum quo solent portare gelatinam de Italia: 1480-1500 HtK 1926 p.267<br />
gelima, -ae f.<br />
Cum postmodum vos capecie vocabulum mutata eius vera significacione aliter, quam in re sonat, interpretari<br />
voluissetis et non de singulis capeciis, sed de singulis gelimis, quarum due unam capeciam faciunt, ipsos<br />
duodecim denarios exigere curavissetis: 1501 Dl 90759. De terris arabilibus sessionum desertarum per colonos<br />
seminatarum de singulis iugeribus <strong>ad</strong> curiam domini tenentur dare singulam gelimam 1, quas iudex tenetur<br />
congregare: 1524 Urb.Vespr. p.66.<br />
gelo, -are<br />
Illum mortifero nervis torpore gelatis / deficiunt rigidae durato sanguine venae: IAN.PANN. Paneg. 3,2,269-270.<br />
gelu, -us n. [8]/4<br />
Cum omnia gelu constitissent, pabulatum sepe et aquatum ire non licuit: BONF. III,5,380.<br />
gemebundus, -a, -um<br />
Propter quas ipse c[omes] Petrus per longa tempora dies duxit aegrotos cum suspirio gemebundus: 1411 Katona,<br />
Hist.crit. XII p.64.<br />
gemmifisor, -oris m. [2]<br />
Petrus gemmifisor penes Beatam Virginem cb. 50. Cf. p.41: Vsvaldus Gyöngfüzü.: c.1510 Szakály-Szűcs,<br />
Bortized p.88.<br />
generalitas, -atis f. subst.<br />
Ut multa paucis exprimantur et sub generalitate huiusmodi singula computantur: 1508 Reg. Strig. p.79.<br />
generatio, -onis f.<br />
Quia Dominicus … de generacione Syculorum de Saaswar se esse dicebat: 1323/1365 MNy 1931 p.207.<br />
generationalis, -e<br />
Ipsi ... sese mutuo et alternatim eisque succedentes sibi ipsis in fratres condivisionales et generationales<br />
<strong>ad</strong>optassent: 1424 Fons 2005 p.366.<br />
generositas, -atis f. subts.<br />
Dummodo ipsas (sc. Litteras) a vestra generositate redimere possemus, ideo sciat vestra generositas, quod etc.:<br />
1407 Mon.Budapest III/1 p.245. Qui non fortunis generositateque et gloria maiorum suorum innixi, sed propriis<br />
eorum laboribus et virtutibus clari emerserunt: 1478 Wenzel, Dóczyak p.9.<br />
genialis, -e [4]/3<br />
Imprudens ... mulier ... novum coniugium molitur eoque vesanie illa processit, ut omnes ingenii nervos genuali<br />
toro prorsus intenderet, cuius iam se impotem fore senserat: BONF. III,3,294.<br />
geniculo, -are [1]<br />
Quia hic Ioannes ... post victoriam loco victoriae inirmatus, ... paulo ante mortem devotissime geniculatus et<br />
inclitorium (sic ed.) commilitonum turmis circumstantiatus ... de praesenti seculo (sic) est translatus: 1476<br />
397
Kovachich, Scriptores II p.2.<br />
genimen, -inis n. [1]<br />
Inter quos et si sint multi ... veri ... caatholici fideles, illis tamen formidolosum est cum geniminibus viperarum<br />
(cf. Mt. 3,7: progenies viperarum Mt. 23,33: genimina viperarum) tute cohabitare: M<strong>ad</strong>as, Laskai p.56.<br />
OSU.LASKO Qu<strong>ad</strong>rag. Gemma fidei prol.<br />
genius, -i m.<br />
Hi ... dicere Romam ... deleri non posse, ... illius loci genium tantum sibi numinis vendicasse, ut aliquo imperio<br />
carere non possit: BONF. I,6,267. Tandem videbo, quid genius domui huic contulerit: BART.PANN. Gryllus 27.<br />
gens, -tis f. subst.<br />
Que minime acta fuisse arbitramur, si hec gens Hungarica natalis soli dulcedine allecta non de exteris<br />
nacionibus, sed de gente sua quempiam regem idoneum pro se elegisset: 1505 Tudománytár 1839/VI p.66. Pray,<br />
Annal. IV p.313. Batthyany, Leges eccl. I p.562. Katona, Hist.crit. XVIII. p.425. Quibus (sc. gestis reges)<br />
gentem hanc Scythicam non solum claram magnificamque nomine et gloria reddiderunt, verum famam ipsius per<br />
totum orbem terrarum longe lateque diffusam <strong>ad</strong> ethera usque extulerunt: 1505 Tudománytár 1839/VI p.66.<br />
genuflexio, -onis f. [1]<br />
De genuflexionibus (sc. titulus rubricae): GREG.GYÖNGY. Constit. p.89 (Rubr. XXXV). Sacerdos autem stans<br />
<strong>ad</strong> altare non flectit genua sua, nisi in Simbolo <strong>ad</strong> ’Homo factus est’. Ad alias autem genuflexiones tantum caput<br />
inclinat reverenter versus altare: GREG.GYÖNGY. Constit. p.90 (Rubr. XXXV). Doceat novicium magister<br />
ipse, quomodo inclinaciones et genuflexiones atque prostraciones horis et locis debitis faciat: GREG.GYÖNGY.<br />
Constit. p.115 (Rubr. LXIII).<br />
geographus, -i m. [1]<br />
Cum antiquorum more geographorum citeriorem ulterioremque Ungarie partem descripserimus, nunc, quos fines<br />
ipsa sibi vendicet, breviter exequamur: BONF. I,1,334.<br />
gepanta vulgare<br />
Tertia navis tardius applicuit et a pigritia, que horum lingua 'gepanta' dicitur, Gepidarum nomen accepit: BONF.<br />
I,2,113.<br />
germanitas, -atis f.<br />
Quum autem per se ipsum satis validum et velut inexplicabile sit germanitatis vinculum: 1507 Katona, Hist.crit.<br />
XVIII p.500.<br />
germen, -inis n.<br />
Ex cuius nimirum propagine elut florentissimum germen … archiepiscopus Colocensis ac regni mei cancellarius<br />
reflorescens nulli penitus maiorum suorum in quovis laudum aut virtutis genere concedit: 1515 Theiner,<br />
Mon.Slav. I p.560.<br />
gero, -ere verb.<br />
Iccirco talem te erga illum geras, ut hanc meam (quantulacunque sit) commendatiunculam sentiat cognoscatque<br />
sibi non parum profuisse: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
gerulus, -i m. [6] *querulus<br />
Misso <strong>ad</strong> maiestatem nostram isto nuntio vestro, harum scilicet gerulo (ed. corr <strong>ad</strong>. querulo) per medium<br />
eiusdem, uti ex suo ore didicimus, nobis in eo sipplicastis, ut etc.: 1439 Zimmermann, Urkb. V p.24. <strong>ad</strong> subst. 2<br />
Inopinus namque praesentium geruli, domini magistri Rudolfi, discessus doctius ac tersius scribendi interturbavit<br />
officium: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
gestor, -oris m.<br />
Predialis et negociorum gestor: 1512 Végh, Buda p.157.<br />
giganteus, -a, -um [5]/3 onom.?<br />
Persam Gigantee proceritatis imperator lancea ... transfodit: BONF. I,8,173. Tunc Grecus quidam Gigantee<br />
proceritatis roborisque ex urbe prodiens <strong>ad</strong> singulare certamen Ungaros provocat: BONF. I,10,230.<br />
gl<strong>ad</strong>iatorius, -a, -um<br />
dc_145_10<br />
398
dc_145_10<br />
In qua (sc. camera) idem Demetrius labores suos gl<strong>ad</strong>iatorios perficere solitus est: 1507 Végh, Buda p.146.<br />
gl<strong>ad</strong>ius, -ii m. *gl<strong>ad</strong>eus<br />
Gl<strong>ad</strong>ei III. Bicelli II. Dacus I. Bozdogan Turcales III.: 1491 HtK 1891 p.552.<br />
glandifer, -a, -um [8]/2 glandefer *de arbore:<br />
In quo (sc. campo) quercus, arbor glandefera r<strong>ad</strong>ices fixisse cernitur: 1517/XVIII Áldásy, Címereslevelek II p.80.<br />
Quos quandam silvam glandiferam intra metas eiusdem possessionis sitam r<strong>ad</strong>icitus ... succidisse ... accepimus:<br />
1524 Reg.Str. p.159.<br />
glandinosus, -a, -um [26]/5<br />
Proventus … quarundam duarum silvarum glandinosarum ipsorum exponentium … sibi ipsis percepissent: 1482<br />
Zimmermann, Urkb. VII p.330.<br />
glaucus, -i m. tengeri hal<br />
Neptunus … / per freta dum glaucos stimulat Thyrrena iugales: IAN.PANN. Paneg. 3,3,41-42.<br />
gleba, -ae f.<br />
Gleba sub hac petra Thome iacet archilevite / Christe Iesu tetra quem protege de nece mite: c.1395<br />
Mon.civ.Zagr. I p.409.<br />
glebator, -oris m.<br />
Item dedimus pro cervisia glebatoribus … den XXXVI den.: 1441 Df 282530 fol. 10v.<br />
glebo, -are<br />
Item pro straminibus <strong>ad</strong> glebandum parchanum civitatis LXXV den. Cf. ibid. inferius: Item Materno in parchano<br />
glebanti XLVI den.: 1441 Df 282530 fol. 7v.<br />
glisco, -ere [11] <strong>ad</strong> 3: *glesco<br />
Noveritis me fore sanos (sic), hoc idem glesco a vestra dominatione scire: 1459 Zimmermann, Urkb. VI p.49.<br />
globus, -i m. [57] <strong>ad</strong> 1: *orbis terrarum - földkerekség:<br />
Nephandis sic idolis soli globum mundas: VALENT.HADN. Invoc. 5,4 p.24.<br />
glomero, -are<br />
Equitum turmae glomerantur eodem, / succedunt pedites: IAN.PANN. Paneg. 3,2,109-110.<br />
gloriabundus, -a, -um [1]<br />
Mathias ... ex hoc ... officii genere mirificam omnium fidem sibi comparabat. Quin etiam gloriabundus sepe<br />
retulit se Nicolao, Bossene regi, cum per officium visitasset, egrotanti pedum digitos interfricuisse: BONF.<br />
IV,7,78.<br />
glos, -oris f. *glora, -ae f. <strong>ad</strong> 1:<br />
Qui nobilis domina, Elena vocata, relicta confam L<strong>ad</strong>islai de Torna, glora ipsorum post generale tributum<br />
solucionis dilectissimi filii sui, condam Iohannis, fratris scilicet ipsorum condivisionalis universas possessiones<br />
... eisdem resignasset: 1406 Tringli, Perényi p.290.<br />
glossema, -atis n. [1]<br />
Et Vandali eodem glossemate utuntur: BONF. I,8,156. In contione militari concitatus et eloquens (sc. rex),<br />
multarum sibi cognitio linguarum, preter Turcicum et Grecum omnia Europe glossemata calluit: BONF.<br />
IV,9,267.<br />
gluten, -inis n.<br />
Universam Christianitatem in his utilibus foederum induciis glutine quodam indissolubili … inclusam esse<br />
voluerimus: 1503 Pray, Annales p.307.<br />
glutino, -are [3]<br />
Sic habet vestra cara fraternitas quemdam novum nodum, quibus simul glutinamur, ut licet inscriptionibus et<br />
foederibus per nos dudum initis nobis invicem succurrere teneamur, tamen istius societatis nostre racione alter<br />
alterum ... fideliter defensare ... tenemur: 1429 CD Hung. X/8 p.620.<br />
399
dc_145_10<br />
glutinum, -i n. [7] <strong>ad</strong> 1:<br />
Vis fraterni amoris non sinit tam arcto sanguinis glutino iunctos invicem esse immemores: 1512 Acta Tom. II<br />
p.126.<br />
grabatus, -i m. [2]<br />
Item grabatum magnum I.: 1522 Dl 32657. Fessa sopiri fero sternebam membra grabato: Anal.nova (Piso) p.414.<br />
Quidam frater ... ilico sanus de grabato surgens, quod voverat, ... effectui mancipavit: VALENT.HADN. Mir. 80<br />
(p.118).<br />
gr<strong>ad</strong>arius, -ii m. subst.<br />
Item serenissimae dominae ... reginae ... pelvim cum gutturnio, ... gr<strong>ad</strong>arios duos (sc. legavit episcopus). Cf. ibid.<br />
p.31: Domino Stephano Bathor palatino discum unum inauratum, cochlear unum inauratum, salinum unum<br />
inauratum, gr<strong>ad</strong>arium unum: 1524 Bunyitay, Gyulafehérvár p.30.<br />
gr<strong>ad</strong>ior, -i gr<strong>ad</strong>ere verb. depon.<br />
Si vero talis famulus ex preconcepta malitia aut propter ingurgitationem ventris sui spretis magistris … cum<br />
eisdem in processione gr<strong>ad</strong>ere (ed.: !) non vellet, talis a laboribus prohibeatur: 1492 Mon.Iud. XII p.65. In vos<br />
ipsos non pedibus, sed consilio gr<strong>ad</strong>imini: BART.PANN. Gryllus 21.<br />
graminosus, -a, -um [17]<br />
De ipsa magna via cruce signata v<strong>ad</strong>it (sc. terminus) per viam graminosam, ubi sunt sex metae antiquae et<br />
septima nova: 1279 CD Hung. V/2 p.529.<br />
gratans, -antis [9]/3<br />
Quos (sc. florenos) nos nulla ratione nunc dare valemus, nam sicut aliis temporibus dedimus, sic et nunc<br />
daremus animo gratanti, prout conveniret dare vestre dominationi, sed ... nullatenus dare valemus: 1369 Sz 1900<br />
p.609.<br />
gratia postpos.<br />
Egidium Moravum meum, hominem mehercle non tam frugi quam fidei, virtutum ac integritatis oppletissimum<br />
mei gratia commendatum habere non dedigneris: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
gratia, -ae f. subst.<br />
Velim, si tantillum gratice tuce habere possem, mihi quam primum rescriberes: 1514 TAUR. Epist. 1 p.130.<br />
gratianus, -i m. [1]<br />
Item capellanis et gratianis ecclesiae Albensis Transsylvanae, ut singuli tricesimas legant, florenos centum (sc.<br />
legavit episcopus): 1524 Bunyitay,, Gyulafehérvár p.28. L<strong>ad</strong>islaus ... Archiepiscopus ... honorabilibus viris,<br />
preposito, lectori, cantori, ... necnon ecclesiarum parochialium, altarium et hospitalium rectoribus eorumque<br />
vicesgerentibus capellanis, gracianis, presbiteris ac aliis personis ecclesiasticis secularibus et regularibus ...<br />
salutem: 1526 M.Sion 1863 p.714 = Mon.eccl. I p.249.<br />
gratificor, -are<br />
Quibus (sc. deis) tanta saltem aetate gratificari liceat: BART.PANN. Gryllus 14. Optavit idem mutuam sane<br />
nostram conventionem fieri in Lyncz,... nobis vero... visum fuit, ut in Budweyz civitat... conveniremus, pro quo<br />
<strong>ad</strong> ipsum... ducem oratores misimus et credimus eum in hoc nobis gratificaturum: 1522 Acta Tom. VI p.114.<br />
Scio, quod non solum in hoc, sed in omnibus, quibus unquam poterit (sc. papa) gratificari vre mti,<br />
erit <strong>ad</strong> gratificandum paratissimus: 1523 Acta Tom. VI p.226.<br />
gratiositas, -atis f. <strong>ad</strong> 1: *ut titulus honorificus:<br />
Supplicantes exinde prenominati Nicolaus et domina … consors eiusdem nostre gratiositati humiliter et devote,<br />
ut etc.: 1439 Mon.Budapest III/2 p.312.<br />
gratuito [5]/2 <strong>ad</strong>v.<br />
Procere <strong>ad</strong> labefactandam gubernatoris magnanimitatem copias gratuito dederant: BONF. III,7,199.<br />
gratuitus, -a, -um<br />
Qui … quodammodod per gr<strong>ad</strong>us gratuite donacionis conscendentes pro corone regalis honore se variis exponere<br />
periculorum generibus nullatenus formidarunt: 1350 TGy 1835/II p.92. CD Croat. XI p.620.<br />
400
dc_145_10<br />
gratulabundus, -a, -um [4]/3<br />
L<strong>ad</strong>islaus ... cum Prage <strong>ad</strong> secundum lapidem appropinquasset, Rochezana ... gratulabundus obviam occurrit:<br />
BONF. III,8,290.<br />
gratulatio, -onis f. subst.<br />
Debueramque dudum tibi gratulari sed neque sera gratulatio reprehendi solet [teste Tullio], praesertim si nulla<br />
socordia aut negligentia prcetermissa est: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
gratulor, -ari verb.<br />
Debueramque dudum tibi gratulari sed neque sera gratulatio reprehendi solet [teste Tullio], praesertim si nulla<br />
socordia aut negligentia prcetermissa est: 1516 TAUR. Epist. 2 p.173. Gratulor itaque tibi, mihi gaudeo, te amo,<br />
mi V<strong>ad</strong>iane: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174. Plurimum tibi, ut debeo, gratulor lcetorque: 1516 TAUR. Epist. 2<br />
p.173.<br />
gratus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Hoc mihi, hoc reverendissimo Vratislaviensi nihil gratius, hoc Augustino et tibi commodius nihil facere potes:<br />
1516 TAUR. Epist. 2 p.175.<br />
gravamen, -inis n. [226] <strong>ad</strong> 2: *sed sensu activo: actus molestiam inferendi – sérelemokozás:<br />
Si nostra rigida gravamina indignationemque nostram gravissimam incurrere formidatis: 1437 Katona, Hist.crit.<br />
XII p.776.<br />
gravate [1] comp.<br />
Eum unicum posthabitis ceteris in consilium <strong>ad</strong>mitti gravate ferebant: BONF. III,1,54. Magnanimus enim neque<br />
armis, neque officio vinci potest, nihil gravatius ferre solet, quam ab hoste pariter et amico superari: BONF.<br />
III,2,66. Pragenses gymnasium <strong>ad</strong> ea usque tempora Tutones plane gubernarant, quod Bohemi ... gravate<br />
pertulerant: BONF. III,2,306. Consules Prage Ioannis apostate ... insolentiam gravate ferentes eum ... iussere in<br />
pretorium accersi: BONF. III,3,440. Cf. enim III,1,232: BONF. III,1,54.<br />
Gravatim [4] <strong>ad</strong>v.<br />
Iidem domini Bohemi, ubi audiverunt rationes nostras, non gravatim <strong>ad</strong> nostram voluntatem accesserunt: 1522<br />
Katona, Hist.crit. XIX p.367. Te salvum volo, tibi gaudium gravatim <strong>ad</strong>fero: BART.PANN. Gryllus 77.<br />
gravo, -are<br />
Non autumnalis ramos de more gravavit / fertilitas: IAN.PANN. Paneg. 3,3,256-257.<br />
grebonatus, -us m. *grebatus, gere<br />
Quod communitas hospitum ... ipsum cum suis fratribus ... honore et officio iudicatus seu grebatus ... eiecisset.<br />
Cf. inferius: officiolatus seu gerebatus: 1477 Zimmermann, Urkb. VII p.143.<br />
grossus, -a, -um<br />
Et propter hanc causam pueri sunt minoris intellectus, quoniam caput habent magnum, grossum et ponderosum:<br />
Serm.Quinqu. 3 (p.31).<br />
gryps, -is m. [11] <strong>ad</strong> 2<br />
Hinc cum rubeo campo griphonis animalis forma exurgit alis erectis, pedibus anterioribus elevatis et unguibus<br />
pertensis ferox minaxque: 1517 Turul 1911 p.110.<br />
gubernamen, -inis n. [4]/2<br />
Dum ... reginarum gubernamen calle sinistro vehebatur: IOH.THUROCZ 725 p.211.<br />
gubernator, -oris m.<br />
Sanctitas vestra … auditori camere et gubernatori urbis mandavit, ut de excessibus … inquirerent: 1524 Theiner,<br />
Mon.Slav. I p.581.<br />
gubernatrix, -icis f. [6]/3<br />
Iacobus ... et ... domina Neste ... pro ... filiis suis tamquam tutrix et gubernatrix ipsorum ... confessi sunt, quod<br />
etc.: 1399 Mon.Budapest III/1 p.136. Quod inter ... regem et Michaelem de Zilagy ac gubernatricem ... firma pax<br />
ordinata sit: c.1457 Kaprinai, Dipl. I p.207. Inferius: Quod ipsa domina gubernatrix universa castra regia ...<br />
401
emittere habet.<br />
dc_145_10<br />
guberniculum lege gubernaculum<br />
Cum dominus rex, pater noster tunc gerens terre Transdanubialis guberniculum (recte orig. [Dl 829] et CD<br />
Arp.cont. IV p.24 [locus allatus s.v. gubernaculum]: gubernaculum) a facie patris sui ... in castrum ...<br />
declinasset: 1273 Erd.okmt. I p.233.<br />
gulositas, -atis f.<br />
Unde gulositas nomen accepit, ut dicatur castrimargia, quasi mergens castitatem: Serm.Quinqu. 44 (p.102).<br />
gurges, -itis m. subst.<br />
Tot enim thesauri gurgites <strong>ad</strong> tam diuturnum difficileque bellum sustinendum effudimus, ut ...: 1521 Katona,<br />
Hist.crit. XIX p.251.<br />
gustus, -us m.<br />
Per nervos enim procedentes ab anteriori parte perficit (sc. caput) visum, auditum, odoratum et gustum:<br />
Serm.Quinqu. 3 (p.31).<br />
gutturnium, -ii n. subst.<br />
Omnia solus habes: pelvim, gutturnia, scamna / Et tres urceolos, omnia solus habes: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
Franciscus ... episcopus ... ecclesiae Sancti Michaelis archangeli legavit ... omnia ... vasa argentea, illa videlicet,<br />
quibus episcopi missarum sollemnia peragendo utuntur, gutturnium cum pelvi, thuribulum, cruces aureas<br />
maiorem et minorem, cum pontificali calice, infula, agminario, aspersorio argenteo, ac duobus annulis aureis. Cf.<br />
ibid. p.30: Item ... regi Hungariae ... legavit pelvim argenteam cum gutturnio, cupas argenteas deauratas etc. ...<br />
Reginae Hungariae ... pelvim cum gutturnio, cupas deauratus (sic) duas, gr<strong>ad</strong>arios duos. Cf. ibid. p.31: Episcopo<br />
Vaciensi salinum unum, aulaea parva duo, gutturnium unum iussit reddi.: 1524 Bunyitay, Gyulafehérvár p.27.<br />
gymnasium, -ii n. gympnasium<br />
Prima generatio est sacerdotum, qui habentur inter eos in magna reverentia, quasi rectores populi et executores et<br />
dispensatores legis, doctores et iudices et presidentes in beneficiis spiritualibus et ecclesiis et gympnasiis:<br />
GEORG.HUNG. p.354.<br />
gymnicus, -a, -um [1]<br />
Lycurgus, ... qui nubere noluissent, ignominia hos affecit, in gymnicis namque ludis spectaculo amovebantur:<br />
Udis p.461.<br />
habeo, -ere verb.<br />
Attamen cum hominibus eiusdem albi existentibus sine pecuniis vivere, quam All’ alite=in dun’amenos o>u bo’uletai<br />
fortior ille quidem, qui miser esse potest», in mentem venerat: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129. Velim, si tantillum<br />
gratice tuce habere possem, mihi quam primum rescriberes: 1514 TAUR. Epist. 1 p.130. Quare mihi persuasum<br />
habui, tibi illum (ut erat hominum studiosorum amantissimus) plurimas suas epistolas misisse, quarum mihi a te<br />
copiam fieri peto, et si permiseris obsecro: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174. Cura, ut rectoreos inter fasces vitce<br />
salutisque tuce rationem habeas: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
habilis, -e abilis<br />
Quos et quas (sc. equos et arma?) meliores et abiliores invenire possent: 1424 Zsigm.oklt. XI, 269.<br />
habitalis, -e [1]<br />
Item in possessione Doba sessiones habitales sunt XLI. (etiam ibidem persaepe legitur). 1498 TT 1901 p.109.<br />
habituo, -are [1] *proprie: vestire, habitu ordinis religiosi ornare – (be)öltöztet:<br />
Quod nos ... religiosis viris Sancti Pauli primi heremite ... universas et singulas personas, quas dixerint et<br />
notaverint de ordine ipsorum <strong>ad</strong> nostrum ordinem fuisse translatas et ipsius nostri ordinis habitu habituatas, a<br />
nobis instanter requirentibus et ipsis restitui postulantibus ... spondemus ... in Strigonium .. mittere et destinare:<br />
402
dc_145_10<br />
1395/XV Df 286489 fol. 56v. Andreas, prior generalis … tanquam alter Ionatas se sua tunica denudabat ac<br />
habituandis praebebat: GREG.GYÖNGY. Vitae 140 (p.117). Erat ... specialis gratia in eo <strong>ad</strong> suscipiendas<br />
novitios, et <strong>ad</strong> eum tanquam <strong>ad</strong> patrem habituandi confluebant: GREG.GYÖNGY. Vitae 229 (p.172).<br />
hachoka, -ae f. (hazwka)<br />
Theoloniator … Valentinus … viginti duos florenorum auri … ac unam Hazwkam et unum gl<strong>ad</strong>ium ab eodem<br />
abstulisset: 1492 Mon. Iud. XII p.68.<br />
haereo, -ere (hęreo)<br />
Itaque detinemur <strong>ad</strong>huc in iisdem negociis et hce remus in eo[d]em luto: 1518 Bessenyei, Lettere p.13.<br />
haeresiarcha, -ae m. [7]/5<br />
Hic etiam heresiarcharum gravissime exacte sunt pene: BONF. III,3,331.<br />
haesito, -are verb.<br />
Quod te facturum nihil haesito: 1516 TAUR. Epist. 2 p.175.<br />
halitus, -us m.<br />
Quippe tibi taetri putet malus halitus oris, / et subito nares suffocat ille meas: IAN.PANN. Epigr. 213,15-16.<br />
harambuk vulg. indecl.<br />
Similiter et caesarea m[aiestas] promiserat per regna et terras seu dominia regiae m[aiestatis] in persona sua ire<br />
nolle, nec exercitum suum mittere, insuper nec harambuk (nota editoris: f. praedatorias copias) nec alios<br />
exercitus suos ire pateretur: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.46.<br />
hariolor, -ari [3]/3<br />
Cetera ... signa deterrebant, que hunc veluti Herculem <strong>ad</strong> sudorem editum hariolabantur (sc. Ludovicum natum):<br />
BONF. II,9,244. E generosa huius indole ... faustissima queque vulgus hariolabatur: BONF. II,10,4. Ut pauci<br />
fuerint, qui hunc maxima queque gesturum non hariolarentur: BONF. II,10,185. Zyska ... respondit se iubere<br />
cute corpus exui, exutum volucribus ac feris exponi, curata cute tympanum obtendi eoque duce bella geri, quod<br />
ubi hostes audiverint, fugam rapturos illico hariolabatur: BONF. III,3,44. Quando Turcum extremas vires<br />
tentaturum et in tante cl<strong>ad</strong>is ultionem omnia moliturum omnes hariolantur: BONF. III,5,86. Veluti futuram<br />
cl<strong>ad</strong>em ex inopia copiarum hariolaretur (sc. anus): BONF. III,7,75. Elisabetha ... a vir morte ... infaustissima<br />
queque hariolatur: BONF. III,4,118.<br />
hariolus, -i m. (ariolus)<br />
Illud enim genius mihi meus semper suggerebat, plus nimirum ostentationis in Christi evangelium per nonnullos<br />
interpretes, ne dicam, coniectores et ariolos invectum fuisse, quam candidissima per se veritas postulasset: 1522<br />
TT 1885 p.341.<br />
Harpocrates *proprium<br />
Nisi te mutis piscibus surdiorem esse atque elinguem illum Harpocraten examussim referre factus essem certior:<br />
1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
haruspex, -icis m. [1]<br />
Atila ... consulendos ... suos haruspices censuit, ut etc.: BONF. I,4,99. Cum sibi (sc. Atila) propter haruspicum<br />
responsa timeret: BONF. I,4,116. Theodoricum ... aliqui Ostrogothe telo confossum haruspicum presagia<br />
confirmasse referunt, quamvis Aetium moriturum Atila reputabat: BONF. I,4,168. Taurinensium dux haruspicem<br />
iuvenem consuluit, cuius prime tunc nuptie celebrarentur: BONF.I,8,81: BONF. I,4,99.<br />
hasta, -ae f.<br />
Quos iam pridem venire sub hasta aut mactari oportuit: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.254.<br />
hastatus, -i m. [1]<br />
Corvinum ... memorant ... in medio ... qu<strong>ad</strong>rata duo cataphractorum agmina equitum statuisse et inter hos<br />
cohortes gravis armature a tergo hastatis sagittariisque munitas interiecisse: BONF. III,5,260.<br />
hebes, -etis <strong>ad</strong> 2 b:<br />
Hebetum guttura sensibus fecundas (sc. S.Spiritus): VALENT.HADN. Invoc. 5,2 25.<br />
403
hecatombe, -es f. Gr{>ekat'ombj}<br />
Ego autem, si ope vestra in Romanos victoriam continuabo, pro referenda gratia tertiam exuviarum partem vobis<br />
ipse voveo Martique patri ex hostili sanguine opimam hecatomben me facturum esse recipio BONF. I,6,117.<br />
Apud omnes Martis Herculisque parentis aras rem divinam facite, celebrate hecatomben et diis immortalibus<br />
cumulatissimos honores impendite: BONF. I,3,82<br />
hedera susbt.<br />
Ac flavis hederas detraho temporibus: Ábel, Anal. IAN.PANN. Eleg. 30,8. (p.126).<br />
hemistichium, -ii n. subst.<br />
In haec verba autem iuxta Martialis epigrammatarii nugas insonat hemistichio etc.: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
hendecasyllabus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Non potui quorundam temeritatem seu sanguineam quandam crudelitatem, quas taurinomastygce illi versiculis<br />
meis hendecasyllabis intulerint, tibi non facere copiam: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
herba, -ae f.<br />
Habet (ecclesia eciam) partęm in aquis, in herbis et in stagno, in silvis: s.1082, 1135-72 DHA I p.239.<br />
herbatim <strong>ad</strong>v. (erbatim)<br />
Qui se dixisset iobagionem nobilem episcopi ecclesie Wesprimiensis de Hegmagas et terram intra metas eiusdem<br />
possessionis haberi (sic ed.) erbatim divisam: 1424 Fons 2005 p.364.<br />
herbidus, -a, -um [3]/2<br />
Pristaldus ... inde progrediens in herbida via, in loco, ubi in modum crucis concursus est viarum, posuit duas<br />
metas: 1236 Urk.Burgenland III p.257. Ad cuius patulae arboris umbram silvestris capra colore subfusco in<br />
herbido solo iacet atque meridiat: 1497 Kubinyi, Genealogia p.30. Scutum ex dimidia parte superiore celestini<br />
coloris, inferior vero planitiem habet campestremque herbidam, in qua stat cervus nativi coloris: c.1500/XV<br />
Turul 1891 p.65.<br />
herbuscula, -ae f.<br />
In eo autem campo mons petrosus variis herbusculis distinctus et <strong>ad</strong>ornatus … est: 1497 Kubinyi, Genealogia<br />
p.30.<br />
hereditarius, -a, -um<br />
Nam reges hereditarii, ut nos sumus, non tenentur, nisi Prage iurare: 1522 Katona, Hist.crit. XIX p.367.<br />
hermaphroditus, -i m. [2]/1 (hermoffroditus)<br />
Magna quidem ac manifesta mulierum errata divorcio causam prestitere, ... contrarii mores, inopia veneris,<br />
violata pacta, lesa pudicicia, sterilitas hermoffroditi, monstrosa genitalia, coactio, dolus, obligacio, simulata<br />
condicio et persona ac cetera tale genus viros ab uxoribus abalienarunt: Udis p.469.<br />
heroicus, -a, -um<br />
Praetermissa muliebri … tremula et formidula conditione, sed et animo atque corde sumto heroico …: 1433<br />
Katona, Hist.crit. XII p.501.<br />
heros, -is m.<br />
Ut et ipsi <strong>ad</strong> grata fidelitatis obsequia fortius accendantur et comoti caeterorum exemplo heroum bonorum<br />
exercitiis amplius invalescant: 1244/XVII CD Slov. II p.111 = CD Hung. IV/1 p.544: haeroum Reg. Arp. n. 792.<br />
Rem Vnetam ... solus / sustinuit, veluti caelum Tirynthius heros: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 275-276. 117.<br />
Non illos homines, sed veluti magnos heroas et quasi quosdam semideos mirata est prisca illa vetustas: 1521<br />
Katona, Hist.crit. XIX p.216.<br />
herus, -i m. erus<br />
Ve capiti tuo, sic <strong>ad</strong>venam reducemque herum accipis?: BART.PANN. Gryllus 66.<br />
hiatus, -us m.<br />
Curtius ingentem solidarit mersus hiatum: IAN.PANN. Paneg. 3,1,85.<br />
hiberno, -are [6]/3<br />
dc_145_10<br />
404
dc_145_10<br />
Que (sc. cohortes) in provincia hibernarant: BONF. III,3,166. Ille ... importunitatem temporis arguit, ... quam<br />
difficile sit, dum hibernant alii, in frigidis regionibus bellum agere, quod sat e superiore bello haud impune<br />
didicere: BONF. III,7,61. Qui ab Augusto remoratus et illic hibernare coactus ... id scripsisse dicitur etc.: BONF.<br />
III,3,191. Amrates ... <strong>ad</strong> instaurandum exercitum et comparanda supplementa in Macedoniam ... hibernatum se<br />
recepit: BONF. III,4,373.<br />
hibernus, -a, -um [9]/4 * usu subst. plur. n.: castra, ubi exercitus hiemem agit – téli tábor:<br />
Vulgo his obstrepere legiones ... exercitum in hiberna dimittendum, ut corpora labore, frigore inediaque<br />
absumpta curent et reficiant: BONF. III,6,46. – usu <strong>ad</strong>i.: Comparato exercitu non mediocri in Austriam hiberno<br />
tempore inv<strong>ad</strong>it: BONF. III,7,40. Cum uno die temporis hiberni ... manus iuvenum <strong>ad</strong> glacies teneras ...<br />
concurrisset. VALENT.HADN. Mir. 5 (p.68).<br />
hilaresco, -ere [1] (ylaresco)<br />
Ut quorum remunerata devocio ylarescat, et alii eorum exemplo … incitentur: 1399 CD Croat. XVIII p.429.<br />
Nulla lingua iam silescat, / sed prae cunctis hilarescat / felix gens Hungariae: XIV Holl, Novum genus 8 p.46.<br />
hilaritas, -atis f. [11]/8<br />
Saluti hilaritatique publice passim supplicare: BONF. III,2,194. Pro eo supplicationes indicte ac omne hilaritatis<br />
genus editum: BONF. III,7,29: BONF. III,2,194. Quare te nunc communem amicum communis participem esse<br />
volo hilaritatis: BART.PANN. Gryllus 112.<br />
hinnitus, -us m.<br />
Nondum clamantibus ipsis / stridebant solis tenues hinnitibus aurae: IAN.PANN. Paneg. 3,2,65-66.<br />
hirsutus, -a, -um [1]<br />
Hirsutis <strong>ad</strong> hec se pellibus induunt (sc. Unni): BONF. I,3,101. Profana illa multitudo ... aquilinis oculis, impexo<br />
crine, demissa barba, insano corpore, hirsutis membris, dura cute fuerat: BONF. III,3,110. Si qui sunt hic,<br />
bleferones hirtas avellant: BART.PANN. Gryllus 6.<br />
hirtosus, -a, -um<br />
Leo namque villosus, fremens in postremos pedes exsurgens, cauda hirtosa tergum suum ceu incitamento<br />
quodam <strong>ad</strong> praelium flagellans, coronam auream in capite gestans ore hianti minacique lingua sua exserta primis<br />
pedibus draconem arripuit: 1504 Katona, Hist.crit. XVIII p.357.<br />
hisco, -ere<br />
Heu, infaustam et calamitosam Christianorum sortem! qui in tanto dedocore constituti nec verbum quidem<br />
hiscere audent: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.249.<br />
historia, -ae f. subst.<br />
Qui infra texendce historice perquam doctus interpres existit: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
historicus, -i m. [8]/7<br />
De Salomonis captivitate Blondus historicus longe aliter, ac rerum Ungaricarum veritas postulat, scipsisse visus<br />
est: BONF. II,4,140. Hec ex Blondo, non ignobili rerum vetustarum historico accepta sunt: BONF. II,9,32:<br />
BONF. II,4,140.<br />
historiographus, -i m. (hystoriographus)<br />
Quem<strong>ad</strong>modum ita multotiens factum fuisse antiquitus hystoriographorum autentice scripture manifeste pandunt<br />
et attestantur: 1412 Finke, Acta I p.397.<br />
histrio, -onis m.<br />
Quondam histrionibus dabantur auris: BART.PANN. Gryllus 22.<br />
hodnogio, -onis m. *Chod Nogione<br />
Qui se ab omnibus ioubagionibus suis, videlicet Andrea, Chod, Nogione (sic, recte: chodnogione), Subret, Paulo<br />
et omnibus aliis missum esse perhibuit: Reg.Var. p.102.<br />
holocaustum, -i n. [11]/8<br />
Emericus autem ... quid aliud, quam suavissimum Deo holocaustum esse poterat?: BONF. II,1,181.<br />
405
homagium, -ii n.<br />
Quod idem … dux … nobis heredibusque et successoribus nostris debitae ac solitae fidelitatis et obedientiae<br />
homagium et iuramentum praestet: 1501 Katona, Hist.crit. XVIII p.307.<br />
homo, -inis m. subst.<br />
Attamen cum hominibus eiusdem albi existentibus sine pecuniis vivere, quam
Consortem Iakus de Alsoterne hospitam furum ... nominantes ... nobis in eorum registro assignarunt: 1409<br />
Zsigm.oklt. II,6787. Iidem iurati assessores ... dominam Barbaram ... concumbentem cum privigno suo et<br />
hospitam furum, relictam Emerici ... et Annam, filiam eiusdem necatrices puerorum ... nobis in eorum registro<br />
assignarunt: 1481 Tan.Borsa p.315.<br />
hospitalista, -ae m.<br />
Quatenus ipsum Gasparem hospitalistam <strong>ad</strong> maiestatem nostram transmittere debeatis: 1484 Zimmermann,<br />
Urkb. VII p.356. Cf. superius: Commiseramus … magistro Gaspari, rectori hospitalis illius civitatis nostrae<br />
Cibiniensis, quo it{etc.}<br />
hospitium, -ii n. subst.<br />
Codre, tuum serva hospitium, quo Codrior alter / Orbe vago non est omnia solus habes: 1514 TAUR. Epist. 1<br />
p.129.<br />
hospitus, -a, -um<br />
Iidem iurati ... dominam Barbaram, relictam condam Alberti de Pathak concub (sic ed.) cum privigno<br />
suo et hospitam furum, relictam Emerici Fekethe ... et Annam, filiam eiusdem necatricis (ed.: !, recte:<br />
necatricem) puerorum ex ipsa Anna maliciose genitorum, Michaelem Chyzar ... homicidam ... pro publicis ...<br />
malefactoribus et nocivis hominibus nobis in eorum registro assignarunt: 1481 VZA 1906 p.159.<br />
hostensio = ostensio 1358 Erd. oklt. III,1032.<br />
dc_145_10<br />
humanitas, -atis f. subst.<br />
Quidquid enim vel humanitatis vel favoris tui illi praestiteris: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
humaniter [6] comp.<br />
Nostri ... oppidanos Christiane ritum pietatis ... colentes mitius humaniusque tractant: BONF. V,3,133.<br />
humanus, -a, -um <strong>ad</strong>i. superl.<br />
Quas Vestrae Sanctitatis sedulas et humanissimas commendationes tanto alacriori animo accepi, quanto etc.:<br />
1524 Theiner, Mon.Slav. I p.585. <strong>ad</strong>i. Tuum erit,... ne principis humanissimi voto pio praesertim ... desis: 1516<br />
TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
hydra, -ae f.<br />
Admotum plena trieteride pertulit hostem, / demum sublatis discere compulit hydris: Ábel, Anal. IAN.PANN.<br />
Celebr. 297-298. 118.<br />
hydropicus, -a, -um [2]<br />
Quia Lombardi sicut idropici magis, quam aliae gentes pecunias sitiunt, nec ullo unquam tempore impleri<br />
possunt et satiari: Form.styli I,84 p.53. Item, si habeat aliquam infirmitatem latentem, ut si esset idropicus, sp<strong>ad</strong>o<br />
vel haberet c<strong>ad</strong>ucum morbum: GREG.GYÖNGY. Constit. p.110 (Rubr. LXII).<br />
hypostasis, -is f. [1]<br />
Sempiterne tu sancte ambobus spiraris (sc. S.Spiritus), / recipis hypostasim, sed non naturaris: VALENT.HADN.<br />
Invoc. 2,1-2 p.24.<br />
hypotheca, -ae f. *conclave, ubi res necessariae servantur – tárház:<br />
Infra hypothece thesaurique, <strong>ad</strong> solis ortum cenationes et cubicula. ... Bulenterium hic et dieta. ... Hybernacula<br />
estivaculaque multa, item heliocamini: BONF. IV,7,93-94.<br />
iactabundus, -a, -um<br />
Ii nunc, proh dolor, <strong>ad</strong>eo insolentes ac iactabundi efferuntur, ut, quod nullo umquam tempore cogitarunt, modo<br />
sibi ultro spondeant, ut, postquam ferro, caede, flammis omnia miscuerint, in caput ac cervices nostras servitute<br />
et armis desaevierint, amplissimis ac omni rerum copia affluentibus provinciis potiantur: 1521 Katona, Hist.crit.<br />
XIX p.304. Dum iactabundus, potentissimus ac efferus hostis … vehementiori insuetoque impetu Pannonias<br />
aggressus Albam Graecam totius regni arcem, olim eorundem trophaeis decoratam oppugnet: 1521 Katona,<br />
Hist.crit. XIX p.305.<br />
iactator, -oris m. [3]/3<br />
Non subirasci libere loquentibus, deridere iactatores, mimos aretalogosque plus equo promereri: BONF.<br />
407
IV,9,273.<br />
dc_145_10<br />
iactus, -us m.<br />
Abhinc <strong>ad</strong> spatium iactus unius sagitte versus dictam plagam aquillonarem in semita seu coniunctura dictorum<br />
fratrum heremitarum: 1420 Zsigm.oklt. VII, 2276.<br />
iaculator, -oris m. [2]/1 *qui missilia iaculant – dárdahajítók:<br />
Caspii maris accole ... urbanitatis agricultureque ignari iaculatores sunt et sagittarii: BONF. I,1,269.<br />
iaculor, -ari [9] <strong>ad</strong> 1:<br />
Contra illi ... mox insurgere, cum securibus excutere, conflatam picem ac sulphur in hos demittere, apum in hos<br />
examina iaculari, ut aculeis competiti graviter angantur: BONF. III,4,354.<br />
ianitor, -oris m.<br />
Viden, Lingo, ut Acherontis ianitor hunc contundit miserum?: BART.PANN. Gryllus 134.<br />
iannizzarus, -i m. [13]/3 (ianizarus)<br />
Delectissimum e militibus peditatum, quem ianizarorum appellant, cum innumera equitum multitudine ... cogit<br />
(sc. Amrates): BONF. III,5,198. In medio pretorianos milites collocat, quos ianizaros vocant: BONF. III,5,257.<br />
Rex ... <strong>ad</strong> pretorianos cohortes pervenit, quos ianizarosappellant: BONF. III,6,255 cf. ibid. 257: <strong>ad</strong> ianizaros<br />
usque pervenit. Ille ... inter medios ianizarorum enses regem eiecit: BONF. III,6,260. Referunt amoratem in uno<br />
cornu Asie, in altero Europe basseum cum suis utrumque copiis collocasse, in medio se cum pretorianis<br />
cohortibus, id est ianizaris ... statuisse: BONF. III,6,278 cf. ibid. 286. Quem ab utroque latere longa ianizarorum<br />
acies plane vallabat: BONF. III,6,288. Ianizari equi latus pedesque subcidunt: BONF. III,6,290. In castris<br />
ianizarorum prefectus a Wl<strong>ad</strong>islao ... confossus interiit: BONF. III,6,297.<br />
iaspis, -idis f. [3]/1<br />
Quos omnes aurata et gemmata arma campique pavimentum iaspidibus et smaragdis tesselatum <strong>ad</strong> certamen<br />
irritabat: BONF. II,9,363.<br />
Iberus, -a, -um<br />
Nescio, quis veniens ab Iberis Cantaber oris / immeritum proprio tentat modo pellere regno: IAN.PANN. Paneg.<br />
3,2,87.<br />
ico, icere<br />
Ingens crede nefas ictum dissolvere foedus: IAN.PANN. Paneg. 3,1,198.<br />
idcirco (iccirco) coni.<br />
Iccirco talem te erga illum geras, ut hanc meam (quantulacunque sit) commendatiunculam sentiat cognoscatque<br />
sibi non parum profuisse. 1514 TAUR. Epist. 1 129 epist 1702<br />
idioma, -atis n. (*ydiomato) <strong>ad</strong> 2:<br />
Que (sc. villa) in ydiomato (sic ed., recte orig. Dl 2523: ydiomate) Teutonicali Spanfurt dicitur: 1329<br />
Urkb.Burgenland III p.44.<br />
idioma Slavonicum<br />
Que (sc. cucurbita) in medio luctancium constituta est, <strong>ad</strong> denodandum significandumque, quod dicta Bucha<br />
possessio vestra natali idiomate Slavonico cucumis seu cucurbita appellatur: 1503/XVIII Laszowski II p.210.<br />
idololatris, -e (idolatris)<br />
Quod nephandius est, cum reliquiarum processionibus idolatri perfidia dictum banderium venerari disposuerunt:<br />
1404/1406 TGy 1835/I p.78.<br />
ientaculum, -i n. [14]<br />
Demum curatis aliquantisper corporibus ambulatoriis dudum ientaculis, dato signo, ter elatis vocibus invocato ...<br />
Iesu ... nomine manum ... conserite: BONF. III,5,248.<br />
iento, -are [1]<br />
Quod a ientandi hora fere <strong>ad</strong> occasum usque perduravit: BONF. II,3,155. Cum nihil hactenus ientasset: BONF.<br />
IV,8,190. Rex … <strong>ad</strong> languorem declinandum ientandi gratia Picenas ficus Petrum promptuarium exposcit, at ille<br />
408
cariosas attulit et exoletas: BONF. IV,8,191.<br />
dc_145_10<br />
ignave [1] v. ignaviter [2] comp. <strong>ad</strong>v.<br />
Dicunt ... Aquileienses ... incautum hostem prospecta urbis munitione se ignavius egisse sepe stationes<br />
excubiasque deseruisse fastiditum: BONF. I,6,132.<br />
ignavus, -a, -um [19]<br />
Surge, ignavum pecus, inquam, surge!: BART.PANN. Vigil. 10.<br />
igneus, -a, -um<br />
Syderis in morem liquidum per inane volantis / ignea fumantem discriminat aethera lampas: IAN.PANN. Paneg.<br />
3,3,190-191.<br />
igniculus, -i m. [7]/3<br />
Ut ... benemerencium animi in his virtutum igniculi insiti excitantur inflamanturque: 1502 Turul 1905 p.171.<br />
Schwartner, Introduct. p.379.<br />
ignifer, -a, -um<br />
Bohemos <strong>ad</strong> turrim circumfusos sagittis igniferisque glandibus e muro sauciant: BONF. IV,8,34.<br />
ignipes, -pedis [1]<br />
Ignipedes aget iugales / dum Titan rapidum fugax per axem: 1513 Anal.nova p.178.<br />
ignobilitas, -atis f.<br />
Urbanum praepositum … a conditione ignobilitatis, in qua hactenus tanquam ab ignobilibus nati parentibus<br />
extiterunt, … eximentes … in praefata domo sua paterna … duximus nobilitandum … et nobilitamus: 1478<br />
Wenzel, Dóczyak p.9.<br />
ignomina lege ignominia<br />
Huni detrimento et ignomina iuxta affecti in Pannoniam sese referunt: BONF. I,7,82.<br />
ignoro, -are verb.<br />
Quidquid enim vel humanitatis vel favoris tui illi praestiteris, id omne ac totum in me collatum fuisse te volo<br />
inpraesentiarum non ignorare: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
ilia, -ium n. belsőség<br />
Purpurei sumunt lubos (sc. cervi), et pinguia patres / ilia: Ábel, Anal. IAN.PANN. 32,55-56. (p.129).<br />
ilicet <strong>ad</strong>v.<br />
Ilicet ex omni bis centum pube leguntur: IAN.PANN. Paneg. 3,3,164. Ilicet accelerat, saevae nec imagine mortis<br />
/ terretur: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 290-291. 118.<br />
illabor, -i [7]/4<br />
Illi securam tacite illabuntur in urbem / per caecos ducti cuneos. IAN.PANN. Paneg. 3,3,169-170. <strong>ad</strong> 2: Qui (sc.<br />
amnis) ex Hemo monte ortus inter Mesembriam et Odessum Euxinum illabitur: BONF. III,6,195.<br />
illacrimor, -ari [1] (*illacrimo)<br />
Illa (sc. S.Genovepha) continuo illacrimans exclamavit etc.:: BONF. I,5,105. Cum R<strong>ad</strong>egundis virgo ... decora<br />
capillorum amplitudine predita ... xenodochium ingrederetur, hanc Elisabetha reluctantem apprehendit, auream<br />
illacrimanti comam ex edicto succidit: BONF. II,7,333. Explorata procerum studia cum promptissima inspiceret,<br />
<strong>ad</strong>modum illacrimavit (sc. rex): BONF. II,10,506.<br />
illaqueo, -are<br />
Que (sc.dilectio) eos ineffabili fraternalis amoris vinculo et affinitatis quoque federe iam illaqueavit atque<br />
deiunxit: 1519 SzSzB Szle 2006 p.349.<br />
illaudatus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Quibus non poenis expiandus censerer, nec dignus deprecatione, qui rem illaudatam ex usu esse mortalium<br />
praedicarem: 1522 ADR. WOLF.(J. P.) p.295.<br />
409
dc_145_10<br />
illecebra, -ae f. [14]<br />
Viennenses illecebre nondum mente exciderant, a quibus se quandoque victum ferventiore iam etate esse<br />
noverat: BONF. IV,4,119.<br />
illepidus, -a, -um [3]<br />
Hiis illepidis (sc. litteris) veniam concedere peto: 1497 Ábel, Dunai tudós p.121.<br />
illido, -ere [6]/3<br />
Id (sc. vexillum), cum arduum et sublime preferretur, <strong>ad</strong> postes templi sensim illisum in varias partes laceratum<br />
concidit: BONF. III,1,231. Maria ... stans parieti et iacens humi sic caput illisit, ut iam moritura videretur:<br />
BONF. III,1,315.<br />
illino, -ere [4] <strong>ad</strong> 2:<br />
Scutum quinqueangulare coelestino totum colore illitum (sc. donat rex): 1524/1569 Áldásy, Címereslevelek II<br />
p.91. Quid ego misera hic cerno, homone an belua est, nam coeno illitum squallidum truncum arbitror<br />
torpescentem: BART.PANN. Vigil. 3.<br />
illitteratus, -a, -um [5] *comp<br />
Si quid fidei erita aliquando literis post cineres, non iam meis, alioqui illiteratioribus, quam ut illas mihi optem<br />
esse superstites, sed eorum, qui ... mei in te animi testimonium ultro tibi prestiterunt: 1522 TT 1885 p.341. Si<br />
nobis ... eius non placeret conversacio, ... clare et expresse exprimatur sibi cum exhibicione presentis statuti, si<br />
talis litteratus est, si vero illitteratus, exponatur in suo vulgari: GREG.GYÖNGY. Constit. p.111 (Rubr. LXII).<br />
illorsum <strong>ad</strong>v.<br />
Et ob hoc <strong>ad</strong> honorem nostrum et votivam negociorum unionis ecclesiae expeditionem tute illorsum procedere<br />
possemus: 1416 Katona, Hist.crit. XII p.243.<br />
illotus, -a, -um [1]<br />
Haec habui <strong>ad</strong> te, frater mi, paucis barbarie hac mea illota et quantumvis impolita scribere: BART.PANN. Epist.<br />
4,6. Nequeo patruelis tuae munificentiae illotis, ut aiunt, manibus Ioachini principis ... nomen transire:<br />
BART.PANN. Gryllus ded. 7<br />
illudo, -ere [18]<br />
Huic et tu illudis modo?: BART.PANN. Gryllus 37.<br />
illuminatio, -onis f. [22] <strong>ad</strong> A 1: *actus visum recipiendi – látás visszanyerése, megvilágosulás:<br />
Quidam sacerdos ... per plures annos cecus existens ... referebat, ... quod ipse ... sepissime Sanctum Paulum in<br />
<strong>ad</strong>iutorium sue illuminationis invocasset: VALENT.HADN. Mir. 63 (p.109). Quidam agricola ... pro<br />
illuminatione oculorum suorum sepe Sanctum Paulum invocat: VALENT.HADN. Mir. 66 (p.110).<br />
illuminatura, -ae f.<br />
Finitus est ille liber ... cum scriptura, illuminatura, ligatura anno Domini Mo CCCo LXX VIIo.: 1377 Knauz,<br />
Kortan p.118.<br />
illuminatus, -a, -um [5]/4 <strong>ad</strong> 2:<br />
Praesens scriptum ... feci roborari praesentibus his testibus, illuminato domino Iohanni (sic), ... Nicolao, ...<br />
Michaeli etc.: 1440 Zimmermann, Urkb. V p.57-58.<br />
illumino, -are <strong>ad</strong> A 3:<br />
Relicta ... oculorum cecitatem ... incurrens ... oculis illuminata huc venit: VALENT.HADN. Mir. 23 (p.88). – <strong>ad</strong><br />
A 4: Item unum gr<strong>ad</strong>uale novum de pulchra littera et nota, pulcherrime illuminatum cum auro et lazurio et aliis<br />
coloribus: 1433 Mon.episc.Zagr. VI p.403.<br />
illusio, -onis f. [9] <strong>ad</strong> 2:<br />
Scit etiam testis maximum scandalum contra ipsos fratres ex his ... exortum uisse illusioque et contemptus<br />
ordinis: 1518 Erdélyi, Register p.133.<br />
illuvies, -ei f. [2]/2<br />
Nulla vi secunda hec illuvies coerceri potuit (sc. Tartarorum secundus impetus): BONF. II,9,438. Ne ab hac<br />
immanissima et efferatissima barbarorum illuvie penitus obruamur: BROD. Or. 47 (p.69-70).<br />
410
dc_145_10<br />
imaginativus, -a, -um [1]<br />
Et tacebit, scilicet attentus meditationibus, retrahendo sensus ab exteriori apprehensione. Imaginativam a<br />
mundanorum fantasmatum formatione. Memorativam ab infestantium recorda[t]ione et intellectivam a<br />
raciocinacione etc.: GREG.GYÖNGY. Decal. p.5.<br />
imberbis, -e [3]/1<br />
Hanc gentem Iordanis … vultu … cicatricibus quibusdam inscripto … tr<strong>ad</strong>it. … Quare obductis cicatricibus<br />
imberbes consenescunt: BONF. I,2,200.<br />
imitabilis, -e [2]<br />
Ut Pauli ... vitam exemplarem / tr<strong>ad</strong>am omni seculo vere singularem / cunctis imitabilem, ut lucem solarem:<br />
VALENT.HADN. Invoc. 7,2-4 p.25.<br />
immaculatus, -a, -um<br />
Cum … dominus Andreas … frater noster dulcissimus, <strong>ad</strong>olescens innocens, agnus immaculatus … per acerbe<br />
mortis excidium per occultos proditores … in civitate Aversa, que potius fuisset subversa extitisset immolatus et<br />
nequiter iugulatus: 1350 TGy 1835/II p.93. CD Croat. XI p.620.<br />
immanitas, -atis f. [9]/5 (inmaritas) <strong>ad</strong> 1:<br />
O crudelitas maxima! Imo poius profecto inmaritas (sic ed., orig. Dl 80926: inmanitas) dici posit (sic ed. Et<br />
orig.): 1448 TSz 1929 p.129.<br />
immaritatus, -a, -um<br />
Item nullas (sic ed., recte: nullus) inmaritatus vel alius quispiam hominum praefatorum magistrorum artem<br />
laborare audeat, nisi etc.: 1484 Zimmermann, Urkb. VII p.374.<br />
immedicabilis, -e [2]<br />
Idem (sc. primus homo) ... in totam ... suam successivam propaginem virus efundens immedicabile eam<br />
intoxicaverit: 1371 Mon.civ.Zagr. I p.238 cf. etiam locum s.v. 'intoxico' 2 allatum.<br />
immemor, -is <strong>ad</strong>i.<br />
Salutis tuce Flavianas inter delicias non immemor esto: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
immensitas, -atis f.<br />
Licet immensitas largitatis in principibus sit mensura etc.: 1284 CD Hung. X/3 p.231 (RA 3302).<br />
immerens, -entis [2]/1<br />
Nihil ... tui nunc impensius curant inimici quam ut te quoquo scelere perdant immerentem: BONF. III,2,224.<br />
immeritus, -a, -um<br />
Nescio, quis veniens ab Iberis Cantaber oris / immeritum proprio tentat modo pellere regno. IAN.PANN. Paneg.<br />
3,2,87. Fr[ater] Martinus de Welithe, prior provincialis provinciae Hungariae ord[inis] fratrum heremitarum<br />
S[ancti] Augustinis licet immeritus notificamus universis, … quod etc.: 1505 Katona, Hist.crit. XVIII p.405.<br />
immersio, -onis f. [2] *in transl. vel potius imag.:<br />
Olim magnates Hungarorum fuere fortes, / ... nunc per prava facta inertes, / haec fecit ... / livor, cupido et caeca<br />
libidinis immersio: 1456 Kovachich, Scriptores II p.7. – Proprie: Michael ... eisdem minas mutilacionis et<br />
immersionis aque proterviter irrogasset: 1447 Knauz, Tanács p.78.<br />
imminentiis lege munimentis :. 1242 CD Hung. IV/1 p.471 = CD Slov. II p.78.<br />
imminuo, -ere [7]<br />
Torvus ... aspectus, caput grandiusculum, oculi imminuti, rara barba: BONF. I,3,49. Ne ab hoste superetur<br />
superatusque aut viribus imminutus usurpatum a fratre imperium recipere nequeat (sc. Thorismundus): BONF.<br />
I,4,183. Exinde Atila imminuto <strong>ad</strong>modum nomine contemni cepit, ne ita quidem, ut antea, formidolosus erat:<br />
BONF. I,7,82. Interim castelli presidium acerrima oppugnatione <strong>ad</strong>modum imminutum Iustinianus ... instaurat:<br />
BONF. II,10,130. <strong>ad</strong> 1: rem abstractam: Divina officia modo praescripto peragantur et nunquam imminuantur:<br />
1506 M.Sion 1866 p.434. Devotio erga fratres ... valde fuisset imminuta: 1518 Erdélyi, Register p.183.<br />
411
dc_145_10<br />
immitis, -e [3]/2 comp.<br />
Ut ... eam regionem quamvis immitissimam Christiane fidei vendicet (sc. S.Adalbertus): BONF. II,1,85. Ecce<br />
barbari immites <strong>ad</strong>ventant, agros passim discursant: BONF. II,1,255. Ut hoc immiti tetroque spectaculo<br />
oppidanorum animos a pertinacia dehortarentur <strong>ad</strong> deditionemque converterent: BONF. II,3,155. Salomon in<br />
querelas exarsit ... Scythicum hoc genus nulla consuetudine molliri posse, cum immitibus populis facile<br />
consentire: BONF. II,4,43. Ungariam ... immitem et asperam ... nunc accipe: BONF. III,1,209. Sigismundus ...<br />
virum ... multo magis recte, quam perperam ubique servasse sibi videbatur, si quid patrarat immitius, ultionis<br />
gratia se iure fecisse iudicabat: BONF. III,2,206. Iam fines Ungarie ... pro foribus immitissimum prepotentemque<br />
hostem conspicantur: BONF. III,4,98. Interim immitissimi hostis consilium a divina benignitate intercipitur:<br />
BONF. III,4,364. Malebant omnia perpeti, quam immitissimam Turci servitutem: BONF. III,7,182.<br />
immodeste [1]<br />
Cum reges antehac promiscue ac immodestius ab homonibus <strong>ad</strong>irentur: BONF. II,7,8.<br />
immodicus, -a, -um<br />
Quam (sc. beneficentiam) mehercle tantam in me expertus sum et cotidie magis experior, quantam etiam petere<br />
voto immodicum esset: 1513 Teleki-Kovásznay, IAN.PANN. Dedic. II p.252.<br />
immoro, -are<br />
Si … imperator Turcorum … aliquod castrum notabile obsideret, ita quod sub illo immorarentur et quiescerent,<br />
in hoc casu ipse …rex noster … cum suo universo regno insurgere … debebit 1498 Katona, Hist.crit. XVIII<br />
p.168.<br />
immortalitas, -atis f. [14]/3<br />
Filium proprie gentis amantissimum et immortalitatis cupidissimum pro rege delegistis, fortissimi vir!: BONF.<br />
I,3,79. Nicasius ... inquit ... morti sponte occurrendum, ut supplicio corporum letam immortalitatem animorum<br />
consequantur: BONF. I,4,28. Incumbite glorie et immortalitati Scythice virtutis non immemores: BONF. I,4,142.<br />
Theodoricum ... Zeno ... loco filii <strong>ad</strong>optavit, creavit consulem et, ut aliqua demum immortalitate donaret, ei pro<br />
palatio equestrem statuam dicavit: BONF. I,7,167. Carolus populum hortatur, ut ... divina mysteria discat, quibus<br />
animarum immortalitatem <strong>ad</strong>ipiscatur: BONF. I,9,235. Vis concordie ... regna ... amplificat ac immortalitate<br />
donat: BONF. II,3,46. Ne minus quidem immortalitatis amor et regni caritas Lodovicum ... sollicitabat: BONF.<br />
II,10,20. Ioanna ... scribit ... <strong>ad</strong> regem ... Lodovicum ... Italicis factionibus implicitum nihil immortalitate dignum<br />
agere: BONF. II,10,287. Laudis ... cupidissimum et immortalitati quam maxime studentem ferunt (sc. regem<br />
Ludovicum): BONF. II,10,469. Ut ab ineunte iuventute tua hec summa immortalitatis fundamenta iacias: BONF.<br />
III,2,72. Quanta immortalitatis ez glorie occasio offeratur, hinc omnes considerate: BONF. III,5,85. Nihil <strong>ad</strong><br />
promerendam immortalitatem accommodatius inveniri potest: BONF. III,5,242. Christus ... nos ... cum perpetua<br />
nominis immortalitate ... onerabit: BONF. III,5,250. Quod honoris, utilitatis, immo salutis, glorie et<br />
immortalitatis plenum est: BONF. III,5,306 cf. ibid. 311 et 315. Clarissime victorie immortalitatisque<br />
<strong>ad</strong>ipiscende spem deponere: BONF. III,6,124. Omnia immortalitatis fundamenta ... inita cum Turco pace ... iam<br />
irrita fore conspicantur: BONF. III,6,133. Contemptores immortalitatis et propriorum tantum commodorum<br />
amatores: BONF. III,6,134 cf. ibid. 152. Facta immortalitatis et glorie fundamenta tueamini!: BONF. III,6,164.<br />
Si vicerimus, perpetua patrie salus et incolumitas ac nobis immortalitas parietur: BONF. III,7,106. Cf. etiam<br />
BONF. III,7,276 III,8,31,216 III,10,28. Dominus / ... / circumdedit illum / stola immortalitatis: XIVex. Off.Ger.<br />
p.19. Nos considerantes ... mortalitatem corporis nostri et immortalitatem animarum nostrarum ... consensum ...<br />
nostrum praebuimus: 1506 M.Sion 1866 p.433.<br />
immotus, -a, -um [1]<br />
Ii ...oculos humi plane defixerant, raro truces immotosquo vultus obduxere: BONF. III,2,110.<br />
immunitas, -atis f. [44] *impunitio *remissio poenae – bűntetlenség:<br />
Talis immunitas (var. Eggerer: Fragmen panis corvi p.231: impunitio) est genitrix inobedientiae atque desolatio<br />
ordinis: GREG.GYÖNGY. Vitae 144 p.120.<br />
immuro, -are [1] *in muro condere – falba beépít:<br />
Item hoc anno Paulo Hertel cum sociis ... pro lapidum immurandorum fractione dedimus fl 17: 1507<br />
Myskovszky, Bártfa II p.73.<br />
immutabilis, -e<br />
Si ea sibi voluntas immutabilis esset: 1500 Dl 104719.<br />
412
immuto, -are<br />
Putavimus animum vaivodae hac in re non immutaturum: 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.340.<br />
impacacitas, -atis f. [11]/5<br />
Quia ipsi ... propter pridianam mortem ... Lodovici regis sentirent utique inter regnicolas et alios extraneos<br />
guerram inpacacitatis in regno invenire: 1385 Süttő Anjou-kor II p.221. Quia partes propter temporum<br />
impacacitatem et diversorum generum varia impedimenta <strong>ad</strong> tuenda ... eorum castra ... pecuniarum ... penuria<br />
atque carentia arcet et compellat: 1491 Fons 2005 p.373.<br />
impacatus, -a, -um<br />
Cum propter maliciam temporis inpaccati de terra sua a longo empore retroacto dicesserit: 1323/1365 MNy 1931<br />
p.206.<br />
impar, -is<br />
Ob hoc agnoscentes nos viresque tantum nostras domesticas et confoederatorum tanto hosti diuturno tempore<br />
impares esse futuras: 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.349. Si …nos … et hoc regnum viribus et potentiae illorum<br />
(sc. Turcorum v. Tartarorum) impares essemus: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.507.<br />
impatienter [1] <strong>ad</strong>v.<br />
Mater eius obitum aliquanto impatientius tolerabat: BONF. II,1,225.<br />
impeditio, -onis f.<br />
Quid sentirent seu scirent contra et <strong>ad</strong>versus Valentinum sartorem, pro tunc inhabitatorem Kamanch de<br />
impedicione offici inquisitionis executi per Iohannem iudicem de Kamanch: 1439 AA Bosnae p.173.<br />
impello, -ere<br />
Eis … iussi dari pulveris perfecti <strong>ad</strong> tormenta impellenda libras mille: 1515 Katona, Hist.crit. XVIII p.855.<br />
impendentia, -orum n. subst.<br />
Cum nichil in terris sit … Deo accepcius, … quam … omne … studium et industriam <strong>ad</strong> usum et salutem ipsius<br />
patrie ac gentis sue referre, quoque ipsa salva sit et incolumis, presencia pariter et impendencia exaccius<br />
vigilanciusque intueri et universa discrimina … propulsare: 1505 Tudománytár 1839/VI p.65.<br />
impendium, -ii n. [12]<br />
Quam (sc. domum) ... nos in maxima sui parte vel vetustate vel neglectione ipsa collabentem et ruinosam ab ipso<br />
pene fundamento non sine maximo expensarum nostrarum impendio domorum ceterorumque edificiorum<br />
ornamentis refecimus atque ipsi decori redivivo formeque splendidiori restituimus: 1488 Végh, Buda p.116.<br />
impense comp <strong>ad</strong>v.<br />
Ut quanto frequentiores a vobis acceperimus litteras, tanto impensius urgere de subsidio et monere Bohemos<br />
possimus: 1522 Katona, Hist.crit. XIX p.370.<br />
imperatrix, -icis f. [16]/5<br />
Hinc Barbaram imperatricem non mediocris imperii sollicitudo incessit: BONF. III,3,288. Imperatricis consilium<br />
Bohemi approbant: BONF. III,3,293. Barbara imperatrix ... custodie tr<strong>ad</strong>ita (sc. est): BONF. III,3,297. Albertus<br />
et Elisabetha ... una ... cum regio corpore imperatricem captivam abducunt miserabile humane miserie<br />
spectaculum: BONF. III,3,352. Barbaram imperatricem ea tempestate Grecii diem obiisse ferunt indomite<br />
mulierem libidinis: BONF. III,7,236.<br />
imperiose [1] pos.,comp. <strong>ad</strong>v.<br />
Ne suas partis iacere, neve Maynardum ... imperiose ac late dominari patiantur (sc. Georgius): BONF. III,4,235.<br />
Qui imperiosius eos abire iubens minis ac vi nil ibi profecturos esse significavit: BONF. IV,1,62. Precabatur, ut<br />
violentam illam obligationem ... quandoque solveret, neve tam violenter et imperiose cum Pannone ageret:<br />
BONF. IV,4,70: BONF. III,4,235.<br />
imperium, -ii n.<br />
Postquam igitur nos duo germani fratres, iisdem parentibus editi habenas imperiorum eorumdem regnorum<br />
moderamur: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.503. Ad moderandas huius imperii habenas in hoc regie celsitudinis<br />
solium atque <strong>ad</strong> fastigium huius regalis dignitatis nostre assumpti ... sumus: 1518 Katona, Hist.crit. XIX p.86.<br />
impermixtus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
dc_145_10<br />
413
dc_145_10<br />
Divina sapientia ratiuonis sue lege multiplici creature a se condite iura disponens quem<strong>ad</strong>modum eminens celum<br />
syderibus ornat et subiectam terrarum latitudinem vernantium rerum varietate depingit, ita circulares operum<br />
cursus voluit interiectione dierum celebrium variari, ut fidelium devocio, que in quotidiana torpescit, demum<br />
interposita sanctorum sollempnia vero reduci salubri eorum exemplis <strong>ad</strong> pietatis desideria revirescat, et qui<br />
corpore peregrinantur, ab illis eorum festivitatibus et gaudiis impermixtis perfecte conversationis studium et<br />
morum similitudinem specialiter interesse <strong>ad</strong> hec autem non solum exhortacionibus <strong>ad</strong>monendus est Dei<br />
populus, verum etiam specialium munerum largicionibus inducendus, ut <strong>ad</strong> spem eternorum saltem gustata …<br />
etc.: 1453 Török, Magyarország prímása II p.67.<br />
impermutabilis, -e [3]<br />
Ut autem hec rata et impermutabilia permanea[n]t: 1440 Zimmermann, Urkb. V p.57.<br />
impero, -are<br />
De quibus nimium <strong>ad</strong>miramur et <strong>ad</strong>mirari non suficimus, cur litterae nostrea nmaiestatis, de quibus ipsum<br />
honorem banatus conservatis, apud vos quali presumptionis audatia parvi penduntur et aspernantur, vobis exinde<br />
nimium imperamus, … quatenus: 1383 CD Hung. X/8 p.124.<br />
impertinens, -tis<br />
Circumstantiae peccatorum … quaedam sunt impertinentes, quae nec aggravant, nec alleviant: Bárczi p.57. OD<br />
36,F.<br />
impertio, -ire verb.<br />
Quatenus illis verbalem tuam correptionem impertias: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
impetro, -are verb.<br />
Neque enim fas esse arbitror quicquam me rogantem ab te non impetrare: 1516 TAUR. Epist. 2 p.175.<br />
impiger, -a, -um [5]/3<br />
Ioannes Zyska ... emersit, ... vir ... bello impiger ac strenuus: BONF. III,2,365. Is enim bello impiger ac strenuus:<br />
BONF. III,3,162. Philippus ... vir bello impiger Venetorum tunc ductabat exercitum: BONF. III,3,241. Thomas<br />
... vir bello impiger, animi corporisque viribus excellens: BONF. III,4,311. Regina Giscre, ... viro impigro ac<br />
forti ... oppidum ... dono dederat: BONF. III,4,329. Vir bello impiger et clarus: BONF. III,4,345. Duo eodem<br />
tempore duces impigri in finitimos convenere locos: BONF. III,4,387. Dux impiger ... imperata facit: BONF.<br />
III,5,33. Vir fortis et impiger: BONF. III,5,33. Vir impiger ac strenuus: BONF. III,9,110 et III,10,256, Carambus<br />
... inclamitans ... omnia strenui militis impigrique imperatoris officia prestare: BONF. III,6,15.<br />
impigne (vide impigre)<br />
Qui corporibus et sanguine suo limites Christianos impigne (sic ed., recte: impigre) tutantur: 1521 Áldásy,<br />
Címereslevelek II p.88.<br />
impignoratio, -onis f. (impignoratitio)<br />
Quod ipse memoratum castrum … totaliter et ex integro ex impignoraticione (sic ed., recte orig. Dl 11300:<br />
inpignoracione) anotati Mustichy teneret: 1423 Lederer, Pénzüzletek p.229. Similiter ibid. p.238: Idcirco <strong>ad</strong><br />
huiusmodi impignaraticionem (recte orig.: inpignorationem) faciendam sibi et tibi nostrum regium …<br />
consensum prebere dignaremur.<br />
impignorator, -oris m. [2]<br />
Si vero medio tempore predicte possesiones per ipsorum impignoratores redimerentur, extunc ... redempcionis<br />
earum precium ipsa domina pro se ipsa tollendi omnimodam habeant (sic ed.) facultatem: 1456 Neumann,<br />
Korlátköviek p.178.<br />
impigre [5]/3<br />
Ne minus quidem impigre matrone ingenue et ancillarum multitudo planctum <strong>ad</strong>augent: BONF. III,1,200. Ne<br />
minus quidem impigre oppidani cuncta intus curare: BONF. III,4,349. Prefectus impigre mandata peragit:<br />
BONF. III,5,123. Ioannes ... et Nicolaus <strong>ad</strong>versus Turcos regni fines impigre tuebantur: BONF. III,5,192. Ne<br />
minus quidem impigre ... crucigeri se gessere: BONF. III,5,375. Quod et impigre ... factum est: BONF. III,6,102.<br />
impingo, -ere [19] <strong>ad</strong> A 3:<br />
Nicolaus ... Turcum hasta ... confossum equo excutit, ipse quoque desiliens impacto gutturi pede ... humi<br />
iacentem iugulat: BONF. III,3,171. <strong>ad</strong> B 2 *cum dat.: Ipsi comiti Paulo ... nec pro aliqua culpa, vici vel aliquali<br />
414
dc_145_10<br />
errore deinceps in futurum inpingemus: 1343 Urkb.Burgenland V p.7. <strong>ad</strong> B 5, *incurrere, subire - beleütközik,<br />
rábukkan: Unde volui id munus obmittere, nisi legens Iacobum Bergomensem impegissem in annum precisum<br />
obitus Sancti Antonii, ubi vires resumpsi: VALENT.HADN. Calcul. p.34.<br />
impinguo, -are <strong>ad</strong> a: *in imag.:<br />
Hii ... de ecclesie bonis ... incrassati, inpinguati, dilatati ipsa derelicta ... abierunt: 1417 Veszpr.okl. I p.193. –<br />
Proprie.: De porcis, qui depelluntur <strong>ad</strong> sylvas glandinosas <strong>ad</strong> impinguandum: 1481 Kukuljevic, Iura I p.219.<br />
implacabilis, -e [2]<br />
Accedebat summa comitas, ... ut vel invitum hominem amare cogat ... vel implacabilem exoret: BONF.<br />
IV,6,230: BONF. IV,6,230. Neque enim antea Ottomana gens nomini Hungarico inimica, quae ... implacabile<br />
odium nobiscum exercuit, ... militum copia ...instructior ... regnum nostrum invasit: 1521 Katona, Hist.crit. XIX<br />
p.303.<br />
implico, -are<br />
Ob temporis brevitatem et negociorum pluralitatem, quibus pro regni huius nostri utilitate saepenumero<br />
implicitus exsistit (sc. episcopus): 1502 Katona, Hist.crit. XVIII p.326. Multa quidem alia et alia verba, que<br />
longum esset presentibus implicare, fecerunt: 1518 Katona, Hist.crit. XIX p.70.<br />
imploratio, -onis f.<br />
Istud semper fiat cum consilio et imploratione auxilii a Sede Apostolica atque ceteris principibus Christianis:<br />
1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.503.<br />
importantia, -ae f.<br />
Tandem ... idem Nicolaus ... in nonnullis nostris ambasiatis ... super non parvae, immo magnae importantiae<br />
nostrae maiestatis et regnorum nostrorum factis ... fidelissime ... egit: 1428 Katona, Hist.crit. XII p.504.<br />
importune <strong>ad</strong>v. [5]<br />
Si nutu divino ... eorum ausus sacrilegi ... importune et opportune non uissent ... propulsati: 1422 Mon.civ.Zagr.<br />
VI p.61.<br />
importunizo, -are [2]<br />
Cum ... terram ... de quorundam inportunizantium et non sana su<strong>ad</strong>entium consilio ... castellano dedissemus:<br />
1283 Veszpr.okl. I p.86. = Reg.duc. p.204.<br />
importunus, -a, -um [20] <strong>ad</strong>i.<br />
Quare … taciturnitatem tuam magis silentio transire, quam inelegantibus ac importunis literulis meis tibi<br />
molestus esse volui: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128. Importunus denuo furcifer, nondum abis?: BART.PANN.<br />
Gryllus 76. Heu me miserum, quis tam importunus somnus nunc me occupat?: BART.PANN. Vigil. 19.<br />
impos, -potis [2]<br />
Oratores voti nec prorsus quidem impotes honeste dimissi: BONF. IV,2,67.<br />
impraegno, -are *gravidam reddere – teherbe ejt:<br />
Ut ipsi fratres ordinis Sancti Augustini de Kermend impregnassent unam feminam: 1518 Erdélyi, Register p.80.<br />
Quod quidam prior ... monasterii ... quandam feminam impregnasset: 1518 Erdélyi, Register p.127. Quod<br />
quedam Margareta ... fuit impregnata per priorem et peperit filium: 1518 Erdélyi, Register p.189.<br />
impraesentiarum <strong>ad</strong>v.<br />
Quidquid enim vel humanitatis vel favoris tui illi praestiteris, id omne ac totum in me collatum fuisse te volo<br />
inpraesentiarum non ignorare. 1514 TAUR. Epist. 1 129 epist 1700<br />
impraevisus, -a, -um<br />
Impraevisa volant, nec possunt tela caveri: IAN.PANN. Paneg. 3,2,159.<br />
imprecatio, -onis f. [5]/5<br />
Tales igitur penas exauditis Turci imprecationibus Deus iustus a Christianis exegit: BONF. III,6,274.<br />
impressive <strong>ad</strong>v.<br />
Notum facimus ... breve sanctissimi domini nostri pape clausum sub annulo piscatoris more Sancte Romane<br />
415
dc_145_10<br />
Curie cera rubea impressive sigillatum ... nobis ... presentatum ... nos recepisse: 1492 Fons 2005 p.417.<br />
improbe [3]/3 <strong>ad</strong>v.<br />
Qui ... vicos et castella quedam improbe munita populantur: BONF. II,10,455.<br />
improbitas , -atis f. [9]/6<br />
Ne qua ex hac insolentium improbitate novitas oriretur: BONF. II,2,7. Nisi monitis abstinerent, que ex ingenita<br />
iniquitate ac Scythica improbitate darent: BONF. II,2,8. Gregarius quisque miles improbitatem regis ... quam<br />
primum <strong>ad</strong>miratus est: BONF. II,5,22. Emanuel ... neque ceteris pre ingenito livore parcebat, quem ex reliquiis<br />
Grece improbitatis plane conflaverat, fraudem haud modicam comminiscitur: BONF. II,6,452. Qui cum paulo<br />
ante ... matrem, improbitatis eius prudentissimam moderatricem amisisset: BONF. II,7,275. Cumulatissimas<br />
improbitatis et pertinacie sue penas Ungaria luit: BONF. II,8,244. Ut Australium improbitatem et perfidiam pro<br />
dignitate ulcisceretur (sc. rex Andreas): BONF. II,9,19. Que (sc. reginae) intellecta nurus improbitate ac audacia<br />
ex eo tempore filio semper timuisse fatebatur: BONF. II,10,154.<br />
improfessus, -a, -um [3]<br />
Quod ipsi et eorum quilibet non sit suspensus ab officio divino, ... non sit intedictus, non sit inprofessus, sit in<br />
sacris ordinibus <strong>ad</strong> minus subdiaconus: GREG.GYÖNGY. Constit. p.63.<br />
improprie [5] *superl. <strong>ad</strong>v.<br />
Tertio blasphemia sumitur impropriissime pro maledictione. … Blasphemia proprie dicta in nostris provinciis …<br />
non auditur et etiam improprie dicta valde raro auditur, … sed blasphemia impropriissime sumpta, id est<br />
maledictio, frequenter: Bárczi p.61. OQ 12,F.<br />
imprudens, -entis [3]/2<br />
A Venceslao, imprudentissimo principe impetratum, ut gymnasium Parisiorum gereretur: BONF. II,2,310.<br />
Imprudens profecto mulier et proprie libidini nimis obnoxia, quippe qui iam annis effeta ... filiam ... mente<br />
deiicit: BONF. III,3,294.<br />
imprudentia, -ae f. [3]/1<br />
Intollerabilis enim inprudencie est, ut infletur fermiculus, quando exinanivit se maiestas. Serm.Quinqu. 10<br />
(p.41). Vir tamen circumspectus, ne qua imprudentia c<strong>ad</strong>eret, L<strong>ad</strong>islaum ... in Bohemiam mittit: BONF. II,3,239.<br />
Quibus (sc. litteris regis nomine Tartarus) universos populos hortatur, ne domos ullo pacto deserant, ... nam,<br />
quamvis nonnullorum imprudentia impedimenta amiserint, perbrevi tamen cuncta recuperare sperat (sc. rex):<br />
BONF. II,8,250. Quamquam vana pietate calamitosaque imprudentia peccavimus: BONF. III,1,109. Ille magis<br />
feritatis et imprudentie, quam consilii compos bono hanc animo esse iubet (sc. Mariam reginam), mitius<br />
lautiusque tractari precipit: BONF. III,1,336.<br />
impudens, -entis [4]/3 superl.<br />
Rex imprdentissima efflagitatione mulieris offensus hanc preter dignitatem regiam calce reppulit: BONF. II,5,83.<br />
Multo mero gravatum principem aulici in petendo impudentissimi <strong>ad</strong>oriebantur et ... sepe nonnulla impetrabant,<br />
que iniquissima sunt habita: BONF. II,6,233.<br />
impudenter [8]/5 comp.<br />
Rochezana ... in apostolicum senatum ... impudentissime imprecatur: BONF. III,4,114. Aliqui ... pontificem ...<br />
diu apud Turcos pasturam ovium ... exercuisse memorant, plerique se vidisse impudentius affirmant: BONF.<br />
III,6,240. Preter hos et alii vim impudentius exercebant: BONF. III,7,217.<br />
impudicitia, -ae f. [3]/3<br />
Vite impudicitiam (sc. regis) <strong>ad</strong> pontificem maximum detulere: BONF. II,9,447.<br />
impuritas, -atis f. [2]/2 Vide s.v. 'fimulnea': PELB.TEM. Stell. p.127v.<br />
imputo, -are<br />
Si quid igitur in posterum sequetur, non maiestati regiae, sed sibi ipsi potius debebit caesarea m[aiestas]<br />
imputare: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.44.<br />
inaccensus, -a, -um<br />
Melius enim esset, quod candela inaccensa permaneret, quam succensa non luceret: Serm.dom. I 2 Cf. AUG.<br />
MPL XL, 1021: candela inaccensa sine lumine.<br />
416
inaccessus, -a, -um [5]/3<br />
Tunc per inaccessos aeterno frigore rupes / nocturnum pedes haurit iter: IAN.PANN. Paneg. 3,2,263-264.<br />
Hemus in solitudines prerupta et inaccessa loca effusus steriles appendices habet: BONF. III,5,379.<br />
Subsequuntur per avia et inaccessa loca Christiani: BONF. III,6,17.<br />
in<strong>ad</strong>vertentia, -ae f. [28]<br />
In emanacione ... litterarum ... forsan per in<strong>ad</strong>vertenciam notarii vestri error quedam (sic ed.) commissus est:<br />
1520 Neumann, Korlátköviek p.186.<br />
inaequalitas, -atis f. [7] *staus v. condicio rei, quae non aequalis i.e. non plana est – egyenetlenség:<br />
Intercedebant v<strong>ad</strong>a quedam occulta et anfractus ac insidiosa locorum inequalitas, qua precipites equi agebantur:<br />
BONF. III,6,54.<br />
inaequaliter <strong>ad</strong>v.<br />
Hec arma seu nobilitatis insignia, videlicet scutum celestini coloris, quod in ima sui parte coronam auream, supra<br />
coronam lilium albi coloris, supra lilium tres stellas inequaliter dispersas continet ita, quod media duabus<br />
extremis altior apparet, extra clipeum autem in superiori parte infulam sive mytram habet episcopalem …<br />
domino Gregorio donavimus: 1502 TGy 1835/IV p.113.<br />
inambulo, -are [1]<br />
Cum urbem inambulaveris, per sonoras amenasve sylvas spatiari videare: BONF. IV,5,38.<br />
inane, -is n. subst.<br />
Syderis in morem liquidum per inane volantis / ignea fumantem discriminat aethera lampas: IAN.PANN. Paneg.<br />
3,3,190-191.<br />
inanimo, -are [3]/3<br />
Poloni Ungarorum exemplo inanimati eo vehementius dimicare nitebantur: BONF. III,4,302.<br />
inarabilis, -e<br />
Quandam villam nostram … contulimus et dedimus cum utilitatibus suis, videlicet cum terra arabili et inarabili,<br />
pratis seu fenetilibus, sylvis et molendino ac aliis utilitatibus diversimodis … ecclesiae: 1315 CD Hung. VIII/6<br />
p.35.<br />
inascendo, -ere [1]<br />
Inde per eandem partem inter vineas inascendendo venit (sc. terminus) <strong>ad</strong> arborem nucis: 1323 CD And. II p.67.<br />
inauro, -are<br />
Cf. ibid. p.29: Item uxori Francisci Zechi florenos trecentos, fliliae autem eius ... florenos ducentos, cupas duas<br />
inauratas, pocula duo, salinum unum, cochlearia sex (sc. legavit episcopus). verb Franciscus ... episcopus ...<br />
reliqua etiam duo capita argentea ... deauranda commisit, <strong>ad</strong> inauranda vero dicta capita legavit florenos<br />
octoginta: 1524 Bunyitay, Gyulafehérvár p.27-28. Cf. ibid. p.30: Episcopus famulis … poculum unum novum et<br />
cochlearia duo inaurata legavit.<br />
inauspicatus, -a, -um<br />
O, inauspicatissima tempora! O, plusquam barbaros mores!: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.248.<br />
incedio lege incendio: BONF. II,10,418.<br />
dc_145_10<br />
incelabilis, -e<br />
Nimirum cum nostre menti incelabilis sinceritatis sue impressio quodam sigillari stigmate se offerat et exponat:<br />
1350 TGy 1835/II p.93.<br />
incendiarius, -ii m.<br />
Dum … dicta civitas nostra … per quosdam incendiarios et malefactores … clam fuisset succensa et penitus<br />
combusta: 1507 Wenzel, Dóczyak p.45.<br />
incensio, -onis f. [5]/4<br />
Capitulum ecclesie Zagrabiensis … per ... incensionem ipsius stabuli vicum Theutonicorum … per omnia<br />
417
dc_145_10<br />
concremare fecisset: 1375 Mon.civ.Zagr. I p.246. Cordule alique pro incensione bombardarum: 1508 Sz 1872<br />
p.289.<br />
incesso, -are<br />
Nec immerito Pindarus incessitur, qui aurum omnibus opibus antecellere putavit siquidem, an non ibi opes, ubi<br />
amici?: 1522 ADR.WOLPH, (J. P.) p.294.<br />
incesso, -ere<br />
Nec eo solertior alter / ... / iaculis incessere pardos / eminus: IAN.PANN. Paneg. 3,1,72-75.<br />
incessus, -us m. [9]/3<br />
In vita sancta et conversacione utili, in fama bona, in incessu et in moribus pretendant gravitatem (sc. fratres<br />
ordinis): GREG.GYÖNGY. Constit. p.77 (Rubr. XIII).<br />
incesto, -are [4]/2<br />
Quod genus mulierum (sc. magas), cum perniciosissimum rex ille (sc. Philimerus) reputasset, edicto suo in<br />
solitudines abegisse (sc. scribit Priscus), ne milites venenis inficerent aut eorum robora labefactarent, easque<br />
abactas per sylvas aliquamdiu vagatas cacodemonum se amplexibus incestasse hinc peperisse dirum genus<br />
hominum: BONF. I,2,183. Sacram tui sanguinis aulam ne incestato, neve Lodovici violato manes!: BONF.<br />
III,1,138. Virgines ... pro militari libidine incestate, ut aiunt: BONF. III,1,313. Hunc diem ... malis auspiciis ista<br />
calamitatum memoria incestaremus: BONF. III,2,3. Presul ... significat sacras cerimonias et mystica cuncta<br />
incestari: BONF. III,2,335. Omnes ... barbari facinus abominantes nullo avaritie scelere Ragusine reipublice<br />
dignitatem incestandam esse censent: BONF. III,5,20.<br />
incestus, -us m.<br />
Sanctus Nicolaus ... oleum misericordie exercuit in opere, quando auro remisso reddemit virginum incestus:<br />
Serm.Quinqu. 4 (p.33).<br />
incido, -ere verb.<br />
Me nihil novitatis manet, nisi quod aulas sequendo principum in Suidce nostri sententiam illam inciderim: 1514<br />
TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
incineratio, -onis f.<br />
Qua (sc. nota infidelitatis) … ipsi ratione incinerationis sew combustionis oppidi Brezno vocati … apud regiam<br />
maiestatem fuissent accusati: 1520 Wenzel, Dóczyak p.85.<br />
incinero, -are<br />
Dum ... <strong>ad</strong> refrenandam proterviam nostrorum rebellium, utputa Bohemorum haereticam pravitatem per condam<br />
Ioannem Vykleff, ... demum per Iohannem Huss ... in sacro Constantiensi concilio iuxta sententiam ibidem<br />
contra ipsos latam incineratos in eodem regno nostro Bohemiae dogmatizatam ... foventium ... castra metati<br />
fuissemus: 1424 Katona, Hist.crit. XII p.428.<br />
incisor, -oris m.<br />
Item cuilibet incisori salium ... pro panno dentur sales: 1498 SzSzB Lt p.160.<br />
incitatus, -a, -um [1]<br />
Ut haec quoque nostra commendatio vestrum animum <strong>ad</strong> id agendum procliviorem incitatioremque reddat: 1518<br />
Katona, Hist.crit. XIX p.137. HIERONYM.BALB. Opera I p.5.<br />
incito, -are [56]<br />
Ubi patina? Praesta urceum, liguriam, quo somnum incitasso facilius: BART.PANN. Vigil. 13.<br />
inclamo, -are [3]/3<br />
Sacra donativa ac dicata diis spolia diripiuntur, mox in Petrum regem inclamatum: BONF. II,2,138. Hec dum ille<br />
audiunt per vicos ... vulgo inclamari, ... graviter augebantur rate instare mortem: BONF. III,1,189. Tris e plebe<br />
homines continuo inclamarunt Ioannem papam Antichristum esse: BONF. III,2,340.<br />
inclinatio, -onis f.<br />
Promittimus … omnes liberos … interea regie et splendide, sicut parentes ac propinquos naturali inclinatione<br />
decet, educare et instituere: 1507 Katona, Hist.crit. XVIII p.526.<br />
418
dc_145_10<br />
inclitus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Magnifico ac spectatissimo domino Ioachimo V<strong>ad</strong>iano, inclyti Viennensis studii et rectori et lectori dignissimo,<br />
domino optimo. 1516 TAUR. Epist. 2 p.175.<br />
includo, -ere<br />
Quodsi regia maiestas a principio scivisset caesaream maiestatem difficultare velle et nullatenus assentire, ut<br />
fraterna maiestas d[omini] regis Poloniae in treugas pacis includatur: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.42. Semper<br />
enim regnum Moldaviae et similiter regnum Transalpinum cum suis vaivodis penes regiam m[aiestatem] fuit in<br />
litteris treugarum inclusum: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.45.<br />
inclusio, -onis f.<br />
Ut sine inclusione d[omini] regis Poloniae vel saltem laesione maiestatis suae et dominiorum suorum neque<br />
treugas pacis cum caesare renovare voluit: 1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.42.<br />
incognitus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Cum nobis non iuncognitum sit, quanto studio, quanta vi (sic, recte forsan: -ve) animi sui alacritate idem annis<br />
istis elapsis reformationem (sic, recte forsan: reformationi) porticus pretacte ecclesie Albensis ... incubuerit ...:<br />
1512 Entz, Gyulafehérvár p.185. TT 1891, 113.<br />
incoinquinatus, -a, -um<br />
Et cum descenderet <strong>ad</strong> incarnandum (sc. Christus), venit <strong>ad</strong> corpus incoinquinatum, id est <strong>ad</strong> intemerate Virginis<br />
uterum: Serm.Quinqu. 10 (p.42).<br />
incola, -ae m. et f.<br />
Ut tantorum incola laborum et emeritus premiorum in suis et pro suis habeat hereditatis consortium: 1284<br />
Reg.duc. p.134.<br />
incollatio, -onis f.<br />
Quatenus ... tam piae et salubri donationi consensum praeberemus pariter t assensum ac ampliori eos gratia ex<br />
benignitate paterna incollatione (recte forsan: in collatione?) decimarum prosequi dignaremur: 1326 Wagner,<br />
Anal. III p.175.<br />
incommutabilitas, -atis f. [1]<br />
Homo dissipat bona Domini sui, cum declinat a supremi boni incommutabilitate, id est a Deo per diversa vitia:<br />
Bárczi p.68. OSU.LASKO. Biga sal. 91,Q.<br />
incompassibilis, -e [2] *qui precibus flecti non potest, carens misericordia – könyörtelen:<br />
Idem palatinus a quolibet iudice seu villico civitatis et villae tres marcas exigendi incompassibilem habebit<br />
facultatem: 1364 Katona, Hist.crit. X p.344. CD Hung. IX/3 p.411.<br />
incompassionabiliter [1]<br />
Quod ... quidam castellani ... diversas exactiones, taxas et datias aliasque extorsiones imponere ab iisdemque<br />
incompassionabiliter exigere et violenter extorquere non formidassent: 1418 CD Hung. X/6 p.107.<br />
incompertus, -a, -um [1]<br />
Sigismundus ... traiecto Savo, quod navigandone an tranando fecerit, incompertum est, Dobor oppidum subivit:<br />
BONF. III,2,49.<br />
incompletio, -onis f. (incomplanatio)<br />
Ad omnia damna, quae ex incomplanatione (sic ed.) promissorum votorum nostrorum in praesenti littera<br />
expressatorum ... Wl<strong>ad</strong>islaus rex successoresque ... perceperint, ... refundenda et solvenda promittimus: 1412<br />
Katona, Hist.crit. XII p.129 = Wagner, Anal. p.214.<br />
incompositus, -a, -um<br />
Ne res ipsa tota incomposita et in dissensione maneat: 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.344.<br />
incomputabilis, -e<br />
Alii vero incomputabiles homines, videlicet iobagiones reginales et populi abbatiae ecclesiae de Pilisio extra<br />
murum vel civitatem Posoniensem commorantes in diversis locs vel plateis consentiose requisiti dixissentin<br />
419
dc_145_10<br />
continentia in oppositum, quod pater et mater ipsius Katherinae tempore perpetrationis dictae potentiae non in<br />
terra dicti castri Posoniensis superius ostensa, sed in territorio … civitatis … residentiam habuissent: 1383 CD<br />
Hung. X/8 p.127.<br />
inconfessus, -a, -um [2]/1<br />
Christianus ego sum, ... inexpiatus inconfessusque in hoc bello occubui: BONF. III,3,155.<br />
inconsideratio, -onis f. [1]<br />
Ne quid a militari insolentia detrimenti ex inconsideratione patiantur: BONF. IV,5,95.<br />
inconsideratus, -a, -um [3]/2 superl.<br />
Extreme nanque temeritatis ... est divino nutui reluctari fataque intercipere et presertim tua, que vel<br />
inconsideratissimo cuique nota esse debent: BONF. I,6,224.<br />
inconsulte [5]/3 <strong>ad</strong>v.<br />
Cui mos erat nil inconsulte, nil intempestive agere: BONF. III,4,268. Nunquam ... in conspectum tuum venire<br />
potuissem, nisi ... ea ... gravitate maiestatem tuam preditam intellexissem, ut nihil temere ageret et inconsulte:<br />
BONF. IV,1,158. Dignetur … eundem <strong>ad</strong>olescentulum a tali nexu, quo se inconsulcius quam prudentius per<br />
insciciam ac errorem irretivit, quam primum eripere: 1515 Theiner, Mon.Slav. I p.561.<br />
inconsultus, -a, -um [15] comp.<br />
Contra vero, qui Albertum oderant, filium regem creandum esse negabant, dicere nihil inconsultius esse, quam<br />
intempestivum et inutilem regno optare hominem: BONF. III,4,214. Siquis nostrum inconsultis nobis aliquod<br />
premissorum attentaverit: 1522 Katona, Hist.crit. XIX p.383.<br />
incontinenter [3] <strong>ad</strong>v.<br />
Ut incontinenter (corr. ex: incontinenti) calcem pedis lesi <strong>ad</strong> terram mitterem. VALENT.HADN. Mir. 9 (p.80).<br />
incontinentia, -ae f. [6]/4<br />
Is cum primariis de comitis incontinentia, rapinis et iniuriis locutus in tantam cunctorum invidiam <strong>ad</strong>duxit, ut<br />
etc.: BONF. III,7,305.<br />
incontinue [1] <strong>ad</strong>v.<br />
Qui dextra ... tres culmos cum spicis et aristis colligatos in diversum protensos versusque cassidem elevatos<br />
corvo super caput ipsius armati naturo colore suo non incontinue ornato insedenti porrigere visitur: 1517 Áldásy,<br />
Címereslevelek II p.76.<br />
incorrectio, -onis f.<br />
Ratio dictavit sapientiae, quo errorum incorrectio linea corrigatur iustitiae et quaevis actio <strong>ad</strong> recipiendam<br />
stabilitatem indeficiente literarum testimonio consummetur: 1295 Wagner, Anal. III p.250.<br />
incorrectus, -a, -um [2]<br />
Quod libri nostri ordinis pro officio divino de novo scripti incorrecti <strong>ad</strong> pulpitum vel <strong>ad</strong> aras ... non ponantur:<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.122 (Rubr. LXVII). Quod multa non ex meorum cursibus calamorum incorrecta<br />
apposita sunt, sed ex priri exemplari falsa exaracione censeas: 1489 Knauz, Kortan p.120.<br />
incorrigibilitas, -atis f.<br />
Gravissima culpa est incorrigibilitas illius, qui nec culpas timet committere: GREG.GYÖNGY. Constit. p.143<br />
(Annexus I).<br />
incorruptus, -a, -um<br />
Imperator … corpusculum incorruptum … fecit … in ecclesia S. Mariae Peruilepsi id est circumsepta, quam ipse<br />
imperator fundaverat, pro fidelium loco venerationi aptissimo repausari: AASS Transl.Pauli p.568. Ut ipsi ...<br />
nostris ... temporibus fidele et incorruptum membrum sacrae coronae regni Hungariae inviolabilis fidelitatis<br />
constantia absque ullius infidelitatis reprehensione exstiterint: 1413 Katona, Hist.crit. XII p.158. Zsigm.oklt. IV,<br />
941. CD Hung. X/5, 404.<br />
incredibiliter [2]/1 <strong>ad</strong>v.<br />
Hunc fratrem sic incredibiliter infirmatum ego presens aspexi: VALENT. HADN. Mir. 80 (p.118). Scio unicam<br />
vre mtis voluntatis significatioenm incredibiliter rebus meis profuturam: 1524 Acta Tom. VII p.20.<br />
420
increpatio, -onis f. [3]/3<br />
Hic ... cum post abscissum domini caput eandem magnanimitatem et pertinaciam referret, nullius monitu, solacio<br />
increpationeve a fletu coerceri poterat: BONF. III,2,115.<br />
increpito, -are [1]<br />
Cum genitus Musa dominas hoc ore silentis / increpitat etc.: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 99-100. 112.<br />
Occurrit extemplo mater acrius increpitans: BONF. III,1,223. Mathias ... sepe languentes propria manu pavit<br />
ientaculaque porrexit, hortabatur <strong>ad</strong> convalescendum pusillanimes et desperatos consolabatur: BONF. IV,7,77.<br />
incruentus, -a, -um [7]/3<br />
Palatinus ... incruentam ... hosti victoriam relinquere recusabat: BONF. III,1,298. Heretici ... incruenta facilique<br />
victoria potiuntur: BONF. III,3,83. Ut, si vincere non daretur, ne incruentam hosti victoriam relinquant: BONF.<br />
III,6,6. Quid enim vel votis maius concipi potuisset, quuam ingentes ac innumeras hostium copias equis, armis et<br />
omni bellico apparatu <strong>ad</strong>modum instructas Mtem vram divina benignitate parvo negotio fudis se ac fugasse atque<br />
<strong>ad</strong> internecionem pene delevisse idque suo milite incruento ac incolumi: 1514 Acta Tom. III p.259.<br />
incubo, -are [3]/1 *jelentés:<br />
Contigit, ut custos ... in capella ... incubaret, ut pro custodia solet: VALENT. HADN. Mir. 66 (p.110).<br />
inculpabilitas, -atis f. [2]<br />
Procurator ipsarum dominarum easdem in premissis … iuramento … in earum inculpabilitatis iudicium<br />
committere … submittebat: 1399 Mon.Budapest III/1 p.138.<br />
inculpo, -are<br />
Quod hominem nostrum velletis inculpare pro aliquibus equis vestris: 1502 Wenzel, Dóczyak p.56.<br />
incultus, -a, -um <strong>ad</strong> 2:<br />
Item, quod omnes iste peregrine historie incultissimo stilo sunt composite et tandem successione per ignotos<br />
scriptores incorrectissime scripte et ideo non sunt curande: c.1484 M.Sion 1869 p.742.<br />
incumbo, -ere <strong>ad</strong> B 1 et etiam 2:<br />
Quam (sc. arborem) ursus pedibus anterioribus sublevatis incubuisse et iam ascendere intercernitur, quod te a<br />
servitiis dudum inceptis non solum non abdicare, sed maiori desiderio niti et incumbere velle ostendit:<br />
1517/XVIII Áldásy, Címereslevelek II p.80. = Turul 1942 p.76.<br />
incunabula, -orum n. [5] <strong>ad</strong> 2:<br />
Metropolitanus ... <strong>ad</strong>monet ... orthodoxam fidem, quam ab incunabulis hausit, <strong>ad</strong> mortem usque constantissime<br />
retinendam: BONF. IV,10,86. Quod (sc. epistolium) e nativo Olomucio <strong>ad</strong> te dederam, quando <strong>ad</strong> incunabula<br />
nostra animi gratia nuper concesseram: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
incuria, -ae f. subst.<br />
Quae vel incuria vel potius negligentia tua non parum molestice mihi suggessit: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
incursatio, -onis f. [1]<br />
Sacas ... ita bellicosos fuisse ferunt, ut ... neque deserta siccaque regione remoratos, quin et Parthos ... finitimos<br />
et remotos eque multis incursationibus infestasse: BONF. I,1,236. Atila ... Andegavos ... gravissimis<br />
incursationibus infestat: BONF. I,5,189. Hec igitur Dalmatie incursatio ... ab ingenti expugnande Sinderovie<br />
cupiditate illius animum plane diverterat: BONF. IV,4,49. Quottidiane Turcorum incursaciones regni calamitates<br />
<strong>ad</strong>augent: Udis p.475.<br />
incurso, -are<br />
Si Turci in aliquo mediocri numero … <strong>ad</strong> incursandum regnum Poloniae … venirent: 1498 Katona, Hist.crit.<br />
XVIII p.167.<br />
incurvatus, -a, -um<br />
Cui (sc. regi) non fuit abbreviata manus Domini, ut non posset sublimitatem incurvatorum Venetorum et<br />
altitudinem humiliare virorum: AASS Transl.Pauli 5 (p.569).<br />
incuso, -are [13]<br />
dc_145_10<br />
421
Herodianus ... inquit ... <strong>ad</strong>venientem Maximinum omnes ... imperatorem salutasse, hunc a principio reluctantem<br />
eos graviter incusasse, reiecisse purpuram, mox ab armatis equitibus <strong>ad</strong>actum: BONF. I,2,102. Neque iniustam<br />
oppugnationem ... incusamus: BONF. I,4,69. Virgo ... dum hauriende incumbit aque, materne miserie memor,<br />
cuius se auctorem incusabat, in amarissimas lacrimas effunditur: BONF. I,5,109. Maxima pars procerum haud<br />
parum regis superstitionem mirari ceperat. ... Quin et sepe incusare parum sibi esse negotii, indicenda bella<br />
negligere: BONF. I,10,345.<br />
incutio, -ere<br />
Ut eorum bona auctoritate nostra fidelitati vestrae praesentibus plene concessa occupare illisque omnem timorem<br />
incutere faciat: 1510 Katona, Hist.crit. XVIII p.582.<br />
indagatio, -onis f. [5]<br />
In quolibet ... sermone, si solerti indagatione ruminetur, deprehendetur utilitas et suavitas: M<strong>ad</strong>as, Laskai p.58.<br />
OSU.LASKO Qu<strong>ad</strong>rag. Gemma fidei prol.<br />
indecorus, -a, -um [8]/4<br />
Admonet ... gubernatorem hos <strong>ad</strong>ire, qui principis mandata ferunt, haudquaquam indecorum esse: BONF.<br />
III,7,353.<br />
indeficienter <strong>ad</strong>v.<br />
Dicitur eciam sancto viro et eciam omnibus nobis cum ipso, quod ista teneat omni tempore indeficienter<br />
perseverando in utroque finaliter: Serm.Quinqu. 4 (p.33).<br />
indelebiliter <strong>ad</strong>v.<br />
Quod nos ... beneficiorum genera innumerorum, quibus ... Paulus ... ordinem nostrum ... fovit, ... <strong>ad</strong>vertentes<br />
indelebiliterque animo revolventes et revolvi nostris successoribus commendantes ... concessimus, quod etc.:<br />
1420 Mon.Budapest III/2 p.47.<br />
indelendus, -a, -um [9]/2<br />
Sicuti olim tempore condam indelende memorie domini Lodovici ... fuistis assueti: 1383 Süttő, Anjou-kor II<br />
p.13.<br />
indevotio, -onis f.<br />
In scandalum et dedecus fratrum... et <strong>ad</strong> indevotionem erga monasterium... et fratres Christifideles: 1518 Erdélyi,<br />
Register p.165. Dietim minores dabantur eis elemosine propter indevotionem populi erga eos: 1518 Erdélyi,<br />
Register p.179. Quia vidisset... indevotionem populi erga eos: 1518 Erdélyi, Register p.182.<br />
indevotus, -a, -um [6]<br />
Isti etiam si veniunt <strong>ad</strong> ecclesiam Dei, tamen tarde et ibi indevoti stant vagis oculis: Bárczi p.41. OSU.LASKO<br />
Biga sal. p.79.<br />
index, -cis f. [14]<br />
Is tamen, si <strong>ad</strong>erit, sit novorum presencium te indice particeps: BART.PANN. Epist. 4,7. Parasito tandem indice<br />
patres ambo pares pariter reperiunt: BART.PANN. Gryllus 11.<br />
indicibilis, -e<br />
Quia .... immanissimi Hussitae haeretici ... praedictas terras nostras Scepusienses ... devastarunt ... ibidemque<br />
combustiones et cremationes plurimarum villarum ... et indicibiles vastationes commisissent: 1434 Wagner,<br />
Anal. III p.215.<br />
indiem <strong>ad</strong>v.<br />
Ego et dominus Iohannes Nissenus mathematicus de tua dominatione coram plura commentamur indiem, qui …:<br />
1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
indignabundus, -a, -um [1]<br />
Fratrem cum exercitu pedem retro ferentem et indignabundum ... rex misso subinde nuncio remoratur: BONF.<br />
IV,10,39. Ut in novissima contra Turcos incursione trecentos ab eo missos equites indignabundus remiserit:<br />
BONF. V,4,114.<br />
indignitas, -atis f. [5]/4<br />
dc_145_10<br />
422
Ex abdicata Maria ... et ingruente divi Lodovici memoria ex insperato quedam indignitas et commiseratio magna<br />
ex parte ita conventum incessit, ut etc.: BONF. III,1,227. Sigismundus ... de cede socrus ... ac de uxoris repente<br />
carcere <strong>ad</strong>monitus non minus dolore, quam facinoris indignitate corripitur: BONF. III,1,327. Optimatum animos<br />
rei indignitas incessit: BONF. III,2,121. Ob indignitatem, quam ex paterna nece conceperant, ... haud difficulter<br />
in hanc coniurationem descenderunt: BONF. III,2,185. Pontifex indignitate rei percitus L<strong>ad</strong>islaum regni titulo<br />
privavit: BONF. III,2,269. Qui rei indignitate commoti ... abiere: BONF. III,2,310. Is ... feritatis ... indignitate<br />
correptus tumultuarium cogit exercitum: BONF. III,3,165. Adauxerat indignitatem I<strong>ad</strong>ra a L<strong>ad</strong>islao vendita:<br />
BONF. III,3,223. Alii ... rei indignitate correpti <strong>ad</strong> Fredericum clam Procopium mittunt: BONF. III,4,219 cf ibid.<br />
283. Aliqui ... pontificem ex fortune indignitate diu apud Turcos pasturam ovium ... exercuisse memorant:<br />
BONF. III,6,240. Cf. etiam BONF. III,8,258, 260.<br />
indirectus, -a, -um<br />
Ne quispiam mercatorum forensium in damnum et iacturam ipsorum civium nostrorum extra metas et terminos<br />
praedictarum civitatum nostrarum per vias indirectas <strong>ad</strong> hoc regnum … ingredi … consuevissent: 1508 Katona,<br />
Hist.crit. XVIII p.548.<br />
indiscretus, -a, -um<br />
A Pontico quippe usque <strong>ad</strong> Adriaticum mare per centum fere millia passuum vicinitate Turcis indiscretisque<br />
limitibus iungimur: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.251.<br />
indisposite <strong>ad</strong>v. [1]<br />
Ne ... ipse ... ab hac luce decederet intestatus heredesque sui in errore et tristicia turbati res et bona per ipsum<br />
aquisita inter se queant distrahere indisposite et inordinate: 1456 Neumann, Korlátköviek p.176.<br />
indissolubilis, -e<br />
Ipse ... sortitur ... sanguinis idemptitatem et connexum carnalem indissolubilem: 1416 Katona, Hist.crit. XII<br />
p.241. Cum ritu catholici principis pro ulteriore conservatione status omnium et religiosissimae fidei universam<br />
Christianitatem in his utilibus foederum induciis glutine quodam indissolubili … inclusam esse voluerimus: 1503<br />
Katona, Hist.crit. XVIII p.350.<br />
indistincte [4]/4 <strong>ad</strong>v.<br />
Magnates recepta pecunia concesserunt ipsis Iudaeis sine caputio indistincte inter Christianos conversari: Bárczi<br />
p.54. OQ 7,O.<br />
indistinctio, -onis f.<br />
Mendum pro 'indictio': 1311 M.Sion 1867 p.6.<br />
dc_145_10<br />
inditus, -a, -um <strong>ad</strong>i. partic.<br />
Ut … Sanctitas Vestra pro alta et benefica <strong>ad</strong> utilitatemque omnium indita natura … residuum quoque litis…<br />
r<strong>ad</strong>icitus evellat: 1526 Theiner, Mon.Slav. I p.590.<br />
individuus, -a, -um<br />
Habebis … principem nostrum huius expeditionis, quantum per aetatem licet, individuum comitem et<br />
contubernalem: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.256.<br />
indo, -ere (nomen) [26]<br />
Nomen quod illi indideras?: BART.PANN. Gryllus 110. Indamus alas pedibus: BART.PANN. Gryllus 134.<br />
indoctus, -a, -um [6] <strong>ad</strong> 2:<br />
Mestorum solamen, / indoctorum gnaritas, oppressi levamen: VALENT.HADN. Invoc. 1,3-4 p.24.<br />
indolesco, -ere, -dolui [6]<br />
Amrates ... spectata suorum strage graviter indoluit: BONF. III,4,371.<br />
indubitate <strong>ad</strong>v.<br />
Ut indubitate mihi persu<strong>ad</strong>eam nos opstissimum finem propediem consequuturos: HIERONYM.BALB. Opera I<br />
p.10. (Balbi).<br />
inducialis, -e<br />
Cum Turco ipso supplice pacem poscente praemissis ex caussis moti, repudiato pacis nomine foedus induciale et<br />
423
dc_145_10<br />
quidem septennale felici omine inivimus: 1503 Katona, Hist.crit. XVIII p.349. Cf. Inferius: In has induciarum<br />
conditiones proximis his diebus cum eodem caesare bonis avibus devenimus.<br />
inductivus, -a, -um [7]<br />
Post multa praeambula <strong>ad</strong> pacis tarctatum facientia concepti, praeloquuti, appunctuati fuere et concordati<br />
nonnulli articuli concordiam probabiliter inductivi: 1416 Katona, Hist.crit. XII p.250. Zsigm.oklt. V,2205.<br />
Legendae ... sunt valde bonae et inductivae <strong>ad</strong> poenitentiam: Bárczi p.40. Leg.sanct.Hung. prol.<br />
industrius, -a, -um<br />
Huic Anthonius … vir industrius multo tempore sedulo ac diligenter servivit: 1526 Theiner, Mon.Slav. I p.593.<br />
indutialis, -e (inducialis)<br />
Cum Turco ipso supplice pacem poscente praemissis ex causis moti repudiato pacis nomine foedus induciale et<br />
quidem septennale felici omine inivimus: 1503 Pray, Annales IV p.307.<br />
ineffrenatus, -a, -um [2]<br />
... ineffrenatam duriciam ...: 1407 MTT 1884 p.22.<br />
inelegnans, -tis <strong>ad</strong>i.<br />
Quare … taciturnitatem tuam magis silentio transire, quam inelegantibus ac importunis literulis meis tibi<br />
molestus esse volui: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
ineligibilis, -e [2]<br />
Auditis culparum accusacionibus excusacionibusque ac ipsum minime defendentibus ineligibilis habeatur (sc.<br />
vicarius v. prior) tam diu, donec cum eodem tota nostra communitas dispensaverit: GREG.GYÖNGY. Constit.<br />
p.71 (Rubr. III.) In quo casu privatus officio (sc. vicarius v. prior) sui vicariatus vel prioratus per annum<br />
ineligibilis habeatur: GREG.GYÖNGY. Constit. p.75 (Rubr. XI). Petr triennium voce careat (sc. frater<br />
constitutiones contemnens) et <strong>ad</strong> quamlibet <strong>ad</strong>ministracionem nostri ordinis ineligibilis habeatur:<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.106 (Rubr. LVII). Si vicarius hoc fecerit, per biennium <strong>ad</strong> quodlibet officium<br />
ordinis nostri ineligibilis habebitur: GREG.GYÖNGY. Constit. p.111 (Rubr. LXII).<br />
ineo, -ire kif.:<br />
Inire rationem Dignetur (sc. Sanctitas Vestra) eam inire racionem, quo hec ipsa pensio tollatur et amoveatur:<br />
1525 Theiner, Mon.Slav. I p.588.<br />
ineptiae, -arum f. subst.<br />
Ut eos partim scelerum suorum, partim etiam audacice, temeritatis atque ineptiarum pceniteat: 1516 TAUR.<br />
Epist. 2 p.174.<br />
ineruditus, -a, -um [3]/3<br />
Gothi ... in Daciam ... Zamolxene duce, philosopho quidem non erudito pervenerunt: BONF. I,2,70.<br />
inexhaustus, -a, -um<br />
Post diuturnos et inexhaustos labores … differencias … sopivimus: 1491 Katona, Hist.crit. XVII p.208. Ausg.<br />
Urk. (Dopsch) p.425.<br />
inexorabilis, -e [5]/3<br />
Ita, ut meroris vulnus ea ratione sedetur, quod inexorabilia sint divino decreto supremo hominum fata: 1515 Acta<br />
Tom. III p.445.<br />
inexperientia, -ae f. [1]<br />
Si quis ex tribus externis rex eligatur, tertia ex parte inimicorum numerum nunciabat (sc. Stephanus) esse<br />
futurum, sin vero Corvinus, preter <strong>ad</strong>olescentie inexperientieque pericula ex omni parte finitima futura bella:<br />
BONF. IV,9,131.<br />
inexpletus, -a, -um<br />
Inexpleta hominum cupiditas: 1467 Héderváry oklt. I p.320.<br />
inexplicabilis, -e<br />
Quum autem per se ipsum satis validum et velut inexplicabile sit germanitatis vinculum: 1507 Katona, Hist.crit.<br />
424
dc_145_10<br />
XVIII p.500. Per quod iidem cives … inexplicabile damnum, iacturam et desolationem hactenus perpessi<br />
fuissent: 1508 Katona, Hist.crit. XVIII p.548.<br />
inexploratus, -a, -um [1]<br />
Antistes ... in edicula qu<strong>ad</strong>am delituit, ut ... regis responsa exploraret, ne quid in amicum intenderetur, quod ille<br />
inexploratum haberet: BONF. II,3,240.<br />
infacetus, -a, -um [1]<br />
Michael Czobor ea tempestate prefectus arcis erat, vir quidem haud infacetus, alioquin severus in noxios et non<br />
expers crudelitatis: BONF. IV,1,93.<br />
infallibiliter <strong>ad</strong>v.<br />
Conventionem per praelatos et barones regnorum praedictorum ipso die S[ancti] Martini affuturo in antiqua villa<br />
(ed.:hodie Ófalu) praelatis et baronibus Hungariae ... statuimus et condiximus infallibiliter celebrandam: 1411<br />
Katona, Hist.crit. XII p.45.<br />
infantulus, -a, -um [26]<br />
Cum enim infantula <strong>ad</strong>huc Torporem charis a parentibus profari audis sem nomen tenellis ac credulis auribus<br />
molestum semper (sc. fuit): BART.PANN. Vigil. 5.<br />
infatigabilis, -e [3]<br />
Cum non solum antiquorum patrum nostrorum heremitarum exemplis, verum eciam post eos emergencium<br />
actuum humanorum experimentis infatigabiles nostros emulos, aereas videlicet potestates per mulieres nostre<br />
professe puritatis sanctimoniam cognoverimus plerumque fuisse turbatam: GREG.GYÖNGY. Constit. p.108<br />
(Rubr. LIX).<br />
infaustus, -a, -m [14]<br />
Elisabetha ... a vir morte, ab immatura viduitate, a presente orbitate infaustissima queque hariolatur: BONF.<br />
III,4,118. Heu, infaustam et calamitosam Christianorum sortem!: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.249.<br />
infecunditas, -atis f. [1]<br />
Deos omnis hominesque testor et vos, inprimis antistites Proceresque optimi, mihi propter supr<strong>ad</strong>ictas variasque<br />
causas vel maxime ob infecunditatem, Beatricis regine connubium nunquam fuisse cordi: Udis p.457.<br />
infecundus, -a, -um [3]/3<br />
Ne religio Carolum redderet infecundum, ... sibi filius natus est: BONF. II,9,248. *de femina: Quod si idem<br />
Stephanus … absque heredum masculini sexus … solacio viam universe carnis ingrederetur et dominam<br />
consortem suam infecundam sterilemque post se relinqueret …: 1519 SzSzB Szle 2006 p.351.<br />
infelicitas, -atis f. [4]/3<br />
Inhumati corporis infelicitatem hinc illi plerique auspicantur, quod pontificio anathemate multatus obierat:<br />
BONF. III,1,262. Quanquam illi Sigismundum exigere, tr<strong>ad</strong>ere pacatum regnum forte spondebant, tamen paterna<br />
infelicitas absterrebat: BONF. III,2,174. In omnes, que excogitari possint, incidam infelicitates omniumque sim<br />
exemplar infelicium, si me tibi ... gratissimum non inveneris: BONF. III,2,235.<br />
infeliciter [2] <strong>ad</strong>v.<br />
Quod (sc. bellum) apud Nicopolim infeliciter gestum est: BONF. III,2,124. Sigismundus ... irruente Zyska<br />
infeliciter dimicavit: Ibid. III,2,434. Procopius ... instructa acie infeliciter decertavit: BONF. III,3,107. Is ... bella<br />
cum Turcis olim infeliciter gesta bene resarist: BONF. III,3,162. Regis avunculus hunc ... nunquam antea<br />
infeliciter pugnasse noverat: BONF. III,9,111. Ligures demum apu Clodiam infeliciter pugnarunt: BONF.<br />
II,10,428.<br />
infelix, -cis comp. [28]<br />
Elisabetha ... se destitutam et infelicem, infantem etiam utcunque editum multo infeliciorem auspicatur: BONF.<br />
III,4,118. Ne igitur hoc regnum, quod ante murale (sic) clipeusque Christianitatis existit et magna sua et suorum<br />
cede semper Cristianitatem (sic) ipsam defendit, minus et quodammodo infelicius aliis esse videatur. 1505<br />
Tudománytár 1839/VI p.67.<br />
infensus, -a, -um [2]<br />
Consilium ineunt, ut ... nullum ... venerationis indicium ederent rati fore satius obire mortem, quam infenso<br />
425
parere tyranno: BONF. III,2,109. Criminibus ... gravissimis falso virum afficere cepit, ut regi redderet: BONF<br />
III,7.,340. Cum ... infensam sibi nobilitatem ordinemque patricium habeat (sc. Sigismundus): BONF. III,2,171.<br />
Sigimundus, ... cum Philippo ... infensus esse occepisset, Italia abscessit: BONF. III,3,112. Daan, ... ut cognatum<br />
sibi infensum regno exigeret, profanas legiones induxit: BONF. III,3,147. Quibus infensum comitem intelligebat:<br />
BONF.III,8,179. Albertus, ... etsi infensus nobis esset, res tamen nostras ipsi ... committere cogeremur: BONF.<br />
III,3,307. Demum ictu cum Venetis federe Philippo infensus in Germaniam rediit (sc. Sigismundus): BONF.<br />
III,3,342. Alemani ... sepe infensam sibi gentem pretura privare studuerant: BONF. III,4,18 cf. ibid. 24. Comes<br />
... cum illis agit, quos infensum sibi Eyzyngerum habere senserat: BONF. III,7,329. Et persaepe ibid. III,8,182,<br />
198, 233, 340 III,9,292 III,10,119.<br />
inferiae, -arum f. [3]/3 *halotti áldozat:<br />
Due vero partes, que superfuerant, ... magnificas ... inferias <strong>ad</strong> placandos suorum manes factitarunt: BONF.<br />
I,10,278. – *temetés: Hic Lodovicus inferias Andree operatus funebres ludos edidit: BONF. II,10,257. –<br />
gyászmise: Quibus (sc. proventibus) assidue mortuorum celebrarentur inferie: BONF. II,3,320. *halotti tor:<br />
Amici equum eius pelle exuunt, ... carnes pro inferiis comessantur: BONF. II,8,99.<br />
inferium sajtóhiba<br />
Sed de Amalorum excidio inferium disseretur: BONF. I,2,95.<br />
infero, -ferre verb.<br />
Non potui quorundam temeritatem seu sanguineam quandam crudelitatem, quas taurinomastygce illi versiculis<br />
meis hendecasyllabis intulerint, tibi non facere copiam: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
infestatio, -onis f.<br />
Donec … regnum hoc ab illius (sc. hostis) impeticione sew infestacione Dei auxilio liberabimus et in<br />
tranquilitatem priorem reponemus: 1505 Tudománytár 1839/VI p.68.<br />
inficio, -ere <strong>ad</strong> 1 a:<br />
Scutum triangulare duobus infectum coloribus ... eidem Ioanni ... dedimus: 1517 Turul 1911 p.110.<br />
infiscatio, -onis f.<br />
Quos ... in praemissis operam facto vel consilio ... dare inveneritis, ... per infiscationem omnium bonorum<br />
eorundem ... ab eorum talismodi perversis conatibus retrahere et artare debeatis: 1446 Osváth, Kassa p.135.<br />
infisco, -are<br />
Ut ipsi ... castra, possessiones resque et bona apud manus eiusdem Hervoyae et suorum <strong>ad</strong>haerentium ...<br />
occupare, auferre, et eidem nostra maiestati infiscare debeant et teneantur: 1413 Katona, Hist.crit. XII p.158.<br />
Zsigm.oklt. IV, 941. CD Hung. X/5p.404.<br />
infit [2] defectivum<br />
Infit ubi tibi coena?: BART.PANN. Gryllus 23.<br />
infitior, -ari [12]<br />
Non inficior: BART.PANN. Gryllus 52.<br />
dc_145_10<br />
infligo, -ere<br />
Alia etiam dampna et illicitas iniurias ipsi Francisco inflixissetis et intulissetis: 1516 Wenzel, Dóczyak p.71.<br />
influentia, -ae f. [2]<br />
Influencie etiam naturales, dum eis duriores aliis se reddunt, quasi panem, quem comedunt, eos indignos notant:<br />
GEORG.HUNG. p.344.<br />
influxio, -onis f.<br />
Apparuit autem eius humilitas ... secundo ex parvitate matris, que eum peperit. ... Fuit Maria ... parvula ... per<br />
humilitatem, que non habebat ubera turgencia per carnalitatem, sed de celo plena per divinam influxionem,<br />
quibus pavit illum, per quem nec ales esurit: Serm.Quinqu. 12 (p.46).<br />
infodio, -ere [3]<br />
Terre committere satius esse ratus infodit et ... excubias instituit (sc. Mercurius dexteram S.Stephani regis):<br />
BONF. II,2,387. Scrobres in plerisque locis inveniunt, in quibus aurum, gemmas etc.: ... infodere: BONF.<br />
426
dc_145_10<br />
II,3,170. Ut ... aurum et argentum ... infoderent (sc. cives) humi: BONF. II,8,339. Ille ... tormenta aenea alia<br />
humi infodit, alia ferreis clavis configit, puteos pecorum ingestis c<strong>ad</strong>averibus inficit: BONF. V,3,109.<br />
informatio, -onis f. [89] <strong>ad</strong> 1 b beta:<br />
Intendimus ... unum germanum nostrum pro informacione studii arcium liberalium vestras <strong>ad</strong> dominaciones<br />
transmittere: 1465-1471 Neumann, Korlátköviek p.180.<br />
infra <strong>ad</strong>v.<br />
Qui infra texendce historice perquam doctus interpres existit: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129. Qualis itaque sit et<br />
quibus praeditus moribus, ... ex infra scripto epigrammate ... poteris <strong>ad</strong> unguem usque cognoscere: 1514 TAUR.<br />
Epist. 1 p.129.<br />
infractus, -a, -um [2]<br />
Dum pro defensione et conservacione illius auspicatissime urbis nostre ... animo infracto acerrime decertatis:<br />
1502 Turul 1905 p.171. Schwartner, Introduct. p.381.<br />
infrendo, -ere<br />
Turbidus ut regis percussit nuncius aures, / <strong>ad</strong>volat infrendens. IAN.PANN. Paneg. 3,3,204-205.<br />
infrimarius, -a, -um <strong>ad</strong> B1:<br />
Pro infirmaria sacerdotibus disponenda: 1511 Végh, Buda p.154.<br />
ingemino, -are [2]<br />
Ingeminant nomen saxa Salerna tuum: IAN.PANN. Paneg. 3,proe2,10. In illis supplicationibus divinam<br />
misericordiam passim conclamabant, ingeminabant publicam pacem: BONF. III,2,276. Felicem virum ... milites<br />
invictissimum imperatorem, omnes patrie patrem certatim lugendo ingeminabant: BONF. III,8,139. Iacobus ...<br />
prodiit nunc misericordiam exclamans, nunc Iesu Christi opem ingeminans, nunc armatos per Christi passionem<br />
obtestans, arma deponant: BONF. III,4,30. Corvinus ... exclamat ... occasionem tantam victorie allaturam non<br />
temere pretermittendam, tuto ac forti animo ... hostes irruendum vulgo ingeminans: BONF. III,5,353. Promiscua<br />
populorum turba celum plausibus sane complebat Wl<strong>ad</strong>islaum et Corvinum certatim ingeminans: BONF.<br />
III,6,70. Amorates ... intentis in celum oculis, 'Hec sunt,' inquit ingeminans, 'Iesu Christe, federa' etc.: BONF.<br />
III,6,252. Ceteros clam <strong>ad</strong>eunt, femineum incusant et execrantur imperium, ... Nicolai Gare tyrannidem<br />
ingeminant: BONF. III,1,60. Una voce ultorem Deum exorant, ingeminant divinam iustitiam: BONF. III,1,202.<br />
L<strong>ad</strong>islaum regem declarant, hunc verum regem ingeminant: BONF. III,2,191. Hinc tantus ... plausus elatus est,<br />
ut ... regi ... cuncta feliciter ingeminarent: BONF. III,2,37. Innumera multitudo ... magno clamore Mariam regem<br />
exclamat, Marie regi feliciter ingeminat, divi Lodovici filie feliciter, Sigismundo viro feliciter: BONF. III,1,256.<br />
Maria ... abductam sibi matrem repetit, ingeminat et deplorat: BONF. III,1,315. L<strong>ad</strong>islaus ... suppliciorum iam<br />
diem venisse ingeminat: BONF. III,8,198. Ubique spes Ungarie, delicie orbis, assertor patrie Pannonieque salus<br />
ingeminatur (sc. Mathias): BONF. III,9,146. Ipse ... patratum sociorum ignavia dedecus obiicit ingeminatque,<br />
quod presenti virtute abolendum esse vociferatur: BONF. III,10,340. <strong>ad</strong> 2: Omnes ... legiones ... te iure ...<br />
imperatorem ... ingeminant et exclamant: BONF. I,4,203. Milites regem conclamant, magnificentissima<br />
cognominatione ingeminant: BONF. I,4,212. Genovepha matronas ... orat ... eo acrius instare ac ingeminare<br />
urbem sacris precibus esse protegendam: BONF. I,5,116. Ungari ... misericordiam ... exclamant, Caroli pietatem<br />
ingeminant: BONF. I,9,226.<br />
ingemo, -ere [1]<br />
Virginee ... acies ita hilari ... aimo acclive iter <strong>ad</strong>oriuntur, ut sine labore ... sublimia iuga conscenderint nullaque<br />
unquam in tanta difficultate neque ingemuisse, neque retulisse pedem videretur: BONF. I,5,27. Illud fuit<br />
<strong>ad</strong>miratione dignissimum <strong>ad</strong> hec nullam et (sic ed., recte forsan: ex) tot milibus ingemuisse: BONF. I,5,69.<br />
ingeniculatus, -a, -um [2]/2<br />
Mathias cum productus in medium in opposita ripa apparuisset, ingeniculate continuo legiones regem Ungarie<br />
consalutarunt <strong>ad</strong>oraruntque: BONF. III,9,117.<br />
ingeniculo, -are [2]<br />
Econtra Deus in electis suis flammas illius sanctissime caritatis ... accendit, ut ... derelicti capita reprobis<br />
inclinent, coram eis ingeniculent: GEORG.HUNG. p.334.<br />
inglorius, -a, -um<br />
Neu per vicinas urbes inglorius iret: IAN.PANN. Paneg. 3,3,313.<br />
427
dc_145_10<br />
ingluvies, -ei f. [5]<br />
Multi ... prandium ... terminant in proximi odio aut ventris ingluvie: Bárczi p.64. OD 28,E.<br />
ingressio, -onis f.<br />
Regni nostri nonnulla confinia olim Procopio marchione Moraviae dolosis ingressionibus perturbante ... Simon<br />
... acerrimi vulneris correptus exstitit laesione: 1412 Katona, Hist.crit. XII p.146.<br />
ingrosso, -are [1]<br />
Ipsi capelle ... redditus infrascritos duximus donandum, incorporandum et ingrossandum (sic, recte: donandos,<br />
incorporandos et ingrossandos): 1385 Süttő, Anjou-kor II p.205.<br />
ingurgitatio, -onis f.<br />
Si vero talis famulus ex preconcepta malitia aut propter ingurgitationem ventris sui spretis magistris … cum<br />
eisdem in processione gr<strong>ad</strong>ere (ed.: !) non vellet, talis a laboribus prohibeatur: 1492 Mon.Iud. XII p.65.<br />
inhabilitas, -atis f.<br />
Nos munus coronationis … reginae pro hac vice propter inhabilitatem ipsius d[omini] episcopi … secretario<br />
cancellario nostro imposuimus: 1502 Katona, Hist.crit. XVIII p.326.<br />
inhibeo, -ere verb.<br />
Ex … epigrammate, quod nudius quartus, cum totus in fermento essem, edideram, cantari siquidem stannei usum<br />
mihi inhibuit, poteris <strong>ad</strong> unguem usque cognoscere: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
inhio, -are<br />
Inhiantibus obstat / fervidus ac multos tristem detrudit <strong>ad</strong> Orcum: IAN.PANN. Paneg. 3,2,139-140.<br />
inhospitabilis, -e [1]<br />
Si Alemanis careret Ungaria, ... aut deserta aut inculta inhospitabilisque foret: BONF. IV,5,104.<br />
inhospitalis, -e <strong>ad</strong>i.<br />
Dum sit Scythotauris multo inhospitalior: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
inhumanus, -a, -um [6]<br />
In scismate quidem seu heresi Grecorum irretiti nobis commanent elati ... inculti Walachi, stolidi armeni et<br />
inhumani Bulgari: M<strong>ad</strong>as, Laskai p.55. OSU.LASKO Qu<strong>ad</strong>rag. Gemma fidei prol.<br />
inhumatus, -a, -um [3]<br />
Inhumati corporis infelicitatem hinc illi auspicantur, quod pontificio anathemate multatus obierat: BONF.<br />
III,1,262.<br />
inimicatio, -onis f. Quintum signum (sc. dilectionis Dei) inimicationis scilicet hominis a penitentia declinantis,<br />
quia homo quantumcunque Deo dilectus sitet amicus, si a penitentia declinaverit in peccatum mortale, statim<br />
Deus habebit eum pro inimico et subtrahit ab eo gratiam suam: PELB.TEM. Pom.qu<strong>ad</strong>r. V,U.<br />
initio, -are<br />
Erat tamen pietatis vestrae et maiorum vestrorum gloria ac laude dignum homines Christianos eisdem vobiscum<br />
sacris initiatos ab hac tam detestabili aerumnosaque servitute vindicare: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.253.<br />
initium, -ii n.<br />
A tanto tempore, cuius initii contrarium in hominum memoria non esset: 1507 Wenzel, Dóczyak p.45.<br />
iniucundus, -a, -um [4]/4<br />
Fluvius ac montium appendices reconditeque convalles proxime haud iniucunda vicorum frequentia celebrantur:<br />
BONF. III,7,73.<br />
iniungo, -ere összekulcsolja ti. a kezét<br />
Deinde veniens et „genua flectens iniunctas manus inserat” (Cf. Statuta ... II, XXIII, 8.) in manus prioris<br />
generalis vel provincialis, qui ex parte Dei Omnipotentis et ordinis suam et fratrum suorum oscietatem ei<br />
concedat: GREG.GYÖNGY. Constit. p.110-111 (Rubr. LXII).<br />
428
dc_145_10<br />
iniurius, -a, -um [4]/4<br />
Ille magis iniurius haberi, qui minus posse videbatur: BONF. III,4,287.<br />
iniussu [2]/1<br />
Henricus igitur tertius graviter indignatus, quod Poloniam iniussu suo devastarit: BONF. II,2,97. Plebs iniussu<br />
consulum per pontem Traiani eruptione facta Teutones ... hostiliter spoliavit: BONF. II,6,382. Ut, quicunque<br />
propria insolentia percitus iiniussu principum tyrannidem occupare ausit, ... continuo obtruncetur: BONF.<br />
II,8,42. Metropolita rei huius impatiens iniussu regis <strong>ad</strong>versus eos egreditur: BONF. II,8,177. Ne conatus suos<br />
eluderet, haud iniussu regis, ... in Ungariam rediit (sc. palatinus): BONF. II,10,333.<br />
innecto, -ere<br />
Cuius (sc. reginae) armorum certam partem in his inseri et invecti (sic ed., recte: Schwartner, Introduct. p.383:<br />
innecti) voluimus: 1502 Turul 1905 p.172.<br />
innitor, -i<br />
Quid enim alienis exemplis innitar?: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.258.<br />
inno, -are<br />
Phoebeam Cycl<strong>ad</strong>a iures / Aegaeis innare fretis (sc. balneam): Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr. 117. 118.<br />
innocuus, -a, -um [3] <strong>ad</strong> 2:<br />
Qui (sc. Deus) non est passus diutius innocuum regem subditorum malorum pedibus calcari: 1523 Acta Tom. VI<br />
p.249.<br />
innovo, -are<br />
Nihil … contra libertates et antiquas consuetudines ipsorum plebanorum et Saxonum nostrorum innovare velit<br />
(sc. Paternitas vestra): 1513 Katona, Hist.crit. XVIII p.666.<br />
inoffensus, -a, -um<br />
Donec inoffensus tutam pervenit in arcem: IAN.PANN. Paneg. 3,3,243.<br />
inopinatus, -a, -um [27]<br />
Quam inopinatum gaudium: BART.PANN. Gryllus 112.<br />
inopinus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Inopinus namque praesentium geruli, domini magistri Rudolfi, discessus doctius ac tersius scribendi interturbavit<br />
officium: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
inopportunatus, -a, -um<br />
Propter quod ipse hiis inopportunatis casibus obscessus semel, secundario, ymo quam pluries in dicta Romana<br />
curia residenciam faciendo fratri suo patrueli … litteris suis credibilibus pluries mandasset, ut etc.: 1370 Dl<br />
5821.<br />
inordinate <strong>ad</strong>v.<br />
Honor inordinate acquiritur ore postulando: Bárczi p.50. OS 60 c.2.<br />
inpopulosus, -a, -um [1]<br />
Quomodo ipsi ... Benedictum ... in e<strong>ad</strong>em Nogbarathy repertum propria sua porcione possessionaria Zwtur<br />
vocata existente deserta ac inpopulosa ... evocassent: 1419 Dreska, Pannonh. II p.114.<br />
inpossibilitas, -atis f.<br />
Confirmavit humiles populi sui (I Mach. 14,14), scilicet c<strong>ad</strong>endi inpossibilitate, quoniam humilis non habet<br />
altum tumoris, unde c<strong>ad</strong>at: Serm.Quinqu. 3 (p.30).<br />
inquam verb. defect.<br />
Scire ... te velim ... me hospitem quendam, canonicum inquam ... reperisse: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
inquietudo, -inis f.<br />
Ad inquietudines et differentias inter Franciae et Angliae regna resurgentes mitigandas Karolum regem<br />
429
dc_145_10<br />
Francorum multa diligentia pulsavimus, ut etc.: 1416 Katona, Hist.crit. XII p.250. Zsigm.oklt. V,2205.<br />
inquino, -are<br />
Quoniam in locum beatitudinis nichil inquinatum incurrit: Serm.Quinqu. 15 (p.51)<br />
inquisitorialis, -e *inquisicionarius<br />
Noverit vestra amicicia nos litteras vestras inquisicionarias (sic ed., rectius autem 'inquisitoriales' legendum puto,<br />
Df 207662) pariter et evocatorias nobis directas … recepisse. 1426 Dreska, Pannonh. II p.185.<br />
insanabilis, -e [4]<br />
Qui vero post terciam recepcionem apostataverit, tamquam incorrigibili et insanabili membro nulla ... tribuat<br />
(sic, recte: -tur) ei redeundi facultas: GREG.GYÖNGY. Constit. p.143 (Annexus I).<br />
insaturabilis, -e<br />
Est enim de tribus insaturabilibus. (Cf. Prov. 30,15: Tria sunt insaturabilia): Serm.dom. p.27.<br />
insciens, -entis [1]<br />
Hi ... Cassoviensium ... agros ... vexarunt Alberto ... militari hec licentia ... se insciente et invito fieri asserente:<br />
BONF. V,1,122.<br />
inscriptio, -onis f.<br />
Recolentes et hoc partim ex antiquissimis annalium monumentis, partim ex declaratione dd. Praelatorum et<br />
baronum huius regni nostri, consiliariorum nostrorum … intelligentes olim inter reges huius regni nostri<br />
Hungariae et reges Poloniae … certas … inscriptiones, pacta seu foedera firmata exstitisse: 1498 Katona,<br />
Hist.crit. XVIII p.173. Iidem oratores nostri <strong>ad</strong> nos reversi … litteras inscriptionis praefatae fraternae amicitiae<br />
<strong>ad</strong> nos superinde reportatas nobis praesentaverunt: 1498 Katona, Hist.crit. XVIII p.175.<br />
inscrutabilis, -e<br />
Haec est nimirum rerum humanarum vicissitudo, haec arcana fatorum vis et summi Dei inscrutabilis quidem:<br />
1521 Katona, Hist.crit. XIX p.254.<br />
insculpo, -ere<br />
Tua effigies nostro insculpta est cordi: 1454 Ábel, Anal. p.220.<br />
insector, -ari verb.depon.<br />
Que quidem sacerdociorum pensionibus gravandorum consuetudo quantum sit et a consuetudine harum<br />
regionum aliena, … quantam etiam prebeat mores Curie Romane insectandi ac sugillandi occasionem, vestra<br />
sanctitas non ignorat: 1525 Theiner, Mon.Slav. I p.588.<br />
insensatus, -a, -um<br />
Velut insensati et plane saxei, ut de Niobe fabulantur poetae, facti sumus: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.247.<br />
insepultus, -a, -um [3]/3<br />
Ut Ioannis poete corpus, quod diu insepultum asservarant pre metu iracundie eius (sc. regis), debito sepulture<br />
honore iam honestare pateretur (sc. rex): BONF. IV,3,111.<br />
inserto, -are<br />
(Turci christianos sevos) eos decoriant, veru palove suffigunt, fabrili serra medios secant, rotae insertant: 1521<br />
Katona, Hist.crit. XIX p.248.<br />
insideo, -ere (insedeo) <strong>ad</strong> 1 a: *gener. de avibus:<br />
Unnum spe sua frustratum et illusum ex ciconiis, que statuas insederant, cognovisse, occupatam mox urbem<br />
desertam invenisse fabulantur: BONF. I,6,133. <strong>ad</strong> 2 a alpha: Qui dextra ... tres culmos cum spicis et aristis<br />
colligatos in diversum protensos versusque cassidem elevatos corvo super caput ipsius armati naturo colore suo<br />
non incontinue ornato insedenti porrigere visitur: 1517 Áldásy, Címereslevelek II p.76.<br />
insidiator, -oris m. útonálló<br />
Quia Stephanus … per latrones et viarum insidiatores letaliter extitit vulneratus: 1290/1405 Reg.duc. p.154.<br />
MKLSz V p.291.<br />
430
insidiosus, -a, -um [2]/2<br />
O, iniquam insidiosamque fortunam!: BONF. I,4,197. Atila ... ea ... pensitans fortunam variam et insidiosam<br />
considerabat: BONF. I,7,272. Que (sc. fortuna), ut maiore ludibrio nos afficeret, modo Venetis, modo Ungaris<br />
arrisit, et quo dexterior <strong>ad</strong>esse videretur, eo se utrisque insidiosiorem ostendit: BONF. II,5,188.<br />
insignite <strong>ad</strong>v.<br />
Ubi iidem … fidelitatis fervore vigorose premuniti et ammoniti nostrum regium vexilum in medio et pro tuicione<br />
uberiori eorum extollere insignite non cessarunt: 1397 CD Croat XVIII p.190. Zsigm.oklt. I,4647.<br />
insilio, -ire [9] *recte: -silui *javítás!<br />
Arx ... nunquam <strong>ad</strong> deditionem faciendam redigi potuit, donec fractis menibus in mediam hostes aulam insiluere:<br />
BONF. IV,10,54. Ego more meo insilio nequiter, aperio pharetram: BART.PANN. Gryllus 58.<br />
insipiens, -entis [9]/3<br />
Fides Christi saluberrima quotidianum patiatur decrementum et ... fere concolcetur preciosa hec margarita ab<br />
insipientibus corde: M<strong>ad</strong>as, Laskai p.56. OSU.LASKO Qu<strong>ad</strong>rag. Gemma fidei prol. GER. és CERB. Rex ...<br />
turmis equitum multisque cohortibus insipientem multitudinem obducit: BONF. II,3,18.<br />
insipientia, -ae f. [5]/3<br />
Testor ... Iesum Christum ... eum (sc. Stephanum) ab ineunte pueritia incredibili arte et observantia qu<strong>ad</strong>am<br />
inaudita paternam sepe insipientiam increpuisse: BONF. II,1,60. Rex ... cum ... intelligeret Scythicam gentem ...<br />
in pristinam insipientiam continuo recasuram: BONF. II,1,327.<br />
insolenter [2]/1<br />
Michael ... victoria utitur insolenter: BONF. I,10,345. Othocarus ... <strong>ad</strong> imperium invitatus insolentissime<br />
recusavit: BONF. II,8,384. Danubius insolenter post obitum eius excrevit: BONF. IV,8,204.<br />
insolutus, -a, -um<br />
Si autem tertium terminum sequentem modo simili obmitterent insolutum etc.: 1407 Mon.Budapest III/1 p.246.<br />
insomnis, -e [14]<br />
Dum <strong>ad</strong>huc solum regnorum nostrorum Hungarie etc. potestate et nomine fungeremur, plures dies noctesque<br />
insompnes deduximus, vias querentes, quibus commodosius regnis nostris preesse, et tam hostes fidei Christiane,<br />
qui nobis et regnis nostris sunt e vicino contermini, conterere ac etiam malos Christicolas possemus <strong>ad</strong> pacis<br />
pulchritudinem revocare: 1429 CD Hung. X/8 p.617.<br />
insomnium, -ii n. subst.<br />
Mox ... insomnium huius generis prae oculis se obtulit, ut ipsa in visione ambigerem, anne Bononiae <strong>ad</strong>huc<br />
persisterem, ... an foris Bononiam pernoctarem: 1454 Ábel, Anal. p.217. Georg. Aug. Zagr. Cf. ibid.: Haec<br />
quidem visio insomnii etc.:<br />
insono, -are verb.<br />
In haec verba autem iuxta Martialis epigrammatarii nugas insonat hemistichio etc.: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
inspecto, -are [5]/1 *spectare, intueri, inspicere – (meg)szemlél, néz:<br />
Ut inspectantibus omnibus barbam sepe dilacerarit et manus momorderit (sc. Alibechus): BONF. V,3,138.<br />
Paulus ... inde subsequentes eum inspectare copias iubet, quo aspectu ... usque <strong>ad</strong>eo exhilaratus est, ut etc.:<br />
BONF. V,4,85. Ut postridie in foro d Georgii inspectante populo vivus in quattuor partes discerptus fede<br />
perierit ... ille: BONF. V,5,79. Qui, cum unum alterumqve abreptum subito inspectantibus ceteris obtruncasset,<br />
reliquos omnes facile instantis supplicii tenore continuit: BONF. V,5,107.<br />
insperato <strong>ad</strong>v. [1]<br />
Hem tibi, senex felicissime, reducem insperato filium: BART.PANN. Gryllus 98.<br />
insperatus, -a, -um [12]<br />
Interea vero dictas facultates ab omni sinistrae seu insperatae revocationis, suspensionis vel derogationis …<br />
impedimento tueri ac preservare dignetur: 1515 Theiner, Mon.Slav. I p.562. Quos ambos senes iuvenes insperato<br />
iudicio Grylli salvos ac reduces recipiunt domo: BART.PANN. Gryllus 3.<br />
inspergo, -ere [1] difflo.<br />
dc_145_10<br />
431
Cuius (sc. scuti) e vertice flos bicolor exurgit celestinus albo illuminatus et viridis auro subtiliter inspersus, qui in<br />
folia et uberrima quidem excrescens ... scutum ipsum ... undique exornat: 1514/ XV Turul 1891 p.63.<br />
instabilitas, -atis f. [12]<br />
Ut humana conditio per alterationem sui status huius saeculi instabilitatem agnoscat: AASS Transl.Pauli p.568.<br />
Nescientes Valachorum ipsorum instabilitatem et infidelitatem recidivam et inconstantiam: 1411 Katona,<br />
Hist.crit. XII p.62. Volentibus (sic, var.: volentes) nihilominus malignitatem discurrencium fratrum salutari<br />
precludere remedio et instabilitatis eorum animo obviare ordinavimus etc.:: GREG.GYÖNGY. Constit. p.97<br />
(Rubr. XLVII).<br />
instigatio, -onis f.<br />
De consilio et instigatione nobilis dominae Magdalena vocatae: 1482 Zimmermann, Urkb. VII p.330.<br />
instinctus, -a, -um [43]<br />
Non tamen sine instinctu Spiritus Sancti debet quis occidere se propterea, ne a Turcis captivus deducatur: Bárczi<br />
p.62. OS 16 c.7.<br />
instita, -ae f. [2]<br />
Quandam domum suam parvam acialem inter institas in vicinitate domus confraternitatis Sancte Katherine<br />
virginis ... habitam: 1475 Végh, Buda p.103.<br />
instituo, -ere<br />
Quapropter tandem nos castrum ipsum obsidione circumdatum et machinis institutum expugnare fuimus coacti:<br />
1411 Katona, Hist.crit. XII p.65.<br />
institutum, -i n.<br />
Quas (sc. Oblationes) vestra maiestas pro suo liberali instituto nobis fecit: 1505 Katona, Hist.crit. XVIII p.420.<br />
instructor, -oris m. [4]/3 <strong>ad</strong> 2:<br />
Benedictus es Domine, ... / quia visitasti plebis tue laborem / Sanctum Gerardum panno (sic, recte forsan:<br />
dando) instructorem: XIVex. Off.Ger. p.22.<br />
instructus, -a, -um [1]<br />
Veremur, ne hostes nos citius, quam sit opinio, <strong>ad</strong>oriantur, sunt instructissimi paratissimique tam per flumina,<br />
quam per terras: 1522 Acta Tom. VI p.29.<br />
insufficiens, -entis <strong>ad</strong>i.<br />
Cuius potencie quam sim insufficiens, sanctitas vestra bene intelligit: 1526 Theiner, Mon.Slav. I p.593.<br />
insularis, -e [1]<br />
Hic ... exercitum comparavit, ... <strong>ad</strong>iunxit etiam Peucinos, insulares quidem viros ac bello asperos: BONF.<br />
I,2,110.<br />
insuo, -ere [3] <strong>ad</strong> 2:<br />
Qui culleis insui et in profluentem demergi solent: BONF. III,1,36. Paulus ... bovino tergo insutus in profluentem<br />
ab Hervoia ... demersus est: BONF. III,3,141. Quibus (sc. cruciatibus) enectum culeoque insutum alligato gutturi<br />
lapide in Danubium clam demerserunt: BONF. III,4,23.<br />
insuper <strong>ad</strong>v.<br />
Commendo insuper tuce magnificentice invidos illos et honoris mei Zoilos: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
intactus, -a, -um<br />
Quicquid Bohemia, Silesia, Moravia militia valent, regiones <strong>ad</strong>huc florentes et a barbaricis cl<strong>ad</strong>ibus intactae:<br />
1521 Katona, Hist.crit. XIX p.256.<br />
integranter <strong>ad</strong>v.<br />
Integranter: 1424/1504 Zsigm.oklt. XI,269.<br />
dc_145_10<br />
integritas, -atis f. subst.<br />
Egidium Moravum meum, hominem mehercle non tam frugi quam fidei, virtutum ac integritatis oppletissimum<br />
432
dc_145_10<br />
mei gratia commendatum habere non dedigneris: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
integro, -are<br />
Iniquitatem odisse et iustitiam diligere fidemque catholicam integrare inviolatamque servare vos per hoc<br />
efficaciter ostendentes: 1417 CD Hung. X/5 p.763.<br />
intellectivus, -a, -um [6]<br />
Et tacebit, scilicet attentus meditationibus, retrahendo sensus ab exteriori apprehensione. Imaginativam a<br />
mundanorum fantasmatum formatione. Memorativam ab infestantium recorda[t]ione et intellectivam a<br />
raciocinacione etc.: GREG.GYÖNGY. Decal. p.5.<br />
intelligentia, -ae f. megértés, egyetértés<br />
Ut … nostris … coeptis et <strong>ad</strong>operationibus non solum inter nos mutuae necessitudinis et benivolentiae<br />
concordia, verum et inter haec duo regna pax perpetua et intelligentia certissima veraque mutuae vicinitatis<br />
benivolentia firmaretur: 1498 Katona, Hist.crit. XVIII p.175. In sequentes conclusiones … devenimus pro<br />
conservatione dictae pacis, intelligentiae, amicitiae et bonae fraternitatis, qua iam pridem utrimque perturbatae<br />
fuerunt: 1498 Katona, Hist.crit. XVIII p.164. Cf. inferius p.165: ambae maiestates … in caritate atque<br />
intelligentia et sempiterno amore vivant. Quod nos cum praefato … rege Poloniae, … quem<strong>ad</strong>modum antea<br />
semper, ita etiam deinceps in mutua et fraterna caritate atque intelligentia et sempiterno amore vivamus: 1507<br />
Katona, Hist.crit. XVIII p.502.<br />
intemeratus, -a, -um<br />
Orator regius … dicere debebit regiam maiestatem … promissam fidem … semper intemeratam observasse:<br />
1496 Katona, Hist.crit. XVIII p.39.<br />
intemperanter [1] <strong>ad</strong>v.<br />
Cohortes ... per aliquot dies morati et quasi <strong>ad</strong> semet reversi <strong>ad</strong>eo se intemperanter et avare gerere ceperunt, ut<br />
etc.: BONF. V,3,23.<br />
intemperantia, -ae f.<br />
Virginibus Christianis per omnem libidinis intemperantiam turpissime abutuntur (sc. Turci): 1521 Katona,<br />
Hist.crit. XIX p.48 .<br />
intemperate [1] <strong>ad</strong>v.<br />
Socios exorant, ne temere intemperateque in hostem erumpant: BONF. III,6,6.<br />
intemperatus, -a, -um [3]/2<br />
Filium ... in matris solacium reliquit, quam alio pacto nunquam ab intemperato dolore coercere potuisset: BONF.<br />
III,1,150.<br />
intempestive [2]/1 posit.<br />
Acer et excelsus viro fuit animus, consilium prudens callidumque, cui mos erat nil inconsulte, nil intempestive<br />
agere: BONF. III,4,268.<br />
intendo, -ere<br />
Hac libet, hac rapidis intendere carbasa ventis: Ábel, Anal. IAN.PANN. Eleg. 30,13 (p.126).<br />
intensus, -a, -um comp.: intensio<br />
Dum necessaria providemus, <strong>ad</strong> intensionis (sic ed., recte intensioris?) fidelitatis cumulum eorum animos …<br />
inclinamus: 1284 Reg.duc. 133 = 135. CD Hung. V/3 p.210-től.<br />
inter (acc.) praep.<br />
Non secus enim illos inter vitam meam vivo quam asinus inter apes consuevit: 1514 TAUR. Epist. 1 p.128.<br />
intercessibilis, -e<br />
… interveniente nichilominus intercessibili supplicatione magistri Iohannis … annuimus, … ut etc.: 1370/1384<br />
Süttő, Gesta p.7.<br />
intercido, -ere [2]<br />
Ne tempore succedente cultus divinus in ea (sc. capella) quoquo intercidat vel remittatur: 1520 Balogh, Bakócz<br />
433
p.75.<br />
dc_145_10<br />
intercipio, -ere<br />
Non illis rupes, non obvius obstitit amnis, / non interceptae saevis victoribus arces: IAN.PANN. Paneg. 3,2,185-<br />
186. Vectabit (sc. hostis) plaustris segetes, intercipe messem: IAN.PANN. Paneg. 3,1,220.<br />
intercludo, -ere<br />
Quas quidem literas inspecie vobis mittimus presentibus interclusas: 1437 Knauz, Kortan p.230. Per vulnera,<br />
caedes cruoremque nostri militis grassanti hosti et in dies in Christiani imperii viscera magis magisque<br />
irrumpenti iter pro virili intercludere nitemur: 1525 Katona, Hist.crit. XIX p.561.<br />
interclusio, -onis f.<br />
Quod nos tenorem et copiam bullarum sanctissimi in Christo patris et domini ... Urbani papae moderni sub<br />
interclusione sigilli nostri authentice (sic ed.) vobis transmittere deberemus: 1366 Wagner, Anal. III p.165.<br />
intercurro, -ere<br />
Tu saepissime nostro sermoni intercurris: 1454 Ábel, Anal. p.220. Adeo ... quotidiana dimicatione conterimur, ut<br />
vix arbitrer ullum anno toto intercurrere diem, quo non ex alterutra acie quispiam aut caesus occumbat, aut<br />
vulneratus excedat: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.251.<br />
interdiu [3]/2 <strong>ad</strong>v.<br />
Cum tempus <strong>ad</strong>venisset idoneum, quo pre tenebris non modo noctu, sed interdiu iter facere nemo potuisset:<br />
BONF. II,2,48. Erumpunt interdiu oppidani et quandoque noctu sevos tumultus in castris excitant: BONF.<br />
III,2,90. Quippe qui interdiu urbem protegunt, fractos noctu muros resarciunt: BONF. III,4,352. Prefectus<br />
Albane arcis ... interdiu ac noctu Turcorum cuniculis occurrere contendit: BONF. III,4,366. Hi ... muros interdiu<br />
noctuque quatiunt: BONF. III,7,248.<br />
interemptio, -onis f.<br />
Quod dicti Olachi … ofensiones, interemptiones ac alia facta naphanda (sic) perpetrarent potentialiter et minus<br />
iuste: 1383 CD Hung. X/8 p.123.<br />
interfluo, -ere [4]/3<br />
Hanc (sc. planitiem) fluvius interfluit, qui Scithniza nunc dicitur et ab Illyrici montibus defluens aliquamdiu<br />
vagatus Istrum influit: BONF. III,7,72. Id agunt, id moliuntur (sc. Turci), ut nobis ... de medio sublatis circa<br />
Germaniae praecordia versari et quacumque Albis et Rhenus interfluit, infesta arma concutere possint: 1521<br />
Katona, Hist.crit. XIX p.253.<br />
interfluvium, -ii n. átfolyás<br />
Albani … pastores sunt, … mira soli fecunditate prediti ac Cyri presertim amnis interfluvio: BONF. I,1,266.<br />
interiaceo, -ere<br />
Nam quidquid duris Piceni a gentibus agri / <strong>ad</strong> mare Trinacrium geminas interiacet undas: IAN.PANN. Paneg.<br />
3,3,5-6.<br />
interiectio, -onis f. subst.<br />
Divina sapientia ratiuonis sue lege multiplici creature a se condite iura disponens quem<strong>ad</strong>modum eminens celum<br />
syderibus ornat et subiectam terrarum latitudinem vernantium rerum varietate depingit, ita circulares operum<br />
cursus voluit interiectione dierum celebrium variari, ut fidelium devocio, que in quotidiana torpescit, demum<br />
interposita sanctorum sollempnia vero reduci salubri eorum exemplis <strong>ad</strong> pietatis desideria revirescat, et qui<br />
corpore peregrinantur, ab illis eorum festivitatibus et gaudiis impermixtis perfecte conversationis studium et<br />
morum similitudinem specialiter interesse <strong>ad</strong> hec autem non solum exhortacionibus <strong>ad</strong>monendus est Dei<br />
populus, verum etiam specialium munerum largicionibus inducendus, ut <strong>ad</strong> spem eternorum saltem gustata …<br />
etc.: 1453 Török, Magyarország prímása II p.67.<br />
interlabor, -i [2]/2<br />
Quem (sc. fluvium) e montibus ... defluere diximus mediamque interlabi Sarmatiam: BONF. I,1,221.<br />
intermisceo, -ere [6]/5<br />
Cum plausu et incredibili letitia Mariam reducem omnes excipiunt, intermiscebant congratulationibus publicis<br />
lacrimas: BONF. III,1,341. Ambitioni quandoque gemitum, quandoque vagitum intermiscet (sc. rex L<strong>ad</strong>islaus):<br />
434
BONF. III,4,206.<br />
dc_145_10<br />
intermissio, -onis f.<br />
Dominus Nicolaus … nunc eciam post sui carceribus et vinculis a predictis liberacionem nostram absque<br />
intermissione temporum sectando clemenciam die noctuque nostris non cessat insudare serviciis: 1404/1406 TGy<br />
1835/I p.79. Nos igitur recognoscimus praemissam intermissionem coronandae reginae nostrae ab ipso d[omino]<br />
episcopo Vesprimiensi non ob aliam caussam seu defectum, quam ut praemissum est, intervenisse: 1502 Katona,<br />
Hist.crit. XVIII p.327.<br />
intermitto, -ere<br />
Quam praeter ceteras eminendi praerogativam diuturno ocio et securitate non quidem amisisse, sed certe<br />
intermisisse videmini: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.260.<br />
intermixtio, -onis f. [1] *actus aliquid <strong>ad</strong>dendi, inserendi, intermiscendi – hozzá<strong>ad</strong>ás, elegyítés:<br />
Cum ab ea delicatissimi cibi in argentea patina sine carnis intermixtione mitterentur: BONF. I,4,267.<br />
internecies, -ei f. (internecio?)<br />
Qui … ex universa Africa hostibus <strong>ad</strong> interneciem caesis et duobus regulis … in regnum restitutis omne<br />
Turcicum nomen sustuleris: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.258.<br />
internodium, -ii n. [2] *intermedium *in imag. de galea militari<br />
Supra scutum galea est argentea aureis internodiis (var. mendose Mon.herald. III p.73: intermediis recte orig. Dl<br />
50250) ornata: 1518 Áldásy, Címereslevelek II p.81.<br />
interpolatim [3] (interpaulatim) <strong>ad</strong>v.<br />
Inde tendens versus septemtrionem in qu<strong>ad</strong>am valle interpolatim (var. orig.: interpaulatim) sunt tres mete et ex<br />
dextra parte una metarum Andree comitis est arbor: 1233 Veszprém város II p.92.<br />
interpolo, -are [5]/5<br />
Interpolatis id noctibus usque <strong>ad</strong>eo factum, quousque universus captivorum numerus hoc supplicio absumeretur:<br />
BONF. IV,1,94. Bona deinde interpolatis horis cunctis oratoribus verba data, ut etc.: BONF. IV,9,94.<br />
interpres, -tis m. subst.<br />
Qui infra texendce historice perquam doctus interpres existit: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
interpretor, -ari verb.<br />
Graecanicus ille, versiculis nostro quidem Marte, dum Italia haberemus, in hunc modum interpretatus: «>All’<br />
alite=in dun’amenos o>u bo’uletai fortior ille quidem, qui miser esse potest», in mentem venerat: 1514<br />
TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
interrex, -regis m. [1]<br />
Gubernatorem interregis loco creare licuisset: BONF. III,4,135. Contra Prasco ... vociferatur ... comitiorum<br />
tanquam interrex diem indicere: BONF. III,4,177. Quare Corvino interregi gubernatorique e senatus consulto<br />
expeditio ... decernitur: BONF. III,7,39. Postquam in Ungaria nunciatum est ... Mathiam Corvinum <strong>ad</strong> interregis<br />
Georgii manum pervenisse etc.:: BONF. III,9,1. – Sensu antiquo: Publicola interrex factus tertio die: BONF.<br />
III,9,220. Valerium ... tribunum militum cum consulari potestate Camillus iterum interrex creavit. Item L.<br />
Valerius Potitius interrex designatus ... Valerium tribunum militum ... tertio creasse dicitur: BONF. III,9,223-224<br />
cf. ibid. 242: BONF. III,4,135.<br />
interseco, -are [10]/5<br />
Instant igitur et infestam intersecant aciem: BONF. III,5,264. Scuti autem pars inferior ... linea satis ampla rubra,<br />
quatuor tesselis aureis intextis seiugata a primo dextro angulo in imum angulum sinistrum descendens ...<br />
intersecatur: 1502 Turul 1905 p.171. Schwartner, Introduct. p.382.<br />
intertexo, -ere verb.<br />
Item aulaea, quibus intertexta sunt arma sua, reliquit fratribus suis. ... Alia vero octo aulaea, quibus imagines<br />
intertextae sunt, legavit ... Emerico et Ambrosio: 1524 Bunyitay, Gyulafehérvár p.31.<br />
interturbator, -oris m. [1]<br />
Ne hostis Christiane reipublice et sanctissime expeditionis interturbator haberetur: BONF. II,7,40. Quo omnibus<br />
435
dc_145_10<br />
Itale pacis et concordie interturbatoribus Christiana consuetudine ac sacris omnibus interdictum est: BONF.<br />
IV,1,240. Interturbatores initi federis et otii in dies oriebantur: BONF. IV,2,252.<br />
interturbo, -are [10]/4 verb.<br />
Inopinus namque praesentium geruli, domini magistri Rudolfi, discessus doctius ac tersius scribendi interturbavit<br />
officium: 1514 TAUR. Epist. 1 p.129. Ne hac vestra exemptione totum hoc subsidium interturbetur: 1522 C.<br />
Tóth, Bátori p.70.<br />
intervenio, -ire<br />
Nos igitur recognoscimus praemissam intermissionem coronandae reginae nostrae ab ipso d[omino] episcopo<br />
Vesprimiensi non ob aliam caussam seu defectum, quam ut praemissum est, intervenisse: 1502 Katona, Hist.crit.<br />
XVIII p.327.<br />
intexo, -ere [3]/2<br />
In quibus (sc. aulaeis) Troiani belli series nimio artificio summoque opere erat intexta: BONF. V,5,76. Multi ...<br />
supellectilem diripiunt, pignora asportant, vasis aureis argenteisque, vestibus sericis auroque intextis manus<br />
iniiciunt: BONF. V,5,105.<br />
intingo, -ere [3]/2 *tingere – befest:<br />
Est superficies eius (sc. scuti) plana et ceruleo colore tota intincta: 1514 Turul 1904 p.110.<br />
intitulo, -are <strong>ad</strong> 5: *de vitio: imputare, ascribere – hibát: felró, tulajdonít:<br />
Quod vicium ipsi coram vobis nullis suis demeritis exigentibus est intitulatum, nam idem ... se hic bonum et satis<br />
integrum virum se gessit: 1521 Neumann, Korlátköviek p.187.<br />
intolerabilis, -e<br />
Quis est <strong>ad</strong>eo mentis inops, ... qui ... nec malit mortem millies oppetere, quam pati id servitutis iugum, quo<br />
nullum est durius, nullum amarius, nullum intolerabilius?: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.249.<br />
intolerabiliter [2]/1 <strong>ad</strong>v.<br />
Uterque error est intolerabiliter et damnabiliter contra Hieronymum et Sanctam Ecclesiam: VALENT.HADN.<br />
Calcul. p.36.<br />
intonsus, -a, -um [1]<br />
Hirsutis <strong>ad</strong> hec se pellibus induunt et demisse barbe intonsique crines villorum instar feroces torvosque aspectus<br />
augent: BONF. I,3,101.<br />
intorqueo, -ere [6]/4 <strong>ad</strong> 1: *arma sim.: vibrare, contorquere - megforgat, megcsóvál:<br />
Videbis enim, quod tanto longius telum tuum retunditur, quanto fortius intortum venerit: VALENT.HADN.<br />
Calcul. p.36. <strong>ad</strong> 1 E cuius vertice flos bicolor prominet, aureus videlicet et saphireus, qui sensim demissus et<br />
intortus cassidem scutumque variatis vicibus et replicatis coloribus exornat: 1517 Mon.herald. III p.71. Supra<br />
scutum et e lateribus scuti flores non uniformiter intorti coloratique diffluentes sctum ipsum undequaque<br />
exornant: 1519 Áldásy, Címereslevelek I p.30.<br />
intraneus, -a, -um<br />
Promittimus ... terras easdem ... ab omnibus iniuriis et impugnationibus quorumcumque intraneorum acsi eas per<br />
nos possideremus, ... defendere et tueri: 1412 Katona, Hist.crit. XII p.129. Wagner, Anal. p.214.<br />
intrapono, -ere<br />
Contra Andream ... et alios ... intrapositos ... prorogatoria: 1358 Erd. oklt. III,1030.<br />
intremo, -ere<br />
Intremuit Prochyte, stupefacta coercuit atres / Scylla canes: IAN.PANN. Paneg. 3,3,39.<br />
introcludo, -ere [4]/2<br />
Quatenus iuxta dictorum brevium apostolicorum ac supplicationis introclusae vim, seriem, continentiam et<br />
tenorem … procedere velis: 1499 Katona, Hist.crit. XVIII p.185. Quod quidem scutum draco suo formatus<br />
colore surrectis <strong>ad</strong> caput auribus et <strong>ad</strong> dorsum pinnulis, flamas ore vomenti similis per girum ductus introcludit:<br />
1507 Turul 1911 p.105.<br />
436
dc_145_10<br />
introductio, -onis f.<br />
Nec ... confessionem audiant, ... nec baptisma conferant, ... nec introducciones mulierum faciant, ... nec nupciis<br />
celebrandis intersint: GREG.GYÖNGY. Constit. p.99 (Rubr. L).<br />
introgredior, -i, -gressus sum verb. depon.<br />
Habitationes introgressi ... nos <strong>ad</strong> manducandum reperisse ferebamus: 1454 Ábel, Anal. p.219.<br />
introitus, -us m. bejárat, kapuboltozat?<br />
A … primo domus limite … usque <strong>ad</strong> primum introitum: 1482 Zimmermann, Urkb. VII p.325. Ibid.: celarium,<br />
… quod est sub introitu … (bejárat alatti pince?)<br />
intrudo, -ere<br />
Loco eiusdem alium plebanum contra Deum et eius iustitiam intrusissetis: 1522 Katona, Hist.crit. XIX p.375.<br />
inultus, -a, -um [5]/5<br />
Ne inulti moriantur: BONF. III,6,2. Corvinus, ... ne inultam Bohemorum audaciam pretermitteeret, exercitum<br />
reparat: BONF. III,7,207. Audacissimum scelus nullo pacto inultum esse relinquendum: BONF. III,8,229. Alii,<br />
ne inulti c<strong>ad</strong>erent, in hostem se convertere et <strong>ad</strong> mortem usque obstinatius dimicare: BONF. III,10,261. Quo<br />
usque igitur, proceres, hec inulta tolerabitis?: BONF. IV,2,42.<br />
inunctio, -onis f. [1]<br />
Quod <strong>ad</strong> ipsum … coronatio et inunctio domine regine Hungarie spectaret et pertineret: 1437 Veszprém város I<br />
p.201. Cf. inferius: Quia predecessores nostri … dominas Mariam et … Barbaram … coronarunt et inunxerunt in<br />
reginas (et posterius): ut … dominam Elisabeth … in reginam Hungarie inungere valeat et coronare (sc.<br />
episcopus Vesprimiensis): 1437 Veszprém város I p.201.<br />
inungo, -ere <strong>ad</strong> 1:<br />
Quod aliquando laici in tabernis inebriatorum … fratrum … capita et clericas ac tonsuram liniendo et inungendo<br />
cum cibariis … commaculassent et deturpassent: 1518 Erdélyi, Register p.127.<br />
inuro, -ere<br />
Cuius si exequtio fieret, et mihi non parva ignominia … et domine … Anne iniuria non mediocris inureretur:<br />
1515 Theiner, Mon.Slav. I p.560.<br />
invalesco, -ere<br />
Quidam ... sutor infirmitatem oculorum incurrerat, quia dietenus invalesceret (sc. infirmitas) oculis omnino<br />
consumptis locisque oculorum penitus vacuis remanentibus, tandem utroque oculo orbatus excecatus est:<br />
VALENT.HADN. Mir. 3 (p.66).<br />
invasio, -onis f.<br />
Si in Turciam pro bono reip[ublicae] Christianae inter nos reges decerneretur generalis invasio: 1507 Katona,<br />
Hist.crit. XVIII .508.<br />
inveho, -ere<br />
Bigis invectus opacis / paulatim mutum somnus complectitur orbem: IAN.PANN. Paneg. 3,2,257-258.<br />
inverto, -ere [11] verb.<br />
Ita enim versiculos illos meos inverterant, ita <strong>ad</strong>ulteraverant, sic depravarant, ut eos, quamvis proprii fcetus<br />
erant, prima fronte meos esse non cognoscerem: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174. Inversa perversaque cernis omnia:<br />
BART.PANN. Gryllus 22. <strong>ad</strong> proprie: vertere pass.: Puer ... lubrica glacie collapsus ultimam (sic, recte:<br />
lacunam) subito casus (sic, recte forsan: casu) inversus vitam gurgitans epotavit innoxiam: VALENT.HADN.<br />
Mir. 5 (p.68).<br />
inveteratus, -a, -um<br />
Ut omnis barbarici furoris inveterataeque audaciae maturitas in vestram aetatem in huncque rerum statum<br />
eruperit: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.260.<br />
invidiosus, -a, -um [6]<br />
Clementie potius, quam severitatis officium te novimus optaturum, quando regiam alterum dignitatem magis<br />
437
dc_145_10<br />
<strong>ad</strong>decet, ingratum vero et invidiosum est alterum hoc magni, pusilli illud est animi: BONF. IV,1,159.<br />
invidus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Commendo insuper tuce magnificentice invidos illos et honoris mei Zoilos: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
invigorosus, -a, -um<br />
Per formam concordie, quam parcium ipsarum altera sine alterius scitu et voluntate facere non possit, et si<br />
faceret, invigorosa habeatur: 1519 SzSzB Szle 2006 p.346.<br />
invincibilis, -e [4]/4<br />
In quo ex verbis premissis commendatur armatura virtutis, audacia cordis et paciencia invincibilis: Serm.Quinqu.<br />
16 (p.51). Nobis abunde illam eximiam vestram fidelitatem constancia invincibilem, quibus semper maiores<br />
vestri claruerunt, testatam reliquistis: 1502 Turul 1905 p.171. <strong>ad</strong> 1: Quia vicit bestiam invincibilem, id est<br />
fornicatricem, a qua fortissimi quoque vulnerati sunt, ut Samson: Serm.Quinqu. 5 (p.34).<br />
invitatio, -onis f.<br />
Quo (sc. Albam Regalem) ex nostra invitatione multorum principum oratores … convenerant: 1502 Katona,<br />
Hist.crit. XVIII p.326.<br />
involuntarius, -a, -um [2]/2<br />
Quia illa ignorantia non est omnino involuntaria, et quanto minus habet de involuntario, tanto minus excusat:<br />
Bárczi p.55. OD 9,T.<br />
involutio, -onis f. actus involvendi – becsavarás, betakarás:<br />
Prolis paupertas exprimitur in eo, quod dicitur habuisse involucionem pannorum: Serm.Quinqu. 13 (p.47).<br />
iobagio, -onis m.<br />
Ab eorundem heredibus datis prius ipsis ducentis iobagionibus seu sessionibus iobagionalibus et non aliter ipsum<br />
castrum auferre valeamus: 1441 Fons 2005 p.368.<br />
iocor, -ari [5]<br />
In omnium studiorum genere, quo quisque exercitatus fuit, si quando animum remittere cogitavit, non inepte<br />
iocatus est: BART.PANN. Ded. 2.<br />
iocosus, -a, -um [1]<br />
Aperio pharetram, promo unum iocosum iaculum: BART.PANN. Gryllus 58.<br />
ioculator, -oris m. *qui delectationibus semper vacat - mulatós:<br />
Qui <strong>ad</strong>eptis canonicatibus reddunt se multum insolentes, indiscretos, ebriosos, ioculatores ... et <strong>ad</strong> canonicatum<br />
indignos: 1521 M.Sion 1866 p.253.<br />
iocundus, -a, -um <strong>ad</strong>i.<br />
Quod si forsan aut scriptu dignum aut lectu iocundum nihil habueris, id ipsum rescribe: 1514 TAUR. Epist. 1<br />
p.128.<br />
ironice [1]<br />
Laudes canonicorum Posoniensium per condam dnum Ioannem eppum Vytees scriptae dno<br />
praeposito Posoniensi, sed ironice intelligendum erit: 1508 M.Sion 1866 p.609.<br />
irrecuperabilis, -e<br />
Stephanus ... dictis ... aemulis nostris, utputa Moravis ... damna irrecuperabilia irrogavit: 1424 Katona, Hist.crit.<br />
XII p.430.<br />
irrecuperabiliter [6] <strong>ad</strong>v.<br />
Ne caput contemplantis irrecuperabiliter debilitetur: Bárczi p.47. OQ 16,B.<br />
irreligiose <strong>ad</strong>v. [1]<br />
Si minus bene in fide catholica senciat, aut Dei timore postposito inordinate et irreligiose vivendo constituciones<br />
et laudabiles ordinaciones ordinis quasi eas contemnendo non servaverit (sc. vicarius ordinis):<br />
GREG.GYÖNGY. Constit. p.70.<br />
438
dc_145_10<br />
irremissibiliter <strong>ad</strong>v.<br />
Extunc <strong>ad</strong> solucionem dupli huiusmodi pene erti irremissibiliter puniendus: 1492 Mon.Iud. XII p.65.<br />
irreparabilis, -e [7]<br />
Tale negotium contigisse memini. Puto tamen favore nonnullorum in fumum transibit et periculum atque<br />
damnum irreparabile huc regno pariet: 1517 Fraknói, Bakócz p.213.<br />
irrepo, -ere [10]<br />
Te ego per somnum dulcissimum hominum corporibus tacite irrepentem mortis simulachrum <strong>ad</strong>iuro:<br />
BART.PANN. Vigil. 6.<br />
irreprehensibiliter [10] <strong>ad</strong>v.<br />
Quia summa integritate et sincera fide irreprehensibiliter rempublicam ipsius civitatis nostre Brassoviensis<br />
dificillimis temporibus moderatus est et conservavit (sc. Iohannes): 1517 Turul 1911 p.110.<br />
irrequietus, -a, -um<br />
Paulatim ... didicit ... / ... / ... / ... / ... / irrequieta brevi submittere lumina somno: IAN.PANN. Paneg. 3,1,126-<br />
131. Nunc, inquis, media nemo iam nocte salutat / astutum portans irrequietus ave. Nunc IAN.PANN. Epigr.<br />
152,3-4.<br />
irretio, -ire [32]<br />
Mansuetus hic lepus est, domitus iam pridem, nam ultro sese irrettit: BART.PANN. Gryllus 63.<br />
irrisus, -us m. subst.<br />
Si enim non solum nobis ... nati sumus, sed et parentibus et patriae et universo generi humano, quanto magis<br />
Christo Iesu, ob cuius sacratissimum nomen infidelibus omnibus et odio sumus et irrisui?: 1521 Katona,<br />
Hist.crit. XIX p.253.<br />
irroro, -are<br />
Quos Pall<strong>ad</strong>e notus / irrorat Triton: IAN.PANN. Paneg. 3,3,26-27.<br />
irrumpo, -ere<br />
Per vulnera, caedes cruoremque nostri militis grassanti hosti et in dies in Christiani imperii viscera magis<br />
magisque irrumpenti iter pro virili intercludere nitemur: 1525 Katona, Hist.crit. XIX p.561.<br />
ispanatus, -us m. [3] *hispanatus<br />
Quomodo dominus rex per dispositionem gubernatoris Renulio hispanatum Siculorum contulisset: 1454<br />
Zimmermann, Urkb. V p.438.<br />
istac <strong>ad</strong>v.<br />
Ut omnibus modis ipsius … domini Iohannis predicti accedatis presenciam, propria in persona inquirentes et<br />
scrutantes, qua de causa istac nobis sit veniendum: 1437 Knauz, Kortan p.230.<br />
istuc <strong>ad</strong>v.<br />
Fuit visum omnia <strong>ad</strong> eius istuc (sc. Romam) profectionem differre: 1524 Theiner, Mon.Slav. I p.584.<br />
iterum <strong>ad</strong>v.<br />
Tuam itaque excellentiam iterum atque iterum obsecro, quatenus … 1514 TAUR. Epist. 1 p.128. Hoc te<br />
vehementer iterum atque iterum rogo: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
iuba, -ae f.<br />
Illa (sc. musa) iubas tauri leva complexa virentis / obstantes perscindit aquas: Ábel, Anal. IAN.PANN. Celebr.<br />
114. 112.<br />
iubar, -aris n. subst.<br />
Hoc unum dubito, quod in axe superno / affirmem regnasse iubar: IAN.PANN. Celebr. 186-187. 114. Inter quos<br />
velut lucifer inter alia sidera celi Paulus ... miraculorum multitudine et magnitudine excellentissimo iubare<br />
clarescit: VALENT.HADN. prol. p.56.<br />
439
dc_145_10<br />
iubatus, -a, -um [1]<br />
In cuius (sc. scuti) medio leo fulvi coloris iubatus procumbenti similis ... cernentibus videtur. 1510/XVI Turul<br />
1891 p.62. Ex qua (sc. corona) medius prodire leo ... fulvo colore, iubato collo, rictu patulo lingua prominente<br />
cauda ex corona <strong>ad</strong> iubas reflexa extantibus anterioribus pedibus mucronem <strong>ad</strong> capulum tenere et illi quasi<br />
inhiare conspicitur: 1507 Turul 1911 p.105.<br />
iubeo, -ere verb.<br />
Praestantissimum denuo virum, ... Georgium Collimitium, omnium horarum hominem, nostrum communem<br />
amicum, singulos denique symboli ac symposiorum vestrorum cundapn’ious nomine meo salvos iubeto: 1514<br />
TAUR. Epist. 1 p.129.<br />
iucundabilis<br />
Usque huc fama veritatis ignara nobis aliquam veritatis famam non manifestavit in aperto, nisi iam novissime<br />
novitates iocundabiles ex ipsius magnifici ... gubernatoris ... litteris consolatoriis ... intelleximus, quomodo etc.:<br />
1448 Knauz, Tanács p.86.<br />
iudaismus, -i m. [1]<br />
Causam ... agit idelis noster ... Blasius suffraganeus Iauriensis contra Michaelem Kreminiczer racione<br />
quorumdam debitorum per eundem <strong>ad</strong>huc eotunc, quo in Iudaismo versabatur, ab ipso Blasio episcopo<br />
contractorum: 1483 M.Sion 1863 p.70. Cf. inferius: qui suscepta fide christiana reliquit omnia.<br />
iudex, -icis m.<br />
Nos, Leopoldus dictus Dax, iudex Castri Novi Montios Pesthiensis, Nicolaus Thegez, iudex peccuniarum ... et ...<br />
iurati ac universi cives ... significamus, quod etc. Cf. 1484 ibid. p.364.: 1482 Budai mészárosok p.362.<br />
iudiciarius, -a, -um<br />
Iacobum iudiciarium: 1420 Zsigm. Oklt. VII,1361.<br />
iudico, -are *iudiciando: 1486 Fons 2005 p.371.<br />
iugalis, -e <strong>ad</strong>i.<br />
Neptunus … / per freta dum Glaucos stimulat Thyrrena iugales: IAN.PANN. Paneg. 3,3,41-42 Ioanni Naig<br />
florenos ducentos, vestem unam nigri panni pellibus mardurinis subductam et equum unum iugalem currus sui<br />
(sc. legavit episcopus). Cf. ibid. p.29: Item Ambrosio litterato vasa vinorum tria et boves iugales custodis: 1524<br />
Bunyitay, Gyulafehérvár p.28.<br />
iugulum, -i n. iugulus (iugulus, -i it{m.})spp.<br />
Pars galeae anterior iugulum perrupit herilem: IAN.PANN. Epigr. 372,9.<br />
iunctim <strong>ad</strong>v.<br />
Propter quod capitulum foret iunctim consulendum: 1508 Reg. Strig. p.79.<br />
iunctura, -ae f. [2]<br />
Ut dolores in omnibus membris et iuncturis eum cruciando copiositas scabierum ... accrescebit (sic, recte forsan:<br />
accrevit): VALENT. HADN. Mir. 72 (p.114). VALENT. HADN. 7185<br />
iungo, -ere verb.<br />
Proinde cum tu sis necessitudine vetere mihi iunctus: 1516 TAUR. Epist. 2 p.174.<br />
iunioritas, -atis f. [1] *eccl.: status ipsius, qui in capitulo recentius beneficium <strong>ad</strong>eptus est - a káptalanba később<br />
lépő fokozata:<br />
Tales domos ... secundum moderamina capituli non curato gr<strong>ad</strong>u senioritatis vel iunioritatis bene merentibus<br />
assignentur: 1521 M.Sion 1866 p.254.<br />
ius, -is n. *'ius civile': facultas lege definita civium – (városi) polgárjog:<br />
Item eodem die Stephanus Helt dictus de Brunna vitreator <strong>ad</strong>eptus est ius civile, tenetur laborare in ecclesia<br />
parochiali in vitris fenestrarum: 1460 Arch.Ért. 1890 p.341. Item eodem die Iohannes K”lner pictor <strong>ad</strong>eptus est<br />
ius civile more <strong>ad</strong>venarum, pro eo fideiussores sunt Holyb et magister Stephanus lapicida, tenetur I balistam:<br />
1465 Arch.Ért. 1893 p.66. Hans Wagner eodem die assumptus est ius civile: 1467 Arch.Ért. 1893 p.66. Niclas<br />
von Perga feria secunda ante Fabiani martyrum <strong>ad</strong>eptus est ius civile, tenetur laborare fenestralia in ecclesia<br />
440
dc_145_10<br />
Beatae Elyzabeth: 1469 Arch.Ért. 1890 p.341. Quicumque ex sartoribus inter eos et cum eis magisterium ipsius<br />
artis laborare et novus magister effici vellet, … talis bone probitatis existat, et primo ius civile a dominis iudice<br />
et iuratis <strong>ad</strong>ipisci, … quo facto membrum civitatis effici … valebit: 1492 Mon.Iud. XII p.63.<br />
iussum, -i n.<br />
Qui mandatis nostriiscontemptis exequi nostra iussa recusarent: 1513 Wenzel, Dóczyak p.66.<br />
iuvencula, -ae f. iuventula *vitula, iuvenca - borjú:<br />
Quomodo ... Petrus ... quandam vaccam iuventulam (sic ed., recte orig Dl 45648: iuvenculam) ... emisset: 1476<br />
Zimmermann, Urkb. VII p.91.<br />
iuventa, -ae f.<br />
Ludovico regi, vestrae reip[ublicae] amicissimo in iuventae flore, quod allicere vehementius <strong>ad</strong> pietatem debet,<br />
constituto ferte opem: 1521 Katona, Hist.crit. XIX p.306.<br />
PARS TERTIA<br />
Lemmata Glossariorum Hungaricorum Medii Aevi<br />
A-I<br />
Bsztrc. A besztercei szószedet. Latin-magyar nyelvemlék a XV. Száz<strong>ad</strong>ból. Ki<strong>ad</strong>. Finály<br />
Henrik. Budapest 1892. p2 l., 7 t. (Értek. Ny. Széptud. Kből XVI, 1.)<br />
Hrtl. A schlägli magyar szójegyzék . A XV. Száz<strong>ad</strong> első negyedéből. Ki<strong>ad</strong>. Szamota<br />
István. Budapest 1894<br />
Kngsb. Melich János: A Königsbergi szójegyzék. MNy 1916, 145-149. [Szövegki<strong>ad</strong>ás. –<br />
Fejérpataky László, Nagy Gyula, Szinnyei József, Szentpétery Imre, Jakubovich<br />
Emil, Károlyi Árpád és Karácsonyi János hozzászólásai: Uo. 241-265, 325-326,<br />
370-371.]<br />
Schlgl. A schlägli magyar szójegyzék . A XV. Száz<strong>ad</strong> első negyedéből. Ki<strong>ad</strong>. Szamota<br />
István. Budapest 1894.<br />
Spr. Házi Jenő: A soproni magyar-latin szójegyzék. MNy 1924, 149-167. – Klny.:<br />
M.Nytud.Társ.Ki<strong>ad</strong>v. 21. [Szövegki<strong>ad</strong>ás fakszimilével.]<br />
441
abdomitum welew Hrtl. 2141 (91.o.)<br />
abena emlw Schlgl. 1395 (63.o.)<br />
abena enle Bsztrc. 980 (53.o)<br />
abhortivum jdethlen germek Hrtl. 2144 (91.o.)<br />
abies fagal fa Bsztrc. 890 (50.o.)<br />
abies fene Schlgl. 1582 (70.o.)<br />
abies fenyefa Hrtl. 2142 (91.o.)<br />
abies luczfenew Hrtl. 2143 (91.o.)<br />
abies tewlfa Hrtl. 2236 (94.o.)<br />
abigenus barom tolvay Schlgl. 658 (33.o.)<br />
abissus herenj Bsztrc. 233 (20.o.)<br />
abissus tenger Schlgl. 722 (35.o.)<br />
abrupta darabos hel Hrtl. 2145 (91.o.)<br />
absentiu(m) irim Spr. 210 (9.o.)<br />
absentium vrem Schlgl. 878 (41.o.)<br />
absilire gyors Hrtl. 2146 (91.o.)<br />
absinteum feyer yrem Hrtl. 2148 (91.o.)<br />
absintium feketeu fiu Bsztrc. 373 (27.o.)<br />
absolvere meg engedem Hrtl. 2147 (91.o.)<br />
acalabus cherebeth Bsztrc. 1127 (59.o.)<br />
acateca zolma Bsztrc. 878 (49.o.)<br />
acatega sulium Schlgl. 1564 (69.o.)<br />
accastum keken Hrtl. 2164 (92.o.)<br />
accipiter Bedenia Hrtl. 2153 (91.o.)<br />
accipiter elw Bsztrc. 1157 (60.o.)<br />
accipiter elyw Hrtl. 2152 (91.o.)<br />
accipiter wlw Schlgl. 1743 (76.o.)<br />
acer idem Schlgl. 1593 (70.o.)<br />
acer keresfa Hrtl. 2149 (91.o.)<br />
acer kewres fa Bsztrc. 900 (50.o.)<br />
acerere meguaslany Hrtl. 2151 (91.o.)<br />
acervus aztag Schlgl. 963 (44.o.)<br />
acervus aztag Bsztrc. 440 (31.o.)<br />
acetabulum aceteseden Hrtl. 2150 (91.o.)<br />
acetosa sosca Hrtl. 2165 (92.o.)<br />
achinus zelew mag Bsztrc. 813 (47.o.)<br />
achironticus megektelenelt Hrtl. 2154 (91.o.)<br />
acide dentes megwaslalt Hrtl. 2157 (91.o.)<br />
aciedo almauiz Hrtl. 2156 (91.o.)<br />
acies sereg Schlgl. 647 (32.o.)<br />
acies seregor Bsztrc. 164 (17.o.)<br />
acinum zele mag Schlgl. 1491 (66.o.)<br />
acinus chyger Hrtl. 2158 (91.o.)<br />
aciotica huzuspera Bsztrc. 1268 (64.o.)<br />
acola kifeldy Bsztrc. 53 (10.o.)<br />
acola ky feldy Schlgl. 237 (18.o.)<br />
aconita megmergohelt Hrtl. 2155 (91.o.)<br />
acrisia fekete halyog Hrtl. 2163 (92.o.)<br />
actuarius folyar Hrtl. 2159 (91.o.)<br />
aculeus fulac Hrtl. 2160 (92.o.)<br />
acupedius hod Hrtl. 2161 (92.o.)<br />
acupicta hymmel varrot Hrtl. 2162 (92.o.)<br />
<strong>ad</strong>alutum garduan Schlgl. 1225 (56.o.)<br />
<strong>ad</strong>artica kaza hug Schlgl. 71 (13.o.)<br />
<strong>ad</strong>eps lizt lang Schlgl. 1909 (82.o.)<br />
<strong>ad</strong>olescens ifiw Schlgl. 243 (19.o.)<br />
<strong>ad</strong>oloscens yfiw heus Bsztrc. 63 (11.o.)<br />
<strong>ad</strong>optivus leky fiw Hrtl. 2166 (92.o.)<br />
dc_145_10<br />
<strong>ad</strong>remigo euezek Hrtl. 2167 (92.o.)<br />
<strong>ad</strong>ulter parazna Schlgl. 2025 (86.o.)<br />
aer eg Schlgl. 49 (12.o.)<br />
affella kis falath Schlgl. 1868 (81.o.)<br />
afflamentum chypke bokor Hrtl. 2168 (92.o.)<br />
affus falath Bsztrc. 1275 (65.o.)<br />
agazo louaz Schlgl. 1384 (62.o.)<br />
agazo zamar pastor Bsztrc. 1037 (55.o.)<br />
agazo zamar paztor Schlgl. 1460 (65.o.)<br />
agazon louaz Bsztrc. 968 (53.o)<br />
agellus tharlou Bsztrc. 202 (19.o.)<br />
ager meze Schlgl. 983 (45.o.)<br />
ager mezw Schlgl. 693 (34.o.)<br />
ager tharlow Bsztrc. 457 (31.o.)<br />
agilis schereyn Kngsb. 37 (264.o.)<br />
agmonia kisded fiw Schlgl. 891 (42.o.)<br />
agnellus kis baran Schlgl. 1432 (64.o.)<br />
agniglossa egerfark Hrtl. 2169 (92.o.)<br />
agnus baran Schlgl. 1423 (64.o.)<br />
agnus baran Bsztrc. 1004 (54.o.)<br />
agrestum egrez Bsztrc. 808 (47.o.)<br />
agricola zanthow Bsztrc. 448 (31.o.)<br />
agricola zanto Schlgl. 973 (45.o.)<br />
agrimonia kis boytorian Bsztrc. 360 (26.o.)<br />
agrimonium aproboytorian Schlgl. 907 (42.o.)<br />
agrimonium eb tey Bsztrc. 383 (28.o.)<br />
agrus mezeu Bsztrc. 201 (19.o.)<br />
agusterium ausca angustar Bsztrc. 561 (35.o.)<br />
alabra izak iszák Schlgl. 2122 90.o.)<br />
alabrum aspa Schlgl. 2114 (89.o.)<br />
alabrum motola Hrtl. 2170 (92.o.)<br />
alauda pachir Hrtl. 2179 (92.o.)<br />
alauda zamlka Bsztrc. 1204 (62.o.)<br />
albuca cherek Bsztrc. 648 (40.o.)<br />
albuga zem feyer Schlgl. 311 (21.o.)<br />
albus feier Schlgl. 1369 (61.o.)<br />
albus feyer Bsztrc. 953 (52.o.)<br />
aleatio hasarth Schlgl. 2076 (88.o.)<br />
ales m<strong>ad</strong>ar Schlgl. 1740 (76.o.)<br />
aleum fog hagma Schlgl. 930 (43.o.)<br />
alga lapis vas Schlgl. 953 (44.o.)<br />
alga patriarcha tengeri lopus zaz Bsztrc. 430 (30.o.)<br />
aliger zarnas Schlgl. 1737 (76.o.)<br />
aliger zarnas Bsztrc. 1153 (60.o.)<br />
alipes folyo Hrtl. 2172 (92.o.)<br />
alirus jauor fa Schlgl. 1588 (70.o.)<br />
alium fog hagma Bsztrc. 410 (29.o.)<br />
alium foghagyma Hrtl. 2173 (92.o.)<br />
aliva olay fa Schlgl. 1567 (69.o.)<br />
allo kezerew Hrtl. 2182 (92.o.)<br />
allutum phestek vag ihr Bsztrc. 662 (40.o.)<br />
allutum versber Hrtl. 2178 (92.o.)<br />
allutus solyum Hrtl. 2171 (92.o.)<br />
allux lab hwuelk Schlgl. 404 (24.o.)<br />
alneum kis foliath Bsztrc. 221 (20.o.)<br />
alnus eger fa Schlgl. 1600 (71.o.)<br />
alnus eger fa Bsztrc. 908 (51.o.)<br />
alnus hyhar fa Bsztrc. 896 (50.o.)<br />
442
alnus jharfa Hrtl. 2174 (92.o.)<br />
alocipicia kopaz Hrtl. 2177 (92.o.)<br />
alphita porga Schlgl. 1001 (46.o.)<br />
altarium oltar Hrtl. 2175 (92.o.)<br />
altea malua Hrtl. 2180 (92.o.)<br />
altetem - Schlgl. 339 (22.o.)<br />
altilis hazi m<strong>ad</strong>ar Schlgl. 1811 (79.o.)<br />
alumen temso Hrtl. 2183 (92.o.)<br />
alumna dayka Hrtl. 2181 (92.o.)<br />
alupnus zwlemel Schlgl. 2133 (90.o.)<br />
alut.. sa[yca] Spr. 123 (6.o.)<br />
alutrix dayca Schlgl. 226 (18.o.)<br />
alutrix dayca Bsztrc. 42 (10.o.)<br />
alutum festek Schlgl. 1214 (55.o.)<br />
alux lab<strong>ad</strong>vya Spr. 2 (2.o.)<br />
alva irh Schlgl. 1228 (56.o.)<br />
alveus kis fog Schlgl. 713 (35.o.)<br />
alveus mehkosar Hrtl. 2176 (92.o.)<br />
alvus meh Schlgl. 420 (24.o.)<br />
alvus mech Spr. 15 (3.o.)<br />
amarusca eb capor Schlgl. 867 (41.o.)<br />
amarusca v<strong>ad</strong> alma vel saualu alma Hrtl. 2185<br />
(92.o.)<br />
amarusca eb copor Spr. 200 (8.o.)<br />
amaruscha pirulua Bsztrc. 363 (26.o.)<br />
ambasiator folio Schlgl. 642 (32.o.)<br />
ambiges baromtoluay Bsztrc. 174 (18.o.)<br />
ambro torkos Hrtl. 2243 (95.o.)<br />
ameis edes víz Bsztrc. 259 (21.o.)<br />
amens - Schlgl. 1987 (84.o.)<br />
amentum - Bsztrc. 668 (41.o.)<br />
amentum ideg Schlgl. 615 (31.o.)<br />
amentum ydek Bsztrc. 133 (16.o.)<br />
amfractus ewren Hrtl. 2186 (92.o.)<br />
amigdalum mondola Schlgl. 1542 (69.o.)<br />
amigdalus mondola fa Hrtl. 2184 (92.o.)<br />
amigdalus mondolafa Schlgl. 1541 (68.o.)<br />
amigdulum mondola Bsztrc. 856 (49.o.)<br />
amigdulus mondola Bsztrc. 855 (49.o.)<br />
amiltrale feye eden Bsztrc. 1024 (55.o.)<br />
amphiballus nemeskw Hrtl. 2188 (93.o.)<br />
ampluster dal eueze Schlgl. 768 (37.o.)<br />
amplustra euezw Hrtl. 2187 (93.o.)<br />
ampnis edes víz Schlgl. 754 (36.o.)<br />
ampolnia ampolnia Schlgl. 1929 (83.o.)<br />
ana fiw Schlgl. 1763 (77.o.)<br />
ana fiw Bsztrc. 1175 (61.o.)<br />
anabotrum soporlah Hrtl. 2193 (93.o.)<br />
anacetum eb capor Schlgl. 859 (40.o.)<br />
anaparda zabalo Schlgl. 1785 (78.o.)<br />
anaperda hakallo Bsztrc. 1196 (62.o.)<br />
ancabulum eke tarto Schlgl. 979 (45.o.)<br />
anchabulum ekew tharthow Bsztrc. 453 (31.o.)<br />
anchora vas machka Schlgl. 766 (37.o.)<br />
anchora vas mochka Bsztrc. 273 (22.o.)<br />
ancilla lean Bsztrc. 28 (9.o.)<br />
ancilla zolgalo Schlgl. 215 (18.o.)<br />
ancora vasmachycha Hrtl. 2189 (93.o.)<br />
anecetu(m) sanath Spr. 194 (8.o.)<br />
aneta reche Schlgl. 1757 (77.o.)<br />
dc_145_10<br />
aneta reche Schlgl. 1765 (77.o.)<br />
aneta reche Bsztrc. 1176 (61.o.)<br />
anetum capor Hrtl. 2192 (93.o.)<br />
anetum eb capor Schlgl. 866 (41.o.)<br />
angarium corlat Schlgl. 1301 (59.o.)<br />
angarium corlath Bsztrc. 737 (44.o.)<br />
angelus angyal Schlgl. 51 (12.o.)<br />
angila chuk hal Bsztrc. 306 (24.o.)<br />
Anglia orzaga Schlgl. 531 (28.o.)<br />
Anglicus anglis Schlgl. 530 (28.o.)<br />
anguilla chik Schlgl. 805 (38.o.)<br />
anguis vizi kigo Schlgl. 1693 (74.o.)<br />
anguis vizy kigo Bsztrc. 1106 (58.o.)<br />
angulus sceg szeg Bsztrc. 541 34.o.)<br />
angulus zegeled Schlgl. 1090 (49.o.)<br />
angusterium angustar Schlgl. 1120 (51.o.)<br />
angwilla chik Spr. 145 (7.o.)<br />
anietu(m) eb copor Spr. 199 (8.o.)<br />
annona ros Schlgl. 994 (45.o.)<br />
annulus gyrow Bsztrc. 633 (39.o.)<br />
annus ew Schlgl. 119 (15.o.)<br />
annus seg Schlgl. 442 (25.o.)<br />
ansa corso fil Schlgl. 1924 (82.o.)<br />
anser lud Schlgl. 1770 (77.o.)<br />
antela kentereng Hrtl. 2190 (93.o.)<br />
antempna alath sag Schlgl. 774 (37.o.)<br />
antena kantrengn Bsztrc. 983 (53.o)<br />
anthempna aleth seg Bsztrc. 280 (22.o.)<br />
anticiput nayknak kamaraya Schlgl. 302 (20.o.)<br />
antrena kentreg Schlgl. 1398 (63.o.)<br />
antrum bariag Bsztrc. 215 (20.o.)<br />
antrum parrag Schlgl. 707 (35.o.)<br />
anularius geres vy Schlgl. 402 (24.o.)<br />
anulus gwru Schlgl. 1201 (54.o.)<br />
anus seg Spr. 38 (3.o.)<br />
aparitor ielentes Schlgl. 2050 (87.o.)<br />
aper hym Bsztrc. 1035 (55.o.)<br />
aper v<strong>ad</strong> dizno Schlgl. 1643 (72.o.)<br />
aper v<strong>ad</strong> dizno Bsztrc. 1061 (56.o.)<br />
aper v<strong>ad</strong> kan Schlgl. 1458 (65.o.)<br />
aphithedium garnatus Bsztrc. 640 (39.o.)<br />
apis meh Schlgl. 1728 (75.o.)<br />
apis meh Bsztrc. 1144 (59.o.)<br />
apoteca patica Schlgl. 1046 (48.o.)<br />
apoteca paticha Hrtl. 2195 (93.o.)<br />
apotheca mendenes haz Bsztrc. 507 (33.o.)<br />
appendicium tarthoman Hrtl. 2194 (93.o.)<br />
appucta poklonta Schlgl. 1796 (78.o.)<br />
aqua víz Schlgl. 718 (35.o.)<br />
aqua vyz Bsztrc. 229 (20.o.)<br />
aqueductus chatorna Hrtl. 2196 (93.o.)<br />
aquila kezeyley Bsztrc. 1163 (61.o.)<br />
aquilla heya Schlgl. 1749 (76.o.)<br />
aquilo fel zel Schlgl. 102 (14.o.)<br />
arachiuncula naznag Hrtl. 2197 (93.o.)<br />
aranea poch Hrtl. 2198 (93.o.)<br />
aranea pok Bsztrc. 1115 (58.o.)<br />
aranea poukh Schlgl. 1699 (74.o.)<br />
aranstra eueze seg Schlgl. 780 (37.o.)<br />
aratio - Bsztrc. 465 (31.o.)<br />
443
dc_145_10<br />
arator zanthow Bsztrc. 450 (31.o.)<br />
arator zanto Schlgl. 975 (45.o.)<br />
aratrum eke Schlgl. 976 (45.o.)<br />
aratrum ekew Bsztrc. 451 (31.o.)<br />
arbor allo fa Bsztrc. 921 (51.o.)<br />
arbor allo fa Schlgl. 1613 (71.o.)<br />
arbutus v<strong>ad</strong> alma Schlgl. 1608 (71.o.)<br />
arbutus v<strong>ad</strong> alma fa v<strong>ad</strong>almafa Bsztrc. 915 (51.o.)<br />
archa kerep Bsztrc. 262 (21.o.)<br />
archangelus archangyal Schlgl. 52 (12.o.)<br />
archidiaconus esperesth Schlgl. 494 (26.o.)<br />
archiep(iscop)us herseg Spr. 87 (5.o.)<br />
archiepiscopus erseg Schlgl. 491 (26.o.)<br />
architriclinus naz nag Schlgl. 254 (19.o.)<br />
architriclinus naz-nag Bsztrc. 71 (11.o.)<br />
architriclinus naznag Hrtl. 2199 (93.o.)<br />
archonium kalonga Hrtl. 2208 (93.o.)<br />
arcus idem yew Bsztrc. 132 (16.o.)<br />
arcus jw Schlgl. 614 (31.o.)<br />
arcus - Kngsb. 135 (264.o.)<br />
ardea gem Schlgl. 1790 (78.o.)<br />
ardea gem Bsztrc. 1200 (62.o.)<br />
ardeo keggem Hrtl. 2202 (93.o.)<br />
area bay Schlgl. 670 (33.o.)<br />
area bayserew Bsztrc. 186 (18.o.)<br />
arena feven Bsztrc. 237 (21.o.)<br />
arena fewen Schlgl. 726 (35.o.)<br />
arenarium faueneshel Hrtl. 2203 (93.o.)<br />
arenosus feuenes Bsztrc. 238 (21.o.)<br />
arenosus fewenes Schlgl. 727 (35.o.)<br />
areum zerew Bsztrc. 439 (30.o.)<br />
areum zewre Schlgl. 962 (44.o.)<br />
arge[n]tu[m] - Kngsb. 151 (264.o.)<br />
argentum esisth Bsztrc. 734 (44.o.)<br />
argentum ezisth Schlgl. 1298 (58.o.)<br />
argilla agag Schlgl. 694 (34.o.)<br />
aries cos Schlgl. 1424 (64.o.)<br />
aries coz Bsztrc. 1005 (54.o.)<br />
ariganum sax fiw Schlgl. 876 (41.o.)<br />
arista ed zar Bsztrc. 445 (31.o.)<br />
arista eg zal Schlgl. 969 (45.o.)<br />
arista gabona few Hrtl. 2200 (93.o.)<br />
arista tarlo Schlgl. 2127 (90.o.)<br />
arista tarlo Schlgl. 2140 (90.o.)<br />
aristoria geker Hrtl. 2206 (93.o.)<br />
arma feguer Schlgl. 557 (29.o.)<br />
arma feguer Bsztrc. 88 (12.o.)<br />
armen tolmach Hrtl. 2204 (93.o.)<br />
armenta cherda Bsztrc. 994 (54.o.)<br />
armentum chorda Schlgl. 1409 (63.o.)<br />
armiger feguer Schlgl. 558 (29.o.)<br />
armiger fegver viselew Bsztrc. 89 (12.o.)<br />
armilla engual Bsztrc. 603 (37.o.)<br />
armilla imeg val Schlgl. 1166 (53.o.)<br />
armus mely kalan Schlgl. 375 (23.o.)<br />
arondo n<strong>ad</strong> Bsztrc. 428 (30.o.)<br />
art(us) tog Spr. 33 (3.o.)<br />
artemisia feketw irem Hrtl. 2207 (93.o.)<br />
arthemo vitorla Hrtl. 2201 (93.o.)<br />
artifex alch Bsztrc. 746 (44.o.)<br />
artifex mies Schlgl. 1310 (59.o.)<br />
artimesia fekete irem Schlgl. 880 (41.o.)<br />
artiplex ister Schlgl. 911 (42.o.)<br />
artiplex laboda Bsztrc. 397 (29.o.)<br />
artitudo zorossag Hrtl. 2205 (93.o.)<br />
artus tag Schlgl. 437 (25.o.)<br />
artus zorus Kngsb. 92 (264.o.)<br />
arundo v<strong>ad</strong> Schlgl. 950 (44.o.)<br />
aruspex varasus Schlgl. 2016 (86.o.)<br />
arvina hay Schlgl. 1910 (82.o.)<br />
arvina hay Schlgl. 425 (24.o.)<br />
arvina hay Spr. 20 (3.o.)<br />
ascedula cheruger Bsztrc. 1205 (62.o.)<br />
ascedula sordel Schlgl. 1794 (78.o.)<br />
ascensarium hakso Schlgl. 831 (39.o.)<br />
ascenso(r)iu(m) hacso Spr. 166 (7.o.)<br />
ascensorium hagzov Bsztrc. 328 (25.o.)<br />
ascensorium kengel Schlgl. 1391 (63.o.)<br />
ascensorium kengel Bsztrc. 976 (53.o)<br />
ascia kutefeyze Hrtl. 2209 (93.o.)<br />
ascia zalu Bsztrc. 754 (44.o.)<br />
ascia zalw Schlgl. 1317 (59.o.)<br />
ascola moniora hagma Bsztrc. 412 (30.o.)<br />
ascola monyaro hagma Schlgl. 933 (43.o.)<br />
asell(us) hanal Spr. 6 (3.o.)<br />
asellus - Schlgl. 408 (24.o.)<br />
asillus v<strong>ad</strong> meh Schlgl. 1730 (75.o.)<br />
asinus pogacha Schlgl. 1843 (80.o.)<br />
asinus zamar Schlgl. 1381 (62.o.)<br />
asitus forbath Bsztrc. 563 (35.o.)<br />
asora kis Schlgl. 1923 (82.o.)<br />
asos falath Schlgl. 1865 (81.o.)<br />
assatum sulth Schlgl. 1937 (83.o.)<br />
assatura pechene Schlgl. 1936 (83.o.)<br />
assilus v<strong>ad</strong> mey Bsztrc. 1146 (60.o.)<br />
assinus zomar Bsztrc. 966 (53.o)<br />
assur liderch Schlgl. 2039 (86.o.)<br />
astrologus hugbaneze Schlgl. 66 (13.o.)<br />
astronomus hugbaneze Schlgl. 65 (13.o.)<br />
astrucium torma Bsztrc. 424 (30.o.)<br />
astrum - Schlgl. 63 (12.o.)<br />
atalabus bogar Schlgl. 1710 (75.o.)<br />
atava ded ik Schlgl. 197 (17.o.)<br />
atavus dedeuz Bsztrc. 12 (8.o.)<br />
atavusa deth ez Bsztrc. 14 (8.o.)<br />
athavus ded ws Schlgl. 195 (17.o.)<br />
aticabulum eke tarto Schlgl. 978 (45.o.)<br />
atrocica husus pera Schlgl. 1859 (80.o.)<br />
auca lud Bsztrc. 1183 (61.o.)<br />
aucupeta varoth chepez Bsztrc. 609 (38.o.)<br />
aucupeta varuth chepez Schlgl. 1174 (53.o.)<br />
auditus halas Schlgl. 316 (21.o.)<br />
auditus hallath Kngsb. 19 (263.o.)<br />
aula terem Schlgl. 1039 (47.o.)<br />
aula terem Bsztrc. 501 (33.o.)<br />
aunclus siw Schlgl. 227 (18.o.)<br />
aura vg zel Schlgl. 97 (14.o.)<br />
auricalc[um] - Kngsb. 154 (264.o.)<br />
auricula fwl lik Schlgl. 315 (21.o.)<br />
auricula(r)is bis iudak Spr. 1 (2.o.)<br />
444
dc_145_10<br />
auricularis kis vy Schlgl. 403 (24.o.)<br />
aurifaber ethues Bsztrc. 732 (44.o.)<br />
aurifaber wthues Schlgl. 1296 (58.o.)<br />
aurifica aranas parta Schlgl. 1188 (54.o.)<br />
aurifilia hyg Bsztrc. 631 (39.o.)<br />
aurifusia arany parta Bsztrc. 624 (39.o.)<br />
auriga zeker vezethew Bsztrc. 768 (45.o.)<br />
auriga zeker vezetw Schlgl. 1330 (60.o.)<br />
auris fiwl Schlgl. 314 (21.o.)<br />
aurora haynal Schlgl. 141 (15.o.)<br />
auru[m] - Kngsb. 152 (264.o.)<br />
aurum aran Schlgl. 1297 (58.o.)<br />
aurum aran Bsztrc. 733 (44.o.)<br />
auspicium - Schlgl. 2036 (86.o.)<br />
auster thely zel Schlgl. 112 (14.o.)<br />
australis wzak Schlgl. 113 (14.o.)<br />
ava ik Schlgl. 196 (17.o.)<br />
avarus fesuen Schlgl. 1976 (84.o.)<br />
avarus - Kngsb. 59 (264.o.)<br />
avellanum monaro Schlgl. 1552 (69.o.)<br />
avellanum monyero Bsztrc. 866 (49.o.)<br />
avellanus moniarofa Schlgl. 1551 (69.o.)<br />
avellanus monyero fa Bsztrc. 865 (49.o.)<br />
avena ozt Bsztrc. 470 (32.o.)<br />
avenum az Schlgl. 996 (45.o.)<br />
avicula kis Schlgl. 1736 (76.o.)<br />
avicula kis m<strong>ad</strong>ar Bsztrc. 1152 (60.o.)<br />
avis m<strong>ad</strong>ar Schlgl. 1735 (76.o.)<br />
avis m<strong>ad</strong>ar Bsztrc. 1151 (60.o.)<br />
avius halo istap Schlgl. 827 (39.o.)<br />
avunculus vya Bsztrc. 43 (10.o.)<br />
avus ez Bsztrc. 11 (8.o.)<br />
avus wk Schlgl. 194 (17.o.)<br />
awa yk Bsztrc. 13 (8.o.)<br />
axis tengel Schlgl. 1340 (60.o.)<br />
axis tengel Bsztrc. 777 (45.o.)<br />
azima couaz Bsztrc. 1255 (64.o.)<br />
azima pogacha Schlgl. 1844 (80.o.)<br />
azimus pagacha Bsztrc. 1254 (64.o.)<br />
ba(r)bo[ta] ho[rcha] Spr. 128 (6.o.)<br />
babata patco Schlgl. 1300 (58.o.)<br />
babatu[m] - Kngsb. 158 (264.o.)<br />
babatum patko Bsztrc. 736 (44.o.)<br />
bachiolum zulserkar, serkar Bsztrc. 108 (14.o.)<br />
bacus bor istene Schlgl. 1505 (67.o.)<br />
Balatinus Balaton Schlgl. 741 (36.o.)<br />
balin(us) balen Spr. 143 (7.o.)<br />
balinus balin Schlgl. 803 (38.o.)<br />
balinus balyn hal Bsztrc. 304 (24.o.)<br />
balisium maha Schlgl. 2123 (90.o.)<br />
balista balistra Schlgl. 624 (31.o.)<br />
balista zamstril Kngsb. 139 (264.o.)<br />
balistra zomoserig Bsztrc. 144 (16.o.)<br />
balneum ferdew Schlgl. 1058 (48.o.)<br />
balteus partahw Schlgl. 1277 (58.o.)<br />
balthea partha ew Bsztrc. 715 (43.o.)<br />
baltheus partha ew Bsztrc. 714 (43.o.)<br />
bambusium doman corzouag Schlgl. 625 (31.o.)<br />
bambusium korsonag Bsztrc. 145 (17.o.)<br />
ban(us) ban Spr. 73 (4.o.)<br />
banat(us) ban sag Spr. 74 (4.o.)<br />
banatus bansag Schlgl. 478 (26.o.)<br />
banissa banne azon Schlgl. 479 (26.o.)<br />
banissa ban ne asson Spr. 75 (5.o.)<br />
banka panch Bsztrc. 1238 (63.o.)<br />
banus ban Schlgl. 477 (26.o.)<br />
barba zakal Schlgl. 340 (22.o.)<br />
barbatus zakalus Schlgl. 341 (22.o.)<br />
barbota harcha Schlgl. 786 (38.o.)<br />
barbota harga Bsztrc. 289 (23.o.)<br />
barcha tengeri heo Schlgl. 759 (36.o.)<br />
barhanus velc Bsztrc. 686 (42.o.)<br />
barhanus veles Schlgl. 1250 (57.o.)<br />
baro - Kngsb. 83 (264.o.)<br />
basellus belem Schlgl. 1631 (72.o.)<br />
basilicus basilicus Schlgl. 1716 (75.o.)<br />
basiliscus v<strong>ad</strong> Bsztrc. 1131 (59.o.)<br />
basterna cola zeker Hrtl. 2211 (94.o.)<br />
baton nasua Hrtl. 2210 (93.o.)<br />
beatitudo bodogsag Schlgl. 19 (11.o.)<br />
beatus boldog Schlgl. 18 (11.o.)<br />
begena zeztra Schlgl. 504 (27.o.)<br />
belenbica gampar Spr. 215 (9.o.)<br />
benege sost(ra) Spr. 94 (5.o.)<br />
berilus berlageng Bsztrc. 635 (39.o.)<br />
bestia barom Schlgl. 1456 (65.o.)<br />
bestia barom Schlgl. 1624 (72.o.)<br />
bestia v<strong>ad</strong> Bsztrc. 1044 (56.o.)<br />
besticula kis Schlgl. 1625 (72.o.)<br />
bever vidra Schlgl. 1660 (73.o.)<br />
bever vidra Bsztrc. 1078 (57.o.)<br />
beverina vidra ber gerezna Bsztrc. 1079 (57.o.)<br />
beverina vidra ber Schlgl. 1661 (73.o.)<br />
bibibilio bor fereg Bsztrc. 1150 (60.o.)<br />
biboer, biborc pancyl Bsztrc. 103 (14.o.)<br />
bidellus boriw Schlgl. 1410 (63.o.)<br />
bidens tuluk Schlgl. 1418 (64.o.)<br />
bidens tuluk Bsztrc. 999 (54.o.)<br />
biennis kethiuy kétévi Schlgl. 1365 (61.o.)<br />
biennis masud fiw Bsztrc. 950 (52.o.)<br />
biffor(us) [ket fele] nilo [a]yto Spr. 168 (7.o.)<br />
biforis ianua keth fele nilou aythou Bsztrc. 331<br />
(25.o.)<br />
biforis ket fele nylo Schlgl. 835 (40.o)<br />
biga taliga Schlgl. 1328 (60.o.)<br />
bileda labda Schlgl. 909 (42.o.)<br />
bilio bor fereg Schlgl. 1734 (76.o.)<br />
bilis ziw Schlgl. 415 (24.o.)<br />
bilis siu Spr. 12 (3.o.)<br />
binula kesen kete Schlgl. 1193 (54.o.)<br />
bipartita hasimus Schlgl. 1272 (57.o.)<br />
bipennis keth ele twr Schlgl. 590 (30.o.)<br />
bipennis keth eleu Bsztrc. 120 (15.o.)<br />
birretrum gapot zeneg Schlgl. 1263 (57.o.)<br />
biscoctus tet zer Schlgl. 1850 (80.o.)<br />
biscocus bisc<strong>ad</strong> Bsztrc. 1260 (64.o.)<br />
bispulus idem Bsztrc. 432 (30.o.)<br />
bissancium malha Hrtl. 2213 (94.o.)<br />
bissus bibor Schlgl. 1259 (57.o.)<br />
bissus bibor Bsztrc. 694 (42.o.)<br />
445
istardus thuzuk Bsztrc. 1165 (61.o.)<br />
bistardus tuzok Schlgl. 1750 (76.o.)<br />
bistardus tuzok Hrtl. 2212 (94.o.)<br />
bitagus hurus m<strong>ad</strong>ar Schlgl. 1813 (79.o.)<br />
biulus haporya Schlgl. 954 (44.o.)<br />
bivium ket vth Schlgl. 2058 (87.o.)<br />
blanetus patk seg Bsztrc. 740 (44.o.)<br />
blaveus keg Bsztrc. 683 (41.o.)<br />
blaveus kek Schlgl. 1247 (57.o.)<br />
blectacium ister Schlgl. 910 (42.o.)<br />
bleta cecla Schlgl. 921 (43.o.)<br />
bleta laboda Bsztrc. 395 (29.o.)<br />
bletanum ester Bsztrc. 396 (29.o.)<br />
Bohemia vrzaga Schlgl. 533 (28.o.)<br />
Bohemus cheh Schlgl. 532 (28.o.)<br />
boleata gomba Bsztrc. 434 (30.o.)<br />
bolembica chombor Bsztrc. 378 (27.o.)<br />
bolerbita chombor Schlgl. 884 (41.o.)<br />
boleta gilua Schlgl. 957 (44.o.)<br />
bombex hay bocor Schlgl. 289 (20.o.)<br />
bombiceps pozogo bogar Schlgl. 1715 (75.o.)<br />
bon biceps pozogo bocar Schlgl. 1712 (75.o.)<br />
bonbifex zongebochor Bsztrc. 1130 (59.o.)<br />
bonus yo Kngsb. 42 (264.o.)<br />
boreas hideg zel Schlgl. 103 (14.o.)<br />
bos oker Bsztrc. 996 (54.o.)<br />
bos wker Schlgl. 1415 (63.o.)<br />
bosellus belyn Bsztrc. 1050 (56.o.)<br />
bostar eker ol Bsztrc. 1027 (55.o.)<br />
botrus fe Schlgl. 1488 (66.o.)<br />
botrus zelew few Bsztrc. 807 (47.o.)<br />
braca berhe Bsztrc. 708 (43.o.)<br />
bracca berhe - Schlgl. 1266 (57.o.)<br />
braccale - Schlgl. 1270 (57.o.)<br />
bracha werhet Kngsb. 101 (264.o.)<br />
brachale reythew Bsztrc. 709 (43.o.)<br />
brachiola vas car Schlgl. 607 (30.o.)<br />
brachium kar Schlgl. 383 (23.o.)<br />
bracile - Kngsb. 100 (264.o.)<br />
bracile - Kngsb. 103 (264.o.)<br />
bracteolum burco Schlgl. 576 (29.o.)<br />
brahilium reythew Bsztrc. 710 (43.o.)<br />
branc(us) hol copolto Spr. 158 (7.o.)<br />
brancia hal kopolte Schlgl. 819 (39.o.)<br />
brancus hal kopolthow Bsztrc. 320 (24.o.)<br />
brasium zal<strong>ad</strong> Schlgl. 1509 (67.o.)<br />
brasium zal<strong>ad</strong> Schlgl. 998 (46.o.)<br />
brasium zal<strong>ad</strong> Hrtl. 2214 (94.o.)<br />
brassinum virich Bsztrc. 825 (47.o.)<br />
brassium zal<strong>ad</strong> Bsztrc. 824 (47.o.)<br />
braxicium virich Schlgl. 1510 (67.o.)<br />
braxillium idem verech Bsztrc. 827 (47.o.)<br />
braxivium virich Hrtl. 2215 (94.o.)<br />
breteus scarlath Bsztrc. 672 (41.o.)<br />
brevis revyd Kngsb. 68 (264.o.)<br />
brodium lew Schlgl. 1905 (82.o.)<br />
brogium lew Bsztrc. 1302 (65.o.)<br />
brucus bogar Schlgl. 1709 (75.o.)<br />
bruetum gaputh Bsztrc. 698 (42.o.)<br />
bruinus maza pahar Bsztrc. 834 (48.o.)<br />
dc_145_10<br />
brumalis tely idew Schlgl. 111 (14.o.)<br />
brumaticus zederyes Hrtl. 2216 (94.o.)<br />
brunedus zederjes Bsztrc. 675 (41.o.)<br />
brusul bressel Bsztrc. 689 (42.o.)<br />
brusul breswl Schlgl. 1253 (57.o.)<br />
brutenus socorlath Schlgl. 1237 (56.o.)<br />
brutus cherebeth Bsztrc. 1126 (59.o.)<br />
buballus bial Schlgl. 1630 (72.o.)<br />
buballus byal Bsztrc. 1049 (56.o.)<br />
bubo bagol Schlgl. 1800 (78.o.)<br />
bubollus ekur paztor Bsztrc. 1039 (55.o.)<br />
bubulcus tehen paztor Schlgl. 1450 (65.o.)<br />
bucca twg Hrtl. 2217 (94.o.)<br />
buccella - Schlgl. 1855 (80.o.)<br />
buccella zeleth kenyer Bsztrc. 1264 (64.o.)<br />
buccina síp Schlgl. 2000 (85.o.)<br />
buco torombita fuuo Hrtl. 2220 (94.o.)<br />
bufo herchek Schlgl. 1683 (74.o.)<br />
bufo herchek Bsztrc. 1098 (58.o.)<br />
bugio ekerbica Bsztrc. 1171 (61.o.)<br />
bugio wkurbica Schlgl. 1756 (77.o.)<br />
bulo bagol Bsztrc. 1214 (62.o.)<br />
bumbardus pathtante Schlgl. 681 (34.o.)<br />
bunesta kecche chechew zele Hrtl. 2221 (94.o.)<br />
bupho vars beka Bsztrc. 1111 (58.o.)<br />
burdo - Schlgl. 2136 (90.o.)<br />
burnedus zederyes Schlgl. 1240 (56.o.)<br />
burris eke zaru Schlgl. 977 (45.o.)<br />
burris eke zarw Hrtl. 2218 (94.o.)<br />
burris ekew Bsztrc. 452 (31.o.)<br />
bursa erzyn Kngsb. 130 (264.o.)<br />
burto zemerchek Schlgl. 958 (44.o.)<br />
burto zemerchek Bsztrc. 435 (30.o.)<br />
butirum uay Bsztrc. 1021 (55.o.)<br />
butirum vay Schlgl. 1442 (64.o.)<br />
buxinus mazalin pohar mazalin pohár Schlgl. 1519<br />
(67.o.)<br />
buxus mazalinfa Hrtl. 2219 (94.o.)<br />
byga thaliga Bsztrc. 766 (45.o.)<br />
bypertita hazanus Bsztrc. 703 (42.o.)<br />
ca(r)o test Spr. 5 (2.o.)<br />
cabacus fedw Schlgl. 627 (31.o.)<br />
cabus kaba Bsztrc. 1178 (61.o.)<br />
cacabus fede Schlgl. 1892 (81.o.)<br />
cacabus fedew Bsztrc. 1293 (65.o.)<br />
cacamuscha pirulua Bsztrc. 364 (26.o.)<br />
cacanusca eb capor Schlgl. 868 (41.o.)<br />
cacumen heg tetew Bsztrc. 205 (19.o.)<br />
cacumen tetw Schlgl. 697 (34.o.)<br />
c<strong>ad</strong>rans therem Schlgl. 1129 (51.o.)<br />
c<strong>ad</strong>ras negede Bsztrc. 1274 (64.o.)<br />
c<strong>ad</strong>ria mazya Bsztrc. 764 (45.o.)<br />
c<strong>ad</strong>riga masa Schlgl. 1326 (59.o.)<br />
cal(us) lab sork Spr. 47 (4.o.)<br />
calamendria m<strong>ad</strong>al fiu Bsztrc. 404 (29.o.)<br />
calcabuguas eker fark Bsztrc. 400 (29.o.)<br />
calcalingum eger fark<strong>ad</strong> Schlgl. 918 (43.o.)<br />
calcar sarkantiu Bsztrc. 990 (54.o.)<br />
calcar sorcante Schlgl. 1405 (63.o.)<br />
calcar scharkankyu Kngsb. 121 (264.o.)<br />
446
calceus saru Schlgl. 1211 (55.o.)<br />
calcius - Kngsb. 106 (264.o.)<br />
caldar wsth Schlgl. 1890 (81.o.)<br />
caliga n<strong>ad</strong>rag Schlgl. 1220 (55.o.)<br />
caliga n<strong>ad</strong>rag Bsztrc. 655 (40.o.)<br />
caliga n<strong>ad</strong>rag Kngsb. 104 (264.o.)<br />
caligo homal Schlgl. 109 (14.o.)<br />
caligosus homalus Schlgl. 110 (14.o.)<br />
calips achel Schlgl. 1282 (58.o.)<br />
calips akel Bsztrc. 720 (43.o.)<br />
calips - Kngsb. 157 (264.o.)<br />
calmandria n<strong>ad</strong>al fiw Schlgl. 923 (43.o.)<br />
calopes capca Bsztrc. 653 (40.o.)<br />
calteus zaru Bsztrc. 646 (40.o.)<br />
calupes falab Schlgl. 1218 (55.o.)<br />
calupes falab Schlgl. 459 (25.o.)<br />
calx sark Schlgl. 453 (25.o.)<br />
calx sork Spr. 46 (4.o.)<br />
camamilla zek fiw Schlgl. 854 (40.o)<br />
camamilla sek fy Spr. 188 (8.o.)<br />
camara - Schlgl. 1054 (48.o.)<br />
camelinus camalin Schlgl. 1246 (56.o.)<br />
camellinus kamalen Bsztrc. 682 (41.o.)<br />
camellus theue Schlgl. 1385 (62.o.)<br />
camellus theue Bsztrc. 970 (53.o)<br />
camenata kemenus Schlgl. 1051 (48.o.)<br />
camenata kemies has Bsztrc. 509 (33.o.)<br />
camenum kemen Schlgl. 1052 (48.o.)<br />
caminus kemyn Bsztrc. 510 (33.o.)<br />
camisia enk Bsztrc. 707 (43.o.)<br />
camisia imeg Schlgl. 1265 (57.o.)<br />
camisia - Kngsb. 99 (264.o.)<br />
campus mezeu Bsztrc. 200 (19.o.)<br />
campus mezw Schlgl. 692 (34.o.)<br />
camra kamara Bsztrc. 513 (33.o.)<br />
camus ere Schlgl. 1396 (63.o.)<br />
camus here Bsztrc. 981 (53.o)<br />
canamusca eb copor Spr. 201 (9.o.)<br />
canapea agler Bsztrc. 590 (36-37.o.)<br />
canapea eger Schlgl. 1152 (52.o.)<br />
canapus kender Schlgl. 1003 (46.o.)<br />
canapus kender Bsztrc. 474 (32.o.)<br />
canc(er) rag Spr. 146 (7.o.)<br />
cancer rak Schlgl. 807 (38.o.)<br />
cancer rak Bsztrc. 307 (24.o.)<br />
cancerat(or) rakeso Spr. 147 (7.o.)<br />
cancerator racozo Schlgl. 808 (38.o.)<br />
cancerator rakozo Bsztrc. 308 (24.o.)<br />
caniculus kis eb Bsztrc. 786 (46.o.)<br />
canis eb Schlgl. 1464 (65.o.)<br />
canis eb Bsztrc. 785 (46.o.)<br />
canistrum véka Schlgl. 1021 (47.o.)<br />
canistrum veka Bsztrc. 487 (32.o.)<br />
canna zelep Bsztrc. 224 (20.o.)<br />
canonicus kananok Schlgl. 493 (26.o.)<br />
cantarius cheter Schlgl. 1520 (68.o.)<br />
cantarus chezew Bsztrc. 835 (48.o.)<br />
cantatrix tombas Schlgl. 2004 (85.o.)<br />
cantus bel fa Schlgl. 1348 (60.o.)<br />
canus ewz Schlgl. 245 (19.o.)<br />
dc_145_10<br />
canus ez Bsztrc. 60 (11.o.)<br />
capatorium horlow Bsztrc. 757 (44.o.)<br />
capecia kepe Schlgl. 964 (44.o.)<br />
capecia kepe Bsztrc. 441 (31.o.)<br />
capellum orjeg Schlgl. 563 (29.o.)<br />
caper ez Bsztrc. 1057 (56.o.)<br />
caper wz Schlgl. 1639 (72.o.)<br />
capete zeneg Bsztrc. 574 (36.o.)<br />
capicium zeuendek Hrtl. 2222 (94.o.)<br />
capillus hay Schlgl. 282 20.o.)<br />
capito varya Bsztrc. 295 (23.o.)<br />
capito verian Schlgl. 793 (38.o.)<br />
capito var<strong>ad</strong>e Spr. 134 (6.o.)<br />
capo cappan Schlgl. 1809 (78.o.)<br />
capra kechke Schlgl. 1428 (64.o.)<br />
capra kegke Bsztrc. 1008 (54.o.)<br />
capreolus wz ollo Schlgl. 1640 (72.o.)<br />
caprificus kechke rago Schlgl. 1604 (71.o.)<br />
caprificus rago fa Bsztrc. 912 (51.o.)<br />
capriolus ez olo Bsztrc. 1058 (56.o.)<br />
capriolus kechyka allo Hrtl. 2234 (94.o.)<br />
captis caba Schlgl. 1766 (77.o.)<br />
capucium chaprong Schlgl. 1273 (57.o.)<br />
capucium caffrang Kngsb. 95 (264.o.)<br />
capulum chaprang Bsztrc. 705 (42.o.)<br />
caput fw Schlgl. 278 (20.o.)<br />
caputium chaprang Bsztrc. 704 (42.o.)<br />
caranta zitha Schlgl. 1127 (51.o.)<br />
carbabsius tarsak Bsztrc. 148 (17.o.)<br />
carbo alut sen Bsztrc. 1285 (65.o.)<br />
carbo eleuen zen Schlgl. 1885 (81.o.)<br />
carcer temelch Schlgl. 1042 (47.o.)<br />
cardo aytosork Schlgl. 1077 (49.o.)<br />
cardo aytou sarca Bsztrc. 530 (34.o.)<br />
cardws zamartivesy Hrtl. 2223 (94.o.)<br />
caren<strong>ad</strong>um - Schlgl. 1894 (82.o.)<br />
caren<strong>ad</strong>us hy kew Bsztrc. 1294 (65.o.)<br />
carina tengeri heo Schlgl. 760 (36.o.)<br />
carinca vaznyas Bsztrc. 1289 (65.o.)<br />
carinta vas nas Schlgl. 1889 (81.o.)<br />
caritativus - Kngsb. 33 (264.o.)<br />
carlignum m<strong>ad</strong>arzac Schlgl. 2134 (90.o.)<br />
carmus menet Schlgl. 1723 (75.o.)<br />
carmus ny fereg Bsztrc. 1134 (59.o.)<br />
caro testh Schlgl. 407 (24.o.)<br />
carpana menta Schlgl. 875 (41.o.)<br />
carpentarius alch Schlgl. 1311 (59.o.)<br />
carpentarius alch Bsztrc. 747 (44.o.)<br />
carpoltios karpit Bsztrc. 588 (36.o.)<br />
cartago zamarchuzt Bsztrc. 402 (29.o.)<br />
cartago zamartuisc Schlgl. 920 (43.o.)<br />
cartilago porchogó Schlgl. 411 (24.o.)<br />
cartillago porchogo Spr. 9 (3.o.)<br />
cartugo, cartuga tekeneus beka Bsztrc. 1110 (58.o.)<br />
caseus saith Schlgl. 1441 (64.o.)<br />
caseus schayt Bsztrc. 1020 (55.o.)<br />
casillum sayt tarto Schlgl. 1443 (64.o.)<br />
casillum sayth tarthow Bsztrc. 1022 (55.o.)<br />
cassis picohog Bsztrc. 91 (12.o.)<br />
cassis sisak Schlgl. 560 (29.o.)<br />
447
castanea gestenie Schlgl. 1566 (69.o.)<br />
castellan(us) porcholab Spr. 86 (5.o.)<br />
castellanus parcalab Schlgl. 489 (26.o.)<br />
castivale botus Schlgl. 1219 (55.o.)<br />
castor hod Schlgl. 1663 (73.o.)<br />
castor hod Bsztrc. 1082 (57.o.)<br />
castor hod Hrtl. 2161 (92.o.)<br />
castor hod Hrtl. 2224 (94.o.)<br />
castratus herelth Schlgl. 2047 (87.o.)<br />
castro wrw Schlgl. 1427 (64.o.)<br />
castrum var Schlgl. 1036 (47.o.)<br />
castus homo syuz emb[er] Kngsb. 32 (263.o.)<br />
catabreta merelt ruha Schlgl. 1158 (52.o.)<br />
cataputa puzdra Schlgl. 619 (31.o.)<br />
catarus siket Schlgl. 325 (21.o.)<br />
catena retez Schlgl. 1071 (49.o.)<br />
caterva kemlew Bsztrc. 162 (17.o.)<br />
caterva sereg Schlgl. 646 (32.o.)<br />
catulus kelk Schlgl. 1465 (65.o.)<br />
catulus kelk Bsztrc. 797 (46.o.)<br />
caulis cauzta Schlgl. 940 (44.o.)<br />
caulis feier capusta Bsztrc. 416 (30.o.)<br />
cava - Schlgl. 603 (30.o.)<br />
cavatorium harlo Schlgl. 1319 (59.o.)<br />
cavera peleh Schlgl. 1664 (73.o.)<br />
caverna lik Schlgl. 710 (35.o.)<br />
cavus - Schlgl. 711 (35.o.)<br />
caxamen ray Bsztrc. 1145 (60.o.)<br />
caxus barz Bsztrc. 1086 (57.o.)<br />
cays curua Schlgl. 2024 (86.o.)<br />
cecus vog Kngsb. 51 (264.o.)<br />
cedrus cedrus fa Bsztrc. 913 (51.o.)<br />
cedrus fa Schlgl. 1605 (71.o.)<br />
cefatica vizi lenche Schlgl. 1007 (46.o.)<br />
celarium pinke Bsztrc. 508 (33.o.)<br />
celebrum aglag Schlgl. 280 (20.o.)<br />
celebrum vas salap Schlgl. 561 (29.o.)<br />
celestis meney Schlgl. 45 (12.o.)<br />
celibium pokenhog Bsztrc. 106 (14.o.)<br />
cellarium pinche Schlgl. 1047 (48.o.)<br />
celte vise Schlgl. 1320 (59.o.)<br />
celtis vezew Bsztrc. 758 (44.o.)<br />
celum men Schlgl. 44 (12.o.)<br />
cena vachora Schlgl. 1831 (79.o.)<br />
cena vagara Bsztrc. 1243 (63.o.)<br />
cenaculum felestekum Bsztrc. 1241 (63.o.)<br />
centaurus bwlen Schlgl. 1634 (72.o.)<br />
centum zaz Schlgl. 171 (16.o.)<br />
centunritelium eb tey Schlgl. 894 (42.o.)<br />
centuplex - Schlgl. 416 (24.o.)<br />
centuplex siluan(us) Spr. 22 (3.o.)<br />
centurio zaz nag Schlgl. 682 (34.o.)<br />
cepe hagma Bsztrc. 409 (29.o.)<br />
cepe hagma Schlgl. 929 (43.o.)<br />
cerasium cheresnye Bsztrc. 860 (49.o.)<br />
cerasius cheresine fa Schlgl. 1545 (69.o.)<br />
cerasius cheresnye fa Bsztrc. 859 (49.o.)<br />
cerenum salap Bsztrc. 92 (12.o.)<br />
cerosa cheresnie Schlgl. 1546 (69.o.)<br />
certamen versenges Schlgl. 663 (33.o.)<br />
dc_145_10<br />
certamen ve'senkedes Bsztrc. 179 (18.o.)<br />
cerus napkelth zel Schlgl. 98 (14.o.)<br />
cervical fe ual Schlgl. 1144 (52.o.)<br />
cervile' vankas Bsztrc. 584 (36.o.)<br />
cervisia ser Schlgl.1507 (67.o.)<br />
cervisia ser Bsztrc. 822 (47.o.)<br />
cervix nak Schlgl. 298 (20.o.)<br />
cervus zaruas Schlgl. 1636 (72.o.)<br />
cervus zaruas Bsztrc. 1055 (56.o.)<br />
cesar chasar Schlgl. 474 (26.o.)<br />
cesar - Kngsb. 81 (264.o.)<br />
cesar casar Spr. 68 (4.o.)<br />
cespes zoncs honth Bsztrc. 214 (19.o.)<br />
cespis pasit Schlgl. 706 (34.o.)<br />
cespis zonch honth Bsztrc. 213 (19.o.)<br />
cet(us) chetol Spr. 160 (7.o.)<br />
cetatus - Schlgl. 649 (32.o.)<br />
cete chet hal Schlgl. 821 (39.o.)<br />
ceteg(us) kiseb hol Spr. 161 (7.o.)<br />
cetegus ketenus Bsztrc. 323 (24.o.)<br />
cetegus kezeg Schlgl. 822 (39.o.)<br />
cetus sereg Bsztrc. 166 (17.o.)<br />
cetus teth hal Bsztrc. 322 (24.o.)<br />
cheres zulcha Bsztrc. 128 (16.o.)<br />
chesaries bocher Schlgl. 283 (20.o.)<br />
chiphus pahar Bsztrc. 828 (47.o.)<br />
chonga chiga Schlgl. 1700 (74.o.)<br />
chophinus kozar Bsztrc. 548 (34.o.)<br />
Chorinthia horvath orsaga Bsztrc. 83 (11.o.)<br />
chorus vg zel Schlgl. 96 (14.o.)<br />
chyphus pahar Bsztrc. 564 (35.o.)<br />
chyrothoca vas kezthew Bsztrc. 114 (15.o.)<br />
ciara syueg Bsztrc. 612 (38.o.)<br />
ciatus pahar Bsztrc. 831 (48.o.)<br />
cibarium etek Schlgl. 1833 (79.o.)<br />
cibidrium, cibarium ethek Bsztrc. 1245 (64.o.)<br />
cibula veres hagma Schlgl. 2094 (89.o.)<br />
cibula vereshagma Bsztrc. 413 (30.o.)<br />
cibulus veres hagma Schlgl. 938 (43.o.)<br />
cibus etek Schlgl. 1832 (79.o.)<br />
cibus ethek Bsztrc. 1244 (64.o.)<br />
cic<strong>ad</strong>us gopar Schlgl. 881 (41.o.)<br />
cicatrix thur Bsztrc. 973 (53.o)<br />
cicatrix twr Schlgl. 1388 (62.o.)<br />
cicatrix vak seb Schlgl. 1972 (84.o.)<br />
cicer cicer Bsztrc. 477 (32.o.)<br />
cicerpisum chicher borso Schlgl. 1008 (46.o.)<br />
cicilium hayzal Schlgl. 284 (20.o.)<br />
ciconia gem ztrag Schlgl. 1752 (76.o.)<br />
ciconia strak Bsztrc. 1167 (61.o.)<br />
cicota berwk Schlgl. 926 (43.o.)<br />
cicuta belend Bsztrc. 406 (29.o.)<br />
cicuta berwk Schlgl. 924 (43.o.)<br />
cignus hate Schlgl. 1753 (76.o.)<br />
cilindrium sendel Schlgl. 1087 (49.o.)<br />
cinamommam fa hew Bsztrc. 348 (25.o.)<br />
cinamoniu(m) fa hev Spr. 185 (8.o.)<br />
cinamonum fa hey Schlgl. 851 (40.o)<br />
cincia vyhod Schlgl. 56 (12.o.)<br />
cincinabulum eb tey Schlgl. 895 (42.o.)<br />
448
cincipota cenegete Schlgl. 1795 (78.o.)<br />
cincipota cheruger Bsztrc. 1206 (62.o.)<br />
cincita ostor Bsztrc. 992 (54.o.)<br />
cincula heueder Bsztrc. 974 (53.o)<br />
cinculus ew Bsztrc. 713 (43.o.)<br />
ciner vel cinis hamu Bsztrc. 1312 (66.o.)<br />
cingula heueder Schlgl. 1389 (62.o.)<br />
cingulus w Schlgl. 1276 (58.o.)<br />
cingulus v Kngsb. 102 (264.o.)<br />
cinifex zuniig Bsztrc. 1137 (59.o.)<br />
cinifex zvnvg Schlgl. 1719 (75.o.)<br />
cinis hamu Schlgl. 1917 (82.o.)<br />
cinis keken fa Bsztrc. 876 (49.o.)<br />
cinomia eb leg Schlgl. 1720 (75.o.)<br />
cinomia eb leg Bsztrc. 1138 (59.o.)<br />
cinorosus forbat Schlgl. 1513 (67.o.)<br />
cinra lehere Bsztrc. 392 (28.o.)<br />
cinum keken Bsztrc. 877 (49.o.)<br />
ciphus pohar Schlgl. 1511 (67.o.)<br />
cipressus fa Schlgl. 1606 (71.o.)<br />
ciratea plis kernek Schlgl. 300 (20.o.)<br />
circius ezak zel Schlgl. 101 (14.o.)<br />
circius zeul Bsztrc. 1087 (57.o.)<br />
circius zwl Schlgl. 1669 (73.o.)<br />
circulus kalach Schlgl. 1841 (80.o.)<br />
circulus kalach Bsztrc. 1252 (64.o.)<br />
cirium kwcen Schlgl. 1563 (69.o.)<br />
cirius keken fa Schlgl. 1562 (69.o.)<br />
ciroteca - Kngsb. 143 (264.o.)<br />
cirratus huziu haiw Schlgl. 285 (20.o.)<br />
cirrosus bolcherus Schlgl. 290 (20.o.)<br />
cirus huziu haiw Schlgl. 286 (20.o.)<br />
cisterna chatho'na Bsztrc. 232 (20.o.)<br />
cisterna chatorna Schlgl. 755 (36.o.)<br />
cisto korso Bsztrc. 1315 (66.o.)<br />
cisto wzug Schlgl. 1920 (82.o.)<br />
citirsus zanolt Bsztrc. 407 (29.o.)<br />
citisus zanuth Schlgl. 927 (43.o.)<br />
citocinericium pepelche Schlgl. 2048 (87.o.)<br />
citrta zekernye Bsztrc. 647 (40.o.)<br />
citrulus bagol borso Schlgl. 1009 (46.o.)<br />
civis polgar Schlgl. 511 (27.o.)<br />
civis varas biro Spr. 101 (5.o.)<br />
civitas varas Schlgl. 510 (27.o.)<br />
civitas varas Spr. 102 (5.o.)<br />
clacula visla Schlgl. 1474 (66.o.)<br />
clacula visla Bsztrc. 792 (46.o.)<br />
clamis palasth Schlgl. 1268 (57.o.)<br />
clanus palasth Bsztrc. 701 (42.o.)<br />
clarus fenesseg Schlgl. 144 (15.o.)<br />
classis soc hayo Spr. 122 (6.o.)<br />
clastrum var Bsztrc. 497 (33.o.)<br />
claudus schanttha Kngsb. 55 (264.o.)<br />
clausa math Bsztrc. 123 (15.o.)<br />
clava mochk Schlgl. 595 (30.o.)<br />
claviger kolchar Bsztrc. 546 (34.o.)<br />
claviger kwlchar Schlgl. 1098 (50.o.)<br />
clavis - Schlgl. 1086 (49.o.)<br />
clavis kolch Bsztrc. 537 (34.o.)<br />
clavis zeg Schlgl. 1084 (49.o.)<br />
dc_145_10<br />
clavis Kngsb. 159 (264.o.)<br />
clibanus eg kemenche Schlgl. 1062 (48.o.)<br />
clibanus kemenche Bsztrc. 520 (34.o.)<br />
clipeus verth Schlgl. 605 (30.o.)<br />
clipeus verth Bsztrc. 141 (16.o.)<br />
co(r)ruff(er)t(us) iuhbel Spr. 11 (3.o.)<br />
coagitatum megnyomdok Schlgl. 2132 (90.o.)<br />
coagulum taruh Schlgl. 1438 (64.o.)<br />
coagulum thar Bsztrc. 1017 (55.o.)<br />
coaltum capor Schlgl. 863 (41.o.)<br />
coaltum(m) copor Spr. 198 (8.o.)<br />
coccanatus zar pozthow Bsztrc. 677 (41.o.)<br />
coclear kalan Schlgl. 1903 (82.o.)<br />
coclear kalan Bsztrc. 1300 (65.o.)<br />
cocta kok Schlgl. 758 (36.o.)<br />
coctaneum bis alma Schlgl. 1538 (68.o.)<br />
coctanum bis alma Bsztrc. 852 (49.o.)<br />
coctanum bisalma Hrtl. 2225 (94.o.)<br />
coctanus bis alma fa Bsztrc. 851 (48.o.)<br />
cocus zakach Schlgl. 1878 (81.o.)<br />
cogitacio sandyk Kngsb. 25 (263.o.)<br />
cognacio kezel seg Schlgl. 191 (17.o.)<br />
cognata kvzeli Kngsb. 13 (263.o.)<br />
cognatio kezel seg Bsztrc. 9 (8.o.)<br />
cognatus kezel Schlgl. 190 (17.o.)<br />
cognatus kusel Kngsb. 12 (263.o.)<br />
colarium hamut Schlgl. 1338 (60.o.)<br />
colis kemen vth Schlgl. 2062 (87.o.)<br />
collerium galler Schlgl. 575 (29.o.)<br />
collerium hamach Bsztrc. 775 (45.o.)<br />
colliculus kis ham Schlgl. 699 (34.o.)<br />
collis halm Schlgl. 698 (34.o.)<br />
collis halm Bsztrc. 206 (19.o.)<br />
collum nayk Schlgl. 373 (23.o.)<br />
coloricus tar pozthow Bsztrc. 679 (41.o.)<br />
colorius tarpozto Schlgl. 1244 (56.o.)<br />
coluber zomac Schlgl. 1689 (74.o.)<br />
coluber zomak Bsztrc. 1104 (58.o.)<br />
columba calamb Bsztrc. 1172 (61.o.)<br />
columbar hamut Schlgl. 1337 (60.o.)<br />
columbus galamb Schlgl. 1760 (77.o.)<br />
colupna kw lab zollot caro Schlgl. 1089 (49.o.)<br />
colus gusal Schlgl. 2118 (89.o.)<br />
coma or yeg Bsztrc. 93 (12-13.o.)<br />
coma orjeg Schlgl. 562 (29.o.)<br />
comat(us) espan sag Spr. 84 (5.o.)<br />
comatus istekes Schlgl. 295 (20.o.)<br />
comenum kemen Schlgl. 862 (41.o.)<br />
comes ispan Schlgl. 486 (26.o.)<br />
comes istek Schlgl. 294 (20.o.)<br />
comes - Kngsb. 85 (264.o.)<br />
comes espan Spr. 83 (5.o.)<br />
comitatus ispansag Schlgl. 487 (26.o.)<br />
comitissa ispanne azon Schlgl. 488 (26.o.)<br />
comitissa ispan ne asson Spr. 85 (5.o.)<br />
compes beco Schlgl. 1072 (49.o.)<br />
compes beko Bsztrc. 528 (34.o.)<br />
cona belchew Bsztrc. 50 (10.o.)<br />
conabulum belchew Bsztrc. 49 (10.o.)<br />
concepcio fogat<strong>ad</strong> Schlgl. 1993 (85.o.)<br />
449
concha chyga Bsztrc. 1119 (58.o.)<br />
condolmatica zwmwlche Schlgl. 1983 (84.o.)<br />
conflatorium koh Schlgl. 1063 (48.o.)<br />
conflatorium koh Bsztrc. 521 (34.o.)<br />
congelacio faglalas Schlgl. 89 (13.o.)<br />
congressus bayvi<strong>ad</strong>al Bsztrc. 188 (18.o.)<br />
congressus viuoth baynac Schlgl. 672 (33.o.)<br />
conipes lepew Bsztrc. 944 (52.o.)<br />
coniunx feleseg Schlgl. 275 (20.o.)<br />
connectere pathcolny Schlgl. 1304 (59.o.)<br />
consanguineitas rakon sag Schlgl. 193 (17.o.)<br />
consanguineus rakon Schlgl. 192 (17.o.)<br />
consanguineus rokonsag Bsztrc. 10 (8.o.)<br />
consobrinus hug fiw Bsztrc. 17 (8.o.)<br />
consobrinus hug fiw Schlgl. 203 (17.o.)<br />
conta kazathew Bsztrc. 1117 (58.o.)<br />
contemio kydes Bsztrc. 182 (18.o.)<br />
contencio elenkedes Schlgl. 666 (33.o.)<br />
conum zukishol Bsztrc. 102 (14.o.)<br />
cophinus cosar Schlgl. 1031 (47.o.)<br />
cophinus kas Schlgl. 1102 (50.o.)<br />
coquina chohyna Bsztrc. 1281 (65.o.)<br />
coquina kochnia Schlgl. 1879 (81.o.)<br />
cor ioy Schlgl. 413 (24.o.)<br />
coreu[m] - Kngsb. 146 (264.o.)<br />
coreum garduan Schlgl. 1226 (56.o.)<br />
corigia ziw Schlgl. 1224 (55.o.)<br />
corintus puzdora Schlgl. 613 (31.o.)<br />
cornis varyw Schlgl. 1775 (77.o.)<br />
cornix variu Bsztrc. 1187 (61.o.)<br />
cornum sum Bsztrc. 903 (51.o.)<br />
cornupes - Schlgl. 1360 (61.o.)<br />
cornus som fa Schlgl. 1587 (70.o.)<br />
cornus som fa Schlgl. 1595 (70.o.)<br />
cornus sum fa Bsztrc. 902 (51.o.)<br />
corona piles Schlgl. 299 (20.o.)<br />
corp(us) test Spr. 4 (2.o.)<br />
corpenta tide zeker Schlgl. 1350 (61.o.)<br />
corpus testh Schlgl. 406 (24.o.)<br />
corrigia ziuu Bsztrc. 661 (40.o.)<br />
corrigia - Kngsb. 147 (264.o.)<br />
cortex fa hay Bsztrc. 922 (51.o.)<br />
cortex fa hey Schlgl. 1614 (71.o.)<br />
cortina zapona Bsztrc. 581 (36.o.)<br />
cortina zapona Schlgl. 1142 (52.o.)<br />
coruscacio villamas Schlgl. 72 (13.o.)<br />
corvus hollo Schlgl. 1776 (77.o.)<br />
corvus hollo Bsztrc. 1208 (62.o.)<br />
cos fen Schlgl. 1283 (58.o.)<br />
cos fen Hrtl. 2271 (96.o.)<br />
cos fen Bsztrc. 721 (43.o.)<br />
costa tetem Schlgl. 410 (24.o.)<br />
costa tetem Spr. 8 (3.o.)<br />
costula eb capor Schlgl. 864 (41.o.)<br />
cotus torbok Schlgl. 825 (39.o.)<br />
crabio muslica Schlgl. 1725 (75.o.)<br />
cratacula kis cheren Bsztrc. 523 (34.o.)<br />
crater cheter Schlgl. 1522 (68.o.)<br />
crater phenn pahar Bsztrc. 837 (48.o.)<br />
craticula kis Schlgl. 1066 (48.o.)<br />
dc_145_10<br />
craticula vas nyas Bsztrc. 1288 (65.o.)<br />
cratis cheren Schlgl. 1065 (48.o.)<br />
cratis zal<strong>ad</strong> azalo cosar Hrtl. 2226 (94.o.)<br />
cratus forbat Schlgl. 1122 (51.o.)<br />
cratus forbat Schlgl. 1514 (67.o.)<br />
creator teremthe Schlgl. 261 (19.o.)<br />
creatura teremtet Schlgl. 262 (19.o.)<br />
crebrum rostha Schlgl. 1128 (51.o.)<br />
cremium cheperkew Bsztrc. 437 (30.o.)<br />
cremium teperte Schlgl. 960 (44.o.)<br />
cremium tepertew Hrtl. 2227 (94.o.)<br />
crepisculum - Schlgl. 138 (15.o.)<br />
crinale kozorou Bsztrc. 601 (37.o.)<br />
crinale kuzuru Schlgl. 1164 (53.o.)<br />
crinis hay Schlgl. 281 (20.o.)<br />
Crisius Keres Schlgl. 737 (36.o.)<br />
crispus fodor Schlgl. 287 (20.o.)<br />
crista chimer Bsztrc. 94 (13.o.)<br />
crista cimer Schlgl. 564 (29.o.)<br />
crista cimer Hrtl. 2228 (94.o.)<br />
croc(us) saforian Spr. 183 (8.o.)<br />
croceus zar Schlgl. 1242 (56.o.)<br />
crocus safran Schlgl. 849 (40.o)<br />
crocus saphran Bsztrc. 346 (25.o.)<br />
Crouachia horuath Schlgl. 546 (28.o.)<br />
crus zar Schlgl. 449 (25.o.)<br />
crus es sar Spr. 42 (4.o.)<br />
crusca kener hay Schlgl. 1867 (81.o.)<br />
cu[mi]nu(m) kemin Spr. 197 (8.o.)<br />
cubile ag Bsztrc. 569 (35.o.)<br />
cubile agfedel Schlgl. 1132 (51.o.)<br />
cubitum bureu ynk Bsztrc. 109 (14-15.o.)<br />
cubitus kenek Schlgl. 384 (23.o.)<br />
cubitus kwnek Schlgl. 577 (29.o.)<br />
cubitus mensura ewl Hrtl. 2230 (94.o.)<br />
cubitus pars brachy keneked Hrtl. 2229 (94.o.)<br />
cubulus kebel Bsztrc. 491 (32.o.)<br />
cubulus kwbel Schlgl. 1025 (47.o.)<br />
cuctis ber Bsztrc. 663 (40.o.)<br />
cuculus kakuk Schlgl. 1802 (78.o.)<br />
cuculus kukuch Bsztrc. 1216 (63.o.)<br />
cucumer gereg dyene Bsztrc. 418 (30.o.)<br />
cucumer vgurca dinne Schlgl. 942 (44.o.)<br />
cucumer vgurca Hrtl. 2231 (94.o.)<br />
cucurbita thwk Schlgl. 943 (44.o.)<br />
culcitra paplan Schlgl. 1209 (55.o.)<br />
culcitra paplon Bsztrc. 642 (40.o.)<br />
culex chimaz Schlgl. 1713 (75.o.)<br />
culex zaruas bogar Bsztrc. 1141 (59.o.)<br />
cull(us) seg Spr. 37 (3.o.)<br />
culpitrum salap Schlgl. 570 (29.o.)<br />
culpitrum salap Bsztrc. 100 (14.o.)<br />
cultellus beg Kngsb. 126 (264.o.)<br />
culter chorozlouas Bsztrc. 455 (31.o.)<br />
cultrum - Schlgl. 981 (45.o.)<br />
cultus miuelt Schlgl. 1014 (46.o.)<br />
culus seg Schlgl. 441 (25.o.)<br />
cuna belche Schlgl. 234 (18.o.)<br />
cunabulum belche Schlgl. 233 (18.o.)<br />
cunctipotens mendenhato Schlgl. 17 (11.o.)<br />
450
cunius baznak Schlgl. 1860 (80.o.)<br />
cunus baznak Bsztrc. 1269 (64.o.)<br />
cupa zelence Schlgl. 1124 (51.o.)<br />
cuppa cuppal Bsztrc. 566 (35.o.)<br />
cupru[m] - Kngsb. 155 (264.o.)<br />
cuprum alu Bsztrc. 726 (43.o.)<br />
cuprum rez Schlgl. 1290 (58.o.)<br />
curia uduar Schlgl. 1035 (47.o.)<br />
curia vtuar Bsztrc. 496 (33.o.)<br />
curincus puzdra Bsztrc. 131 (16.o.)<br />
curriculus kis zeker Schlgl. 1323 (59.o.)<br />
curriculus kis zeker Bsztrc. 761 (45.o.)<br />
currifer zeker vezethew Bsztrc. 770 (45.o.)<br />
currifer zeker vezetw Schlgl. 1332 (60.o.)<br />
curriferatus zekeres lo Schlgl. 1379 (62.o.)<br />
curriferus zekeres low Bsztrc. 964 (53.o)<br />
currus zeker Schlgl. 1322 (59.o.)<br />
currus zeker Bsztrc. 760 (45.o.)<br />
cusinus vancus Schlgl. 1147 (52.o.)<br />
cusinus vankas Bsztrc. 586 (36.o.)<br />
cuspis gerel Schlgl. 610 (31.o.)<br />
cuspis kerel Bsztrc. 138 (16.o.)<br />
cuspis - Kngsb. 142 (264.o.)<br />
cutella vizketh Schlgl. 463 (25.o.)<br />
cutella visceteg Spr. 58 (4.o.)<br />
cutis ber Schlgl. 1227 (56.o.)<br />
cuttis bwr Schlgl. 409 (24.o.)<br />
cuttis beuer Spr. 7 (3.o.)<br />
cuturnix fir Schlgl. 1792 (78.o.)<br />
cuturnix fyr Bsztrc. 1202 (62.o.)<br />
d[omi]n[u]s vr Kngsb. 111 (264.o.)<br />
Dalmachia dalmath Schlgl. 547 (28.o.)<br />
dampna wz Schlgl. 1665 (73.o.)<br />
dampnam ezuz Bsztrc. 1083 (57.o.)<br />
dancena var<strong>ad</strong>ich Schlgl. 885 (41.o.)<br />
Danobius Duna Schlgl. 734 (36.o.)<br />
dante(n)a var<strong>ad</strong>ic Spr. 216 (9.o.)<br />
dantena var<strong>ad</strong>ich Bsztrc. 379 (27.o.)<br />
Danubius duna Bsztrc. 245 (21.o.)<br />
dapfer aztalnak Schlgl. 1100 (50.o.)<br />
dapifer aztalnak Schlgl. 1933 (83.o.)<br />
daps etek Schlgl. 1934 (83.o.)<br />
darnetus darnit Schlgl. 1255 (57.o.)<br />
debilis beteg Schlgl. 1956 (83.o.)<br />
debilis bettek Kngsb. 57 (264.o.)<br />
debilitas betegseg Schlgl. 1957 (83.o.)<br />
decem tiz Schlgl. 162 (16.o.)<br />
decenturio tiz nag Schlgl. 683 (34.o.)<br />
decipula zappan Schlgl. 1682 (74.o.)<br />
decipula zappan Schlgl. 2097 (89.o.)<br />
decius hasarth sem Schlgl. 2084 (88.o.)<br />
decrepitus meg zegedeth Schlgl. 246 (19.o.)<br />
decrepitus vonseges Bsztrc. 61 (11.o.)<br />
deitas istenseg Schlgl. 2 (11.o.)<br />
delirus balgatag Schlgl. 1986 (84.o.)<br />
delphin dizno hal Bsztrc. 290 (23.o.)<br />
delphin dizo hal Schlgl. 788 (38.o.)<br />
delphin gisno hal Spr. 129 (6.o.)<br />
demencia elmetelenseg Schlgl. 1990 (85.o.)<br />
demens elmetelen Schlgl. 1989 (84.o.)<br />
dc_145_10<br />
dens fog Schlgl. 344 (22.o.)<br />
dentosus fogas Schlgl. 345 (22.o.)<br />
deplumare pih Hrtl. 2270 (96.o.)<br />
descruscatus pirosolthracus Schlgl. 2138 (90.o.)<br />
detricatura hayfonat Schlgl. 301 (20.o.)<br />
deus isten Schlgl. 1 (11.o.)<br />
devirio tiz nog Bsztrc. 194 (19.o.)<br />
devotus - Kngsb. 39 (264.o.)<br />
dextarius farib Schlgl. 1358 (61.o.)<br />
dexterarius farib Bsztrc. 942 (52.o.)<br />
dies iovis chetertek Schlgl. 156 (16.o.)<br />
dies lunae ket chetfe Schlgl. 153 (16.o.)<br />
dies martis ked Schlgl. 154 (16.o.)<br />
dies nap Schlgl. 124 (15.o.)<br />
dies solem jeles nap Schlgl. 161 (16.o.)<br />
dies solis het fe vasar Schlgl. 152 (16.o.)<br />
dies veneris pentek Schlgl. 157 (16.o.)<br />
diesmercuri zerda Schlgl. 155 (16.o.)<br />
diessaturni zombat Schlgl. 158 (16.o.)<br />
digestio emeztek Schlgl. 372 (23.o.)<br />
digitus vy Schlgl. 398 (23.o.)<br />
dimicacio bayiuuag Bsztrc. 185 (18.o.)<br />
dimicacio harsolas Schlgl. 669 (33.o.)<br />
diploys ketzer kentes Schlgl. 1155 (52.o.)<br />
dirod(er)nos kereles Spr. 19 (3.o.)<br />
disccinale hay valazt Schlgl. 291 (20.o.)<br />
discepte igazan Schlgl. 2124 (90.o.)<br />
discernale hay kethel Bsztrc. 621 (38-39.o.)<br />
discipula zopan Bsztrc. 1100 (58.o.)<br />
discrinale hayketel Schlgl. 1185 (54.o.)<br />
discus aha Schlgl. 2081 (88.o.)<br />
discus talner Schlgl. 1902 (82.o.)<br />
discus tanyer Bsztrc. 1299 (65.o.)<br />
divernum vakarch Bsztrc. 1270 (64.o.)<br />
divernuum vakarw Schlgl. 1861 (80.o.)<br />
diversi coloris zeregel viola Bsztrc. 680 (41.o.)<br />
dives gazdak Kngsb. 76 (264.o.)<br />
divinitas isteniseg Schlgl. 10 (11.o.)<br />
divinus isteni Schlgl. 9 (11.o.)<br />
do(r)ica thoc Spr. 131 (6.o.)<br />
doctus tanachtat Kngsb. 45 (264.o.)<br />
dolabrum bard Schlgl. 1315 (59.o.)<br />
dolabrum bard Bsztrc. 751 (44.o.)<br />
dolabrum card Schlgl. 604 (30.o.)<br />
dolerum godola Schlgl. 1536 (68.o.)<br />
dolerus godolya Bsztrc. 849 (48.o.)<br />
dolerus rigulus Schlgl. 1535 (68.o.)<br />
doleum c<strong>ad</strong> Schlgl. 1108 (50.o.)<br />
doleum k<strong>ad</strong> Schlgl. 1931 (83.o.)<br />
doleum k<strong>ad</strong> Bsztrc. 552 (35.o.)<br />
domicula kis haz Schlgl. 1044 (47.o.)<br />
domina azon Schlgl. 264 (19.o.)<br />
domina assin Kngsb. 112 (264.o.)<br />
dominacio vrasag Schlgl. 4 (11.o.)<br />
dominator varalkodo Schlgl. 35 (12.o.)<br />
dominicus dies vasarnap Schlgl. 145 (15.o.)<br />
dominus vr Schlgl. 263 (19.o.)<br />
dominus vr Schlgl. 3 (11.o.)<br />
domus haz Schlgl. 1043 (47.o.)<br />
domus haz Bsztrc. 505 (33.o.)<br />
451
dorica toc Schlgl. 784 (38.o.)<br />
doricha thok hal Bsztrc. 292 (23.o.)<br />
dornetus darni Bsztrc. 691 (42.o.)<br />
dorsitergum derek Schlgl. 433 (25.o.)<br />
dorsu(m) hat Spr. 27 (3.o.)<br />
dorsum hath Schlgl. 431 (24.o.)<br />
dos ieg ruha Schlgl. 257 (19.o.)<br />
dos yegruha Bsztrc. 74 (11.o.)<br />
draco sarcan Schlgl. 1688 (74.o.)<br />
draco sarkan Bsztrc. 1103 (58.o.)<br />
draga baytoryan Schlgl. 901 (42.o.)<br />
draga boyto'yaz Bsztrc. 359 (26.o.)<br />
draga draua Bsztrc. 248 (21.o.)<br />
dragma gombolag Schlgl. 2115 (89.o.)<br />
Drava pfe Schlgl. 738 (36.o.)<br />
drometarius dalin Bsztrc. 941 (52.o.)<br />
dromissius zordon Schlgl. 1373 (62.o.)<br />
drommodarius dalm Schlgl. 1357 (61.o.)<br />
dronisius zordon Bsztrc. 958 (53.o)<br />
ducat(us) hercheg seg Spr. 77 (5.o.)<br />
ducatus hercegseg Schlgl. 480 (26.o.)<br />
ducentum keth zaz Schlgl. 172 (16.o.)<br />
ductile chap Schlgl. 1116 (51.o.)<br />
ductile chap Bsztrc. 557 (35.o.)<br />
duellum bay Schlgl. 668 (33.o.)<br />
dulcissona filemile Schlgl. 1787 (78.o.)<br />
dulcissona filemyle Bsztrc. 1197 (62.o.)<br />
dumus bocor Schlgl. 1559 (69.o.)<br />
dumus boykor Bsztrc. 874 (49.o.)<br />
duodemis kerekes Schlgl. 424 (24.o.)<br />
duomilia keth ezer Schlgl. 180 (16.o.)<br />
durus orousch Kngsb. 90 (264.o.)<br />
dux herceg Schlgl. 481 (26.o.)<br />
dux hercheg Spr. 76 (5.o.)<br />
dypolis kenthes Bsztrc. 593 (37.o.)<br />
ebdom<strong>ad</strong>a heth Schlgl. 122 (15.o.)<br />
ebdom<strong>ad</strong>arius hetes Schlgl. 123 (15.o.)<br />
ebrius ryzyk Kngsb. 78 (264.o.)<br />
ebulum bozia Schlgl. 917 (43.o.)<br />
ebulus feldi bozia Hrtl. 2232 (94.o.)<br />
eca menes Schlgl. 1352 (61.o.)<br />
echinus kechege Bsztrc. 298 (23.o.)<br />
eclipsis hod zeges Schlgl. 58 (12.o.)<br />
edentatus fogatlan Hrtl. 2233 (94.o.)<br />
edentulus fogatlan Schlgl. 346 (22.o.)<br />
edilium ethek Bsztrc. 1247 (64.o.)<br />
edium etek Schlgl. 1835 (79.o.)<br />
edulum feldy bozya Bsztrc. 399 (29.o.)<br />
edulus kechyka allo Hrtl. 2234 (94.o.)<br />
edus bach Bsztrc. 1010 (54.o.)<br />
edus ollo Schlgl. 1430 (64.o.)<br />
eger beteg Schlgl. 1958 (83.o.)<br />
eginus borostian fa Bsztrc. 897 (50.o.)<br />
eginus borostyan fa Schlgl. 1589 (70.o.)<br />
egritudo betegseg Schlgl. 1959 (84.o.)<br />
elates tewlfa Hrtl. 2236 (94.o.)<br />
elebor(us) seb kete fiw Spr. 209 (9.o.)<br />
eleborium erim Schlgl. 914 (43.o.)<br />
eleborus esketheu fiu Bsztrc. 372 (27.o.)<br />
eleborus zektete fiw Schlgl. 877 (41.o.)<br />
dc_145_10<br />
elebrum erir Bsztrc. 393 (28.o.)<br />
elephans elephanth Schlgl. 1626 (72.o.)<br />
elephas elephant Bsztrc. 1045 (56.o.)<br />
elimas tolmach Hrtl. 2237 (94.o.)<br />
emeritus - Schlgl. 1411 (63.o.)<br />
emeritus agg ökör Bsztrc. 1000 (54.o.)<br />
emioncus kechke paztor Schlgl. 1461 (65.o.)<br />
emissarius folio Hrtl. 2239 (95.o.)<br />
emissarius men lo Schlgl. 1355 (61.o.)<br />
emissarius men Bsztrc. 939 (52.o.)<br />
emissarius menlo Hrtl. 2238 (95.o.)<br />
empireum tizes eg Schlgl. 48 (12.o.)<br />
emula vruen fiu Bsztrc. 366 (26.o.)<br />
emula ekeuen fiw Spr. 203 (9.o.)<br />
emulus elenseg Schlgl. 651 (32.o.)<br />
emulus elenseg Bsztrc. 168 (17.o.)<br />
ennoytus kegke paztor Bsztrc. 1040 (55.o.)<br />
enteria bel etech Hrtl. 2241 (95.o.)<br />
enthaurus belem bika Bsztrc. 1053 (56.o.)<br />
enula eruen Hrtl. 2240 (95.o.)<br />
enula wruen fiw Schlgl. 870 (41.o.)<br />
ep(iscop)us pispek Spr. 88 (5.o.)<br />
epar may Schlgl. 427 (24.o.)<br />
epar maya Spr. 23 (3.o.)<br />
eparium mayas Schlgl. 1948 (83.o.)<br />
epicurus moh Hrtl. 2242 (95.o.)<br />
epireda ham ez kezt Bsztrc. 774 (45.o.)<br />
epireda ham ezkuz Schlgl. 1336 (60.o.)<br />
epita ed fel Bsztrc. 444 (31.o.)<br />
epitalamus vey fel Bsztrc. 69 (11.o.)<br />
epitodium gernatus Schlgl. 1207 (55.o.)<br />
epulatus zabloth Schlgl. 1377 (62.o.)<br />
epulum etek Schlgl. 1836 (79.o.)<br />
equa kabala Bsztrc. 935 (52.o.)<br />
equa kabala Bsztrc. 938 (52.o.)<br />
equacies menes Schlgl. 1354 (61.o.)<br />
equalis egenlw Schlgl. 27 (11.o.)<br />
equalitas egenlwseg Schlgl. 28 (12.o.)<br />
equatus menes Bsztrc. 937 (52.o.)<br />
eques louag Schlgl. 1380 (62.o.)<br />
eques louag Bsztrc. 965 (53.o)<br />
equus lo Schlgl. 1351 (61.o.)<br />
equus low Bsztrc. 934 (52.o.)<br />
erbosa fy ves kener Schlgl. 1853 (80.o.)<br />
erbusa fyues kinier Schlgl. 1856 (80.o.)<br />
eredius raro Schlgl. 1746 (76.o.)<br />
eremita remete Spr. 90 (5.o.)<br />
ericicius zwel Schlgl. 1684 (74.o.)<br />
Ermenia Ermen orzaga Bsztrc. 76 (11.o.)<br />
Ermenia orzaga Schlgl. 539 (28.o.)<br />
Ermenus ermen Schlgl. 538 (28.o.)<br />
Ermenus ermyn Bsztrc. 75 (11.o.)<br />
ermofronticus nem him Schlgl. 1984 (84.o.)<br />
erodius karo Bsztrc. 1160 (60.o.)<br />
eruca hernyo Hrtl. 2244 (95.o.)<br />
eructacio kerdes Schlgl. 366 (22.o.)<br />
eructo kerdem Schlgl. 367 (22.o.)<br />
erulus eger fa Schlgl. 1599 (70.o.)<br />
erulus eger fa Bsztrc. 907 (51.o.)<br />
eruta hornyo Bsztrc. 1135 (59.o.)<br />
452
es erch Bsztrc. 729 (44.o.)<br />
es erche Schlgl. 1293 (58.o.)<br />
esca etek Schlgl. 1838 (79.o.)<br />
esca ethek Bsztrc. 1249 (64.o.)<br />
esculum naspola Hrtl. 2245 (95.o.)<br />
espulus naspolya fa Bsztrc. 867 (49.o.)<br />
esseda hinto zeker Schlgl. 1349 (61.o.)<br />
essentia allath Schlgl. 39 (12.o.)<br />
estival bochor Bsztrc. 654 (40.o.)<br />
eter eg Schlgl. 50 (12.o.)<br />
eternitas vrukseg Schlgl. 21 (11.o.)<br />
eternus vruk Schlgl. 20 (11.o.)<br />
Ethyepes serechen Bsztrc. 84 (11.o.)<br />
Ethyphya serechen orzaga Bsztrc. 85 (11.o.)<br />
etinus kechige Schlgl. 797 (38.o.)<br />
Etiopia orzaga Schlgl. 549 (28.o.)<br />
Etiops zerechen Schlgl. 548 (28.o.)<br />
etraneus idegen Schlgl. 235 (18.o.)<br />
euroca herno Schlgl. 1721 (75.o.)<br />
examen ray Schlgl. 1729 (75.o.)<br />
exametus istanith Schlgl. 1248 (57.o.)<br />
exametus scamith Bsztrc. 684 (41.o.)<br />
exantera hal horlas Schlgl. 820 (39.o.)<br />
exantera hal horlaz Bsztrc. 321 (24.o.)<br />
exat(er)a hol horlas Spr. 159 (7.o.)<br />
excolator zanthow Bsztrc. 449 (31.o.)<br />
excolator zanto Schlgl. 974 (45.o.)<br />
exercinialis h<strong>ad</strong>okozo Bsztrc. 153 (17.o.)<br />
exercitualis h<strong>ad</strong>akozo Schlgl. 632 (32.o.)<br />
exercitus h<strong>ad</strong> auag sereg Schlgl. 631 (32.o.)<br />
exercitus h<strong>ad</strong> sereg Bsztrc. 152 (17.o.)<br />
exit(us) kimenet Spr. 164 (7.o.)<br />
exitus ki menet Schlgl. 829 (39.o.)<br />
exitus ki meneth Bsztrc. 326 (25.o.)<br />
explorator kem Schlgl. 643 (32.o.)<br />
explorator kemlew Bsztrc. 161 (17.o.)<br />
expressus cipressus fa Bsztrc. 914 (51.o.)<br />
ext(er)a hatek Spr. 17 (3.o.)<br />
exta chep Schlgl. 1027 (47.o.)<br />
exta cheph Bsztrc. 492 (32.o.)<br />
extabulum chep h<strong>ad</strong>aro Schlgl. 1028 (47.o.)<br />
extabulum chobh<strong>ad</strong>aro Bsztrc. 493 (32.o.)<br />
extar gwmor Schlgl. 422 (24.o.)<br />
extraneus ydeken ember Bsztrc. 51 (10.o.)<br />
eya nomar Hrtl. 2235 (94.o.)<br />
faba bahol borso Bsztrc. 479 (32.o.)<br />
fabellum legezeu Bsztrc. 1237 (63.o.)<br />
faber chouvach Bsztrc. 731 (44.o.)<br />
faber coach Schlgl. 1295 (58.o.)<br />
faber cowacz Kngsb. 149 (264.o.)<br />
fabum bab Schlgl. 1011 (46.o.)<br />
facer beller Schlgl. 1949 (83.o.)<br />
facies orcha Schlgl. 318 (21.o.)<br />
facitergium kezkenew Bsztrc. 1232 (63.o.)<br />
faginetum bich fa erde Hrtl. 2247 (95.o.)<br />
fagus bic fa Schlgl. 1584 (70.o.)<br />
fagus bich fa Hrtl. 2246 (95.o.)<br />
fagus bik fa Bsztrc. 892 (50.o.)<br />
falameterela phathyol Bsztrc. 605 (38.o.)<br />
falcastrum caza Schlgl. 1307 (59.o.)<br />
dc_145_10<br />
falcastrum kaza Bsztrc. 742 (44.o.)<br />
falco solum Schlgl. 1742 (76.o.)<br />
falco solyum Hrtl. 2171 (92.o.)<br />
fallera kwlw Schlgl. 1002 (46.o.)<br />
falto zoliem Bsztrc. 1156 (60.o.)<br />
falx sarlo Schlgl. 1306 (59.o.)<br />
falx sarlow Bsztrc. 741 (44.o.)<br />
fam[u]l[us] - Kngsb. 114 (264.o.)<br />
famula Kngsb. 118 (264.o.)<br />
faratura palast kesey Schlgl. 1165 (53.o.)<br />
faretra tegez Schlgl. 612 (31.o.)<br />
faretra thegez Bsztrc. 130 (16.o.)<br />
fascia orton Schlgl. 1169 (53.o.)<br />
fascia partha Schlgl. 1186 (54.o.)<br />
fascia polca Schlgl. 232 (18.o.)<br />
fascia polka Bsztrc. 48 (10.o.)<br />
fascica orchon Bsztrc. 606 (38.o.)<br />
fascimula talthartow Bsztrc. 1303 (65.o.)<br />
fascinula taltarto Schlgl. 1906 (82.o.)<br />
fasianus fachyan Hrtl. 2248 (95.o.)<br />
fasoanus facyan Schlgl. 1772 (77.o.)<br />
fatuus balgatag Schlgl. 1985 (84.o.)<br />
faux en Schlgl. 351 (22.o.)<br />
favilla zikra Schlgl. 1883 (81.o.)<br />
favilla zikra Bsztrc. 1284 (65.o.)<br />
fax wzug Schlgl. 1919 (82.o.)<br />
fax yseug Bsztrc. 1313 (66.o.)<br />
faximus keres fa Schlgl. 1591 (70.o.)<br />
febricitas hidegseg Schlgl. 1982 (84.o.)<br />
febris hidek Schlgl. 1981 (84.o.)<br />
femen ason ember for Spr. 35 (3.o.)<br />
femeor far Schlgl. 438 (25.o.)<br />
femina azon Schlgl. 220 (18.o.)<br />
femina azon ember Bsztrc. 35 (9.o.)<br />
femor ale vaz hoh mer Bsztrc. 98 (13.o.)<br />
femor ember for Spr. 34 (3.o.)<br />
femorale hohmer Schlgl. 568 (29.o.)<br />
fenicillinum kemen Schlgl. 861 (40.o.)<br />
feniculum kwmen Hrtl. 2249 (95.o.)<br />
fenisena kaza Bsztrc. 743 (44.o.)<br />
fenix eg m<strong>ad</strong>ar Bsztrc. 1154 (60.o.)<br />
fenix m<strong>ad</strong>ar Schlgl. 1738 (76.o.)<br />
fera v<strong>ad</strong> Bsztrc. 1043 (56.o.)<br />
ferale patkolnya Bsztrc. 739 (44.o.)<br />
ferculum etek Schlgl. 1834 (79.o.)<br />
ferculum ethek Bsztrc. 1246 (64.o.)<br />
feria II het fe Schlgl. 146 (15.o.)<br />
feria III ked Schlgl. 147 (15.o.)<br />
feria IIII zerda Schlgl. 148 (15.o.)<br />
feria sexta pentek Schlgl. 150 (15.o.)<br />
feria V che Schlgl. 149 (15.o.)<br />
feriamentum patco Schlgl. 1299 (58.o.)<br />
feriterta vas kezthew Bsztrc. 115 (15.o.)<br />
fermentum couaz Schlgl. 1846 (80.o.)<br />
fermentum couaz Bsztrc. 1256 (64.o.)<br />
fermentum testa Hrtl. 2250 (95.o.)<br />
ferramentum pathko Bsztrc. 735 (44.o.)<br />
ferrea ciroteca vas kezte Schlgl. 583 (29.o.)<br />
ferrelanus sen vas Schlgl. 1286 (58.o.)<br />
ferretrum akel Bsztrc. 719 (43.o.)<br />
453
ferru[m] - Kngsb. 150 (264.o.)<br />
ferrum vas Schlgl. 1281 (58.o.)<br />
fertibia - Schlgl. 581 (29.o.)<br />
fertima vas al Schlgl. 582 (29.o.)<br />
festum innep Schlgl. 159 (16.o.)<br />
fetida - Schlgl. 865 (41.o.)<br />
fex sepre Schlgl. 1503 (67.o.)<br />
fex seprew Bsztrc. 820 (47.o.)<br />
fiber methe Schlgl. 1662 (73.o.)<br />
fiber nerce Bsztrc. 1080 (57.o.)<br />
fibula ar Bsztrc. 659 (40.o.)<br />
fibula chath Schlgl. 1278 (58.o.)<br />
fibula choth Bsztrc. 716 (43.o.)<br />
fibula csath Hrtl. 2251 (95.o.)<br />
ficus fige Schlgl. 1537 (68.o.)<br />
ficus fige Bsztrc. 850 (48.o.)<br />
fideivinculum hit <strong>ad</strong>ath Schlgl. 249 (19.o.)<br />
fideivinculum hyth <strong>ad</strong>asz Bsztrc. 66 (11.o.)<br />
fidelis chyw Kngsb. 43 (264.o.)<br />
fidia piconhog Schlgl. 574 (29.o.)<br />
fiella hegedw Schlgl. 2011 (85.o.)<br />
filia lean fiw Schlgl. 213 (18.o.)<br />
filia lean Bsztrc. 27 (9.o.)<br />
filia lian Kngsb. 8 (263.o.)<br />
filipendula feldi monaro Schlgl. 892 (42.o.)<br />
filipendulum - Schlgl. 608 (30.o.)<br />
filius fiw Schlgl. 212 (18.o.)<br />
filius fiw Schlgl. 30 (12.o.)<br />
filius fiw Bsztrc. 26 (9.o.)<br />
filius fiw Kngsb. 7 (263.o.)<br />
filomena filemile Schlgl. 1789 (78.o.)<br />
filomena filemyle Bsztrc. 1198 (62.o.)<br />
filschela zothior hal Bsztrc. 324 (24-25.o.)<br />
filschetus - Bsztrc. 323 (24.o.)<br />
filtrum nemes Bsztrc. 576 (36.o.)<br />
filturum nemez Bsztrc. 577 (36.o.)<br />
fimbria rojth Hrtl. 2252 (95.o.)<br />
firmus eres Schlgl. 1960 (84.o.)<br />
fiscedula seregel Schlgl. 1786 (78.o.)<br />
fiscellus zatyor Schlgl. 824 (39.o.)<br />
fiscianus fachian Bsztrc. 1184 (61.o.)<br />
fiscolla siger Spr. 162 (7.o.)<br />
fiscus lep Hrtl. 2253 (95.o.)<br />
fisscella stirpea zathor Bsztrc. 495 (32.o.)<br />
fisschedula seregel Bsztrc. 1190 (61-62.o.)<br />
fistula siuelte Schlgl. 2001 (85.o.)<br />
fistulator sipus Schlgl. 2005 (85.o.)<br />
fixolaris heges theur Bsztrc. 121 (15.o.)<br />
fixolaris heges twr Schlgl. 591 (30.o.)<br />
fizena zatyor Schlgl. 823 (39.o.)<br />
flabellum legeze Schlgl. 1824 (79.o.)<br />
flagellu[m] vstur Kngsb. 125 (264.o.)<br />
flagellum ostor Schlgl. 1406 (63.o.)<br />
flagellum ostor Bsztrc. 991 (54.o.)<br />
flagma tacon Schlgl. 357 (22.o.)<br />
flagmosus tacnos Schlgl. 358 (22.o.)<br />
flama lang Bsztrc. 1309 (66.o.)<br />
flameola fatyol Schlgl. 1168 (53.o.)<br />
flamiola orchon Bsztrc. 620 (38.o.)<br />
flamma lang Schlgl. 1914 (82.o.)<br />
dc_145_10<br />
flasca palasch Bsztrc. 559 (35.o.)<br />
flasca palazk Schlgl. 1118 (51.o.)<br />
flebotus vas verw Schlgl. 1309 (59.o.)<br />
flebotus vereu vas Bsztrc. 745 (44.o.)<br />
fluct(us) hab Spr. 119 (6.o.)<br />
fluctuosus habos Bsztrc. 283 (22.o.)<br />
fluctuosus habus Schlgl. 777 (37.o.)<br />
fluctus hab Bsztrc. 282 (22.o.)<br />
fluctus hab Schlgl. 776 (37.o.)<br />
fluius folyoviz Bsztrc. 230 (20.o.)<br />
flumen folyo Schlgl. 74 (13.o.)<br />
flumen folyo víz Bsztrc. 249 (21.o.)<br />
flumen fulo víz Schlgl. 742 (36.o.)<br />
flutioss(us) habus Spr. 120 (6.o.)<br />
fluvius folyo Schlgl. 719 (35.o.)<br />
fluxorium - Schlgl. 1874 (81.o.)<br />
focus - Bsztrc. 1280 (65.o.)<br />
focus tizhel Schlgl. 1916 (82.o.)<br />
focus tyzhel Bsztrc. 1311 (66.o.)<br />
follis fuo Schlgl. 1064 (48.o.)<br />
fondulo keuy hal Bsztrc. 303 (23.o.)<br />
fongus gomba Bsztrc. 431 (30.o.)<br />
fonis ketel Schlgl. 771 (37.o.)<br />
fons kuth few Schlgl. 721 (35.o.)<br />
fons seg Bsztrc. 251 (21.o.)<br />
fonticulus kis fw Schlgl. 744 (36.o.)<br />
fonticulus kis seg Bsztrc. 252 (21.o.)<br />
forago belbe valo fonal Hrtl. 2256 (95.o.)<br />
forale eplen Schlgl. 1345 (60.o.)<br />
foramen lik Schlgl. 1091 (49.o.)<br />
foramen liuk Bsztrc. 542 (34.o.)<br />
forceps ollo Schlgl. 1287 (58.o.)<br />
foris aythou Bsztrc. 330 (25.o.)<br />
foris ayto Schlgl. 833 (39.o.)<br />
formagium thuro Bsztrc. 1019 (55.o.)<br />
formagium turo Schlgl. 1440 (64.o.)<br />
formica hanga Schlgl. 1724 (75.o.)<br />
formica hanga Hrtl. 2254 (95.o.)<br />
formicedium capta Hrtl. 2255 (95.o.)<br />
formipedus biboch, bibech Hrtl. 2257 (95.o.)<br />
formula moruan Schlgl. 1842 (80.o.)<br />
formula moruan Bsztrc. 1253 (64.o.)<br />
fornax kemenche Schlgl. 1060 (48.o.)<br />
fornax kemenke Bsztrc. 518 (33.o.)<br />
fornica hanga Bsztrc. 1140 (59.o.)<br />
fornicator belendes Schlgl. 2026 (86.o.)<br />
fornix kuruas Schlgl. 2029 (86.o.)<br />
fornus kemenke Bsztrc. 519 (33.o.)<br />
forpex ollo Schlgl. 1308 (59.o.)<br />
forpex ollow Bsztrc. 744 (44.o.)<br />
fortis - Kngsb. 38 (264.o.)<br />
forulus bab hiuel Schlgl. 1010 (46.o.)<br />
fossa arok Schlgl. 708 (35.o.)<br />
fossa arok Bsztrc. 216 (20.o.)<br />
fossoriu(m) aso Spr. 173 (8.o.)<br />
fossorium aso Schlgl. 839 (40.o)<br />
fossorium assow Bsztrc. 335 (25.o.)<br />
fovea lik Schlgl. 712 (35.o.)<br />
fovea vapa Bsztrc. 218 (20.o.)<br />
fragmenta dereb Schlgl. 1871 (81.o.)<br />
454
fragmentum darab Bsztrc. 1277 (65.o.)<br />
fragum eper Schlgl. 1558 (69.o.)<br />
fragum eper Bsztrc. 872 (49.o.)<br />
fragus eper fa Bsztrc. 871 (49.o.)<br />
fragus eperfa Schlgl. 1557 (69.o.)<br />
framea - Schlgl. 587 (30.o.)<br />
Francia - Schlgl. 528 (28.o.)<br />
Francigena orzaga Schlgl. 529 (28.o.)<br />
frater ataya fiw Schlgl. 201 (17.o.)<br />
frater athya fiw Bsztrc. 31 (9.o.)<br />
frater atyafiu Kngsb. 5 (263.o.)<br />
fratera palast zel Bsztrc. 602 (37.o.)<br />
fratruelis eguengfiw Bsztrc. 32 (9.o.)<br />
fratuelus ataya fiw Schlgl. 202 (17.o.)<br />
fraxinus kewres fa Bsztrc. 898 (50.o.)<br />
frenum fek Schlgl. 1393 (63.o.)<br />
frenum fek Bsztrc. 978 (53.o)<br />
frigus hideg Schlgl. 90 (13.o.)<br />
frixorium ratoth Hrtl. 2258 (95.o.)<br />
frons homlok Schlgl. 296 (20.o.)<br />
fronticulus homlokos Schlgl. 297 (20.o.)<br />
fructuosus gemelches Bsztrc. 841 (48.o.)<br />
fructuosus gimelches Schlgl. 1528 (68.o.)<br />
fructus gemelch Bsztrc. 840 (48.o.)<br />
fructus gimelch Schlgl. 1527 (68.o.)<br />
frumentum buza Bsztrc. 467 (31.o.)<br />
frumentum gabona Schlgl. 992 (45.o.)<br />
frustum remek Schlgl. 1862 (80.o.)<br />
frustum remek Bsztrc. 1273 (64.o.)<br />
frutex ereztuen Schlgl. 1574 (70.o.)<br />
fula chuph Schlgl. 2139 (90.o.)<br />
fulgor vez Schlgl. 73 (13.o.)<br />
fuligo coron Hrtl. 2259 (95.o.)<br />
fumorium kemen Schlgl. 1059 (48.o.)<br />
fumorum festeleu haz Bsztrc. 517 (33.o.)<br />
fumus fist Schlgl. 1915 (82.o.)<br />
fumus fyst Bsztrc. 1310 (66.o.)<br />
funabulosus keteles Schlgl. 772 (37.o.)<br />
funabulus keteles Bsztrc. 278 (22.o.)<br />
funiculus hay ketel Schlgl. 1191 (54.o.)<br />
funis ketel Bsztrc. 277 (22.o.)<br />
funitium lanch Schlgl. 2093 (89.o.)<br />
fur or Bsztrc. 172 (17.o.)<br />
fur vruu Schlgl. 656 (32.o.)<br />
furale eplen Bsztrc. 782 (46.o.)<br />
furca villa Hrtl. 2260 (95.o.)<br />
furca villa Schlgl. 1017 (47.o.)<br />
furcale roconcha Schlgl. 1344 (60.o.)<br />
furgale rakoncza Bsztrc. 781 (46.o.)<br />
furka villa Bsztrc. 483 (32.o.)<br />
furnus kemenche Schlgl. 1061 (48.o.)<br />
furor dwhetseg Schlgl. 677 (34.o.)<br />
furor harag Bsztrc. 190 (18.o.)<br />
furtex eueztynes ueze Bsztrc. 884 (50.o.)<br />
fusia partha Bsztrc. 622 (39.o.)<br />
fustanicus duppler Schlgl. 1251 (57.o.)<br />
fustonicus duplech Bsztrc. 687 (42.o.)<br />
fusum orso Schlgl. 2102 (89.o.)<br />
g(re)cia orsaga Spr. 112 (6.o.)<br />
ga(r)iophil(us) sek fy Spr. 189 (8.o.)<br />
dc_145_10<br />
galdar yst Bsztrc. 1290 (65.o.)<br />
galea helm Schlgl. 559 (29.o.)<br />
galea helm Bsztrc. 90 (12.o.)<br />
Galic(us) olas Spr. 117 (6.o.)<br />
galicia orsaga Spr. 118 (6.o.)<br />
galixia h<strong>ad</strong>i vth Schlgl. 2088 (88.o.)<br />
gallerium fatyol fe fedel Schlgl. 1183 (53.o.)<br />
gallerium feyer fedel Bsztrc. 618 (38.o.)<br />
gallicantus - Schlgl. 140 (15.o.)<br />
Gallicia vrzaga Schlgl. 527 (28.o.)<br />
Gallicus olas Schlgl. 526 (27.o.)<br />
gallina eme thuk Bsztrc. 1219 (63.o.)<br />
gallina eme tik Schlgl. 1805 (78.o.)<br />
gallus cacas Schlgl. 1804 (78.o.)<br />
gallus kacas Schlgl. 1769 (77.o.)<br />
gallus kakas Bsztrc. 1218 (63.o.)<br />
gamaraticus wy hyr keltheo Bsztrc. 1224 (63.o.)<br />
garieta gerla Bsztrc. 490 (32.o.)<br />
gariobaca bay fw Spr. 190 (8.o.)<br />
gariofilus zeg fiw Schlgl. 855 (40.o)<br />
gariofolus zek phew Bsztrc. 352 (25.o.)<br />
gariopaca bay fiw Schlgl. 856 (40.o)<br />
garlea gerla Schlgl. 1024 (47.o.)<br />
gatta - Schlgl. 1675 (73.o.)<br />
gatta neye Bsztrc. 1093 (57.o.)<br />
gattus machca Schlgl. 1674 (73.o.)<br />
gattus machka Bsztrc. 1092 (57.o.)<br />
gaudium vrvm Schlgl. 2073 (88.o.)<br />
gausape abruz Schlgl. 1817 (79.o.)<br />
gausape apbros Bsztrc. 1229 (63.o.)<br />
gecur zuz Spr. 30 (3.o.)<br />
gelima kerte Schlgl. 966 (44.o.)<br />
gelinellus ikeres germek Schlgl. 229 (18.o.)<br />
gelu fag Schlgl. 87 (13.o.)<br />
gemellus yker Bsztrc. 45 (10.o.)<br />
gemma geng Schlgl. 1202 (54.o.)<br />
gemma geng Bsztrc. 634 (39.o.)<br />
gena tig Schlgl. 321 (21.o.)<br />
gener - Schlgl. 210 (17.o.)<br />
gener vow Bsztrc. 25 (9.o.)<br />
gener wev Kngsb. 16 (263.o.)<br />
generacio nemseth sig Bsztrc. 8 (8.o.)<br />
generacio nemzet seg Schlgl. 189 (17.o.)<br />
genitor zwle Schlgl. 34 (12.o.)<br />
genitrix zilew Bsztrc. 40 (10.o.)<br />
genitrix - Kngsb. 3 (263.o.)<br />
gentaculum feles tekem Schlgl. 1828 (79.o.)<br />
gentalum feles tekem Schlgl. 1829 (79.o.)<br />
genti genth Schlgl. 1239 (56.o.)<br />
genti genti Bsztrc. 674 (41.o.)<br />
genu terd Schlgl. 447 (25.o.)<br />
genuferrum terd vas Schlgl. 580 (29.o.)<br />
genus fayzat Schlgl. 188 (17.o.)<br />
genus nemseth Bsztrc. 7 (8.o.)<br />
germanus wche Bsztrc. 33 (9.o.)<br />
germanus wche Schlgl. 218 (18.o.)<br />
gestulator tombas Schlgl. 2007 (85.o.)<br />
gingima zap fog Schlgl. 349 (22.o.)<br />
girgilum motola Schlgl. 2110 (89.o.)<br />
glacies ieg Schlgl. 86 (13.o.)<br />
455
gl<strong>ad</strong>ius theur Bsztrc. 116 (15.o.)<br />
gl<strong>ad</strong>ius twr Schlgl. 585 (29.o.)<br />
gl<strong>ad</strong>ius - Kngsb. 134 (264.o.)<br />
glandiferus maktermefa Schlgl. 1568 (69.o.)<br />
glandines magch fa Bsztrc. 880 (49.o.)<br />
glans mak Schlgl. 1565 (69.o.)<br />
glans moch Bsztrc. 879 (49.o.)<br />
glarea isop Schlgl. 728 (35.o.)<br />
glarea ysop Bsztrc. 239 (21.o.)<br />
glareosus isopus Schlgl. 729 (35.o.)<br />
glareosus ysopus Bsztrc. 240 (21.o.)<br />
glariciosus isopus Schlgl. 729 (35.o.)<br />
gleba ggrangyag Bsztrc. 211 (19.o.)<br />
gleba gorongag Schlgl. 704 (34.o.)<br />
glicium keleth Bsztrc. 511 (33.o.)<br />
glicium kiliuth Schlgl. 1049 (48.o.)<br />
glis peley Bsztrc. 1081 (57.o.)<br />
glisscera apbros Bsztrc. 1227 (63.o.)<br />
glomicellum gombolag Schlgl. 2113 (89.o.)<br />
glomus gombolag Schlgl. 2112 (89.o.)<br />
glos ang Schlgl. 258 (19.o.)<br />
glos ang Kngsb. 14 (263.o.)<br />
gluteo nelek Schlgl. 369 (23.o.)<br />
glutus guzar Bsztrc. 1182 (61.o.)<br />
gnanus terpe Schlgl. 184 (17.o.)<br />
gnarus terpe Bsztrc. 3 (8.o.)<br />
gollerium galler Bsztrc. 107 (14.o.)<br />
gonfus zeg Schlgl. 1305 (59.o.)<br />
gonufer vas terd Bsztrc. 113 (15.o.)<br />
grabatum ag Schlgl. 1133 (51.o.)<br />
grabatum ag Bsztrc. 570 (35.o.)<br />
graculus zaya Schlgl. 1783 (78.o.)<br />
grando keues es Schlgl. 78 (13.o.)<br />
granobacca bay phyw Bsztrc. 353 (25-26.o.)<br />
granum mag Schlgl. 989 (45.o.)<br />
granum mag Bsztrc. 463 (31.o.)<br />
gratulus zaya Bsztrc. 1194 (62.o.)<br />
Grec(us) gereg Spr. 111 (6.o.)<br />
Greca vrzaga Schlgl. 520 (27.o.)<br />
Grecia - 521 Schlgl. (27.o.)<br />
Grecus gereg Schlgl. 519 (27.o.)<br />
grestum egres Schlgl. 1489 (66.o.)<br />
grex chorda Schlgl. 1408 (63.o.)<br />
grex chorda Bsztrc. 993 (54.o.)<br />
gricorium heg mal Bsztrc. 207 (19.o.)<br />
grifalco zongor Schlgl. 1747 (76.o.)<br />
grifalco zongor Bsztrc. 1161 (60.o.)<br />
grifo grif Schlgl. 1741 (76.o.)<br />
grifo griph Bsztrc. 1155 (60.o.)<br />
griseus zyr Bsztrc. 685 (41.o.)<br />
grisius zir Schlgl. 1249 (57.o.)<br />
grus daro Schlgl. 1751 (76.o.)<br />
grus daru Bsztrc. 1166 (61.o.)<br />
guctus posch Schlgl. 2078 (88.o.)<br />
gula toroc Schlgl. 364 (22.o.)<br />
gulcus guzar Schlgl. 1771 (77.o.)<br />
gulosus torcus Schlgl. 365 (22.o.)<br />
gulosus mochus Kngsb. 62 (264.o.)<br />
gumen fiwl vasar Schlgl. 317 (21.o.)<br />
gurgurio geren Bsztrc. 1084 (57.o.)<br />
dc_145_10<br />
gurgurio gwren Schlgl. 1666 (73.o.)<br />
gurgurium neldekles Schlgl. 368 (22.o.)<br />
gurgustium bir idem (kuthew) Bsztrc. 315 (24.o.)<br />
gurgustium kwrte Schlgl. 814 (39.o.)<br />
gustus neldekles Schlgl. 332 (21.o.)<br />
gustus ezleth Kngsb. 21 (263.o.)<br />
gutta cheppeneth Schlgl. 82 (13.o.)<br />
gygas orias Bsztrc. 1046 (56.o.)<br />
ham(us) horog Spr. 156 (7.o.)<br />
hamus horg Schlgl. 620 (31.o.)<br />
hamus horg Schlgl. 817 (39.o.)<br />
hamus horog Bsztrc. 139 (16.o.)<br />
hanus horog Bsztrc. 318 (24.o.)<br />
hasta chucha Schlgl. 597 (30.o.)<br />
hasta zutha Bsztrc. 125 (16.o.)<br />
hastilegium ekleleu hel Bsztrc. 126 (16.o.)<br />
hastiludium wkleles Schlgl. 598 (30.o.)<br />
hausorium capina Schlgl. 1516 (67.o.)<br />
hera azon Schlgl. 266 (19.o.)<br />
hera azon Schlgl. 636 (32.o.)<br />
herbosa fures Bsztrc. 1265 (64.o.)<br />
heremita remete Schlgl. 500 (27.o.)<br />
hermelina helg ber Schlgl. 1649 (72.o.)<br />
hermelina helg bergerezna Bsztrc. 1069 (56.o.)<br />
hermellus helg Schlgl. 1648 (72.o.)<br />
hermelus helg Bsztrc. 1068 (56.o.)<br />
herres vites Bsztrc. 154 (17.o.)<br />
herus vr Schlgl. 265 (19.o.)<br />
herus vr Schlgl. 635 (32.o.)<br />
himbus aran fonal Schlgl. 2116 (89.o.)<br />
himulus gim boriu Schlgl. 1638 (72.o.)<br />
hinibus aran fonal Schlgl. 1178 (53.o.)<br />
homanaco terpe Bsztrc. 2 (8.o.)<br />
homo ember Schlgl. 182 (17.o.)<br />
homunculus kis ember Bsztrc. 4 (8.o.)<br />
horiganum hor fiu Bsztrc. 371 (27.o.)<br />
hostiu(m) ayto Spr. 170 (8.o.)<br />
hostium aythou Bsztrc. 332 (25.o.)<br />
hostium ayto Schlgl. 834 (40.o.)<br />
humanitas ember síg Bsztrc. 6 (8.o.)<br />
humanitas emberseg Schlgl. 187 (17.o.)<br />
humanus embery Schlgl. 186 (17.o.)<br />
humerus val Schlgl. 380 (23.o.)<br />
humilis allazetysch Kngsb. 30 (263.o.)<br />
huminculus kis ember Schlgl. 183 (17.o.)<br />
humulus gim Bsztrc. 1056 (56.o.)<br />
humus agag Schlgl. 689 (34.o.)<br />
humus agag Bsztrc. 197 (19.o.)<br />
Hungaria magarorzag Schlgl. 518 (27.o.)<br />
Hungarus magiar Schlgl. 517 (27.o.)<br />
ianua capu Schlgl. 836 (40.o)<br />
ianua ayto Spr. 169 (7.o.)<br />
ibex peleh Schlgl. 1667 (73.o.)<br />
icis fayd Schlgl. 1774 (77.o.)<br />
icolator kurvas pacochas Schlgl. 2019 (86.o.)<br />
identosus fogatlan Schlgl. 347 (22.o.)<br />
idria veder Schlgl. 1926 (82.o.)<br />
idria veder Schlgl. 1114 (50.o.)<br />
idromel chemeg Schlgl.1499 (67.o.)<br />
idropicus - Schlgl. 1977 (84.o.)<br />
456
idrus vizi kigo Schlgl. 1694 (74.o.)<br />
iecor zuz Schlgl. 434 (25.o.)<br />
ifinilio torontal Schlgl. 1748 (76.o.)<br />
ignis tuz Bsztrc. 1282 (65.o.)<br />
ignis twz Schlgl. 1880 (81.o.)<br />
ignobilis porember Spr. 96 (5.o.)<br />
ilex twelfa Schlgl. 1585 (70.o.)<br />
ilionum hohmer Schlgl. 569 (29.o.)<br />
illix telg fa Bsztrc. 893 (50.o.)<br />
imbarbatus zakaltalan Schlgl. 343 (22.o.)<br />
imperator chasar Schlgl. 473 (26.o.)<br />
imperatrix felsege Schlgl. 475 (26.o.)<br />
impius - Kngsb. 66 (264.o.)<br />
in p(er)at(or) casar Spr. 69 (4.o.)<br />
in p(er)atrix casar ne asson Spr. 70 (4.o.)<br />
inauris hig Schlgl. 1182 (53.o.)<br />
inauris hyg Bsztrc. 617 (38.o.)<br />
inbecilis few betegseg Schlgl. 1963 (84.o.)<br />
inbecilitas few betegseg Schlgl. 1964 (84.o.)<br />
incola azon feldy Schlgl. 236 (18.o.)<br />
incola ezen feldy Bsztrc. 52 (10.o.)<br />
incongressus bayvi<strong>ad</strong>al ba meses Bsztrc. 189<br />
(18.o.)<br />
incos ylew Bsztrc. 722 (43.o.)<br />
inculta miueletlen Schlgl. 1015 (46.o.)<br />
incus wle Schlgl. 1284 (58.o.)<br />
indago eluen gep Schlgl. 1571 (70.o.)<br />
indago gepew Bsztrc. 883 (50.o.)<br />
index mutato vy Schlgl. 400 (23.o.)<br />
infans germek Schlgl. 238 (18.o.)<br />
infans germek Bsztrc. 54 (10.o.)<br />
infirmitas corsag Schlgl. 1962 (84.o.)<br />
infirmus cor Schlgl. 1961 (84.o.)<br />
ingeniu[m] escus Kngsb. 28 (263.o.)<br />
ingenium elme Schlgl. 1997 (85.o.)<br />
ingressus viuath lan baynac Schlgl. 673 (33.o.)<br />
inguenarius seg Schlgl. 443 (25.o.)<br />
inmensitas nagsag Schlgl. 43 (12.o.)<br />
inmensus nag Schlgl. 42 (12.o.)<br />
instrum[en]tu[mg - Kngsb. 148 (264.o.)<br />
insula zigeth Schlgl. 753 (36.o.)<br />
insula zigeth Bsztrc. 261 (21.o.)<br />
intellectus ertelm Kngsb. 24 (263.o.)<br />
intercilium zem fen Schlgl. 313 (21.o.)<br />
interciput belse camaraya Schlgl. 305 (21.o.)<br />
interpres tolmach Hrtl. 2204 (93.o.)<br />
interstitia var fog resei Bsztrc. 503 (33.o.)<br />
intestina bel etech Hrtl. 2241 (95.o.)<br />
introit(us) bemenet Spr. 163 (7.o.)<br />
introitus be menet Schlgl. 828 (39.o.)<br />
introitus beu meneth Bsztrc. 325 (25.o.)<br />
investigator keuethe Schlgl. 1469 (65.o.)<br />
investigator vesnek Bsztrc. 789 (46.o.)<br />
invidus iritschygus Kngsb. 63 (264.o.)<br />
dc_145_10<br />
iocosus pacochas Schlgl. 2071 (88.o.)<br />
iocosus pakchas Schlgl. 679 (34.o.)<br />
iocus pacocha Schlgl. 2070 (88.o.)<br />
iocus pakcha Schlgl. 678 (34.o.)<br />
ioppa doman korzouag Schlgl. 601 (30.o.)<br />
ipomaries biues Schlgl. 2038 (86.o.)<br />
ipus cabala lo Schlgl. 1353 (61.o.)<br />
ir tener Schlgl. 394 (23.o.)<br />
ira harag Schlgl 675. (33.o.)<br />
ira harag Bsztrc. 190 (18.o.)<br />
iracundus haragusch Kngsb. 61 (264.o.)<br />
ircus bak Schlgl. 1429 (64.o.)<br />
ircus boch Bsztrc. 1009 (54.o.)<br />
irista rokolya Bsztrc. 600 (37.o.)<br />
irrugo n<strong>ad</strong>al Bsztrc. 1121 (59.o.)<br />
irudo n<strong>ad</strong>al Schlgl. 1704 (75.o.)<br />
irundo fechke Bsztrc. 1207 (62.o.)<br />
Ismaeliticus buzermen Schlgl. 545 (28.o.)<br />
isop(us) isop Spr. 182 (8.o.)<br />
isosagus nel dekle torok Schlgl 371. (23.o.)<br />
isticio zito Schlgl. 1918 (82.o.)<br />
istiulio torontayl Bsztrc. 1162 (60-61.o.)<br />
istrio sipus Schlgl. 2006 (85.o.)<br />
iter vth Schlgl. 2064 (87.o.)<br />
iterator vth <strong>ad</strong>o Schlgl. 2065 (87.o.)<br />
iudex biro Schlgl. 482 (26.o.)<br />
iudex - Kngsb. 86 (264.o.)<br />
iudex biro Spr. 78 (5.o.)<br />
iudicat(us) biro sag Spr. 79 (5.o.)<br />
iudicatus birosag Schlgl. 483 (26.o.)<br />
iudiciu(m) itelek Spr. 80 (5.o.)<br />
iudicium jteleth Schlgl. 484 (26.o.)<br />
iuger hold feld Bsztrc. 456 (31.o.)<br />
iuger hold Schlgl. 982 (45.o.)<br />
iugum iga Schlgl. 1327 (60.o.)<br />
iugum yga Bsztrc. 765 (45.o.)<br />
iunccus vas Schlgl. 952 (44.o.)<br />
iuniperialis hurus m<strong>ad</strong>ar Schlgl. 1814 (79.o.)<br />
iuniperius fene Schlgl. 1583 (70.o.)<br />
iuniperus apro fenye Bsztrc. 891 (50.o.)<br />
iurat(us) es pulgar Spr. 103 (5.o.)<br />
iuratus eses Schlgl. 512 (27.o.)<br />
iurgia haborosag Schlgl. 665 (33.o.)<br />
iusca yechye Bsztrc. 560 (35.o.)<br />
iuscianum belend Bsztrc. 382 (28.o.)<br />
iusta ice Schlgl. 1119 (51.o.)<br />
iuvenca tize Schlgl. 1421 (64.o.)<br />
iuvencus - Schlgl. 1412 (63.o.)<br />
iuvencus tuluk Schlgl. 1420 (64.o.)<br />
iuvencus ysew Bsztrc. 1001 (54.o.)<br />
iuvenis heus Bsztrc. 56 (10.o.)<br />
iuvenis ifiw Schlgl. 240 (19.o.)<br />
jurgea geleu-seg Bsztrc. 181 (18.o.)<br />
457