FOOTES IURIS KOMANI ANTIQUI

FOOTES 

IURIS KOMANI ANTIQUI 

EDIDIT 

OAROLUS GEOKGIUS BROTS 

POST CTOAS THEOBORI MOMMSEH 

BDITIONIBUS QUINTAE ET SEXTAE ADHIBITAS 

SEPTIMUM EDIDIT 

OTTO GEADEliWITZ 

PARS PBIOR 

LEGES ET NEGOTIA 

TUBINGAE 

IN LIBRAKIA I. C. B. MOHRII (P. SIEBECK) 

3ICMIX.

FONTES 

IURIS ROMANI ANTIQUI 

EDIDIT 

CAROLUS GEOR&IUS BRUNS, 

LEGES ET NEGOTIA. 

POST CURAS THEODORI MOMMSEUI 

EDITIONIBUS QUINTAE ET SEXTAE ADHIBITAS 


OTTO &RADEI¥ITZ. 

TUBINGAE 

IN LIBRARIA I. C. B. MOHRII (P. SIEBECK) 

MCMIX.

Brunsii Fontium hanc septimam editionem ita instruere ut prodeat 

prioribus non plane indigna, eius fuit quem sextae adornandae 

sociura adsumpserat Theodorus Mommsen. Qua in re non dubitavi 

viros doctos consulere: FranciscilS Buecheler, quem repentina morte 

ereptum iam dolemus, legem Oscam tabulae Bantinae, Otto Lenel 

edictum perpetuum etiam huius editionis causa tractaverunt, Gotthold 

Gundermann leges a Frontino servatas perlustravit, Fran- 

CISCUS SklltSCh cippo antiquissimo edendo adfuit, Paulum Viereck 

de senatus consultis quibusdam adii. 

In inscriptionibus tractandis HermannilS Dessau per totum 

fere opus consilio et opera editionem adiuvit, in papyris inde a 

n. 161 Fridericus Preisigke; ad n. 199 Udalricus Wilcken quac 

novissme legerat in huius libri usum concessit. In editione imprimenda 

Dr. phil. Witte operam mihi praestitit; idem in colligenda 

et praeparanda materia ad manum mihi erat. 

Scripsi Argentorati m. Nov. a. 1908. 

0. GKADENWITZ.

PKAEFATIO 

EDITIONIS SEXTAE. 

Ad editionem quintam praemonita pariter ad sextam perveniunt. 

Ad hanc quoque Lenelii adiutorio nos usos esse quaetue 

ex instrumentis recognitis vel noviter repertis nobis innoquerunt 

utilia, ea mutata adiectave esse opera nostra et liber 

ipse ostendit et potiora in indice praemisso notis adpositis declarantur. 

Hoc addendum pro nno editore hunc libellum nactum 

esse duos eumque iam sextum prodire recensitum opera communi. 

Praeter alia minora, quae perspicuitatis causa visum est 

aliter administrare, in [negotiis ordinandis dispositionem ita mutavimus, 

ut primum locum teneant leges dictae rebus communibus 

sacrisve, secundum leges dictae a privatis rei suae, id est 

testamenta et reliquae mancipationes, tertium negotia ad ius 

rerum spectantia, quartum quae spectant ad ius obligationum 

ordine fere Gaiano, ut eum nuper explicavit Pernice in parergorum 

tertio, scilicet ut praecedant quae re verbis litteris contrahuntur 

vel solvuntur, comprehensa sub communi titulo pecuniae 

certae, sequantur obligationes consensu contractae. 

Duae operis partes legum et negotiorum altera, altera scriptorum 

cum non ad omnes liarum rerum studiosos pariter pertineant, 

utile visum est ita dispescere, ut seorsnm tam illa quam 

haec comparari posset. 

Scripsimus Berolini m. Maio a. 1893. 

TII. MOMMSEN. 0. GRADENWITZ. 

PEAEFATIO 

EDITIONIS QUINTAE. 

Litteris et amicis postquam ereptus est CarolllS GeorgiUS 

Bruns, horum est, ut quantum fieri potest in illarura curam eam 

succedant, quam ipse praestitisset, si fata sivissent. Quam ob rem

νπ 

iusta facere amico, cuius angor desiderio, equidem ita decrevi, ut 

fontium iuris Eomani antiqui, quorum cum auctore vivo tamquam 

communis mihi cura fuit, futuram recognitionem et continuationem 

post eius obitum immaturum in me susciperem. Prodit igitur iam 

syllogae eius editio quinta meis curis aucta et expolita. In ea opera 

duas res secutus sum, primum ut in summa re sylloge talis maneret, 

qualem auctor esse voluit, deinde ut quae ipsum, si vixisset, emendaturum 

vel adiecturum fuisse persuasum habeo, ea postuma liac 

opera mutarentur et adderentur. 

Itaque quae ex monumentis librisve selegit Brunsius, suis locis 

reliqui omnia neque quicquam sustuli, quamquam erant quae omitti 

possent. Nam in eiusmodi delectu cum alia aliis probentur et in 

multis a casu magis quam a iudicio editor pendeat, committere 

nolui, ut quae per quattuor editiones circumferuntur, in quinta hac 

desiderarentur. 

Ε contrario meum esse existiraavi, ut quae in hoc volumen 

recepta sunt, ita ibi legantur, ut qui eo utitur certo fundamento 

insistat neque erroribus coniecturisve tacitis fallatur. Quam ob rem 

tam monumenta quam auctorum locos ad probas editiones ita 

recognovi, ut quatenus liber pervenit tradita lectio aut in ordinem 

verborum reciperetur aut, ubi expelli debuit, ex adnotatione id 

intellegeretur. 

Deinde quod inter syllogae lmius praecipua merita fuit, ut 

quotiens denuo ederetur, prodiret, id quod ipse Brunsius quartae 

iure praescripsit, auctior emendatior, id in quinta ego curavi ut 

retineret, ita tamen, ut abstinerem ab ea oneranda; ipsa enim 

brevitate sua vel maxime et nitet et prodest. Praeter duo monuraenta, 

legis fortasse Rubriae fragmentum Atestinum (p. 102) et 

decretum pontificum (p. 237), pro quartae editionis supplemento a 

me seorsum emissa a. 1881, quid in hac editione accesserit, ex tabula 

subiecta cognoscetur. 

Edicti perpetui reliquias cum viderem post egregias curas 

Ottonis Lenel (das Edictwn perpetuum, ein Versuch zu dessen 

Wiederherstellung. Lipsiae 1883) non posse repeti, ut repetiverat 

Brunsius, ad recensionem Eudorffianam, ab ipso Lenelio impetravi, 

ut eum laborem in se reciperet. Praeter eum, qui tam insigni 

tractatu librum liunc exornavit, multi viri docti tam philologi quam 

iuris periti et Brunsii causa carae memoriae viri et mea alii aliis 

locis me adiuverunt, quorum nomina suis locis reperientur.

VIII 

Iu ipsa editione curanda egregius iuvenis Behrendt Pick 

strenuam et sollertem operam mihi praestitit. 

Scripsi Berolini d. XXII. Nov. a. MDCCCLXXXVI. 

PRAEPATIO 

EDITIONIS QUAKTAE. 

TH. MOMMSEX. 

lertiam vix emiseram lmius libelli editionera, cum uova in 

lucem prodiere iuris moimmenta gravissima haec: tabulae ceratae 

Pompeianae, novae tabulae Ursonenses, lex metalli Vipascensis. 

Quae libello deesse quo magis dolebam, eo libentius bibliopolae cedo 

novam iam nunc poscenti editionem. In qua adornanda hoc primum 

curavi, ut tria illa monumenta reciperentur; dein et alia quaedam 

minora et rogante amico collega orationem Claudii de iure honorum 

Gallis dando adieci. Cetera non mutavi, nisi quod cuncta novis 

curis pertractavi, praetoris edictum accuratius redegi, Bantinae 

tabulae epicrisin BueclielerilS benevole adhibuit. De ratione philologa 

nunc cum filio Ivone Bruns philologo potui deliberare. 

Scripsi Berolini mense Octobri a. MDCCCLXXIX. 

EX PEAEFATIOtfE EDITIONIS TERTIAE. 

ln hac nova editione summam opusculi rationem atque dispositionem 

mutandam mihi non esse arbitratus sum; singulas autem 

partes emendavi atque ampliavi: recipere potui legis coloniae 

Genetivae Juliae fragmenta a. 1871 reperta et contractuum cautiones 

e triptychis Transsilvanis a Mommseno in corpore inscr. Latin. 

editas; praetoris edictum perpetuum, quatenas servatum nobis est

addidi, ut taceam de minoribus quibusdam tam legum quam negotiorum 

speciebus adiectis; lex Osca tabulae Bantinae auctore Fr. 

Buecheler, collega Bonnensi, interpretatione philologica instructa est 

lex collegii aquae fulloniae a Mommseno retractata; XII tabularum 

fontes accuratius adlegavi. 

Gratias ago Th. Mommsen, qui iu hac ut in priore editione 

consilio et ope ferenda me adiuvare nunquam destitit, et Herm. 

Oldenburg, philologo, cuius ope usus sum in quavis re ex art 

philologa diiudicanda. 

Mense Octobri a. MDCCCLXXV. 

EX PMEEATIOM EDITIOMS SECUSDAE. 

ln adornanda huius collectionis nova editione prioris fundamenta, 

usu comprobata, retinenda censui; ceterum id egi, ut addendo et 

emendando quasi manuale quoddam fontium iuris antiqui usque ad 

saeculum tertium p. Ohr. n. nunc pararem. Retinui igitur trium 

partium dispositionem: legum negotiorura, scriptorum. Earum autem 

in primam, praeter legum regiarum et XII tabularum reliquias, nunc 

leges, quae proprie sic appellabantur, omnes omnino recepi, quarum 

verba genuina aut inscriptionibus aut libris nobis tradita sunt, ut 

uno quasi in conspectu perspici atque inter se comparari possint; 

eandemque secutus rationera etiam senatus consulta omuia, quae ad 

ius pertinent, adieci. Ε ceteris senatus consultis itemque ex edictis 

privilegiis nonnisi gravissima quaeque, artiore vinculo cum iure 

coniuncta, recepi. 

Pars secunda omnia nunc continet negotia, quae inscriptionibus 

nobis tradita sunt usque ad saeculum tertium. Additae sunt 

titulorum quorundam sepulcralium partes ad ius negotiaque civilia 

spectantes. 

Tertia pars certa ratione certisque finibus circumscribi vix 

potest. Scriptores iuris consultos prorsus omisi, cum separatim editi 

sint in Huschkii iurisprudentia anteiustiniana. Ex reliquis autem 

auctoribus remotiores tantum exscripsi, qui maiorem quandam in 

IX

iuris doctrina habent auctoritatem. Quodsi vero quis dicat, etiam 

alios fuisse recipiensdo, aliosve ex iis fuisse eligendos locos, sibi 

habeat, infitias non ibo: liberum quoddam in tali re concedendum 

est arbitrium; utique cavendum mihi erat, ne nimia fieret libelli 

moles. 

Penitus recedendnm a priore editione mihi erat in constituendis 

tam legum quam ceterorum locorum lectionibus. Etenim abstinendum 

erat ab orani cui indulseram licentia, ne sermonem antiquum in 

recentiorem converterem neve ullo alio modo legitimas scripturas 

mutarem; praesertim in inscriptionibus accuratissime archetyporuni 

textum (etiam si orthographiam spectas) servavi. Necessarias 

vitiorum emendationes ubique aut notis aut litterarum forma indicavi; 

notas vero, tam criticas quam litterarias et exegeticas, ad artos 

libri raanualis fines redegi. Quicunque igitur accuratius aliquem 

locum tractare volet, ad uberiores inscriptionum collectiones aliosve 

libros accedat necesse est. Tantum etenim abest, ut avocare ab iis 

velim, ut invitare viamque ad eos aperire propositum habeam. 

In titulis sepulcralibus et in omnibus, quos e scriptoribus recepi, 

locis brevitatis studio multa quidem, quae ad rem meam facere mihi 

non videbantur, omisi, semper autem certis quibusdam signis id 

indicavi. 'Si plus minusve secuerim, se fraude esto.' 

Gratias ago Th. Mommsen, qui inscriptionum apographa comiter 

mecum communicavit, et HenriCO Dressel philologo, quem de re 

grammatica consulebam. 

Mense Decembri a. MDCCCLXX.

CONSPECTUS OPERIS. 

(Numeris V VI W quae notantur, accesserunt in editione qninta, sexta, 

septima.) 

(Quibus nihil adnotatur, ea aere lapide ligno papyro inscripta sunt.) 

PAES PEIMA. 

LEGES. 

Cap. 1. Leges regiac 

Pas. 

1 

W/Additamentum. Cippus antiquissimus in Foro Romano 

repertus 14 

Cap. II. Leges XII tabularum 15 

Tabula fastorum 41 

Cap. III. Leges publicae populi Komani post XII tabulas latae. 

1. Lex Plaetoria de iurisdictione (e Censoriuo) . . . . 45 

2. Lex Aquilia de damno (e Dig.) 45 

3. Lex Silia do ponderibus publicis (e Festo) 46 

4. Lex Papiria de sacranicntis (e Festo) 47 

5. Lex Cincia dc donationibus (e Vat. fr.) 47 

6. Lex Atinia dc usucapionc (e Gcllio) 47 

7. Lox Sulpicia rivalicia (e Festo) 48 

8. Lex Osca tabulae Bantinae 4S 

9. Lex Latina tabulae Bautiuac 53 

10. Lex Acilia repetundaruin 55 

11. Lex agraria 73 

12. Lex Cornclia dc XX quaestoribus 89 

13. Lex Cornclia de sicariis et veueficis (e Dig.) . . . . 92 

14. Lex Antonia de Termcssibus 92 

15. Lex Mamilia Roscia Pcducaea Alliena Fabia [vel potius 

lulia agraria] (c grom.) 95 

16. Lex [quao dicitur] Rubria de Gallia Cisalpina . . . . 97 

1/17. Legis fortasse eiusdem fraginentum Atcstinum . . . . 101 

18. Lex [tabulae Heraclccnsis, dicta] Iulia muuicipalis . . 102 

19. Lex Falcidia (e Dig.) 110 

20. Lex Iulia de vi publica et piivata (e Dig.) 111 

21. Lcx Iulia dc adultcriis (e Dig.) 112 

22. Lex Quinctia dc aquaeductibus (e Front.) 113 

23. Lex lulia et Papia Poppaea (e Dig.) 115 

24. Lex Iunia Vellaea (e Dig.) 116 

25. Minora legum inccrtarum fragiuenta 117 

Lex convivalis quae dicitur Tappula 119

ΧΤΙ 

Pag. 

Cap. IV. Leges coloniarura ct municipiorum. 

vu 27. Lex Tarentina 120 

28. Lex coloniae Gonetivae Iuliae s. Ursonensis . . . 122 

W29. Lex civitatis Narbonensis de flamonio provinciae . . 141 

30*. Lex Salpensana 142 

30 b - Lex Malacitana 147 

VH 31. Fragmentum legis Hispaniensis . . . . . . . . 157 

32. Fragmentum Tudertinum 157 

33. Fragmentum Florentinum 158 

VII 33 a . Fragraentum legis Lauriacensis 159 

^34. Epistula incertorum imperatorum de Tyraandenis . 159 

V 35. Epistulac Ablabii praef. praet. ct Constantini imperatoris 

dc iurc civitatis Orcistenorum 160 

Cap. V. Senatus consulta 

36. SC. de Bacchanalibus 164 

ν 37. SCC. de Thisbaeis 166 

38. SC. de philosophis et rhetoribus (e Suet.) . . . . 170 

39. SC. de Tiburtibus 170 

W/40. SC. de artificibus Graccis 171 

41. SC. de Asclepiade 176 

ν 42. SC. de Oropiis 180 

V 43. SC. de Aphrodisiensibus 185 

44. Senatus consulta et edicta de campo Esquilino. 

V A. SC. de pago Montano 189 

B. Edictum praetoris 189 

45. Senatus auctoritas (e Cic.) 190 

W46. SCC. de ludis saecularibus 191 

47. SC. de aquaeductibus (e Frontino) 193 

4S. SC. de menso Augusto (e Macrobio) 193 

49. SC. de colJcgiis 194 

50. SC. Vellaeanum (e Dig.) 194 

51. SC. Ostorianum (e Dig.) 194 

52. SC. Claudianum 195 

VII53. Orationes Claudii de decuriis iudicum et de accusatoribus 

cocrccndis 198 

54. SCC. dc aedificiis non diruendis 200 

55. SC. Trebellianum (e Dig.) 202 

56. SC. de imperio Vcspasiani 202 

57. SC. Macedonianum (c Dig.) 203 

58. SC. Rubrianum (e Dig.) 204 

59. SC. Iuncianura (e Dig.) 204 

60. SC. Iuvcntianum (e Dig.) 204 

61. SC. de nundinis saltus Beguensis 205 

02. SO. dc Cyzicenis 206 

V7 63. SC. de sumptibus ludorum 207 

64. SC. Orfitianura (o Dig.) 211

XIII 

Pag. 

Cap. VI. Edicta et decreta magistratuum, praefectoruni, sacerdotum. 

65. Edictum perpetuum praetoris urbani (e Dig. etc.) . .211 

66. Edicta aedilium curulium 237 

67. Edictum censorum (e Suet) 239 

V/68. Edictum M. Antonii triumviri (e grom.) 239 

VII69. Edictum Octaviani Cacsaris 239 

70. Decretum proconsulis Hispaniae ulterioris . . . . 240 

71 a . Decretum proconsulis Sardiniae 240 

W71 b . Epistula praefectorum praetorio 242 

72. Edictum Ti. Juli Alexandri praefecti Aegypti . . . 243 

VII13. Edictum Mettii Rufi de tabulis possessionum fundi . 246 

VI ~4. Edictum XVvirum sacris faciundis 248 

VTb. Dccretum XVvirum sacris faciundis 24S 

V76. Decretuua pontificura 249 

Cap. VII. Constitutiones imperatorum. 

77. Edictum Augusti de aquaeductu Venafrano . . . . 249 

Vii 78. Edictum de temporibus accusationum 251 

79. Edictum Claudii de civitate Anaunorum 253 

80. Epistula Vespasiani ad Vanacinos 254 

81. Epistula Vespasiani ad Saborenses 255 

82. Epistula Domitiani ad Falerienses 255 

83. Epistula Traiani vel Hadriani 256 

W196. Epistula Hadriani de liberia militum . . . 421 

VY/84. Rescriptum Pii ad Smyrnaeos 257 

85. Dccretum M. Aurclii et Commodi 257 

V 86. Decretum Comraodi dc saltu Burunitano 258 

VII87. Rescriptum Severi et Caracallae de longae possessionis 

praescriptionc 260 

V//88. Rescripta duo Severi et Caraeallae de transactionibus 260 

89. Epistula Severi ct Caracallae ad Tyranos . . . . 261 

V7 90. Decrctum Gordiani ad Scaptoparenos 263 

V7/91. JRescriptum do cessione bonorum 264 

VII92. Rescriptum ad Aureliuni Severum de litibus deatitutis 264 

, V7/93. Rescriptuin Philipporun ad colonos vici cuiusdaiu 

Phrygiao 265 

V/94. Edictum Coustantini de accusationibus 265 

V/95. Fragmentum constitutionis contra Caesarianos . . . 267 

V7/96. Edictuin Juliani de auro coronario 28S 

V7/97. Epistulae Valentiniani Valentis Gratiani de provincia 

Asia 270 

Cap. VIII. Privilegia veteranorum. 

98. Diploma militis percgrini (cf. p. 423—426) . . . . 274 

99. Diploma militis civis Eomani 276 

VII100. Missio simplex equitis 277 

Cap. IX. luris iurandi in principem forraulae. 

101. lus iurandum Aritiensium 277

XIV 

Pag. 

102. Ius iurandum Assiorum 278 

^103. Ordo salutationis sportularumque provinciae Numidiae 280 

PAES SECUNDA. 

NEGOTIA. 

Cap. I. Leges dictae rebus coramuni sacrove usui destinatis. 

104. Leges lucorum, a) Lucerina, b) Spoletina . . . . 283 

105. Lex a vicanis Furfensibus templo dicta 283 

V106. Leges arae Augusti Narbonensis 284 

y"107. Lex arae Iovis Salonitanae 286 

V108. Lex dedicationis Brixiana 287 

Vl09. Lex arae urbanae 287 

110. Lex rivi incerta 288 

111. Ex legibus incertis de aquaeductibus urbis (e Front) 288 

112. Lcx metalli Vipascensis 289 

W/H3. Eiusdem legis fragmentum 293 

w/114. Lex de yillae Magnae colonis 295 

V/115. Ara legis Hadrianae 300 

W/116. 'Sermo' et epistulac procuratorum do terris vacuis 

excolendis 302 

Cap. II. Testamenta et laudationes funebres. 

117. Testamentum Dasumii 304 

118. Testamentum Galli 308 

V//119. Testamentum C. Longini Castoris veterani per mancipationem 

factum 311 

V/120. Kaput ex testamento 315 

^121. Kaput ex tcstamcnto 316 

V122. Codicilli 316 

123. Gcsta de aperiundo testamento 317 

w/124. Cretiones Serapiadis 319 

VII125. Declaratio bonorum propter viccsimam hereditatis facta 320 

12«. Laudatio funebris quae dicitur Turiae 321 

127. Laudatio funebris Murdiae 326 

V//128. Tabula memorialis Dalraatio posita 327 

V//129. Monimentum testamento militis fieri iussum . . . 328 

Cap. III. Mancipationes 

a. Emptionis causa pretio accepto. 

430. Emptio pueri (cf. p. 427—432) 329 

C 131. Emptio pucllae 330 

: 132. Emptio ancillae 330 

/133. Emptio domus 331 

b. Fiduciae causa. 

VI'lM. Emptio servorum 332 

135. Formula Baetica 334

XV 

Pag. 

c. Donationis causa. 

d36. Donatio Fl. Artemidori 335 

{137. Donatio Statiae Irenes 336 

^138. Donatio Iuliae Monimes 336 

.139. Donatio Flavii Syntrophi 337 

440. Aliae mancipationes donationis causa 338 

Cap. IV. 141. Iura praediorum 339 

VII 

\42. Fragmentum tabulae censualis 343 

Cap. V. Superficies. 

143. Aedificium Puteolanum 344 

144. Aedificium post columnam divi Marci 

Cap. VI. Obligationes alimentariae municipales aliaeque similes. 

344 

145. Ex institutione alimentaria Traiani 346 

146. Institutio alimentaria Pliniana (e. Plinio) 349 

^147. Obligatio Atinas 349 

^148. Obligatio Tarracinensis 350 

^149. Obligatio Hispalensis 350 

^150. Obligatio Siccensis 350 

151. Obligatio Ferentinas 351 

152. Obligatio Ariminensis 

Cap. VII. Pecunia certa. 

351 

153. A. Credita 352 

154. B. Constituta 353 

155. C. Commendata 353 

V156. D. Transscripta 

157. E. Apochata (Apochae Pompeianae). 

353 

a. Apochae privatae 355 

b. Apochae rei publicac 359 

w/158. Liberatio tutoris auctoris 361 

159. F. Indicii nomine promissa 

Cap. VIII. Emptiones sine mancipatione pcractao. 

361 

6^160. Emptio areae scalis sepulcri faciendis 363 

//161. Emptio praedii 36S 

.'V162. Emptio servi 366 

jK/163. Instrumentum venditionis Bavaricum (o cod. Pass.) . 368 

W'164. Add. Manumissio inter amicos accepta pecunia . . . 369 

Cap. IX. Locationes. 

165. Locationes operarum 370 

^166. Lex horreorum 371 

167. Locationes rerum minores 372 

W168. Libellus Geminii Eutychetis coloni 373 

VI169. Tabula deae Hludanae sacra 374 

170. Locatio operis 374 

Cap. X. 171. Societas 376 

Cap. XI. 172. Iura sepulcrorum.

XVI 

Α. Prohibitiones alienandi 

Pag. 

377 

Β. Multae alienationum prohibitarum . . . . . . 378 

C. De sepulcro violato et de mortuo inferendo . . 380 

D. De aditu ad sepulcrani 883 

E. Cognitio de sepulcris 385 

Cap. XII. 173. Ius huspitii et clientelae 

Cap. XIII. Collegia. 

386 

174. Collegium symphoniacorum 388 

175. Collegium funeraticium Lanuvinum 388 

176. Collegium Aesculapii et Hygiae 391 

177. Collegium funeraticium Alburnense 393 

178. Collegium aquae 394 

179. Collegium militum 397 

V 180. Collegium Silvani 398 

vi 181. Collegium eborariorum 399 

182. Institutiones duae in Augustales collatae 400 

vu 183. Statua a collegio propter largitionem erecta 

Cap. XIV. Causae iorenses. 

. . . . 400 

184. Sententia Minuciorum 401 

/185. Sententia arbitri ex compromisso 404 

VI186. Decretum L. Novii Rufi 404 

187. Sententia de sepulcris 405 

188. Lis fullonum de pensione solvenda 406 

VI189. Querela de testamenta nullo 407 

VI190. Hereditatis petitio ab intestato 410 

VII191. Denuntiatio ex auctoritate iudicii facta 413 

VII 192. Res iudicatae secundum rescriptum de longi temporis 

praescriptione 418 

VII193. Testatio professionis liberorum 420 

VII194. Pronuntiatio de praescriptione temporis 420 

VII195. Datio tutoris petiti 

Additamentum: 

421 

VI196 Epistula Hadriani de liberis militum 421 

Exemplar diptychi 423 

Exemplar triptychi 427 

Addenda et corrigenda 

VII Specimen: notis non solutis repetitur Lex quae dici- 

433 

tur Kubria (n. 16) 434

EXPLICATIO 

SIGNORUM ET NOTARUM. 

Litterae cursivae in textu inscriptionum distinguunt quae a traditis 

aut diffcrunt aut absunt, item Latina versa e Graccis; in adnotatione 

ea quae sunt editoris. 

[Uncis quadratis] in scriptorum locis distinguuntur a traditis quae 

differunt aut desiderantur scilicet potiora; in textu inscriptionum, ubi 

haec expressa sunt Htteris cursivis, uncos eos supplementis oumibus, 

emcndationibus paucis apposuimus. 

(Uncis rotundis) in textu comprehensa sunt coinpendia ita soluta, in 

adnotatione Latina versa e Graecis. 

((Angulis dupHcibus)) lineolisve subductis signavimus quae intraditis 

dclenda, (angulis simpliabus) quae traditis addenda videntur. 

Puncta .... significant verba vcl litteras in traditis aut dcesse aut 

legi non posse neque satis certo posse suppleri. 

Lineola — significat quacdam ex traditis omissa esse. 

Signum ^r in textu inscriptionum indicat in archetypo partem versus 

vacuara esse. 

Signum ° (in mcdio vocabulo °) finem versus inscriptionis indicat; 

quod signum, ubi lineae nostrae singulae binos inscriptionis versus 

continent, in finibus linearum omisimus, in margine nuraeris imparibus 

(1, 3, δ, 7, 9) notatis (e. g. n. 157,1 p. 355). Ceterum numeris in margino 

positis priraus eoram versuum indicatur, quorura principia linea nostra 

continentur (e. g. n. 153, p. 352). 

Ak. Abh. = akadcmische Abhandlungen: 

Berl. ak. Abh. «= Abh. d. Berliner Akad. d. Wisscnsch., phil.-hist. Classe. 

Munch. ak. Abh. = Abh. d. MUnch. Ak. d. W., philos.-philol. Cl. 

Annali = annali dell' instituto di corrispondenza archeologica. 

Bcr. = Berichte: 

Berl. Ber. == Monatsber. d. Berl. Akad. d. Wissensch. 

Leipz. Ber. = Ber. Ob. d. Verbdl. d. Sachs. Ges. d. W., phil.-hist. Cl. 

Wien. Ber. = Sitzungsber. d. Wicner Ak. d. W. 

C. J. = Codex Justinianus. 

C. Th. — Codex Theodosianus. 

@ = Corpus inscriptionum Latinarum consilio acad. litter. Boruss. ed. 

D. = pigesta. 

BRUNS, Fontes iuris. Ed. VII, b

XVIII 

Dcss. = Dessau, Inscriptioncs latinac selcctac; vol. I 1892, vol. II pars. I 

1902, pars. II 1906. 

Grut. = Gruteri thesaurus inscr. ed. 1. 1602, ed. II. 1707. 

Haenel, Corpus leguui ab imp. Rom. ante Iustin. lataruin. 1857. 

Haub. = Haubold, antiquitatis Rom. monumenta lcgalia, cd. Spangcnberg. 

1830. 

Hcrmes, Zeitschr. f. klass. Philologie, inde ab a. 1866. 

Hu. = Huschke. 

J. = Institutiones Justiniani. 

Jahrb. = Jahrbuch d. gem. deut. E. ed. Bckker et Muthcr. 1857—1863. 

Kr. Z. = Txibinger krit. Zeitschr. f. Rechtsw. 1826-29. 

Mo. = Mommsen (Ges. Schr. = Gesammelte Schrifton). 

Or. = Orellii inscript. Latin. collectio. 1828. Vol. III. ed. Hcnzcn. 1856. 

Pap. Arch. = Arch. f. Papyruskunde ed. Wilckcn et alii, inde ab a. 1900. 

Singulae papyrorum editiones. 

Auah. = Amherst II (edd. Grenfell ct Hunt) 1899. 

Argent. = Gr. Pap. der Kais. U. u. L. Bibl. zu StraJiburg i. E. (ed. 

Preisigke) 1906. 

B. (G.) U. = Berlincr (Museum), Griechischo Urkundcn 1. 2.3. 1891 squ. 

C. P. R. = Corp. Pap. Reineri I. ed Wessely 1896. 

Fayflm = Fayum Towns (edd. Grenfell et Hunt) 1900. 

Flor. = Papiri Fiorentini I. ed. Vitelli 1905/6. 

Lips. == Griech. Urk. der Pap. Samml. zu Leipzig (ed. Mitteis) 1906. 

Oxy = Oxyrhynchos I—V. (edd. Grenfell ct Hunt) 1898 squ. 

Phil. = Philologus, Zeitschr. f. d. klass. Altertum, inde ab a. 184(5. 

Rh. Iur. — Rheinisches Museum f. Iurisprad. 1827—1835. 

Rh. Ph. = Rhein Mus. f. Philologie, inde ab a. 1827. 

Ri. = Ritschl, priscae latinitatis monumenta epigraphica, ad archctypon 

ropraesentata. 1862. (tab. Hthogr. ad

&1 

196 

197 

198 

199 

200 

201 

202 

203 

204 

205 

206 

207 

208 

209 

556 

577 

603 

1215 

1409 

Μ18 

1464 

Nunieri Oorporis Inscr. Lat. cum nostris collati. 

Fontes VII 

36 

9 

10 

184 

11 

39 

12 

41 

14 

16 

18 

25» 

25' 

25 C 

25 d 

170 

105 

141,10 

32. 33 

172,35 

141,9 

p. 293-412 Tab. fast. 

XX 

© 6 

12389 

12905 

13152 

13203 

13618 

13823 

14672 

10247 

19562 

20661 

20683 

20278 

20989 

21096 

22083 

22915 

26128 

26445 

26488 

26940 

27593 

27627 

27988 

28567 

29909 

29913 

29942 

30837 > 

31577 

32323 \ 

32324 | 

33747 

33840 

36467 

@ 8 68 

270 

Fontes VII 

172,57 

140,5 

172,12 

172.2 

172,19 

172,47 

172,52 

137 

172,49 

172,15 

172,59 

140,2 

172,18 

172,1 

172,3 

172,33 

172,20 

172,16 

172,23 

172,4 

172,28 

172,21 

140,1 

172,22 

172,7 

172,25 

172,44 

109 

44 

I 46 

\ 74 

166 

168 

172,41 

173,1 

61 

(=8S.11451) 

1641 150 

@ 8 Fontes VII 

2557 

179 

6357 

141,19 

10570 

86 

(=S. 14464) 

S. 17896 103 

@ 9 

136 

405 

782 

984 

1455 

1729 

2438 

2827 

3513 

4321 

4786 

5420 

& 10 

444 

787 

1285 

1401 

1781 

1783 

2015 

2039 

3334 

3678 

3698 

3750 

4480 

4842 

50 J6 

5853 

6328 

7457 

7852 

172,10 

172,30 

104» 

172,39 

145 b 

172,56 

71* 

185 

105 

141,2 

141,13 

82 

180 

141,1 

141,12 

54 

170 

143 

172,36 

j 72,34 

187 

141,18 

75 

172,9 

141,10 

77 

147 

151 

148 

122 

71 

© 10 

8038 

8259 

@ // 

136 

419 

1147 

3003 

3743 

4766 

© 12 

2426 

2493—95 

4333 

6038 

© 13 

1668 

57OS 

© 14 

166 

367 

431 

850 

1135 

1153 

1473 

1636 

1668 

1872 

2112 

2934 

3471 

3584 

© 15 

7171 

© Suppl. Jt. 

1,898 

Fontes VII 

80 

76 

172,27 

152 

145» 

141,15 

141,7 

104 b 

110 

141,14 

106 

29, 

52 

118 

172,37 

182,2 

182,1 

172,38 

172,60 

172,31 

172,50 

172.53 

52 

172,40 

175 

121 

156 

37 

159,2 

26

PAES PEIMA. 

L Ε G Ε S. 

CAPUT I. 

LEGES REGIAE. 

Scriptores Momani omnia fere antiquissimi iuris vestigia, quae invenerunt, 

regum legibus tribuere consuerunt, non inquirentes utmm vere legibus 

an moribus aliove inodo essent introducta; unde magna apnd nos exorta 

est dissensio quaenam his nan'ationibns fides habenda sit. Qnare, cum 

accuratius in rem inquirere in hoc libro non liceat, omnes composui locos, 

qiiibns de regum institutis legibusque agitur, omissa quaestione de vera 

carum natura. Praemisi generalia vcterum testimonia tam de legibus ipsis, 

quam de iure Papiriano, quod antiquissimam legum regiarum collectionem 

Romani existimabant. Cf. Dirksen, Ueberbleibsel v. d. Gesetzen d. rom. 

Konige. 1823 (Versiiche z. Kritik d. rom. Eechts VI. 234—58). Voigt, 

iib. d. leges regiae, 1876 (Leipz. Abh. 7,555=826). Rnbino, rom. Verf. 

399—430. Schwegler, rom. Gesch. 1, 23—28. Zumpt, rom. Criminalrecht 

1, 15—41. Mommsen, rom. Staatsrecht 2 3 ,36—47. [VII Hirschfeld, Berl. 

Sitzungs-Ber. 1903, 2 sqq. 1) quae apnd Pomp. 1,2,2,39 laudantur 'Manilii 

monumenia, eadem apnd Cic. de rep. 2,14,26 verbis 'legibns his qitas in 

monmnentis habemus' significari demonstrat 2) 'itts PapiHanum' Ciceroni 

notum non fuisse ex silentio loci acl farn. 9, 21 colligit] 

1. Ponvponius enchirid. (D. 1,2,2,1.2): . . initio civitatis nostrae 

populus sine lege certa, sine iure certo primum agere instituit, 

omniaque manu a regibus gubernabantur. Postea aucta ad aliquem 

modum civitate ipsum Romulum traditur populum in triginta partes 

divisisse, quas partes curias appellavit, — et ita leges quasdam et 

ipse curiatas ad populum tulit: tulerunt et sequentes reges. quae 

omnes conscriptae exstant in libro Sexti Papirii, qui fuit illis temporibus, 

quibus Superbus Demarati Corintliii tilius, ex principalibus 

viris. is liber — appellatur ius civile Papirianum. 2. Tacitus 

(ann. 3,26): Nobis Romulus ut libitum imperitaverat, dein Numa 

BKUNS, Fontes iuris. Ed. VII. 1

2 Leges regiae. 

religionibus et divino iure populum devinxit, repertaque quaedam 

a Tullo et Anco, sed praecipuus Servius Tullius sanctor legum fuit, 

quis etiam reges obtemperarent. 3. Cicero (Tnsc. 4,1,1): cum a primo 

urbis ortu regiis institutis, partim etiam legibus auspicia, caerimoniae, 

comitia, provocationes, — tota res militaris divinitus esset constituta 

cet. 4. Dionysms (2,24,1): x εκείνος (ό 'Ρωμύλος) νόμους καλούς 

— άγραφους μέν τους πλείστους, εστί δ' ους καΐ εν γραμμασι κείμενους, 

καταστησάμενος κτλ. 5. Dion. (2,27,3) : 2 τούτον τον νο'μον 

(de filio vendendo) — ol βασιλείς έφύλαττον είτε γεγραμμένον είτε 

άγραφον, ου γάρ έχω τό σαφές ειπείν κτλ. 6. Dion. (2,73,4—74): 3 

τά μέν — περί το θείον νομο&ετηθέντα υπό του Νομα, — τά μέν 

έγγράφοις περιληφθέντα νόμοις, τά δ' έξω γραφής εις επιτηδεύσεις 

ά/θέντα και συνασκησεις χρόνιους κτλ. 7. Dion. (8,36,4):* χαλκαΐ 

— ούπω στηλαι τότε ήσαν, αλλ' έν δρυίναις έχαράττοντο σανίσιν 

οι τε νυμοι καΙ αϊ περί των Ιερών διαγραφαί. 8. Dion. (2,73,2) : 5 

νομοθετουσιν (οι ποντίφικες) οσα των ιερών ά'γρχφα οντά και 

άνέθιστα, κρίνοντες ά αν επιτήδεια τυγχάνειν αύτοΐς φανείη νόμων 

τε και έθισμών. 9. Livius (6,1,2): (litterae) etiam si quae in 

commentariis pontificum aliisque publicis privatisque erant monumentis, 

incensa (a Gallis) nrbe pleraeque interiere. — (6,1,10) (insequenti 

anno tribuni militum) foedera ac leges, erant autem eae XII tabulae 

et quaedam regiae leges, conquiri quae non comparerent iusserunt; 

alia ex eis edita etiam in vulgus, quae autem ad sacra pertinebant 

a pontificibus maxime, ut religione obstrictos haberent multitudinis 

animos, snppressa. 

Ius Papirianum. 10. Pompon. enchir. (D. 1,2,2,2): omnes 

(leges regiae) conscriptae exstant in libro Sexti Papirii, qui fuit 

illis temporibns, quibus Snperbus Demarati Corinthii filius, ex 

principalibns viris. is liber — appellatur ins civile Papirianum, non 

quia Papirius de suo quicquam ibi adiecit, sed quod leges sine ordine 

1) (ille leges egregias, raaxima ex parte non scriptas, nonnulas vero 

ctiam litteris consignatas proponens.) — 2) (hanc legem (de filio vendendo) 

rcges tucbantur sivc scriptam sive non scriptam, nil certi cnim habco 

dieere.) Cf. Rom. 10. — 3) (quae Numa de rebus divinis constituerat, — 

partim lcgibus scriptis compreliensn, partem sinc scriptis in consuctudinem 

et usum longaevum conversa.) — 4) (ahencae columnae nondum m 

usu tunc erant, sed in roboreis tabulis incidcbanttir et leges et dc sacris 

praecepta.) — 5) (leges dant si quid sacrorum ncc scriptis nec moribns 

comprehensum est, diiudicantes, quacnam lcges et consuetudines idoneae 

habendae sint.)

Leges regiae. 3 

latas in unum composuit. 11. Pomp. ench. D. {1,2,2,36): Fuit — 

in primis peritus Publius Papirius, qui leges regias in unum contulit. 

12. Dion. (3,36,4): l (Ο ΛΙάρκιος) συγκαλέσας τους Ιεροφάντας και 

τάς περί τών ιερών συγγραφας, ας Πομπίλιος συνεστήσατο, παρ' 

αυτών λαβών άνέγραψεν εις δέλτους και προύθηκεν έν άγορα, — 

ας άφανισΟηναι συνέβη τω χρόνω· — μετά δε τήν έκβολήν των 

βασιλέων εις άναγραφήν δημοσίαν αΰίΗς ήχθησαν ύπ' ανδρός Ιερο- 

©κντου Γαΐ'ου Παπιρίου τήν απάντων των ιερών 2 ήγεμονίαν έχοντος. 

13. Paulus ad Ι. ΙιιΙ. et Pap. (D. 50,16,144): Granius Flaccus in 

libro de iure Papiriano scribit, paelicem nunc volgo vocari cet 

14. Macrob. (sat. 3,11.5): In Papiriano — iure evidenter relatum 

est, arae vicem praestare posse mensam dicatam. 15. Servius (in 

Verg. Aen. 12,836): quod ait (Vergilins) 'morem ritusque sacrorum 

adiciam', ipso titulo legis Papiriae usus est, quam sciebat de ritu 

sacrorum publicatam. 

I. ROMULUS. 

a) lus publicum. 

1. Dion. (2,9,1): 3 Ό δέ 'Ρωμύλος επειδή διέκρινε τους κρείττους 

άπό τών ήττονων, ένομο^έτει μετά τούτο και διέταττεν, ά χρή 

ποάττειν έκατέρους * τους μεν εύπατρίδας ίερασθαί τε και αρχειν 

καί δ'.κάζειν, — τους δέ δημοτικούς — γεωργεΐν — καΐ κτηνοτροφεΐν 

και τάς χρηματοποιούς έργάζεσΟ-αι τέ/νας, — παρακαταί)ηκας δέ 

έδωκε τοις πατρικίοις του: δημοτικούς έπτρέψας έκάστω, — ον 

αύτος έβουλετο νέμειν προστάτην, — πατρωνείαν όνομάσας τήν 

— προστασίαν. 

1) (Marcius convocatis pontificibus sacrorum commcntarios, quos Pompilius 

composucrat, ab ipsis acccptos tabulis inscripsit easquc in foro 

proposuit, quac vetustate tandem absumptac sunt; — post exactos vero 

reges itcrum publice in litteras rclatao sunt pcr Gaium Papirium pontificem 

maximum.) Cf. Liv. 1,32,2: Ancus — sacra pnblica ut ab Nuraa 

instituta crant, cx comincntariis rcgiis pontificem in albnm relata proponere 

in publico iubet. Dion. 5,1,4: -οώτος ίερων βασιλεΐ? (rex sacroniml 

Μάνιος Πα-{ρ'.ος. — 2) Σιρίω Sylburg. — 3) (Romulus postqimm potiores ab 

inicrioribns sccrevit, mox lcgcs tulit et, quid «trisque fncicndum essct disposuit: 

patricii sacerdotiis et magistratibus fungcrentur ct iudicarcnt, plcbcii 

vero agros colercnt et pccns alerent ct mercennarias artcs excrccrcnt. In 

fiduciam vero patriciis tradidit plcbeios, permittens unicuiquc qucm ipsc 

sibi vellet cligcre patronnm, patronatum appcllans hoc patrocinium.) Cf. 

Cic. de rcp. 2,9,16: Homulus — babuit plebem in clientelas principum 

descriptam.

4 Leges rcgiae. 

2. Dion. (2,10,l):i Ήν δε τά υπ' εκείνου τότε ορισθέντα — 

έθ*/] περί τάς χατρωνείας τοιάδε' τους μέν πατρικίους έδει τοις 

εαυτών πελάταις έξηγεΐσθαι τά δίκαια, — δίκας τε υπέρ τών πελατών 

αδικούμενων λαγχάνειν — και τοις έγκαλουσιν ύπέχειν — 

τους δέ πελάτας έδει τοΤς εαυτών προστάταις θυγατέρας τε συνεκδίδοσθαι 

γαμουμένας, ει σπανίζοιεν οι πατέρες χρημάτων, και 

λύτρα καταβάλλειν πολεμίοις, ει τις αυτών ή παίδων αιχμάλωτος 

γένοιτο* δίκας τε άλο'ντων ίδιας η ζημίας όφλόντων δημοσίας άργυρικόν 

έχουσας τίμημα εκ τών ιδίων λύεσθαι χρημάτων —. κοινή 

δ' άμφοτέροις ούτε δσιον ούτε θέμις ή ν κατηγορεΐν αλλήλων έπι 

δίκαις ή καταμαρτυρεΐν ή ψηφον έναντίαν έπιφέρειν —. ει δέ τις 

έξελεγχθε'ιη τούτων τι διαπραττόμενος, ένοχος ήν τω νόμω της 

προδοσίας, δν έκύρωσεν ό 'Ρωμύλος, τον δε άλοντα τω βουλομένω 

κτείνειν ό'σιον ήν ως θϋμα του καταχθονίου Διός. 2 

3. Dion. (2,12.1—14)-.* Ό δέ 'Ρωμύλος επειδή ταύτα διεκο'σμησε, 

βουλευτάς ευθύς έγνω καταστήσασθαι, μεθ·' ών ποάττειν τά 

κοινά έμελλεν, εκ τών πατρικίων άνδρας εκατόν έπιλεςάμενος. — 

1) (Constitutum tunc est ab illo ius patronatus tale: patncios oportebat 

clicntibus suis ius interpretari, lites pro eis, si iniuria afficerentur, 

intenderc, agentibus adesse; clientcs vero oportebat patronos suos iuvave 

in collocandis filiabus, si parentes opibus carerent, ab hostibus redimere 

cos si ipsi aut liberi capti essent, ct tam iudiciorum privatorum aestimationes 

quam publicas multas, si condemnati essent, pro cis soh r ere. Communiter 

autem utrisque ius fasque non crat invicem se accusaro, testimonium 

advcrsum alteruin dicerc vel suffragium contra eum ferre. Quod 

si quis ciusmodi aliuuius facinoris convictus esset, proditionis legc, quam 

Eomulus sanxerat, obnoxius fuit, condcmnatumque interficere,utDiti sacnini, 

cuilibet licebat.) Cf. Plut. Rom. 13. — 2) Vetus est disccptatio, utrum τω 

νόμω της προδοσίας gencralis de proditione lcx sit intellegenda, qna patronus 

qnoque obnoxius fieri potuerit, an spedalis de patroni adversns clienfem 

fraude. Illud post alios defendit Dieck (Versuche p. 15), alterum rectius 

Kostlin {perduellio, p. 21—7). Eandem esse legem, qnam XII tabnlae 8,21 

exhibent, repetitam scilicet e Romuli legibus, veri simile est. Cf. Dirksen, 

leg. reg. 286. Mo., Forschungen 1,384 n. 52. — 3) (Roinulus cum 

haec constituisset, consultores instituero decrcvit, quibuscum res publicas 

administraret, e patriciis C viros eligens. Ilis constitutis distribuit potestates, 

quas nnumquemque habere volebat. Ac rcgi quidera liaeccc attribuit 

iura: primum ut sacrorura et sacrificiorum haberet principatum, 

tum ut legum morumquo patriorum esset custos, dc gnmoribus delictis ipse 

cognosceret, leviora senatoribus conimitteret, senatum cogerct ct populum 

convocaret ct in bello summuin haberct imperiuui. Consilio senattis hanc 

potestatem dedit, ut deliberaret ct suffragiuui fcrret de qualibet re, quam


καταστησάμενος δή ταύτα διέκρινε τάς — εξουσίας, ας εκάστους 

έβούλετο έχειν. 

Βασιλεΐ {Λεν ουν έξήρητο τάδε τά γέρα · πρώτον μέν ιερών και 

θυσιών ήγεμ.ονίαν έχειν, — έπειτα νόμων τε και πατρίων έθισμών 

φυλακήν ποιεΐσθαι, — τών τε αδικημάτων τά μέγιστα (/.εν αύτον 

δικάζειν, τά δ' έλάττονα τοΐς βουλευταΐς έπιτρέπειν, — βουλήν 

τε συνάγειν και δημον συγκαλεΐν, και — ήγεμονίαν έ/ειν αυτοκράτορα 

εν πολέμ.ω. 

Τω δε συνεδρίω της βουλής — δυναστείαν άνέθηκε τοιάνδε· 

περί παντός ότου αν εισηγηται βασιλεύς διαγινιόσκειν τε και ψηφον 

έπιφέρειν —. 

Τω δέ δημ.οτικώ πλήθει τρία ταύτα έπέτρεψεν · άρχαιρεσιάζειν 

τε και νόμους έπικυροΰν και περί πολέμου διαγινώσκειν όταν ο 

βασιλεύς εφη —. έφερε δέ την ψηφον ου/ άμα πας ό δήμος, αλλά 

κατά τάς φράτρας συγκαλούμ.ενος. 

4. Όΐοη. {2,21.1,—22): χ πολλοίς σωμ,ασιν άπέδωκε θεραπευ'ειν 

το δαιμόνιον. — εξ εκάστης φράτρας ένομο&έτησεν άποδείκνυσί)αι δυ'ο 

τους υπέρ πεντήκοντα έτη γεγονότας, — τούτους δέ ούκ εις 

οαρισμένον τινά χρόνον τάς τιμ,άς έταξεν έ/ειν, αλλά διά παντός 

του βίου, στρατειών μ.έν άπολελυμ,ένους διά την ήλικίαν, τών δέ 

κατά την πόλιν όχληρών διά τόν νόμ.ον. — απαντάς δέ τους ίερεΐς 

— ένομοδέτησεν άποδείκνυσί)αι με»» υπό τών φρατρών, έπικυροϋσθαι 

δέ ύπό τών έξηγουμένων τά θεία διά μαντικής. 

5. Macrobius {sat. 1,12,38; similiter Solin. 1,35.36): Haec fuit 

a Romulo annua ordinata dimensio, qui — annum X mensium, dierum 

vero CGCIIII habendum esse constituit mensesque ita disposuit, ut 

quattuor ex his XXXI, sex vero XXX haberent dies. 2 

rex ad eum rettulisset. Populo vero hacc tria concessit, magistratus creare 

et leges sancire ct dc bello decernerc, quando rex rogationem ad cuin 

tulisset. Suffragia autem ferebat non simul totus populus, sed curiatim 

convocatus.) 

1) (Multis personis sacra administranda adsignavit; legem posuit, ut 

ox singulis curiis bini crcarentur, L annis maiores, quos non ad certum 

aliquod tempus honores istos habere constituit, sed quamdiu viverent, 

immunes a militia propter aetatcm, ab urbanis vcro niuneribus per legem. 

Omnes sacerdotes a curiis constituit crcari, ab interpretibus vero rcram 

divinarum per auspicia confirniari.) — 2) Cf. Marc. 1,12,5: primum anni 

mensem genitori suo Marti dicavit, quem mensem anni primum fuisse vel 

cx hoc maxime probatur, quod ab ipso Quintilis quintus cst et deinccps 

pro numcro nominabantur.


6. Macrohius (sat. 1,13,20): Quando — primum intercalatum 

sit, varie refertur, et Macer quidem Licinius eius rei originem 

Komulo adsignat l 

b) F a m i I i a. 

7. Dion. (2,25,1) : 2 Ό δε 'Ρωμύλος — ένα — νόμον — καταστησάμενος 

εις σωφροσύνην — ήγ α ϊ ε τ ^ζ γυναίκας, ην δε τοιόσδε 

ό νο'μος· γυναίκα γαμετήν την κατά γάμους 3 Ιερούς συνελθΌυσαν 

άνδρι κοινωνόν άττάντων είναι χρημάτων τε και 'ιερών. 

8. Dion (2,25,6) : 4 Ταΰτα — οι συγγενείς μετά του ανδρός 

εδίκαζον εν οΧς ην φί>ορά σώματος, και — ει τις οίνον εύρε&είη 

χιοΰσα γυνή, αμφότερα γάρ ταϋτα θανάτω ζημιοΰν συνεχώρησεν 

ό 'Ρωμύλος. 

9. Plutarclms (JRom. 22): 5 Έθηκε δε και νο'μους τινάς (ό 

'Ρομύλος), ών σφοδρός μέν έστιν 6 γυναικι μη διδούς άττολείττειν 

άνδρα, γυναίκα δε διδούς έκβάλλειν hz\ φαρμακεία τέκνων ή κ7νειδών 

ύττοβολη και ρ,οιχευΟεΐσαν· εϊ δ' άλλως τις· άττοττέμψαιτο, 

της ουσίας αύτοΰ το μέν της γυναικός είναι, τό δέ της Δήμητρος 

Ιερόν κελεύων* τον δ' άτ:οδο'μενον γυναίκα θύεσ^αι χθονίοις θεοΐς. 

1) Macr. addit: Antias — Nuiuam Porapiliura sacrorum causa id invenissc 

contendit. Iunius Servium Tullium regem primum iutercalasse 

commemorat. — Tuditaiius refert — dccemviros, qui X tabulis II addidcrunt, 

de iutcrcalando populum rogasse {cf. XII. 11β); Cassius eosdem 

scribit auctorcs. Fulvius autem id egisse M.' Acilium consulem dicit ab 

u. c. anno 562, — scd boc arguit Varro scribendo. antiquissimam legem 

fuisse incisam in columna aerca a L. Piuario et Furio cos. (2S2), cui 

mentio intercalaris adscribitur. Cf. Voigt, ixis civ. n. gent. 187 n. 175. 

Mo., Chronol. 11,31,40. Huschke, rom. Sttid. 1,55—58. — 2) (Romulus 

una lege lata ad niodestiam addnxit mulieres. Quao lex hacc erat: uxorem 

iustam, quae nuptiis sacratis (confarreatione) in manura inariti convenisset, 

cominunionein cuui eo haberc oinnium bonorum et sacrorum.) — 3) Ita 

Sintenis pro νόμους. — 4) (Dc his cognoscebant cognati cum niarlto: de 

adulteriis et si qua vinuni bibisse argueretur; hoc utrumque euira mortc 

punire Romulus concessit.) Cf. Fest. (L. 197) Osculum: Significatur etiam 

osculo saviuin, — quod inter cognatos propiuquosque institutum ab autiquis 

est, maxinieque feminas. — 5) (Constituit quoquc leges quasdam, 

quamm' illa dura est, quae uxori non permittit divertere a marito, at 

inarito permittit uxorem repudiare proptcr veneficium circa proleni vel 

subiectionern clavium vel adulterium coniniissuin, si vero aliter quis a se 

dimittcret uxorcm, bonorum eius partem uxoris fieri, partcm Cereri sacrain 

esse iussit; qui autera venderet uxorem, diis iuferis iinmolari.) cf. 

Schlesinger, ZRG. 8,58.


10. Dion. (2,26,4.27): ι (Ό 'Ρωμύλος) άπασαν — έδωκεν έξουσίαν 

πατρι καθ' υίου, και παρά πάντα τον του βίου χρόνον εάν 

τε ε'ίργειν, έάν τε μαστιγοΰν, εάν τε δέσμιον έπι των κατ' άγρόν. 

έργων κατέχειν, εάν τε άποκτιννΰναι - προαιρηται. — άλλα και 

πωλεΐν έφήκε τόν υίόν τω πατρί, — και τοϋτο συνεχωρησε τοΐ 

πατρί, μέχρι τρίτης φράσεως ά


II. NUMA POMPILIUS. 

1. Livhis [1,19,1): (Numa) — urbem novam, conditam vi et 

armis, iure — legibusque ac moribus de integro condere parat. 

2. Cic. (de rep. 2,14,26): animos propositis legibus his, quas in 

monumentis habemus, — religionum caeriraoniis mitigavit — omnesque 

partes religionis statuit sanctissime. 3. Cic. (cle rep. 5,2,3): (Numa) 

legum etiam scriptor fnit, l quas scitis extare. 

a) lussacrum. 

1. VLNO EOGUM NE RESPARGITO. 2 

2. PAELEX ARAM IUNONIS NE TANGITO; SI TANGIT, IUNONI CRINI- 

BUS DEMISSIS AGNUM FEMIXAM CAEDITO. 3 

3. SL HOMINEM FULMEN (?) OCCISIT, NE SUPEA GENUA TOLLITO. 

HOMO SI FULMINE OCCISUS EST ? EI IUSTA NULLA FIEKI OPORTET. 4 

4. CUIUS AUSPICIO CLASSE PROCINCTA OPIMA SPOLIA CAPIUNTUB, 

IOVI FERETRIO BOVEM CAEDITO; QUI CEPIT, AEIUS CCC DAEIER OPOR- 

TEAT. 5 SECUNDA SPOMA, IN JIARTIS ARAM IX CAMPO SOLITAURILIA, 

UTRA VOLUEKIT, CAEDITO ; [QUI CEPIT, AERIS CC DATO.] TERTIA SPOLIA, 

IAXUI QUIRINO AGXUM MAREM CAEDITO; C QUI CEPERIT EX AERE DATO. 

CuiUS AUSPICIO CAPTA, DIS PLACULUM DATO. c 

rens, puer divis parentum sacer estod.' id est clamarit. adicitur: 'si nurus, 

sacra divis parentum estod' in Servi Tulli. Divi parentum sunt dii manes; 

cf. & 1 n. 1241 = 10 n. 4255: deis inferum parentum sacrum ni 

violato. ΤΗ. Μ.] 

1) Ita Halm pro fuissct. — 2) Plin.n. h. 14,12,88: Numae regis post 

eum [sic scripsi, cutn praecedat Momuli tnentio-, posthumi vel postume libri 

TH. 31.] lex est: 'vino ccV — 3) Fcst. (P. 222) Paelices —. Antiqui propric 

eam paeliccm nominabant, quae uxorem habenti nnbcbat. cui generi 

mulierum ctiam pocna constituta cst a Isuma Pompilio hac lcge: 'paelcx 

cet. 1 Item Gellius 4,3,3 ubi cst tangit, apnd Festum tanget. — 4) Fest. 

(F. 178) Occisum a necato distingui (scr. distinguunt) quidam, quod altcrum 

a caedendo atquc ictu fieri dicunt, alterum sine ictu. Itaque in Numae 

Pompilii regis lcgibus scriptum esse: 'si hominem fulminibus (fulmen 

Iovis Scaliger) occisit — tollito' et alibi: 'homo ceV. — δ) iovi feretrio 

darier oporteat et bovcm cacdito qui ccpit aeris CC traditur. — 6) FesL 

opima: M. Varro ait, — esse etiam Pompili regis legem — talem: 'cuius 

ceV — Locwn corniptissimiim ad eviendationem Muelleri potisshnuni 

dedi (cf. Ilertzberg, Phil. 1,331—9). Verba utra voluerit aon Scaligero 

interpretanda snnt vcl maiora vel lactentia. Cf. Plut Marc. 8: φασίν, έν 

τοίς ύπομνηααιι Λ'ομαν Πομηί\ιον κα\ πρώτων 6-ψ.ίων y.a\ δευτί'ρων χα\ τρίτων 

μνημονεύειν, τα μεν πρώτα ληρΟ-ε'ντα τω Φερετρίο ΔίΙ χελεΰοντα καί>ιεροϋν, τιχ 

δεύτερα δε τοΐ "Αρεϊ, τα δε τρίτα το> Kup(v(o · χα\ λαμβάνειν γφαί, άασάρια τριακόσια

, Leges regiae. 9 

5. Cassius Hemina apud Plinium (nat. hist. 32,2,20): Numa 

constituit, ut pisces, qui squamosi non essent, ni pollucerent. l 

6. Plinius {nat. Mst. 14,12,88): ex imputata vite libari vina 

diis nefas statuit (Numa). 2 

7. Lydns (cle mens. 1,31) : 3 

Ότι έτ:1 του Νουμα και :τρό τού- 

του ol πάλαι Ιερείς χαλκαΐς ψαλίσιν, αλλ' ου σιδηραΐς ά-εκείροντο. 4 

8. Dion. (2,63,4—74) : 5 

Περιλαβών — ά—ασαν την περί τά 

θεια νομοθεσίαν γραφαΐς διεΐλεν εις οκτώ μοίρας, οσαι των ιερών 

ήσαν αϊ συμμορίαι. (κουρίωνες, φλάμινες, ηγεμόνες των κελερίων, 

αύγόρες, έστιάδες, σάλιοι, φητιάλεις, ~οντίφικες.) 

9. Plutarchus (Νιαηα, 10): 6 

Τιμάς δέ μεγάλας άττέδωκεν 

αύταΐς (Vestalibus), ών έστι και το δια.9έσθαι ζώντος έςεΐναι ττα.- 

τρος και τάλλα ~ράττειν άνευ ττροστάτου διάγουσας ο)'σ~ερ α'ι 

τρίτταιόες. 

και 

b) Famllia. 

10. Dion. (2,27):'' εκ των Νο,αα — νόμων, εν οίς και οΰ- 

11. Plut. (Νιαηα 12):* (Ό Νομας) τά πένθη καί>' ηλικίας 

χρόνους εταξεν, οίον τ:αΐδα μ.ή ττενθεΐν νεώτερον τριετούς, 

τον -fWTOv, τον δε δεύτερον δια/.όσια, τόν δε τρίτον Εκατόν. Se?T. i>i Verg. Aen. 

fi,860: prima — lovi suspendi, — secunda Marti, — tertia Quirino. 

1) C/". Fest. (253) Pollucerc merces liceat, sunt far, polcnta 

— pisces, quibus est squama, praeter scarum (squatum cod.). — 2) Cf. 

Plut. Numa 14: μη σ-ενδειν ·ί>εο1ς εξ άμ-ελων άτμητων μηδέ θύειν άτερ άλφίτων 

(sine farrc). — 3) (Id quoque a Numa institutum est, ut sacerdotcs ahcneis forficibus, 

non fcrreis tondercntur.) — 4) sic sccundum Wuenschium. — 5) (Omnem 

de rcbus divinis legislationem scriptis compiexus in octo divisit partes, 

quot erant sacerdotum collegia.) Cf. Liv. 1,20,6: Pontificcm — legit 

(Numa), cique sacra omnia exscripta exsignataque adtribuit, quibus hostiis, 

quibus diebus, ad quae templa sacra fierent —. Cetera quoque omnia 

publica privataque sacra pontificis scitis subiecit. — ne quid divini iuris 

— turbaretur. — 6) (Magnos Vestalibus dedit honores, intcr quos tcstandi 

vivo patrc ius, ct rcliqua sine tutore agendi, ut vivercnt ad exemplum 

earum, quae habcnt ius trium liberoram.) Cf. XII. 5,1. — 1) (c legibus 

Numae, in quibus ctiam hacc est scripta: si pater filio permiserit uxorem 

ducere, quae iure particeps sit et sacrorum et bonorum, patri non amplius 

iu8 essc filium vcndendi.) Cf. Plut Xuma 17. — 8) (Nuina officium 

lugendi secundum aetates et tcmpora constituit, ut puerum trimo minorem

10 Leges regiae (Numa). 

ρ.ηδέ πρεσβΰτερον πλείονας {/.ηνας ών έβίωσεν ένιαυτών ρ-έχρι των 

δέκα, και -περαιτέρω [Ληδε^ίαν ήλικίαν αλλά του μακρότατου πένθους 

χρόνον είναι δεκαρ.ηνιαΐον, εφ' όσον και χηρεύουσιν αί τών 

αποθανόντων γυναίκες · ή δέ πρότεοον γαρ-ηΟ-εΐσα βοΰν έγκυρ.ονα 

κατέ&υεν εκείνου νθ[Λθ&ετησαντος. 

c) luspublicum. 

12. Sl QUI ΗΟΜΙΧΕΜ LIBERUM DOLO SCIENS MOKTI DUIT, ΓΑΕΙ- 

CIDAS ESTO. 1 

13. Servitts (in Vergilii ecl. 4,48): In Numae legibns cautum 

est, ut si quis imprudens occidisset hominem, pro capite occisi 

agnatis eius in contione 2 offerret arietem. 3 

14. Marcelliis l. 38 digestonim (D. 11,8.2): Negat lex regia,· 

mulierem, quae praegnas mortua sit, humari, antequam partus ei 

excidatur; qui contra fecerit, spera animantis cum gravida peremisse 

videtur: 

15. Fest. (P. 6): Aliuta antiqui dicebant pro aliter —; hinc 

est illud in legibus Numae Pompili: si QUISQUAM ALIUTA FAXIT, 

IPSOS IOVI SACEK ESTO. 

16. Dion. (2,74):* ή περί τους ορθούς των κτήσεων νορ.ο- 

ί>εσία· κελεύσας — έκάστω περιγράψαι τήν εαυτού κτησιν και 

ne quis lugcat, maiorera nc plures nienses, quam annos vixerit, usque ad 

deccm: nec quemquam cuiusvis aetatis ultra; sed longissimi luctus teinpus 

esse dccern mensium. Pcr quod spatiuiu uxoribus quoquo defunctortun a 

secundis nuptiis abstinendura est; et si qua prius nupserit, bovem fetam 

immolare debebat ex illius lcgc.) Cf. Yat. fr. 321: Lugendi auteui sunt 

parentes anno, liberi maiores X annorum acquc anno (X mensium), — minores 

— tot mensibus — quot annorum deccsscrint usque ad trimatum: 

minor trimo non lugctur sed sublugetur, minor anniculo neque lugetur 

neque sublugetur. 

1) Fest. (P. 221) Parrici[dii] quacstorcs appellabantur, qui solcbaut 

creari causa rerum capitaliuni quaerendamm. !Nam parricida non utique 

is, qui parentem occidisset, dicebatur, sed qualemcumque horoinem indemnatum. 

Ita fuisse iudicat lex Numac Pompilii rcgis his coraposita Λ'βΛΐδ: 

'ei qui cet.' — Cf. Leg. Rom. 12. — 2) lta emendavit Huschke pro et 

natis eius in cautione. — 8) Cf. Serv. in Yerg. gcorg. 3,387: apud maiores 

homicidii poenam noxius arietis damno luebat, quod in regum legibus 

legitur. — 4) (de tenninis agrorum legislatio: iubcns unumqueraque terminare 

agruin suum et lapidcs in finibus poncre, eos Iovi Termino sacravit: 

si quis vero terminos sustulisset vel transtulissct, deo sacrura esac 

qui fecisset, sanxit.)


στησαι λίθου; έτά τοΐ; δροι;, Ιερού; άττέδειςεν ορίου Διο; του; 

λίθους. — ει δέ τις άφανίσειεν ή μεταθείτ) τους ορούς, Ιερόν ένομοθέτησεν 

είναι του θεού τόν τούτων τι διαττραξάμενον. ' 

17. Phttarchts (Numa 17) : 2 

Των δε άλλων αύτου ττολιτευμάτων 

ή κατά τέ/νας διανομή του ττληθους μάλιστα θαυμάζεται. — 

Ήν δε ή διανομή κατά τάς τέχνας αυλητών, χρυσο/οων, τεκτονων, 

βαφέων, σκυτοτόμων, σκυτοδεψών, ^αλκέων, κεραμέων, τάς 

δέ λοιττάς τέχνας εις ταύτό συναγαγών εν αύτ(Γν εκ ττασοϊν απέδειξε 

σύστημα* κοινωνίας δέ και συνοδού; και θεών τιμά; ά:τοδούς 

έκάστω γένει ττρεττουσας κτλ. 

18. Macrobius (sat. 1,13): Numa (anno Romuli) 3 L dies 

addidit, ut in CCCLIIII dies, quibus XII lunae cursus contici credidit, 

annus extenderetur; atque bis L a se additis adiecit alios VI, 

retractos illis VI mensibus qui XXX habebant dies, — factosque 

LVI dies in duos novos menses pari ratione divisit: ac — priorem 

Ianuarium nuncupavit primumque anni esse voluit, — secundum 

dicavit Februo deo. — Paulo post Numa in honorem inparis numeri 4 

— unum adiecit diem, quem Ianuario dedit —. Ianuarius igitur, 

Aprilis, Innius, Sextilis, September, November, December, XXVIIII 

censebantnr diebus; — Martius vero, Maius, Quinctilis et October 

dies XXX singulos possidebant, Februarius XXVIII retinuit dies. 5 

19. Livhis {1,19.7): (Numa) nefastos dies fastosque fecit, qnia 

aliquando nihil cum populo agi utile futurum erat. 

III. TULLUS HOSTILIUS. 

1. Cicero (de rep. 2,17,31): (Tullus) constituit — ius, quo belia 

1) Fest. (P. 368) Termino sacra faciebant quod in cius tutela fincs 

agrorum esse putabant. Dcnique Numa Pompilius statuit, cuni qui teraiinum 

exarasset ct ipsum et bovcs sacros csse. — 2) (De cetcris eius institutis 

maximam admirationein habet plebis pcr artificia distributio; hacc 

vero fuit: tibicinum, aurificum, fabrorum tignuariorurn, tinctoruni, sutoruiu, 

fullonum, fabrorurn acrariorum, figulonun; rcliquas artcs in ununi coegit 

unumquo cx iis onmibus fecit corpus; consortia et concilia et sacra 

cuiquc generi tribuens convenicntia. — 3) Cf. Leg. Rom. 5. — 4) Iuipar 

numerus magis faustus habebatur. Cens. d. d. nat. 20,4. — δ) Ccns. d. d. 

nat. 20,4: Postea sivc a Numa, ut ait Fulvius, sive, ut Iunius, a Tarquinio 

12 facti sunt menscs ct dies 355. Liv. 1,19,6: (Numa) ad cursus 

lunac in XII menses describit annum — mtercalariis mcnsibus interponcndia. 

— Ovid. fast. 1,43: At Numa — mcnsibus antiquis praeposuit 

duos. Plut. Numa 18,19; qn. Rom. 19. Cf. Mo., Chron. 18—47. Hxi., 

rom. Stud. 1,27—55.

12 Leges regiae (Tullus). 

indicerentur, quod — sanxit fetiali religione, ut omne bellum, quod 

denuntiatum indictumque non esset, id iniustum esse atque impium 

iudicaretur. 

2. Livius (1,26,5.6): Eex (Tullus) — 'Duumviros', inquit, 'qui 

Horatio perduellionem iudicent, secundum legem facio'. Lex horrendi 

carminis erat: 'Duumviri perduellionem iudicent: si a duumviris 

provocarit, provocatione certato: si vincent, caput obnubito, infelici 

arbori reste suspendito, l verberato vel intra pomerium vel extra 

pomerium'. 2 

3. Dion. {3,22,10): 3 έστι δε και νό|Λθς — δι' εκείνο (των Όρατίων) 

κυρω&εις το πάθος, ω και εις έμέ χρώνται, — κελευων, οίς 

αν γένωνται τρίδυμοι παίδες, έκ του δημοσίου τάς τροφάς των 

παίδων χορηγεΐσ&αι {/.έχρι ήβης. 

4. Dion. (3,30,7): 4 τοΐς — έταίροις αύτου (του Μεττίου) και 

συνειδο'σι τήν ττροδοσίαν αύτου 5 δικαστήρια 6 βασιλεύς (Τυλλος) καθίσας 

τους άλοντας ές αυτών κατά τον των λει~οτακτών τε καΐ 

προδοτών νό[Λθν άττέκτεινεν. 

5. Tacitus (ann. 12,8): Addidit Claudius sacra ex legibus Tulli 

regis piaculaque (j)roj)tcr incestum fratris et sororis) — per pontilices 

danda. 

IIII. ANCUS MARCIUS. 

1. Livhis (1,32,5): Ut tamen, quoniam Numa in pace religiones 

instituisset, a se bellicae caerimoniae proderentur, nec gererentur 

solum sed etiam indicerentur bella aliquo ritu, ius ab antiqua 

gente Aequiculis, quod nunc fetiales habent, descripsit, quo res 

repetuntur. 6 

1) Verba caput — suspendito Cicero (p. Rab. 4,13) legi Tarquinii 

Superbi attribuere videtur. — 2) Cf. Fest. (297) Sororiuin tigillum —: — 

Horati et Curiati (curati cod.) cum dimicassent, — Horatius interfecit eam 

(scil. sororem). Et quamquaui a patre absolutus scelcris (sceleri cod.) erat, 

accusatus tamcn parricidi apud duuraviros damnatusque provocavit ad 

populum, cuius iudicio victor duo tigilla tertio superiecto, — vclut sub 

iugum missus, subit, — liberatus omni noxia sccleris est cet. Cf. Liv. 

1,26,13: piacularibus sacrificiis factis, quae deinde genti Horatiae tradita 

sunt. Cic. rep. 2,31,54. — 3) (Lcx lata est propter illum casum, iubens, 

si cui trigemini nascerentur filii, ei de publico alimenta ad pubertatem 

usque suppeditari.) — 4) (sociis et proditionis consciis iudicia rex 

constituit ct convictos secundum legem de desertoribus ct proditoribus 

interfecit.) — δ) αυ-οΰ del. Kiesling, Cobct, Jacoby. — 6) Cf. leg. Tull. Eost. 1.


V. TAKQUINIUS PRISCUS. 

1. Cicero (de rep. 2,20,35); Tarquinius, — ut de suo imperio 

legem tulit, principio duplicavit — pristinum patrum numerum, et 

antiquos patres 'maiorum gentium' appellavit, quos priores sententiam 

rogabat, a se adscitos 'minorum'. l 

2. Dion. (3,611,62) ι' 1 ο'ι πρέσβεις (των Τυρόηνών) — παρήσαν 

— φέροντες — τά σύμβολα της ηγεμονίας, οίς έκοσμουν αυτοί 

τους σφετέρους βασιλείς, κομίζοντες στέφανόν τε χρυσεον καΐ 

θρόνον έλεφάντινον και σκηπτρον άετόν έχον έπι της κεφαλής, 

χιτώνα τε πορφυροΰν χρυσόσημον και περιβόλαιον πορφυροΰν ποικίλον. 

— Ταυταις ταΐς τιμαΐς ό Ταρκυνιος ουκ ευθύς έχρήσατο 

λαβών, ώς ol πλείστοι γράφουσι των 'Ρωμαϊκών συγγραφέοίν, αλλ' 

άποδούς τη τε βουλή και τω δήμω την διάγνωσιν, ει ληπτέον 

αυτά, επειδή πάσι βουλομένοις ην, τότε προσεδέξατο κτλ. 

VI. SERVIUS TULLIUS. 

1. Livius (1,42,5): Censum — instituit, — classes centuriasque 

et — ordinem ex censu descripsit. 

2. Dion. (4,15,6): 3 τω δε μη τιμησαμένω τιμωρίαν ώριτε της 

τ' ουσίας στέρεσΟαι, και αύτον μαστιγο>Οέντα πραΟηναι. 

3. Dion. (4,22,4):* Ό δέ Τύλλιος και τοΐς ελευθεοουμένοις 

των θεραπο'ντων — μετέχειν της ισοπολιτείας επέτρεψε, κελευ'σας 

γαρ αμα τοΐς άλλοις άπασιν έλευΟέροις και τούτους τιμήσασθαι 

τάς ουσίας, εις φυλάς κατέταςεν αυτούς τάς κατά (τήν) πόλιν τέτταρας 

υπάρχουσας, — και πάντων άπέδωκε των χ.οινών αύτοΐς 

μετέχειν, ών τοΐς άλλοις δημοτίκοΐς. 

1) Cf. Liv. 1,35,6. Dion. 3,67. — 2) (Lcgati Etruscorum aderant 

fcrentca insignia imperii, quibus ipsi reges suos ornabant, portantes coronam 

aureara, sellam cbumcam, sceptrum aquila in capitc ornatum, tunicam 

purpureara auro distinctam, togam purpurcam pictam. Tarquinius taracn 

his honoribus non statim usus cst, ut pleriquc scriptorum Romanorum 

tradunt, sed senatus populiquc arbitrio porniittcns, an recipiendi honores 

essent, tum dcmum cum omnes consensisscnt eos accepit.) Etiam XII 

lictores Dion. hic refert, quos iam α Bomulo snmptos essc Liv. 1,8,2 et 

Phit. Bom. 26 tradunt. Cf. Rubino, li. Verf. -Ί06. — 3) (inccnsis poenam 

constituit, bonis privari ct virgis caesos venum dari.) — 4) (Ttillius servis 

manumissis civitatem habere concessit; iubens cnim una cum liberis aliis 

omnibus ctiam libortos censeri, in quattuor tribus urbanas cos distribuit. 

— eoaque ad orania quae publica essent aeque admisit ac ceteros plebeios.)

14 Leges regiae (Servius). 

4. Dion. (4,13,1): 1 

τους νόμους τους τε συναλλακτικούς καΐ 

τους περί των αδικημάτων έπεκΰρωσε ταΐς φράτραις* ήσαν δε 

πεντήκοντα —ου μάλιστα τον άριθ-μόν. 

δ. Dion. (4,2ο): 2 

εκείνος διελών από των ιδιωτικών (εγκλημάτων) 

τα δημόσια, των μεν εις το κοινον φερόντων αδικημάτων 

αύτος έποιεΐτο τα£ διαγνώσεις, των δ' ιδιωτικών ίδιώτας έταξεν 

είναι δικαστάς, όρους και κανόνας αύτοΐς τάξας, ους αυτός έγραψε 

νόμους. 

6. Sl PARENTEM PUER VERBERIT, AST OLLE PLORASSIT, PUER DIVIS 

PARENTUM SACER ESTO. 3 

VII. TARQUINIUS SUPERBUS. 

Dion. (4,43,1): 4 (Ό Ταρκυ'νιος) τους — νόμους τους ύπό Τυλλίου 

γραφέντας, καθ' ους — ουδέν ύπο των πατρικίων ώς πρότερον 

έβλάπτοντο περί τα συμβόλαια, πάντας άνεΐλε* και ουδέ τάς 

σανίδας, έν α'ις ήσαν γεγραμμένοι, κατέλιπεν, άλλα και ταύτας 

καί)αιρεθηναι κελευσας εκ της άγορζς διέφ»>ειρεν. 

[ VI! 

] ADDITAMENTUM. 

Cippus antiquissimus in Foro Romano repertus. 

Dess. 4913. — Eep. a. 1899, in foro, ubi Jioclie. — Edd.: Gamurrini, 

notizie degli scavi, 1899, 151 sqq.; deinde inter alios Comparetti, is. 

crizione archaica 1900 et Enmann, bull. de Vacad. imp. de Petersbourg 1899y 263 sqq-, qui legem regiam esse censet. — .iVbs ordinem Tliurneysenianum 

(Eh. Ph. 65, 484; 56, 161; cf. Skutsch, Vollmollers Jahresbencht, 1904, 

453 sqg.) secnli sumus. 

2 3 4 

q u o i h o .... | ... s a k r o s e s | e d s o r a .... | .... i a s i a s 

Ό Γ. 7 8 9 * " 

... | regei ... . | .... evam | quos ri . . . . | . . . . m kaloto|rem 

hab . . | . . . od iouxmenjta kapia dota . . . | . . od iovestod | velod 

14 15 1Γ. 

nequ ... | ... quoi ha]m ite ri . . . | loivquiod. 

1) (leges cum de contractibus ttim dc delictis per curias tulit, crant autcm 

numero fere quinquaginta.) — 2) (ille iudiciis publicis separatis a privatis 

ipsc quidem de criminibus ad rem publicara pertinentibus susccpit co. 

gnitioncm, rerum autcm privatarum privatos iudices csse iussit, quibus 

normas et rcgulas leges dedit a se conseriptas.) — 3) Vide supra Leg m 

Rom. 13. — 4) (Tarquinius leges a Tullio scriptas, pcr quas non, ut aiitea, 

in contractibus a patriciis vexabantur, omnes sustulit, et ne tabulas quidem, 

in quibus erant scriptac, reliquit, scd has quoquc ex foro summovcri 

iubens delcvit.) Cf. Dion. 5,2,2: (Βροΰτος κα\ Κολλ*

Leges XII tabularum. 15 

Haec fere agnosd posse censet Skutsch: qui hunc (vel l 

hoc') . . . 

\sacer erit' . . . Deinde in Ι. δ {fortasse etiam in 7) videtur sermo esse 

de rege sive de rege sacrificulo. Pergitur in l. 8: Jcalatorem hab 

[eat] . . . iumenta capiat (kapia ante dota pro kapiad saiptum). In l. 

12 iovestod idem est qnod posteriores dicebant iusto, cui adjungi videtur 

substantivum velod sive id voluntatem significat sive pro dvelod (== duello) 

scriptuvi est, ut vult Kretschmer, Wiener Stud. 26,158 sq. In reliquis 

nihil agnoscitur praeter ham = hanc (ite pro iter scriptum ante ri?). 

Haec si vera sunt, comparari possunt talia qualia leguntur in lege 

Urson. I 3,16 aedilibus . . praeconcm . . habere ius potestasq(ue) esto et 

in Jidia mnnic. 62sqq. quibus diebus virgincs vestales, regem sacrorum 

flamines plostris in urbe . . vehi oportebit Initium Jmiusmodi fuisse potest 

qui hu[nc locum sive lapidem violaverit], sacer esto. 

CAPUT II. 

LEGES XII TABULARUM. 

HISTOEIA. 

Legum XII tahularum historiam accttratixis enarravenmt Liv. 3,9—57, 

Dion. 10,1—60, Pompon. in D. 1,2,2,3.4.24. Ε Livio quae huc pertinent 

e.cscripsi. Quaenam XII tabularum apxul Momanos fuerint fata, quomodo 

capta α Gallis itrbe interierint, num postea restitntae sint, quomodo temporum 

decursu textus earum sit mutatus, quinam apud veteres iis exstiterint 

interpretes, omnia optime exposuit Rud. Schoell, legis XII tahularum rcliquiae 

1866, 1-39.} Qui vero nostra aetate inde α sacculo XVI colligendis 

et restitnendis XII tabularum reliqniis operam dederint swiptorcs 

ennarravit H. Dlrhsen, Uebersicht der bisherigen Versnche zur Herstdhmg 

des Textes der XII Tnfeln, 1824. Qui etiam rationem et viam, quae 

esset ingredienda, novam constituit tantaquc eruditione absolvit, ut omnes 

qui post eum XII tabulas edidenmt, in eo substitcrint panca nddentes vcl 

emendantcs. Quod unwn libro deest, ut legitima XII tabularum verba, si 

quae tradita nobis sunt, ex artis philologicae ratione sttb examcn revocarentur, 

id scite pcrfecxt Sdioellins l. L, quem paucis locis cccceptis cx iuris 

ratione diiudicandis secutns sttm. Quod constihdt Dirksen systema XII 

tabularum licet non ubivis satisfadat, ut Schoellius ita cgo quoquc rctinui, 

ne modus citandi turbaretur. /V// Iam Etlore Pais (storia di Roma I 

1898.99) quae dicuntur leges XII tab. unquam latas esse negat, lcgis latio' 

nem ex inre Flaviano, quo Appii Claudii sa-iba adiones ab Appio ad formatn 

redactas publicavit, falsa geminatione confictam ratus; quem secutus 

vel poiius exsuperans Lambert (X. R. 26,149; Mehnges Appletori) fragmrnta 

XII tab. Scx. Aclio Cato Paeto adtribuit; qnam tamen opinionctn 

viris doctis non probavernnt: vide Girard (NR. 1902) Erman {ZSSL, 

23,4.50) Lcnel (LSSt. 26,290): planequae tradxmtur XIItabularum reliquiae, 

non omnes cx tab. originem ducunt, quae ducnnt, non omncs sermonem XII

16 Leges XII tabularum. 

tab. servant integnim. — De sermone XII tab. cf. Breal, Jonrnal des savants 

1902 p. 599; qui glossemata censet esse e. g. Si nolet arceram ne 

sternito (I. 3); Aut si volet maiore (III, 3).] 

Livius {3,9,2): C. Terentilius Arsa tribunus plebis eo anno 

(u. c. 292) fuit. Is — maxime in consulare imperium, tamquam 

nimium nec tolerabile liberae civitati, invehebatur: — (9,4:) 'duos 

pro uno dominos acceptos — infinita potestate, qui — effrenati 

ipsi omnes metus legum — verterent in plebem; (9,5:) quae ne 

aeterna illis licentia sit, legem se promulgatunim, ut V viri creentur 

legibus de imperio consulari scribendis.' — (10,5:) Anno 

deinde insequenti (293) lex Terentilia a toto relata collegio novos 

aggressa consules est. (11,3:) — patres in lege quae per omnes 

comitiales dies ferebatur, impedienda (se) gerebant. (14,6:) — per 

totum annum artibus lex elusa est. (15,1·) Nihil novi novus annus 

(294) attulerat; legis ferendae aut accipiendae cura civitatem tenebat. 

(17,9:) — nec lex tamen ferri — potuit. (21,2:) — SCta fiunt, 

*ut neque tribuni legem eo anno ferrent, neque cet.' (24,7·) — 

tribuni (295) — comitia quaestores habere de reo (Volscio), nisi 

prius habita de lege essent, passuros negabant. (25,1:) — consules 

facti (296) duas residuas ann. prioris causas exceperunt, — (25,2:) 

legem — impediebant —. (25,4:) Cum Verginius maxime ex tribunis 

de lege ageret, duum mensum spatium consnlibus datum est 

ad inspiciendam legem, ut, cum edocuissent populum. quid fraudis 

occultae ferretur, sinerent deinde suffragium inire. Hoc intervalli 

datum res tranquillas in urbe fecit: (29,8ή Extremo anno agitatum 

de lege ab tribunis est; sed — ne quid ferretur ad populum patres 

tenuere. (30,1 ή — initio anni (297), cum foris otium esset, domi 

seditiones — eadem lex faciebat, (30,2): ulteriusque ventum foret, 

adeo exarserant animi, ni cct. — (31,1:) Domi forisque otium fuit 

(298). — (31,2·) sequente anno (299) — legem omnibus contionibus 

suis celebrant (tribuni). — (31,6·) (novi consules) aiebant — 'plebem 

et tribunos legem ferre non posse'. (31,7·) Tum abiecta lege, quae 

promulgata consenuerat, tribuni lenius agere cum patribus: 'iinem 

tandem certaminum facerent, — communiter legum latores et ex plebe 

et ex patribus, qui utrisque utilia ferrent quaeque aequandae libertatis 

essent, sinerent creari.' (31,8·) Rem non aspernabantur patres. 

laturum leges neminem nisi ex patribus, aiebant. Cum de legibus 

conveniret, de latore tantum discreparet, missi legati Atlienas Sp. 

Postumius Albus, A. Manlius, P. Sulpicius Camerinus, iussique in-


clitas leges Solonis describere et aliarura Graecae civitatium instituta 

mores iuraque noscere. (82,1:) — quietus annus (301) — silentio 

tribunorum, quod — legatorum, qui Athenas ierant, legumque 

peregrinarum exspectatio praebuit. — (32,6.7): Iam (302) redierant 

legati cum Atticis legibus. Et intentius instabant tribuni, ut tandem 

scribendarum legiira initium fieret. Placet creari Xviros sine provocatione, 

et ne quis eo anno alius magistratus esset. Admiscerenturne 

plebei, controversia aliquandiu fnit; postremo concessum patribus. 

— (33,1:) Anno trecentesimo altero, quam condita Roma erat, — 

matatur forma civitatis ab consulibus ad Xviros. — (33,3·) Xviri 

creati Appius Claudius cet. — (34,1:) — Tum (303) legibus condendis 

opera dabatur; ingentique hominum exspectatione propositis X 

tabulis, populum ad contionem advocaverunt: — (34,3:) 'se — omnibus, 

summis infimisque, iura aequasse.' — (34,6ή Cum ad rumores 

homimim de unoquoque legum capite editos satis correctae viderentur, 

centuriatis comitiis X tabularum leges perlatae sunt, quae nunc 

quoque in hoc immenso aliarum super alias acervatarum legum 

cumulo fons omnis publiei privatique est iuris. (34,7·) Vulgatur 

deinde rumor, duas deesse tabulas, quibus adiectis absolvi posse 

velut corpus omnis Komani iuris. Ea exspectatio — desiderium 

Xviros iterum creandi fecit. — (37,4:) Iam et processerat pars maior 

anni (304) et duae tabulae legum ad prioris anni X tabulas erant 

adiectae, nec quicquam iam supererat, si eae quoque leges centuriatis 

comitiis perlatae essent, cur eo magistratu rei publicae opus esset. 

(57,10·) Priusquam urbem egrederentur — (consnles a. 306) leges 

decemvirales, quibus tabulis duodecim est nomen, in aes incisas in 

publico proposuerunt. Sunt qui iussu tribunorum aediles functos eo 

ministerio scribant. 

TABULA I. 

1. Sl IN IUS VOCAT, ITO. Nl 1T, ANTESTAMIXO: IGITUR EM CAPITO. 

Teetimonia: I, 1. Porphyrio (ad Jlor. sat. 1,9,76: Adversarius molesti 

illius IToratium consulit, an permittat se antestari, iniecta manu extracturus 

ad praetorem, quod vadimonio non parucrit. De hoc autem lege XII tab. his 

vcrbis cautum est: 'Si in ius vocationi tantestaminigitur (sic, non tiur, eode-r) 

en capito'. Antcatari cst (an ins. cod.) crgo ante tcstari (antestarc cod.) scilicct 

antequam manura iniciat. Cic. (deleg. 2,4,0): Α parvis—, Quinte, didicimus: 

'si in iue vocat' atque (at ins. codd,) alias eiusmodi leges nominare. Gell. 

(20,1,25): Verba sunt haec legis: 'ai iu ius vocat'. lih. ad. Her {2,13,19) .· Lege 

ius est id, quod iussu populi sanctum cst, quod genus: ut in ius eas, cum 

IlliUNs, Fontes iuris. Ed. VII. 2

18 Leges XII tabularum (tab. I). 

2. Sl CALA r ITUR PEDEMVE STRUIT, MANUM EiTDO IACITO. 3. Sl MORBUS 

AEVITASVE VITIUM ESCIT, IUMENTUM DATO. Sl NOLET, ARCERAM NE 

STERNITO. 

4. AsSIDUO VINDEX ASSIDUUS ESTO; PROLETARIO IAM CIVI QUIS 

VOLET VINDEX ESTO. 

voceris. — Fest. (P. 76) Em, tum. {77) Em [en G.] pro eum, ab eo, quod 

est 'is\ (P. 105) Igitur nunc quidem pro — ergo; sed apud antiquos ponebatur 

pro inde et postea et tum. Verba ut supra leguntur constihdt iam Gothofredits, 

nisi quod ito vocem inseruit demum Heindorf, ZGJR. 2,432—410. [Mihi 

ito videtur recthts abesse. Tli. M.] 

2. Fest. {F. 310): Struere antiqui dicebant pro adicere, augere; — at 

[aut cod.] in XII quod est: 'si calvitur — iacito', alii putant significare retrorsns 

ire, ali in aliam partem, ali fugere [fure cod.}, ali gradum augere, ali 

minuere [exciderunt talia fere·. sed struit is qui moratur] ac vix pedcm pedi 

praefcrt, otiose it, remoratur. Fest. {210): 'Pedem struit' in XII significat 

'fugit', ut ait Ser. Sulpicius. — JYon. {6) Calvitur dictum est frustratur, iractiun 

a calvis mimicis, quod sint omnibus frustratui. — Lucilius: 'si non it, 

capito', inquit, 'eum, et si calvitur, ergo fur dominum' [endo ferto manum 

Carrio.} D. 50,16,233 pr. 

3. Gell, {20,1,25): Verba sunt baec de lege Si in ius vocat: 'si raorbus 

aevitasve vitium escit' qui in ius vocabit 'iumentum dato etc.'. Verba qui iu 

ius vocabit interpretis esse vidit Schoellius. — Varro (de l. l. 5,140): arcera, 

qnae etiam in XII tab. appellatur, quod ex tabulis vehiculum erat factum ut 

arca. — Cf. Gell. 20,1,12.24—30. Fest. {P. 77) escit erit (Schoell 98). Xon. 

{55): Arcera plaustrum est rusticum, tectum undique quasi arca. — Hoc autem 

vehiculi genere sencs et aegroti vectari solent. 

4. Gell. {16,10,6) .· Ennius verbum hoc (prolctarius) ex XII tab. — 

accepit, in quibus, si recte commeniini, ita scriptum est: 'assiduo — proletario 

iam ciui (iam ciui omittunt codd. Gellii familia altera) cui quis uolct uindex 

esto.' [Scr. proletario quiqui volet. Tli. M.] Cic. top. 2,10: Cum lex {ins. 

aelia sentia libri) assiduo viudiccm assiduum esse inbeat, locupletem iubet 

locupleti; locuples cnim est assiduus, ut ait L. Aelius. — Fett. {Γ. 9): Assiduus 

dicitur, qui in ea re, quam frequenter agit, quasi consedisse videatur; 

alii assiduum locupletem, quasi multorum assium, dictum putarunt; alii eum, 

qui suniptu proprio militabat, ab asse dando [assedendo T.] vocatum existimarunt 

[aestimarunt libri.] {L. 377, Mo. 84.) Vindex ab eo, quod vindicat, 

quo minus is, qui prensus est ab aliquo, teneatur. Xon. {67): Proletarii dicti 

sunt plebei, qui nihil reipublicae exhibeant, scd tantum proletn sufficiant. — 

Varro de vita p. R. lib. I: 'quibus erant pecuniae satis, locupletis, adsiduos; 

contrarios proletarioa. Adsiduo netninem vindicem voluerunt locupleti' [idcm: 

adsiduo neminem vindicem esse voluerunt nisi adsiduum id est locupletem 

roniccit Turnebiis]. {155) Proletarii cives dicebantur, qui in plebc tenuissima 

crant et non amplius quam mille et quingentos aeris in censum deferebant. 

I). 2,4,22,1; 50,16,234,1.

5. NEX . . . FORTI SAXATI . . . 

Leges XII tabulamm. 19 

6. EEM UBI PACUNT, OBATO. 7. Ni PACUKT, IN COMITIO AUT IN 

FOKO ΑΝΤΕ MERIDIEM CAUSSAM COICIUNTO. COM PERORANTO AMBO 

PEAESENTES. 8. POST MEKIDIEM PKAESENTI LITEM ADDICITO. 9. Sl 

AJMBO PKAESEXTES, SOLIS OCCASUS SUPKEMA TEMPESTAS ESTO. 

10. Gellius {16,10,8): cum proletarii et adsidui et sanates et 

VADES et SUBVADES et XXV asses et taliones — evanuerint, omnis- 

5. Fest.-. Sanates: . . . in XII: nex . . . forti sanati (vide in epitome 

nostra Festi) . . . Idem alibi: In XII cautum est, ut idem iuris esset Sanatibus 

quod Forctibus. Fest. (P. 84) Forctes, frugi et bonus, sive validus. 

(P. 102) Hoctum et forctum pro bono dicebant. Gell. {16,10,8): cum proletarii 

et assidui et sanates — omnisque illa XII tab. antiquitas — consopita 

sit. Cf. fr. 10. 

6 — 9. Rh. ad Her. {2,13,20): Pacta sunt, quac legibus observanda sunt, 

hoc modo: 'rem — cuicito' (sic lihri). Gell. {17,2,10): 'Sole occaso'; non insuavi 

vetustate est, — in XII autem tabulis verbum hoc ita scriptum est: 

'ante meridiem causam coniciunt {sic libri), cum perorant sol (solis cod. Paris.) 

occasus — csto'. — Prisc. {de arte gramm. 10,5,32): antiqui 'pago' quoque 

dicebant, pro paciscor, citans ex Cicerone .· pacta sunt quae legibus observanda 

sunt hoc modo: 'rem ubi pagunt orationi {sic libri) pagunt'. — Quint. {1,6,11): 

cum legeremus in XII tab.: 'ni ita pagunt'. Scaurus {de orthogr. p. 2253): 

(testantur) XII tab., ubi est 'ni pacunt' per hanc forinam, quod male quidam 

per C enuntiant, est enini praeteritum eius pepigi a pango. Censorin. {de die 

nat. 23): in XII tab. nusquam nominatas boras invenies, — sed: 'ante raeridiem'. 

— Non. {267): coicere, agere. Afranius —: 'causam coicere hodic ad tc 

volo. Ambon adestis? profuturos arbitror'. Ps. Asc. in Verrin. 2,1,27. Oai. 

4.15. — Varro (de l. l. 7,51): Supremum a superrumo dictum, itaque in XII 

dicunt: 'solis — esto'. Macr. {sat. 1,3,14): sicut exprcssum est in XII tab. : 

'solis — esto'. Cens. (d. d. nat. 24): plurimi suprcmara post occasum solis 

esse existimant, quia est in XII tab. scriptum sic: 'solis — esto'. Fest, {305) 

Supp[/-e?;i?

20 Leges XII tabularum (tab. I). 

que illa XII tabularum antiquitas — lege Aebutia lata consopita 

sit —. 

TABULA II. 

1. Gaius (4,14): de rebus Μ aeris plurisve D assibus, de minoris 

vero L assibus sacramento contendebatur; nam ita lege XII 

tabularum cautum erat. [At] si de libertate hominis controversia 

erat, etiamsi pretiosissimus homo esset, tamen ut L assibus sacramento 

contenderetur, eadem lege cautum est —. 

2. . . . MOKBUS SONTICUS . . AUT STATUS DIES CUM HOSTE . . 

QUID HOKUM FUIT UNUM IUDICI ARBITKOVE EEOVE, EO DIES DIFFISSUS ESTO. 

3. Cui TESTIMONIUM DEFUERIT, IS TERTIIS DIEBUS OB POKTUM 

OBVAGULATUM ITO. 

TABULA III. 

1. AERIS COXFESSI REBUSQUE IURE IUDICATIS xxx DIES IUSTI 

SUNTO. 2. POST DEIXDE MANUS IXIECTIO ESTO. Ix IUS DUCITO. 

II, 2. Fest. (290): Sonticum morbum in XII significare ait Aelius Stilo 

certum cum iusta causa; quein nonnulli putaut esse qui noceat, quod sontes 

significat nocentes. Gell. {20,1,27): morbum vehementiorem — legum istarum 

scriptores — morbum sonticum appellant. Fest. (P. 111) Insons, extra culpam, 

a quo dici morbus quoque existimatur sonticus, quia perpetuo noceat. (344) 

[Sontica c]ausa dicitur a morbo [sontico, propter qitem, qnod est #]erendum, 

agere [nequimns.] D. 50,16,113; 42,1,60. — Cic. (de off. 1,12,37): Hostis — 

apud maiores nostros is dicebatur, quem nunc peregrinum dicimus; indicant 

XII tab.: 'aut — hoste'. Cf. Fest. Status. D. 50,16,234 i»: (Ad iuramentum 

militare pertinet status condictusve dies apud Oell. 16,4,4 et Plaut. Cttrc. 1,1,4). 

— Capito ajnul Festum: Eeus: — nam (numa cod.) in secunda tabula secunda 

lege, in qua scriptum est: 'Qnid horum fuit unum (sic. cod., vitium em. 

Cuiacius) iudici — eo die diffensus (sic. cod.) esto'· Ulp. (D. 2,11,2,3): lex 

XII tab., si iudex vel altcruter ex litigatoribus morbo sontico impcdiatur, 

iubet diem iudicii esse diffisum. Cf. leg. TJrson. c. 95. tab. III, 2,21—36. 

[Scripsi diffisus, citm constet de infinitivo diffindere Gell. 14,2,11 et de perfecto 

diffidi Liv. 9,38,15. ΤΗ. Μ.] 

3. Fest. (233) Portum in XII pro domo positum, omnes fere consentiunt: 

'cni — ito'. Idem (L. 375, Mo. 81): Vagulatio in 1. XII significat 

quaestionem (sic vel quaestio libri) cum convicio: 'cui — ito'. 

III. 1—4. Oell. (20,1,42—45): Confessi igitur aeris ac debiti iudicatis 

XXX dies sunt dati —. Sic enim sunt, opinor, verba legis: 'aeris — dato.' 

[VII Cf. leg. Vrs. c. 61. tab. I initiwn.] 

1. Gell. (15,13,11): Confessi autem aeris, de quo facta confessio est, in 

XII tab. scriptum est his verbis: 'aeris conf. rebusque (iure om.) iud. — sunto'. 

— De tempore iudicati rf. Gni. 3,78. D. 12,1,4.5.7. — Schoell p. 106 verha 

rebusqne iure delenda et aeris confessi iudicatis coniitngenda cen.iet, immemor 

ut ridettir, de coufesso iudicium non fieri iure Romano.


3. Nl IUDICATUM FACIT AUT QUIS ENDO EO IN IURE VINDICIT, SKCUM 

DUCITO, VINCITO AUT NERVO AUT COMPEDIBUS XV PONDO, XE MAIORE, 

AUT SI VOLET MINORE VINCITO. 4. Sl VOLET SUO VIVITO. Nl SUO 

VIVIT, QUI EUM VINCTUM HABEBIT, LIBRAS FARRIS ENDO DIES DATO. 

Sl VOLET, PLUS DATO. 

5. Gellins (20,1,46—7): Erat autem ius interea paciscendi 

ac nisi pacti forent, habebantur in vinculis dies sexaginta. Inter 

eos dies trinis nundinis continuis ad praetorem in comitium producebantur, 

quantaequepecuniaeiudicati essent, praedicabatur. Tertiis autemnundiniscapitepoenasdabant,auttransTiberimperegrevenumibant. 

6. TERTIIS NUJiDINIS PARTIS SECANTO. Sl PLUS MINUSVE SECUP> 

RUNT, SE FRAUDE ESTO. 

7. ADVERSUS HOSTEJI AETERKA AUCTOIUTAS [ESTO]. 

2. De manwt iniectione cf. Gai. 4,21. 

3. Cf. Ter. Phorm. 334: ducent damnatum domuni. Donat.: secundum 

ius scilicet, quo obaerati, cum non solvendo essent, ipsi manu capiebantur. 

Liv. 8,28,8: iussi consules (α. 428) ferre ad populum, ne quis in compedibus 

aut in nervo teDeretur. Fest. (165) Nervuni appellamus etiatn ferreum vinculum, 

quo pedes inpediuntur, quamquam Plautus eo etiam cervices vinciri 

ait. — In eo vindicit sicut in rc vindicare apud Gell. 20,10,7.9. Sch. 92. 

[Gellius l. c. ut recte tlistinxit rem, qtiam vindicamus, puta agrum, α particitla, 

jmta gleba, in qua vindicamus, ita ttbi haec distinctio locunx non habet, 

praepositio admitti 71011 potest, sed solus acctisativun; mihi in iure vocabuia 

videntur ad explicanda ea quae sunt endo eo adscripta me ab interprete anti· 

quissimo, qui recte omnino eo referret ad id quod praecedit in ius ducito. Tll. M.] 

— Lectionem traditam minorc — maiore defendit Puchta, Imt. § 179 not. 1.; 

verba i>ermutanda censentplerique. Hn., Nexum p. 38, n. 100. \VH verba aut si 

volct minorc glos.iema esse putat Breal, Journal des Savante, 1902 p. 607.) 

4. pro /arris libri ferri. — Cf. Gai. lib. II ad l. XII tab. (D. 50,16, 

234,2): Verbum 'vivere' quidam putant ad cibum pertinere, scd Ofilius — ait, 

his verbis et vestimcnta et stratnenta contineri. 

6. Gell. (20,1,48—52): eam capitis poenam — metuendam reddiderunt. 

Nara — secare, si vellent, atquc partiri corpus addicti — permiserunt. Et 

quidem verba ipsa lcgis dicam, nc existimes invidiam me istam forte forraidare: 

'tertiis — esto'. — Cf. Gell. l. c. 52: dissectum essc antiquitus neminem 

equidem legi neque audivi. — Quint 3,6,84: in XII tab. debitoris corpus 

inter creditores dividi licuit, quam legem raos publicus repudiavit. Tertull. 

apol. 4: indicatoB in partea secari a crcditoribus leges erant: consensu tamen 

publico crudclitas postea erasa est. Dio Cass. fragm. 12: τοϋτο μεν ει y.oti τα 

μάλιστα ε'νενόμιττο, αλλ' ου τί γε κα\ έργο» ~ού ε'γεγόνει. — Mtdti de bonorum 

sectione intellegere voliint hanc legem, quos merito perstringit Xiebuhr, rom. 

Gesch. 2,670—72. Cf. Pttchta. Inst. § 179, not. n. 

7. Cic. (de. off. 1,12,37) in loco sxipra II, 2 exscrijtto addit: itemque: 

'adverens — auctoritas'.

22 Leges XII tabularuin. 

TABULA IIII. 

1. Gicero (de leg. 3,8,19): cito necatus tamquam ex XII 

tabulis insignis ad deformitatem puer. 

2. Sl ΡΑΤΕβ FIMUM TBIi VENTJM DUUIT, FILIUS Α PATKE LIBKK ESTO. 

3. Gicero (pjiil. 2,28,69): Illam suam suas res sibi habere 

iussit ex XII tab., claves ademit, exegit. 

4. Gellius (3,16,12): comperi, feminam — in undecimo mense 

post mariti mortem peperisse, factumque esse negotium — quasi marito 

mortuo postea concepisset, quouiam Xviri in decem mensibus gigni 

hominem, non in undecimo scripsissent. 

TABULA V. 

1. Gaius (1,144—5): Veteres — voluerunt feminas, etiamsi 

perfectae aetatis sint, — in tutela esse; — exceptis virginibus 

IV. 1. necatus Puteanus, legatus libri. — Cf. supra Leg. Iiomnli 11. 

2. Ulp. (./>·. 10,1): filius ter mancipatus, ter manumissus sui iuris fit, 

id cnim lex XII tab. iubet his verbis: 'si pater — esto'. Gai. (1,132): lei 

enim XII tab. tantum in persona filii de tribus maiicipationibus loquitur his 

verbis: 'si pater — a patre filius liber esto'. — uenum dauit Vlpiani liber, 

uenumd(uit?) Gai; de fnturo hoc secundo dixit Schoell.p. 83. — Cf. Gai. 4,79. 

Dion. 2,27,3 jwatqxtam dixit iam α liomido (l. 10) hoc constitutum exse, addit: 

τούτον τόν vojjiov — ot — δίκα άνδρε? αμα τοίς άλλοι; ανέγραψαν νομό;;, και 

εσπν εν πϊ τετάριτ; των λεγομένων δώδεκα δελτων. Quein Dion. locum, e.r quo 

Dirksenlu-t totam Iiomuli de patria potestute legem in XII recepfam e.tse collegerat, 

ad sohun venditionem fillorum pertinere recte vionet Schoell. p. 52. 

3. (!/. Gai. l. III ad XII tab. {!). 48,5,43): Si ex lcge repudiuin missum 

nou sit cet. — Legem α Dirkseno omioxum recte inseruit Schoell 57. Divortii 

formuln posteriore tempore fttit: res tuas tibi habefo. I). 24,2,2,1. Plaut. 

Amph. 028, Trin. 266; priore iempore fui.sse: baete foras ostemlit Buecheler, 

Jahrb. Phil. 105,565. Varro ap. Non. {77): annos multos quod parere ea non 

poterat mulierem foras baetere iussit. Plaut. Cas. 210: M. Semper tu huic 

verbo vitato! C. Cui verbo? M. I foras mulier! Mart, 11,101,1: Uxor, 

vade foras, aut moribus utere nostris. 

4. Ulp. fid Sab. (/>. 38,16,3,9.11): ex lege XII tab. ad legitimam hereditatem 

is, qui in utero fuit, admittitur, si fuerit editus —; post dcccm menses 

inortis natus non admittctur ad legitimam hereditatem. 

V. 1. Etiam de Ve.stalium hereditatibus lege XII tab. cautum fuinse 

ridetur colligi pos.se ex Gellio (1,12,18): in commentariis Labeonis, quae ad XII 

tab. composuit, ita scriptum cst: 'Virgo Vestalis neque heres est cuiquam in-

Legcs XII tabularum. 23 

Vestalibus, quas — liberas esse voluerunt: itaque etiam lege 

XII tab. cautum est. 

2. Gains (2,47): Mulieris, quae in agnatorum tutela erat, res 

mancipii usucapi non poterant, praeterquam si ab ipsa tutore 

[auctore] traditae essent: id[que] ita lege XII tab. [cautum erat]. 

3. UTI LEGASSIT SUPEE PECUNIA TUTELAVE SUAE ΚΕΙ, ITA IUS 

ESTO. 4. SL INTESTATO MOKITUK, CUI SUUS IIEKES NEC ESCIT, ADGNA- 

TUS PKOXIMUS FAMILIAM IIAEETO. 5. SL ADGNATUS NEC ESCIT, GEX- 

TILES FAMILIAM HABEXTO. 

6. Gaius (1,155): Quibus testamento — tutor datus non sit, 

iis ex lege XII [tabularum] agnati sunt tutores. 

7. a. Si FURIOSUS ESCIT, ADGXATUM GKXTILIUMQTJE IX EO PECU- 

testato nequc intestatae quisquam. Sed bona eius in publicum redigi aiunt; 

id quo iure fiat, quaeritur'. Cf. l. Niunae 9. 

2. Cf. Gai. 1,157: olim — quantum ad 1. XII tab. attinct, etiam feminae 

agnatoa habebant tutores. 

3. Saepissime huins legis verba α veteribus afferuntur, diverso atitem 

modo: 'uti legassit suac rei, i. i. e. (Gai. 2,221. Inst. 2,22 pr. 1'omp. D. 50, 

16,120): 'uti legassit quisque de sua re, i. i. e\ (Nov. 22,2 j>r.)', 'paterfamilias 

uti super familia pccuniaque sua legaverit (vel lcgassit), i. i. c'. (Cic. de inv, 

2,50,148; Jlh. ad Her. 1,13,23); uti legassit super pecunia tutelave suac rci, i. 

i. e.' (Vlp. fr. 11,14). Accedit quoil apud Paulum (D. 50,10,53 pr.) verba 

leyis laudantur haec: super pecuniae tutciaevc suae, vieiidone ut videtur. Certe. 

non sohim de re atqne pecunia, aed ctium de iutela legcm cavixse conjirmant 

Gaius qnonuf. et Paulus in D. 26,2,1 pr. 26,2, 20,1. 

4. Ulp. (/>·. 26,1 = Coll. 16,4,1): cautum cst lege XII tab. hac: 'si intestato 

(intestatus Coll.) m. cui suns heres nec escit (Citiacius, cst Coll., om. 

Vlpiani liber) — habeto'. 1'aul. ad Sab. (D. 28,2,9,2): haec verba: 'si intestato 

raoritur' ad id tempus referuntur cet. Ulp. ad ed. (D. 50,16,195,1): Fami- 

Jiae appellatio — et in rcs ct in personas dcducitur, in res — in legc XII 

tab. his verbis: 'adgnatus — habeto'. Minu.9 accurate Cic. (de inv. 2,50,148) 

dicit: Lex (est): 'Si paterfamilias intestato moritur, familia pecuniaquc eius 

agnntftm gentiliumque csto'. Generaliter lerjrm commemoranl Gai. 3,1,9,11, 

Faul. sent. 4,8, Pomp. 1). 50,16,162 pr., cdii. 

5. Ulp. lib. regul. (Coll. 16,4,2): Si agnatus defuncti non sit, eadem lex 

XII tab. gentiles ad bereditatem vocat his verbis: 'si ngnatus nescit (nec escit 

Cui(tc) — habento (heres libri)'. — Cf. Gai. 3,17. Paul. in Coll. 16,3,3. Cic. 

sub ». 4 cit. 

6. UIp. (/;·. 11,3): pcr einincntiam — legitimi (tutores) dicuntur, qui c.x 

legc XII tab. introducuntur, acu palani, quales sunt agnati, scu per consetjucntiam, 

quales sunt patroni. Cf. D. 26,4,1; 4,5,7 pr. 

7. n. lihet ml Her. (1,13,23) — Cic. {de inv. 2,50,148): Lex, ei furiosus

24 Leges XII tabularum (tab. V). 

NIAQUE EIUS POTESTAS ESTO. — t>. . . . AST EI CUSTOS XEC ESGIT . . 

c. Ulpiamis ad Sabinum (D. 37,10,1 pr.): Lege XII tab. prodigo 

interdicitur bonorum suorum administratio. Ulpianns (fr. 12,2): 

Lex XII tab. — prodigum, cui bonis interdictum est, in curatione 

iubet esse agnatorum. 

8. Ulpianus (fr. 29,1): Civis Eomani liberti hereditatera lex 

XII tab. patrono defert, si intestato sine suo kerede libertus decesserit. 

Vlp. ad ed. (D. 50,16,195,1)): Cum de patrono et liberto 

loquitur lex, EX EA FAMILIA, inquit, IN EAM FAMILIAM. 

9. Gordianus (C. 3,36,6): Ea, quae in nominibus sunt, — ipso 

iure in portiones hereditarias ex lege XII tab. divisa sunt. Dioclet. 

(C. 2,3,26): ex lege XII tab. aes alienum hereditarium pro portionibus 

quaesitis singulis ipso iure divisum. 

10. Gaius ad ed. provinciale (D. 10,2,1 pr.); Haec actio 

(farailiae erciscundae) proficiscitur e lege XII tabularum. 

escit (esset vel erit vel existet libri) — esto. Cic. (Tusc. 3,5,11): insaniam — 

a furore distinguimus. — Qui ita sit affectus, eum domiuum esse rerum suarum 

vetant XII tab. Itaque non est seriptum: 'Si insanus', sed : 'si furiosus escit 

(csse incipit librif. Paul ad ed. (D. 50,16,53 pr.): cum dicitur apud veteres: 

'adgnatorum gentiliumque ceV. Cf. D. 27,10,13; 26,1,3 p>: Gai. 2,64. 

b. Fest. (162) \ 'Nec' coniunctionem — positam esse ab antiquis pro 'non', 

ut et in XII est: 'ast — escit'. Item: 'si adorat cef. Cf. Fest. Aet. — 

Haec verla priori legi x>ost vocem escit inseniit Sch. 109; at custode fieri non 

potnit ut agnatornm potestas cxcluderetitr, nisi custodem intellegas aut patrem 

mit hitorem, quod admitti non jwtext; ad aliam igitur rem spectent haec verba 

necesse est, fortasse ad delicta furiosi. [Custos furiosi cur non possit accipi 

enuntiative de patre. tutoreqtte pro re coniunctis, non perspicitur, neque enavit 

opinor Schoellhis. ΤΗ. Μ.] 

c. .7. 1,23,3: Furiosi quoque et prodigi — in curatione eunt agnatorum 

ex lege XII tab. Cf. D. 27,10,13. — Schoellius prodignm omittit; expresae 

autem de eo caiitum fuisse loci citt. aperte indicant. 

8. Gai. {3,40): ita demum lex XII tab. ad hereditatem liberti vocabat 

patronum, si intestatus inortuus esset libertus nullo suo herede relicto. Cf. 

Coll. 16,8,2; 9,2. Gaitis 1.165 = Inst. 1.17: Ex eadem lege XII lab. libertarum 

et impuberum libertorum tutela ad patronos liberosque eorum pertinet, 

quae et ipsa tutela legitiraa vocatur, non quia nominatim ea lege de hac tutela 

cavetur, sed quia proinde accepta est per interpretationem, atque si verbis 

legis introducta esset. 

9. Prior locus ad activam, alter ad jwffsivam obligationvn spectat, id 

quod neglexit Schoell. 132. Cf. D. 10,2,25,9.13. C. 4,16,7; 8,35,1. 

10. Fest. (P. 82): Erctum citum (Scaliger, citumque libri) fit inter consortes, 

ut in libris legum Eomanorum legitur. Erctum a coercendo dictum, —

Leges XII tabularutn. 25 

TABULA VI. 

1. CUM NEXUM FACIET MAXCIPIUMQUE, UTI LINGUA NUNCUPASSIT, 

iTA IUS ESTO. 

2. Cicero (de off. 3,16,65): cum ex XII tab. satis esset ea 

praestari, quae essent lingua nuncupata, quae qui infitiatus esset, 

dupli poenam subiret, a iuris consultis etiam reticentiae poena est 

constituta. 

3. Cicero (top. 4,23): usus auctoritas fundi biennium est, — 

ceterarum rerum omnium — aunuus est usus. 

4. Gaius {1,111): lege XII tab. cautum est, ut si qua nollet 

eo modo (usu) in manum mariti eonvenire, ea quotannis trinoctio 

abesset atque eo modo (usum) cniusque anni interrumperet. 

5. a. Sl QUI IN IUKE MANUM CONSERUXT. . . b. Paill. 

manual. (Vat. fr. 60): et mancipationem et in iure cessionem lex 

XII tab. confirmat. 

citum — a ciendo. Gell. 1,9,12: anticum consortium quod iure atque verbo 

Romano appellabatur 'ercto non cito'. 

VI. 1. Cincius apud Fesfum: Nuncupata pecunia est — nominata (noinina 

cod.), certa, nominibus propriis pronuntiata: 'cum — esto', id est (ita cod.) 

uti nominarit locutusve erit, ita ius esto. Cic. (de or. 1,57,245): ut totum illud: 

'uti lingua nuncupassit' non in XII tab., — sed in magistri carmine scriptum 

videretur. Paul. in Yat. fr. 50: et mancipationein et in iure cessionem lex 

XII tab. confirmat. Cf. Gai. 1,119; 2,104. Varro de l. l. 6,60. [VII Xexum 

tractarerunt in ZSSt. Mitteis, 22,96; Mo. 23,348; Becker 23,13.439; 

Lenel 23,64, Kiibler 25,254; rf. Schlossmann, AltrOmisches Schuldrecht und 

Schuldverfahren (de quo libro vide Kitbler, Berl. Wochenschrift ftir klass. Phil. 

1904, 175—185. 206—212) et Nexum, Kachtriigliches zum altriim. Schuldr.] 

3. Ciceronis locus integer haec hahet: Quod in re pari valet, valeat in 

hac, qnae par est; ut: Quoniatn usus auctoritas fundi biennium est, sit etiam. 

aedium; at in lcge aedcs non appellantur et sunt ccterarum reruni omnium, 

quarum annuus est usns: valeat aequitas, quae paribus in causis paria iura 

desiderat. Cic. (p. Caec. 19,54): Lex usum et auctoritatem fundi iubet esse 

bicnniuni. Gai.2,42: (Usucapioautem) mobilium quidem renim anno completur, 

fundi vero et aediutn bicnnio ct ita lege XII tab. cautuni cst. 54: lex — XII tab. 

soli quidem res biennio usucapi iussit, ceteras vero anno. Jioiith. in Cic. top. 

l. c.\ Hic igitur aediutn usus (!) auctoritatem biennio fieri sentit (Cicero). 

4. Gell. {3,2,13): trinoctium, qnod abesse a viro usurpandi causa ex 

XII tab. deberet cet. 

δ. a. Gellius {20,10,7): Manutn consercrc est rera eam {Huschke. conserere 

nam libri), de qtia re disceptatur in iure, — cum adversario simul raanu 

prendere, et in ea re sollemnibus (omnibus libri) verbis vindicare, id est uindicia. 

Correptio (consertio?) manus in re atque in loco praescnli apud prae·

26 Leges XII tabularum (tab. ΛΊ). 

6. Livius (3,44,11.12): Advocati (Verginiae) — postulant, ut 

(Ap. Claudius) — lege ab ipso lata vindicias det secundum libertatem. 

7. TlGNUM IUNCTUM AEDIBUS VINEAVK ET CONCAPIT NE SOLVITO. 

8. Ulpianus ad edictum (D. 47,8,1 pr.): Lex XII tab. neque 

solvere permittit tignum furtivum aedibus vel vineis iunctum neque 

vindicare, — sed in eum, qui convictus est iunxisse, in dupliun dat 

actionem. 

9. . . QUAXDOQUE SAEPTA, DOXEC DEMPTA ERUNT . . 

TABULA VII. 

1. Varro (cle l. I. 5,22): XII tabularum interpretes ambitum 

parietis circuitum esse describunt. — Festus: Ambitus — dicitur 

circuitus aedificiorum, patens — pedes duos et semissera. — Maecianns 

(assis distr. 46): Sestertius duos asses et semissem (valet), — 

lex — XII tab. argumento est, in qua duo pedes et semis 'sestertius 

pes' vocatur. 

torem ex XII tab. fiebat, in quibus ita scripturu est: 'si cui (sic libri) in — 

conserunt*. 

b. Panli locits integer haec halet; Pomponius putat, iion posse ad certum 

tempus deduci (usumfructum) nec per in iure cessionem nec per inanci· 

pationem, sed tantum transferri ipsum posse; ego didici, et deduci ad tempus 

posse, quia et mancipationem — confirmat. — Hiuic locitm cum priore coniungenilum 

esse, verisimile non est, qtiia in in iure cessione contravindicatio manibus 

consertis locnm non habuit. Cf. Gai. 2,24. 

6. Pomjp. enchir. (D. 1,2,2,24): Verginius — cum animadvertisset, Ap. 

Claudium contra ius, quod ipse ex vetere iure in XII tabulaa transtulerat, 

vindicias filiae suae a se abdixisse, et secundum eum, qui in servitutem — 

petierat, dixisse cet. Cf. Dion. 11,30. Lir. 3,56,4.6. 

7. 8. i""e.vf. (L. 364, Mo. 76): Tignum non solum in aedificiis, quo utun- 

.tur, appellatur sed etiam in vineis, ut est in XII: 'tignum — uineave et concapit 

(e compage Bosius et Mo., e concape 0. Mueller, e concapi Schoell. 

sei concapit Htischke) nc solvito'. Paiilus cid ed. (1). 6,1,23,6): Tignum alie· 

num aedibue iunctum nec vindicari potest propter legem XII tab., nec eo 

nomine ad exhibendum agi —, sed est actio antiqua de tigno iuncto quae in 

duplum ex lege XII tab. desccndit. Videantur J. 2,1,29. I). 46,3,98,8. C/. 

Hu., ad l. XII tah. de tigno inncto. 1837. Wiiukcheid. Pand. § 188. n. 10—15. 

9. Fest. (348): Sarpiuntur viueae, i. e. putantur, ut in XII: 'quandoque 

— erunt', Fest. (Γ. 323, F. 322): Sarpta vinea, putata, id est pura facta; 

— sarpere enim antiqui pro purgare ponebant. Iulian. ex. Min. (D. 6,1,59): 

alienis aedificiis conexa, — simul atque inde dempta essent, continuo in pristinam 

causam reverti. — Supplementa Huschkii quae sunt haec: [neque rinea] 

quandoque sarpta, donec dempta erunt, [t>gnn vindicito] refutat Schoellius p. 

101—106.


2. Gains l. IV ad leg. XII tab. {D. 10,1,13): Sciendum est 

in actione finium regundorum illud observandum esse, quod (in XII 

tab.) ad exemplum quodammodo eius legis scriptum est, quam Athe- 

nis Solonem dicitur tulisse. Nam illic ita est: Έάν τις αίμασιάν κτλ. 

3. a. Plinins (n. Ιι. 19,4,50)-. In XII tab. — nusquam nomi- 

natur villa, semper in significatione ea 'bortus', in horti vero 'he- 

redium'. — b. Festus (F. 3 55): [Tugu] ria a tecto appellantur 

[domicilia rusticorum] sordida, — quo nomine [Messalla in explana-] 

tione XII ait etiam . . .[signitijcari. 

4. Cicero (de leg. 1,21,55): usus capionem XII tab. intra V 

pedes esse noluerunt. 

5. a. Si IUKGANT . . — b. Cic. (de leg. 1,21,55): controversia 

est nata de finibus, in qua — e XII tres arbitri fines regemus. 

6. Gaius ad ed. provinc. (D. 8.3,8): Viae latitudo ex lege 

XII tab. in porrectum octo pedes habet, in anfractum, id est ubi 

flexum est, sedecim. 

AGITO. 

7. VlAM MUNIUXTO: XI SAM DKLAPIDASSINT, QUA AOLKT IUMEXTO 

8. a. Si AQUA PLUVIA NOCKT, . . — b. Pauhis ad Sab. (D. 

43,8,5): Si per publicum locum rivus aquae ductus privato nocebit, 

erit actio privato ex lege XII tab., ut noxa domino sarciatur. 

VII. 3. Fest. (P. 102) Hortus apud antiquos omnis villa dicebatur, quod 

ibi, qui arma capere possint, orirentur. — Cf. Heredium. D. 50,10,180. 

5. a. Cic. de rep. (4,8 ap. Non. (130)): Iurgium levior res est; siquidem 

inter benevolos aut propiuquos disseusio vel concertatio iurgium dicitur; inter 

inimicos dissensio lis appellatur. M. Tullius de rcp. 1. IIII: 'admiror, nec 

rerum solum, sed verborum ctiam elcgantiam: 'si iurgant', inquit; bcnevoloruui 

concertatio, non lis inimicorum, iurgium dicitur'. Et in sequcnti: 'iurgare igitur 

lex putat inter se vicinoa, non litigare'. 

b. exisres pro e XII tres libri. 

6. Cf. Varro de l. l. 7,15: Anfractuni est flexum, — ab eo leges iubent 

in dirccto pedum VIII esse, in anfracto XVI, id est in flexu. Fest. Viae. I). 

8,3.13,2; 8,6,6 i. f. 

7. Fest. Viae: Lex iubet XII [in aufracto fle]xuque pedes latas esse vias, 

ut [adiciat:] 'viam iuuniunto: ni sam delapidassint (sic Mo.; sandilapidas 

vel omsamdi lapidas . . . sunt vel dionisam lapides sunt libri; rf. sas s= 

eas Fest. s. v. et alibi: delapidata lapide strata) qua volet iumento agito'. Cic. 

(p. Caec. 19,54): si via sit immunita, iubct qua velit agere iumentum. Fortasse 

ad eundem locum respicit Festus {!'. 21): amsegetes dicuntur quoruni 

ager viam tangit. 

8. a. Pomp. ex Flautio (D. 40,7,21 pr.): Et quod ita scriptum eat: 

'videbitur', pro hoc accipi debet: 'videri poterit'; sic et verba legis XII tab.

28 Leges XII tabularum (tab. VII). 

9. a. Ulp. ad ed. (D. 43,27,1,8): lex XII tab. eflicere voluit, 

ut XV pedes altius rami arboris circumcidantur. — b. Pomponius 

ad Sab. (D. 43,27,2): Si arbor ex vicini fundo vento inclinata in 

tuum fundum sit, ex lege XII tab. de adimenda ea recte agere potes. 

10. Plinws (n. h. 16,5,15): Cautum est — lege XII tab., ut 

glandem in alienum fundum procidentem liceret colligere. 

tl. Iustiniani Institutiones {2,1,41): Venditae — et traditae 

(res) non aliter emptori adquiruntur, quam si is venditori pretium 

solverit vel alio modo satisfecerit, veluti expromissore aut pignore 

dato; quod cavetur — lege XII tab. 

12. Ulpiamis {fr. 2,4): Sub hac condicione liber esse iussus 

'si decem milia heredi dederit', etsi ab herede abalienatus sit, emptori 

dando pecuniam ad libertatera perveniet: idque lex XII tab. 

inbet. 

TABULA VIII. 

1. a. Qui JIALUM CARMEN INCAXTASSIT . . — b. Cicero (de rep. 

4,10,12 ap. Aug. de civit. dei 2,9): XII tab. cum perpaucas res 

veteres interpretati sunt 'si aqua pluvia nocet', id est 'si nocere poterit'. (In 

Digestis est nocet; sed scribendnm nocebit propter antecedens videbitur. [At 

Jtaec compostdt Pomponiwt, ut jwsitive dicta ostenderet accipi posse de iis qicoqne 

qnae jieri possunt, itaque nihil muiandum. TH. M.] ,CIC. {top. 9,39): aqua 

pluvia nocens — iubetur ab arbitro coerceri. 

b. Noxa domino sarciatur Mo.; noxae domino cavelur traditur. 

9. Cf. Paul. (sent. 5,6,13): Arbor, quae — imminct — in vicini agrutu, 

nisi a domiuo sublucari non potest, isquc convcniendus est, ut eam sublucet. 

Fest. {348): Sublucare arbores est, ramos earum supputare et veluti suptus 

lucem mittere, conlucare autem, succisis arboribus locum inplere luce. 

10. Gai. l. IV ad l. XII tab. {D. 50,16,236,1) Glandis appellatione omnis 

fructus continetur. Cf. D. 43,28,1, 

11. Cf. Pomp.ad Q. Mnc. {D. 18,1,19): Quod vendidi non aliter fit accipientis, 

quam si aut pretium nobis solutum sit aut satis eo nomine factum. — 

C/. Bechmann, der Kauf. § 21.39.44. Leist, Mancipation. 510—25. 

12. Pomp. ad Q. Mtic. (D. 40,7,29,1): quoniam lex XII tab. emptionis 

verbo omncm alienationem complexa videretur cet. Modest. different. (ib. 25): 

Statu liberos venum dari posse lcges XII tab. putaverunt. Cf. Fest. Statuliber. 

VIII. 1. a. Plin. (n. h. 28,2,10—17): quaestionis — est, polleantne aliquid 

verba et incantamenta carminum. — Quid ? non et legum ipsarum in 

XII tab. verba sunt: 'qui fruges excantassit' et alibi: 'qui malum carmen iucantassit'? 

\VH Cf. Huvelin, Les tablettes magiques et le droit Romain, § 4.) 

1. b. Cic. (Tusc. 4,2,4): XII tab. declarant, condi iam tum solitum esse 

carmen, quod ne liceret fieri ad alterius iniuriam lege sanxerunt. {Fest. 181): 

'Occentassit' foccentassint cod.) antiqui dicebant, qnod nunc 'convicium fecerit'


capite sanxissent, in his hanc quoque sanciendam putaverunt: si 

quis occentavisset sive carmen condidisset, quod infamiam faceret 

flagitiumve alteri. 

2. Sl MEMBBUM RUp(s)lT, NI CUM EO PACIT, TALIO ESTO. 3. MAXU 

FUSTIVE SI OS FKEGIT LIBERO, CCC, SI SERVO, CL· POENAM SUBITO. 

4. Sl INIURIAM FAXSIT, VIGINTI QUINQUE POENAE SUNTO. 

dicimus, quod id clare et cum quodam canore fit, ut procul exaudiri possit; 

quod turpe habetur, quia non sine causa fieri putatur. Arnob. (adv. gent. 4,34): 

Carmen malum conscribere, quo fama alterius coinquinetur et vita, Xviralibus 

scitis evadere noluistis impnne cet. Hor. (sat. 2,1,82): Si mala condiderit in 

quem quis carmina, ius est iudiciumque: — sed bona si quis —? — solventur 

risu tabulae. Porph. ad Hor. l. c.: lege (XII tab.) cautum erat, ne quis 

in quemquam maledicum carmen scriberet. Hor. (ep. 2,1,152) .· lcx — malo 

qttae nollet carmine quemquam describi. Paul. (sent. 5,4,6): Iniuriarum actio 

— introducta est lege XII tab. de famosis carminibus cet. Cornutus (in Pers. 

sat. 1,137): lege XII tab. cautura est, ut fustibus feriretur, qui publice invehebatur. 

—: Utramque vocem incantassit et occentassit in XII tab. scriptam fuisse, 

earumque alteram ad artes magicas alteram ad convicia fa?nosa spectasse e locis 

supra allatis patet. Unde effidtur, carmen malum et carmen famoswn diversam 

in XII tab. habnisse vim, qiiamquam Horatius eitisque interpretes carmini 

malo vim famosi subiecerunt. Dirhs., et Sclioell. mahnn carmen perperam cum 

malo veneno [fr. 25) coninngunt. [VII I)e flagitio cf. Usener, lih. Ph. 56,1 sqq.] 

2. Fest. (L. 363, Mo. 72): Talionis mentionem fieri in XII (tabulis 

ins S.) ait Verrius hoc modo: 'si m. rapserit (eic fere Festi libri, rupit GeM-tani, 

rupsit Schoell) — esto. Neque id quid (quod ty. li.) significet, indicat, 

puto qwia notum est; permittit cnim lex parem vindictam. Gell. (20,1,14): 

Nonnulla — in istis legibus (XII tab.) nc consistere quidem — visa sunt, velut 

illa lex talionis, cuius verba, nisi memoria me fallit, haec sunt: 'si m. rupit ni 

cum e pacto talio csto'. Oai. (3,223): Poena— iniuriarum ex lege XII tab. 

propter membrum quidero ruptum talio erat. Cf. Paul. (sent. 5,4,6): Iniuriarum 

actio — introducta est lege XII tab. de — membris ruptis et ossibuB 

fractie. Prisc. (gramm. 6,13,69): Quidam — vcterum — 'ossum' proferebant — 

Cato tamen 'os' protulit in IIII. orig.: 'Si quis raembrum rupit aut os fregit, 

talione proximus cognatus ulciscitur'. 

3. 4. Paul. de iniur. (Coll. 2,5,5): Iniuriamm actio — legitima — cx 

lege XII tab.: qui iniuriam alteri facit, ν et xx scstertiorum pocnam subit. 

Quae lex gcneralis fuit; fucrunt et speciales velut: 'manu fustive si os (sic 

Lachmann, ZOR. 10,311] manifestos libri) — poenam subito (subitos extertiorum 

libri)'. [Haec non ipsa legis verba simt, ml aeque afque qttae praecedunt 

Pattli ad legitima accomtnoclata sic restUuenda: velut: manu fustive si os frcgit 

libero, trecentorum, si servo, CL poenam subit sestertiorum. Tir. M.] — 

Gai. (3,223)'· Proptcr os — fractum aut conlisum CCC assiura poena erat, si 

libero 08 fractum erat, at si servo CL. Cf. Panl. et Prlic. ftiqmi l. 2 nll. — Gell. 

(20,1,32): iniurias atrociores, ut de osse fracto, non liberis modo, verum etiam 

servis factas impensiore damno vindicaverunt. Gai. (3,220): Iniuria — com-

30 Leges XII tabularum (tab. VIII). 

5. ... EUP[sJlT . . . SARCITO. 

6. Ulpianus l. XVIII ad ed. (D. 9,1,1 pr.): Si quadrupes 

pauperiem fecisse dicetur, — lex (XII tab.) voluit aut dari id quod 

nocuit — aut aestimationem noxiae offerri. 

7. Ulpiamts l. XLI ad Sahinum (D. 19,5,14,3): Si glans ex 

arbore tua in meum fundum cadat, eamque ego immisso pecore depascam, 

— neque ex lege^XII tab. de pastu pecoris, quia non in 

tuo pascitur, neque de pauperie — agi posse. 

S. a. Qui FRUGES EXCANTASSIT. — b. . . NEVE ALIENAM SEGE- 

TEM PELIJEXEBIS . . . 

mittitur, — cum quis pugno puta aut fuste percussus — erit. — Gell. (20,1, 

12): ita de iniuria poenienda (in XII) scriptum est: 'si iniuriam alteri (alteri 

delevit Schoell) faxsit, viginti quinque aeris poenae sunto'. Fest.: Viginti quinque 

poenae in XII significat XXV asses. Gai. (3,223): propter ceteras vero 

iniurias XXV assium poena erat constituta. Gell. (16,10,8): cum 'proletarii' 

— et 'viginti quinque asses' et taliones — evanuerint oinnisque illa XII tab. 

antiquitas cet. cf. pag. 19 /2o; tab. I in fine. — 

5. Fest. (265): Rupsit in (sic Scaliger, rupit in Mo., Hh. Ph. 

15,464, rupitias codex) XII significat daranum dederit (P. 264: rupitia datnnum 

dederit significat). Idem (o22): Sarcito in XII Ser. Sulpicius ait significare 

'damnum solvito, praestato'. Vlp. ad ed. (D. 9,2,1 pr.): Lex Aquilia omnibus, 

legibus, quae ante se de dainno iniuria locutae sunt, derogavit, sive XII tab. 

sive alia quae fuit. — Coniungendos esse hos Festi locos iamdndum communis 

fuit IT. dd. opinio. [Sed cf. propter posteriorem hiiitts tahulae fr. 10 et 14. 

TH. M.] Priorem Mommsenus l. c. emendatum, ut supra adnotavimus, coniecit 

ad fr. 2 esse referendum. At Festi interpretationem: rnpsit = damnum 

dederit non convenire cum membro rnjito et talione, recte monuit A. Pernice, 

Sdchbescliiid'. j)· 3; scilicet sarciri iussertint XII tahidae ea quoqite, quae praeter 

membrum qui.i rupsit. Vocem rupitias retinendam putat Sell, Die actio de rupitiift 

sarciendis, 1877. 

6. Inst. (4,9 pr.): Animalium nomine — si — paupericm fecerint, noxalis 

actio lege XII tab. prodita est: quae animalia si noxae dedantur, proficiunt 

reo ad liberationem, quia ita lex XII tab. scripta est. Cf. Fest. Pauperies. 

Noxia. [VII Fest. Sarcito huc pertinere posse monet Seckel, collato loco D.9,1,11 ·. 

aitt noxam sarcire aut in noxam dedere oportere cf. VII. 8b. pr.} 

8. a. Plinitis l. c. snpra ad 8,1. Sen. (nat. qu. 4,7,2): in XII tab. cavetur, 

ne quis alienos fructus excantassit. 

b. Serr. (Verg. ecl. 8,99): 'traducere messes'. Magicis quibusdam artibus 

hoc fiebat, unde est in XII tab.: 'neve — pellexeris'. Aug. (civ. dei 8,19): 

quod hac pestifera scelerataque doctrina fructus alieni in alias terras transferri 

perhibentur: nonne in XII tab. — Cicero commemorat esse conscriptum 

et ei, qui hoc fecerit, supplicium constitutum? Apul. (apol. 47): Magia — 

XII tab. propter incredundas frugum inlecebras interdicta. — Formam pcllexeris 

merito suspectam habet Schoell. 49,76, attamen lex neque reiicienda neque cnni


9. Plinius (nat. hist. 18,3,12): Frugem — aratro quaesitam 

noctu pavisse ac secuisse puberi XII tabulis capital erat, snspensumque 

Cereri necari iubebant, — inpubera praetoris arbitratu 

verberari noxiamve duplionemve decerni. 

10. Gaius l. IV ad XII tah. (D. 47,9,9): Qui aedes acervumve 

frumenti iuxta domum positum combusserit, vinctus verberatus 

igni necari (XII tab.) iubetur, si modo sciens prudensque id 

commiserit; si vero casu, id est neglegentia, aut noxiam sarcire 

iubetur, aut, si minus idoneus sit, levius castigatur. 

11. Plinius (nat. hist 17,1,7): cautum — est XII tabulis, ut qui 

iniuria cecidisset (succidendi vocabulo lex usa est) alienas (arbores), 

lueret in singulas aeris XXV. 

12. Sl XOX FURTUM FAXSIT, SI IM OCCISIT, IURE CAKSUS ESTO. 

13. LUCI . . . SI SE TELO DEFENDIT, . . . EXDOQUE PLORATO. 

priore confundenda est: nam excantare est damnum dare, pellicere htcrum 

facere; illud respicit Ovidius (am. 3,7,31): carmine laesa Ceres sterilem vanescit 

in herbam; hoc Plinius (n. h. 18,6,41—43): C. Furius Cresimus —, cum 

in parvo — agello largiores — iructus perciperet, quara ex amplissimis vicinitas, 

in invidia erat magna, ceu fruges alienas perliceret veneficiis; quamobrem 

ab Sp. Albino curuli (aedile) die dicta — instrumentum rusticutn — in 

forrnn'attulit et — dixit: veneficia mea, Quirites, haec sunt. 

9. [Noxiamve duplionemve decerni Jibri, recte opinor, scilicet ut verhertim 

jwena afficiatnr impubes piipillus, noxia dupliove spectet nd impuberew. 

filitim familias (Gni. 4,75); ctivendum ο lectione interpolata noxiamque duplionc 

decerni. ΤΗ. Μ.] 

10. Cf. glossa cod. Leidensis Yoss. fol. 82 (Loeice prodrom. corporis glossar. 

j>. 100; M. Cohn, ZSSt. 2. p. 112): noxam sarcito damnutn solvito. 

11. Paul. ad. Sab. (D. 47,7,1): Si furtim arbores caesae sint, et ex lege 

Aquilia et ex XII tabularum dandam aotioncm Labeo ait. Oai. (4,11): quod 

lex XII tab. ex qua de· vitibus succisia actio competcrct, generaliter de arboribus 

succisis loqueretur. Paul ad ed. [D. 12,2,28,6): Colonus, cum quo 

propter succisas — arbores agebatur—, si iuraverit se non succidisse, sive e lege 

XII tab. dc arboribus succisis sive e lege Aquilia — convenietur, — defendi 

poterit. — Cf. D. 47,7,5 pr.: Caedcre est non solum succiderc, scd etiam ferire 

caedendi causa. 

12. Macr, (sat. 1,4,19): Xviri in XII tab. inusitalissime 'nox' pro 'noctu' 

dixerunt; verba haec sunt: 'si nox furtum iactum eit (faxsit em. Cuiacius) si 

— esto'. in qnibus verbis etiam id notandum, quod — non 'eurn' — eed 'ini' 

dixeruut. (Fest. Im). Oell. (8,1 ind.): Xviri in XII tab. 'nox' proj 'noctu' 

dixerunt. (20,1,7): nisi duram essc legem putas, quae — nocturnum — furem 

ius occidendi tribnit. 

13. Cic. (p. Tull. 20,47): Atque ille legem mihi de XII tab. recitavit, 

quae permittit, ut furem noctu liceat occidere, et luci, si se telo defendnt.

32 Leges XII tabularum (tab. VIII). 

14. Gellius (11,18,8): Ex ceteris — manifestis furibus liberos 

verberari addicique iusserunt (Xviri) ei, cui furtum factum 

esset —·, servos — verberibus affici et e saxo praecipitari; sed 

pueros impuberes praetoris arbitratu verberari voluerunt noxiamque 

— sarciri. 

15. a. Gaius (3,191): Concepti et oblati (furti) poena ex 

lege XII tab. tripli est. — b. . . . LANCE ET LICIO . . . 

(21,50): Furem — luce occidi vetant XII tab. —, nisi se telo defendit, inquit; 

etiamsi cum telo venerit, nisi utetur telo eo ac repugnabit, non occides; quod 

si repugnat, endoplorato, hoc est conclamato, ut aliqui audiant et conveniant. 

(Fest.): 'Sub vos placo' in precibus — id quod supplico, nt in legibus 'transque 

dato' et 'endoque plorato'. Prisc. (gr. 6,18,93): Ennius in XVI annalium: 'si 

luci, si nox cef. — Dubitari potest inde, utrum lex fnrem occiilere permiserit 

si —, an vetuerit nisi —. Cic. (l. c.) hahet ittntmqite, Gai. ad ed. (D. 47,2,55,2) 

dicit: Furem interdiu deprehensum non aliter occidere lex XII tab. permisit, 

quam si telo se defendat. De sola permissione loquuntur Gai. ad ed. (D. 9,2,4,1): 

Lex XII tab. furem noctu deprehensum occidere permittit, ut tanien id 

ipsum cum clamore testificetur: interdiu autem deprehensum ita permittit 

occidere si is sc telo defendat, —. Gell. (11,18,6.7): Xviri — furem — tum 

deraum occidi permiserunt, si aut, cum faceret furtum, nox esaet, aut interdiu 

telo se — defenderet. Cic. (p. Mil. 3,9): XII tab. nocturnum furem 

quoquo modo, diurnum autem si se telo defenderet, interfici impune voluerunt. 

Ulp. ad ed. (Coll. 7,3,2): furem nocturnum — lex XII tab. omni raodo permittit 

occidere, aut diurnum — aeque lex permittit, sed ita demum, si se 

tclo defendat. 

14. Gai. (3,189): Poena manifesti fnrti ex legc XII tab. capitalis erat. 

nam liber verberatus addicebatur ei, cui furtum fecerat; utrum autem servus 

efficeretur cx addictionc, an adiudicati loco constitueretur, veteres quaerebant. 

in [servum] aeque verberatfum animadvertebatur]. Gell. (20,1,7): nisi duratn 

esse legem putas, quae — furem manifestum ei, cni furtum factum est, in 

servitutem tradit. 

15. a. Cf. Gai. (3,186—7): Conceptum furtum dicitur, cum apud aliquem 

testibus praesentibus furtiva res quaesita et inventa sit; — oblatum 

furtum dicitur, cum res furtiva tibi ab aliqno oblata sit, caque apud te concepta 

sit. 

b. Fest. (P. 117): Lance et licio dicebatur apud antiquos, quia qui furtum 

ibat qnaerere in domo aliena licio cinctus intrabat lancemque ante oculos 

tenebat proptcr matrum familiae aut virginum praesentiam. Gai. (3,192): lex 

(XII tab.) — praecipit, ut qui quaerere velit nudus quaerat licio (linteo liber) 

cinctus, lancem habens; qui si quid invenerit, iubet id lex furtum manifestum 

csse (c/. § 193). Gell. (11,18,9): furta quae per lancem liciumquc concepta 

essent, proinde ac si manifesta forent, vindicaverunt (XII tab.). Idem (16,10,8): 

cum proletarii — furtorumque quaestio cum lance ct licio evanuerint omnisque 

illa XII tab. antiquitas cet. (rf. pag. 30 n. 5) Inst. gl. Tatir. (ZGR. 7.44 n. 466): nu-


16. Sl ADOBAT FURTO, QUOD NEC MANTFESTUM ERIT , [DU- 

ΓΜΟΝΕ DAMNUM DECIDITO.]. 

17. (Gai. 2,45): furtivam (rem) lex XII tab. usucapi prohibet 

—. 

18. a. Tacit. (ann. 6,16): XII tabulis sanctum, ne quis unciario 

fenore amplius exerceret. — b. Cato (de agri cnlt. praef.): 

Maiores — in legibus posiverunt furem dupli condemnari, feneratorem 

quadrupli. 

19. Paulus (coll. 10,7,11): Ex causa depositi lege XII tab. 

in duplura actio datur —. 

20. a. Ulpianus l XXXV ad ed. (D. 26,10,1,2): Sciendum 

est suspecti crimen e lege XII tab. descendere. — b. Tryplwninns 

disputat. (D. 26,7,55,1): Si — tutores rem pupilli furatt sunt, videamus 

an ea actione, quae proponitur ex lege XII tab. adversus tutorem 

in duplum, singuli in solidum teneantur. 

21. PATRONUS SI CLIEXTI FRAUDEM FECERIT, SACER ESTO. 

22. QUI SE SIERIT TESTARIER MBRIPEXSVE FUERIT, NI TESTIMO- 

NIUM FATIATUR. INPROBUS IKTESTABILISQUE ESTO. 

23. Gellius (20,1,53): ex XII tab. — si nunc quoque — 

qui falsum testimonium dixisse convictus esset, e saxo Tarpeio 

deiceretur. 

ingrediebatur discum fictilem in capitc portans utrisque manibus dctentus 

(fort. detentum.) liud. Jies. 2,352 v. 21. 

16. Fest. [F. 162): 'Nec' coniunctionem — positam esse ab antiquispro 'non', 

ut et in XII est: — item: 'si — erit'. (Gai. (3,190): Ncc manifesti furti poena 

per legem XII tab. dupli inrogatur —. Gell. (11,18,15): furtis omnibus, quae 

nec manifesta appellantur, poenam imposuerunt dupli. — Fest. (P. 19): 'Adorare' 

apud antiquos significabat agere, unde et lcgati oratores dicuntur, quia 

nmndata populi agunt. 

17. Cf. Gai. 2,49. J. 2.6,2. Ί). 41,3,33 pr. 

20. a. Cic. (de off. 3,15,01): dolus malus et legibus erat vindicatus, ut 

(iu> tutela XII tabulis. 

b. Cic. (de or. 1,36,106—7): turpi tutelac iudicio et patdlo post: altcr 

plus lege agendo petebat, qnam qnantum lex in XII tab. permiserat. 

21. Serv. (ad Aen. 6,009): 'fraus innc.xa clienti'; cx lcge XII tab. vcnit, 

in quibus scriptum cst: 'patronus — esto'. — Mo. (Forsch. 1,384) ins.: Diti 

patri, propter leg. JRonwli 2, xihi est όσιος τοΰ καταχθονίου Διός. — \yil Qf. 

sakros esed, cap. I, Add. 2sq.] 

22. Gell. [15,13,11): Item ex iisdem tabulis id quoque est: 'qni — testiiuonium 

fatiatur (coniecit Schoell 92 seq., fariatur libri) inprobus — esto'. Gell. 

(7,7,2.3): 'tcstabilis' — verbum est legis ipsius Horatiac; contrarium est in 

XII tab. scriptum: 'inprobus csto'. Cf. J. 21,0,6. 

URUNS, Fontcs iuris. Ed. VII. 3

34 Legcs XII tabularum (tab. VIII). 

24. a. Si TELUM MANU FUGIT MAGIS QUAM IECIT, aries subicitur. 

— b. PUn. (n. h. 18,3,12): Frugem — furtim — pavisse — 

XII tabulis capital erat (8,9) — gravius quam in liomicidio. 

25. Gaitts l. IV ad XII tab. (D. 50,16,236 pr.): Qni venenum 

dicit, adicere debet, utrura malum an bonum; nam et medicamenta 

venena sunt. 

26. Latro (decl. in Cat. 19): XII tab. cautnm esse cognoscimus, 

ne qui in nrbe coetus nocturnos agitaret. 

27. Gaius l. IV ad XII tab. (D. 47,22,4): His (sodalibus) 

potestatem facit lex (XII tab.), pactionem quam velint sibi ferre, 

dum ne quid ex publica lege corrumpant; sed haec lex videtur ex 

lege Solonis translata esse. 

TABULA VIIII. 

1. 2. Cic. (de leg. 3,4,11; 19,44): Trivilegia ne inroganto; 

de capite civis nisi per maximum comitiatnm — ne fernnto'. — 

Leges praeclarissimae de XII tabulis tralatae duae, quarum altera 

privilegia tollit, altera de capite civis rogari nisi maxirao comitiatu 

vetat. 

24. a. Cic. (toj). 17,64): iacere telum voluntatis est, ferire quem nolueris 

fortunae: ex quo aries subicitur ille in vestris actionibus, 'si — iccit'. 

Cic. (j). Tiill. 22,51): Quis est, cui magis ignosci conveniat, quoniam me ad 

XII tab. revocas, quam si quis quem imprudcns occiderit? — Tamen huiusce 

rci veniam maiores non dedcrunt; nara lex est in XII tab.: 'si — fugit ma- 

[gis quam iecit]'. Gic. (de or. 3,39,158): Nonnunquam — brevitas translatione 

conficitur, ut illud: 'si — fugit'. Attgust. (de lib. arb. 1,4): honncidium — 

potest accidere aliqnando sine peccato, — cui fortc invito atquc iinprudcnti 

tclura nianu iugit. Fest. (347) Subici ar[ies dicitur, qui pro occiso datur,] 

quod fit, ut ait Cincius, — excmplo At[heniensium, apud quos] expiandi gratia 

aries [inigitur ab eo, qui invitus sce]lus admisit, poenae p[endcndac loco.] — 

(•3oi) Subigere arietem in eodem libro [scilicet in commentario XV ittris ponti- 

/ici citato ad verbum qnod praecedit) Antistius esse ait darc arietem, qui pro 

εο agatur, caedatur. Leg. Numae 13. 

b. Quaenam fuerit homicidii poena, veteres nobis non tradiderunt. 

VIIII. 1. 2. Cic. (l. c. 19,44): In privatos hornines leges ferri noluerunt, 

id est enim privilegium, quo quid est iniustius, cum legis haec vis sit, scitura et 

iussum iu omnes. Ferri de singulis [debitit esse de capite civis Tn. II.] nisi 

centuriatis comitiis noluerunt; discriptus [sic scr., descriptus libri Tir. II.] 

onitn populus ccnsu, ordinibus, aetatibus, plus adhibct ad suflragium consilii, 

quam iusc iu tribus convocatus. Cic. (p. Sest. 30,65): cuni et sacratis legibus 

et XII iab. sanctum esset, ut nequc privilegium irrogari liceret, ncquo


3. GelUus (20,1,7): duram esse legem pntas, quae iudicem 

arbitrumve iure datum, qni ob rem [iu]dic[a]ndam pecuniam accepisse 

convictus est, capite poenitur? 

4. Pomponius enchirid. (D. 1,2,2,23): qnaestores — qui capitalibus 

rebus praeessent, — appellabantur quaestores parricidii, 

quorum etiam meminit lex XII tab. 

5. Marciamis (D. 48,4,3): Lex XII tab. iubet eum, qui 

hostem concitaverit quive civem hosti tradiderit, capite puniri. 

G. Salvianus (de guhern. dei 8,5,24): Interfici — indemnatum 

quemcunque hominem etiam XII tabularum decreta vetuertmt. 

TABUIA X.t 

1. HOMIXEM MORTUUJI IN URBE NE SEPELITO NEVE URITO. 

de capite nisi comitiis centuriatis rogari cet. Cic. (de domo 17,43): vetant 

XII tab. leges privatis hotninibus irrogari, id est enim privilegiura. Cic. (tle 

rep. 2,36,61): laus est — C. Iulii (Xviri a. II) — quod se legem illam — 

neglecturum negaret, quae de capite civis Eom. nisi comitiis ceuturiatis 

statui vetaret. 

3. ob rem dicendaru Gellii libri. 

4. Fest. (258): Quaestorcs [dicebantur, qni quaererent de rebus] capiialibus, 

undc [iidem etiam . . quacstores parri]cidi appellantur. Parrici (supra 

p. 10,12 n. J). 

6. Salviani locutn Schoellius (p. 58) ad homicidium (8,24 c) pertinere 

2>utat, indemnatum intdlegens intcgrum et liberum; locis autem supra allati.9 

evidenfer probatur, potius de supplicio sumendo hic agi. Cf. Valer. Max. (7,2, 

ext. 15): leges Lycurgi — de indemnatis supplicium sumi vetabant. Vellei. 

(2,45,1): Clodiua — legem — tulit, qui civem Rom. indemnatum intercmisset, 

ei aqua et igni interdiceretur, cuitis verbie etsi non nominabatur Cicero, taraen 

solus petcbatur. Cic. (de domo 4,9): Eoa — damnare debui, quorum legc perfectum 

est, ut ego indemnatus — damnatorum poenam sustinerem? Cic. (in 

Pis. 13,30): indemnati civis — proscriptio. Cic. (de l. agr. 2,21,56): Sulla 

cum bona indemnatoram civium funcsta illa sua auctione vcnderet cet. D. 28, 

1,9'. Si quis post accusationcm in custodia fuerit dcfunctus indemnatus, testamcntum 

eius valebit. Aitg. (de civ. dei 1,19): vos appello, leges iudiccsque 

Koruani: ncmpe post perpetrata facinora ncc quemquam scelcstum indcmnatum 

impunc voluistis occidi. 

X. 1. Cic. [de lcg. 2,23,58): Video quac sint in pontificio iure, sed 

quaero, ecquidnam sit in lcgibus? — ea non lam ad religionem spectant, quam 

ad ius sepulcrornm; 'horainem mortunm', inquit lcx in XII: 'in urbc — 

urito'. Credo vcl propter ignis periculum. 

1) Totum huins tabulac argumenhim uno contcxtu relatum et tractatum 

cxhibct Cic. de lcg. 2,23.24. (Cf. llu., ZEG. 1,1138—42.) 

3*

36 Leges XII tabularam (tab. X). 

2. ... HOC PLUS NE FACITO: KOGUM ASCEA NE POLITO. 

3. Cicero (de leg. 2,23,59): Extenuato igitur sumptu tribus reciniis 

et tunicnlapurpurae etdecem tibicinibus tollit etiam lamentationem. 

HABENTO. 

4. MULIEKES GENAS NE KADXJNTO, NEVE LESSUM EUNEKIS EltGO 

5. a. HOMINE MORTUO KE OSSA LEGITO, QUO POST FUMJS FACIAT. 

— b. Cicero (l. c. 24,60): Excipit bellicam peregrinamque mortem. 

6. a. Cicero (l. c): Haec praeterea sunt in legibns —: 'servilis 

unctura tollitur omnisque circumpotatio'. — 'Ne sumptuosa 

2. Cic. (1. c. 59): Iam cetera in XII minucndi sumptus sunt lamentationisquc 

funebris, translata de Solonis fere legibns: 'hoc plus', inquit, 'ne — polito'. 

3. Cic. (l. c): Nostis quae sequnntur: discebamus enim pueri ΧΠ, ut 

carmen neccssarium, quas iam nemo discit. Extenuato igitnr et reliqua ut 

supra; uimcla vel uincla j»-o tunicnla libri. {ibid. 25,64): sumptuosa — funera 

et lamentabilia — Solonis lege sublata sunt, quam legem eisdem prope verbis 

nostri Xviri in decimam tabulam coniecerunt; nam de tribus reciniis et pleraque 

illa Solonie sunt. Cf. Fest. (274): Recinium omne vestimentum quadratum 

ii (hi cod.), qui XII interprctati sunt, csse dixcrnnt: Verrius togam, qua rau· 

liercs (vir toga muliercs cocl.; emend. Lipsius) utebantnr, practextatn (praetcxtnm 

cod.) clavo purpureo. Non. (871)·· Kicinium (Ricinum libri), quod nunc 

mafurtiura dicitur, palliolum femineum breve. Varro — de vita p. R. —: 

'Ex (ct Ubri) quo muliercs in — luctibus, cum omnem vestitnm dclicatiorem 

ac luxuriosum — ponunt, ricinia sumunt'. 

4. Cic. (l. c. 25,64): De lamentis — expressa verbis sunt: 'mulicrcs — 

habento'. Ihid. (23,59): tollit eiiam lamentationem: 'ruuliercs — habento'. — 

L. Aelius lessum quasi lugubrem ciulationem, ut vox ipsa significat, quod eo 

magis iudico verum cssc, quia lex Solonis id ipsum vetat. Cic. (Tusc. 2,23, 

55): fletue (scr. lessus) quera XII tab. in funeribus adhiberi vetant. Plin. (n. 

h. 11,58,157): Infra oculos raalae —, quas prisci 'genas' vocabant XII tab. 

interdicto radi a feminis vetantes. Serv. (ad Aen. 12,606): cautura legc XII 

tab., ne mulieres carperent faciem, his vcrbis: 'mulier faciem ne carpito'. 

Fest. (273): Radere gc[nas vetitum cst in] lcge XII, id cst unguibus [lacerare malas.] 

5. a. Cic. (de leg. 2,24,60): funebria, quibus luctus augetnr, XII sustnlerunt: 

'homini', inqnit, 'mortuo ·— faciat'; crcdoquc quod erat factHatnra, ut 

uni plura (funera) fierent lectique plures sternerentnr, id quod ne fieret, lege 

sanctum est; excipit — mortcm. Verba credoquc quod — cst in codd. leguntnr 

post inpositara inbet [vide adn. ad 8,7); transposuit ea ita ut nos dedimus 

Schoetnann (opusc. 3,386), quem aecutus est Sch. 55. Uirksenus aliiqite propriam 

ex iis legem constituenint, Hti. 143 ea inseri itissit jiost practereantur 

(r. Oa), perperam. Cf. Otiiac. ad Papiit. quaest. l. II, ad D. 3,2,25,1. 

6. a. Circumpotatio libri boni: cireumportatio alii, quod praefert Ihi. 

p. 139, — Iietiqua quoqite dedimus ut tradita accejpimus, nisi quod libri nec 

acerrae; Manutius et Huschkius jwst respcrsio inss. sit et pro accrrae praetereantur 

scribiinl acerrae pracferantur. — C/. Leg. Kumae 1. Fest. Resparsum. Acerra.

Leges XII tabularum. 37. 

respersio, ne longae coronae, ne acerrae.' — b. Fest.: Murrata potione 

usos antiquos indicio est, quod — XII tab. cavetur, ne mortuo 

indatnr. 

7. Qui CORONAM PARIT IPSE PECUNIAVB EIUS (lIONORIs) VIRTU- 

TISVE EKGO ARDUUITUR EI . . . 

8. ... NEVE AURUM ADDITO. Αϊ CUI AURO DEJiTES IUNCTI 

ESCUNT. AST IM CUM ILLO SEPELIET URETVE, SE FRAUDE ESTO. 

9. Cicero (de leg. 2,24,61): rogum bustumve novum vetat 

propius LX pedes adigi aedes alienas invito domino. 

10. Cicero (leg. 2,24,61): forum — bustumve usucapi vetat. 

TABULA XI. 

1. Cicero (de rcp. 2,36,61—37,63): (Decemviri) cum X tabulas 

7. Flin. (n. h. 21,3,7)·· ad certamina in circum per ludos et ipsi descendebant, 

et servos suos equosque mittebant. Inde illa XII tab. lex: 'qui coronam 

parit ipse pecuniave eius (honoria inseruit Schoell collato loco Festi v. 

ergo: statua donatus est honoris virtutisve ergo) virtutisve ergo (si insemit 

Schoell) arguitur (sic vel duitur libri Fliniani, arduuitur Schoell) ei\ Quam 

servi equive meruissent, 'pecunia partam' lege dici, nemo dubitavit. Cic. (de 

lerj. 2,24,60): Illa iam significatio est, laudis oruamenta ad mortuos pertincre, 

quod coronam virtute partam et ei, qui pcperisset, et eius parenti sine fraude 

esse lex impositam iubet. 1'ost ei siix>j>let Sch. parentique eius, se fraude csto. 

.Λ/ο. Staatsrecht 1 3 ,426 n. 2 verLa sic constituit: qui coronain parit ipse pecuniave 

eius, virtutisve ergo duitur ei, [ast ei parentive eius mortuo domi forisve 

inponetur, se fraude esto]. 

8. Cic. (deleg. 2,24,00): Qua in lege cum csset: 'neve — addito', quara 

huiuane excipiat altera lcx lintellegite uimirum similiave exciderunt. Tll. M.] 

praecepit altera lege: 'at (ut libri} cui a. d. iuucti escunt (essent libri) — esto*. 

9. 10. CVc. (l. c): Duae suut praeterea leges de sepulcris, quarum 

altera privatorum aedificiis, altera ipsis sepulcris cavet; nam quod 'rogum 

— dornino', — pedes adigi (sic Madrigius, adici libri) a. a. invito doiniuo 

incendiuni vereiur acerbuni; quod autem forum, id est vestibulum sepulcri, 

bustumve usucapi vetat, tuetur ius seiûlcroruui. Fest. (Γ. 84): Foruiu 

sex modis iutellegitur: primo negotiationis locua —; alio, in quo iudicia fleri, 

cum populo agi, contiones haberi solent; tertio, cum is, qui provinciae praeest, 

foruiu agere dicitur, p.uin civitates vocat et de coutroversiis coruin cognoscit; 

quarto, cum id foruui antiqui appellabant, quod nunc vestibulum sepulcri dicari 

solet cct. (P. 32): Bustum proprie dicitur locus, in quo mortuus est 

combustua et sepultus, diciturque bustuiu quasi Lenc ustutn (benc iustum 3/.), 

ubi vcro cooibustus quis tantumuiodo, alibi vero cst sepultus, is locus nb 

urendo ustriua (ostrina M.) vocatur; scd modo busta (modo obusta M.) eepulcra 

appcllamua. 

XI. 1. Cf. Dion. {10,00,5): o! ol ~ζά τον "Απαον τοΰ; λοιπούς ouyy;-c- 

Ι»αντες νόμους ίν οΛτοις δυα\ κ αϊ ταύτα; ταί; πρότεοον εςεν:/9^ΐ{σαις προΐΐ'Οηχαν *

38 Leges XII tabularum (tab. XI). 

summa legura aequitate prudentiaque conscripsissent, in annum 

posterum Xviros alios subrogaverunt, — qui duabus tabulis iniquarum 

legum additis — conubia — ut ne plebi cum patribus essent, 

inlmmanissima lege sanxeruut. 

2. Macrohins (sat. 1,13,21): Tuditanus refert, — Xviros, qni 

decem tabulis duas addiderunt, de intercalando populum rogasse. 

Cassius eosdem scribit auctores. 

3. Cic. (ad. Att 6,1,8): Ε quibus (libris de rep.) unum 

ιστορικόν requiris de Cn. Flavio Anni f. — Ille vero ante Xviros non 

fuit. — Quid ergo profecit, quod protulit fastos? Occnltatam putant 

quodam tempore istam tabulam, ut dies agendi peterentur a paucis. 

εν αί; και οδε ό νόμος ην, μή έξέίναι τοΐς ζατρικίοις προς τοί:ς δημοτικούς επιγαμία: 

συνάψαι. Liv. (4,4,5): Hoc ipsum, ne conubium patribus cum plebe essct, non 

Xviri tnlerunt paucis his annis pessimo exemplo publico cuin summa iniuria 

plebis? Gai. l. VI ad XII tab. (V. 50,16,238): Plebs est ceteri cives sine 

senatoribus. 

2. Macrohii locum α Goth. et Birh. reiecttun vindicavit Imic tahulae Mo. 

Chronol. 31.210; C. I. L. 1,361. Cf. Lerj. Bomuli 6. Macr. (sat. 1,13,12.15): 

alternis — anuis binos et vicenos, alternis tcrnos vicenosque intercalabant — post 

vicesimum ct tertiuni dicm eius (Februarii) intercalabant, Terminalibus scilicet 

iam peractis; deinde reliquos Februarii mensis dies, qui erant V, post intercalationem 

subiuugebant. Cens. (d. d. nat. 20,6): cum intercalarium meusem 

XXII et (vel libri) XXIII dicrum alternis annis addi placuisset, — in mense potissimum 

Februario intcr Terminalia et Ecgifugium intercalatum cst. Celsus diy. 

(D. 50,16,08,1): Cato putat, mensem intercalarem additiciutn esse; omnesque cius 

dies pro momento temporis observat extreinoque diei mensis Februarii attribuit 

Q. Mucius. Cf. Mo. Chronol. 18—40. Hu. rom. Shtd. 1,54—60. 

3. Ex Jioc Ciccronis loco effecit Mo. (Chron. 31,210; & Ip. 361 (I 2 p. 283) 

regis Numae tabulum fastorum, ex penetralibits pontificum prolatam XII tubidis 

insertam esse. Quam sententiam sccutus Sch. (63,156) non dubitavit univcrsam 

tab. XI faslis exjilere, prout ex Iidianis restitui possunt. Id quod iu.sto andacius 

fecisse viihi videtitr, cion fastos qua ratione Xvir-i perscripaerint certa 

ratione consiitui non po.ssit. Cf. Ilit. Stud. 279. Nihilomimis fastos Iulianos 

XII tabulis sitbicere placuit. — Cf. Cic. (p. Mur. 11,25): Posset agi lege necne, 

pauci quondatn scicbant; fastos enim vulgo uon lmbebant. Erant iu magna 

potcutia qui consulebantur, α quibus ctiam dics tamquam α Chaldaeis petcbantur. 

Iuveutus cst scriba quidara, Cn. Flavius, qni cornicum oculos confixerit 

et eingulis diebus cdiscendis fastos populo proposuerit. I'lin. (n. h. 33, 

1,17): Ilic (Cn. Flavius) — publicatis dicbus fastis quos populus a paucis principuui 

cotidic pctebat cet. Liv. (9,46,5): Cn. Flavius — civile ius, repositum 

in penetralibus pontificum, evulgavit fastosque circa iorura in albo proposuit, 

ut quando lcge agi posset, sciretar. Macr. (sat. 1,15,9): Priscis ergo temporibus, 

antequam fasti a Cn. Flavio scriba iuvitis patribus in omnitim notitiain 

proderentur cet. Vnl. Max. 2,5,2. l)iod. 20,36.

Leges XII tabulurum. 39 

TABULA XII. 

1. Gaius (4,28): Lege autem introducta est pignoris capio, 

veluti lege XII tab. adversus eum, qui hostiam emisset nec pretium 

redderet; item adversus eum, qui mercedem non redderet pro eo 

iumento, quod quis ideo locasset, ut inde pecuniam acceptam in dapem, 

id est in sacrificium, impenderet. 

2. a. Si sunvus FUKTUM FAXIT NCXIAMVE NO[X]IT. — b. Gai. 

(4,75.76): Ex maleficiis filiorura familias servorumque — noxales 

actioues proditae sunt, uti liceret patri dominove aut litis aestimationem 

sufferre aut noxae dedere —. Constitutae sunt — aut legibus 

aut edicto praetoris: legibus velut furti lege XII tabularum cet. 

3. Sl VINDICIAM FALSAM TUI.IT, SI VJKLIT IS . . . TOR AKBITKOS 

TKIS DATO, EOKUM AKIUTltlO . . . FRUCTUS DUrUONE DAMXUM DKCIDITO. 

4. Gains l. VI ad XII (D. 44, β, 3): Eem, de qna controversia 

est, prohibemur (lege XII tab.) in sacrum dedicare: alioquin 

dupli poenara patimur, — sed duplum utrum fisco an adversario 

praestandum sit, niliil exprimitur. 

5. Livius (7,17,12): in XII tabulis legem esse, ut quodcumque 

postremum populus iussisset, id ius ratumque esset. 

FRAGMENTA INCERTAE SEDIS. l 

1. Festus: Nancitor (nanxitor Mucllcr) in XII nactus erit, 

XII. 1. Cf. Fest. Daps. D. 50,10,238,2. 

2a. Vlp. ad ed. (D. 9,4,2,1): Celsus — difTerentiaru facit iuter legem Aquiliam 

et legem XII tab. Naui iu lege antiqua, si servus scientc domino furtum fecit —, 

servi nomine actio est uoxalia, nec dominus suo noiniue tcnctur; at in lcgc 

Aquilia, inquit, doiuinus suo noinine tenctur, non servi. — Sed si placeat, quod 

Iulianus — scribit: '»i — nocuit (uoxit em. Pithoeus)', etiam ad posteriorcs 

leges pertinerc, poterit dici, etiam Kervi «oiuiuc cum domiuo agi posse uoxali 

iudicio. C/. Fest. KOxiu. U. 47, 6, 5; 50, 16, 283, 3. Faul. .sent. 2, 31, 7. 

3. Fest. Vindiciae. Totutn locum v. in Fenti ei>itomc nostra. 

4. l'ro Jisco Gaius .scripsemt aerario, mutaverunt Justiniani. 

5. Liv. (l. c): In secuudo intcrregno (a. 399) ortn uontcntio est, quoil 

duo patricii consules creabantur; intercedentibusquc tribunia intencx Fabius 

aicbat: 'in XII — csset'; iushum populi ct suffragia esse. Cf. Liv. 9, 34, G. 7 

e.v oratione F. Sempronii tr. j)L: neiuo eoruni (ccnsorum) XII tab. legit? nenio 

id ius esse, quod postrcuio populus iussissct, sciit? Iinino vero omnps sciverunt. 

1) Omisi ex Schoelliana appcndkc fr. 7: Auy. (dcciv.dei 21,11): Octo 

gcncra pocnainm 'in lcgibus' csac, scribit Tulliua. — Fortassc addcndum

40 Legcs XII tabularum (fragm. incertae scdis). 

prenderit. — Fortasse ad [XII. 12,1 respicitur ; nam etiam in 

foedere Latino est: si quid pignoris nancitur. 

2. Festus (258): Quando — in XII — cum c littera ultima 

scribitur [Intellegi quandoc Jwdie constat. ΤΗ. Μ.]. 

3. Feshis (309): 'Sub vos placo' in precibus fere cum dicitur, 

signilicat id quod 'supplico' (supplicio cod.), ut in legibus 'transque 

dato', 'endoque (edendoquae cod.) plorato'. — Cf. 8,13. Sch. 29. 

4. Donat. (ad Ter. Eun. 515): 'dolo malo' — quod — addidit 

'malo' — αρχαϊσμός est, quia sic in XII tab. a veteribus scriptnm est. 

5. Cicero (de rep. 2,31,54): ab omni iudicio poenaque provocari 

licere indicant XII tabulae compluribus legibus. 

6. Cicero (de of. 3,31,111): Nullum — vinculum ad adstringendam 

fidem iureiurando maiores artins esse voluernnt; id 

indicant leges in XII tabulis. 

7. Plinius (nat. hist. 7,60,212): XII tabulis ortus — et occasus 

nominantur. — Cf. 1,9. 

8. Gaius (1,122): olim aereis tantum nummis utebantur, et 

erant asses, dupundii, semisses, quadrantes, nec ullus aureus vel 

argenteus nummus in usu erat, sicuti ex lege XII tab. intellegere 

possumus. — Cf. Mo. Miinzwesen. χι. 175. 

9. Gaius l. V ad XII (D. 50,10,237): Duobus negativis verbis 

quasi permittit lex (XII tab.) magis quara prohibuit: idque 

etiam Servius (Sulpicius) animadvertit. 

10. Gaius l VI ad XII (D. 50,16,238,1): 'Detestatum' est 

testatione denuntiatum. 

11. Sidonins Apollinaris (ejh 8,0.?'): Per ipsum feve tempns, 

ut decemviraliter loquar, lex de praescriptione tricennii fuerat 

'proquiritata'. 

duiccnsus propter glossam lexici Thiloxcniani: duiccnsus δ:ταβ. (XII ta· 

bulis cmendat Yulcanius), δεύτερον ά^&γίγραμμι'νο; collato hco Fcsti cp. 

p. 66: duiccnsus dicebatur cum altcro, id cst filio ccnsus. Cf. M. Cohn, 

ZSSL 2.113.

Tabula fastorum Iulianorunii 41 

TABULA FASTORUM IULIANORUM. 

Fastorum qui fucrunt ante Cacsarcm tabula ad nos non pervenit, 

anni Iuliani una pacnc integra, aliarum fragmenta raaiora niinora, quac omnia 

cdita et illustrata sunt a Mommseno & 1, p. 293—412, cui supplemcnta 

addidcrant idera in Eph. epigr. vol. 3 p. 5—10. 85. 86. vol. 4 j). 

1, 2. et Hcuzcnus ), Qtuandoc) St(crcus) D(elatum) Fias), Quin(quatrus), 

Quir(inalia), Rcgif(ugium), Ilob(igalia), Sat(umalia), Ter(minalia», Tub(ilustrium), 

Vcst(alia), Vin(alia), Volc(analia), Volt(urnalia·. 

Dici condicionem indicant litterae singularcs F — Ν — Ν* FP — EX 

— C. Ex his prima significat diem fastum, qviinta cndotcrcisum i*ive 

intercisuin, sexta comitialcra. De notis Ν ct N* (pro qua etiam N° invcnitur) 

ambigitur; quamquam ad nefastos dics utratnquc spectare extra 

controversiam cst. Alteram significarc non possc, ut multi putarunt, N(cf). 

P(osterior) vol Pirior), P(arte), P(rincipio), Mo. 367 [iain] ostcndit. Dics Ν 

signati a dicbus M J sivc N° notatis ita differre arbitratur Mo., ut iili tristes 

sint ct cum rcligionc coniuncti, lii fcrias babcant hilares, {Fcst. Nep.) f 

undc Hu. {Stud. 238) notas ita cxplicat: N(cf.) P(urus) vcl N(cf.) Ficriatus) 

vcl I'\estus). Mo. notam ortam cssc putat cx vcterc littcrae X forma. 

Xotam dcnique FP invcntam tcr (Febr. 21. Apr. 23. Aug. li») Hu. 1!>'J cxplicat 

F(astus) P(uru9), Mo. cogitat dc interpretatione Fâstus) P(rincipio)·

42 Tabula fastorum Iulianorum. 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

11 

12 

13 

14 

15 

16 

17 

18 

19 

20 

21 

22 

23 

24 

25 

2G 

27 

28 

29 

30 

31 

Α 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

Η 

Α 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

II 

Α 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

11 

Α 

Β 

C 

D 

*Ε 

*ρ 

G 

Κ. ΙΑΝ. F 

4 

3 

PR. 

ΝΟΝ. 

8 

7 

6 

AGON. 

4 

CAR. 

PR. 

EID. 

19 

CAR. 

17 

16 

15 

14 

13 

12 

11 

10 

ί) 

S 

7 

G 

δ 

4 

3 

PR. 

F 

C 

C 

F 

C 

C 

(Ν 1 ) 

ΕΝ 

Ν> 

C 

Ν 1 

ΕΝ 

C 

C 

C 

C 

C 

C 

C 

C 

C 

C 

C 

C 

C 

fF 

fF 1 

) 

C 

II 

Α 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

Η 

Α 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

Η 

Α 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

Η 

Α 

Β 

C 

Κ. FEB 

4 

3 

PR. 

ΝΟΝ. |( 

8 

7 

G 

5 

4 

3 

PR. 

EID. 

1G 

LUPER. 

14 

QUIR. 

12 

11 

10 

FERAL 

S 

TER. 

REGIF. 

5 

4 

EQ. 

PR. 

Ν 

Ν 

Ν 

Ν 

Ν 

Ν 

Ν 

Ν 

Ν 

Ν 

Ν 

Ν 5 

Ν 

Ν* 

ΕΝ 

Ν> 

C 

C 

C 

. F 

C 

Ν> 

Ν 

C 

ΕΝ 

Ν> 

C 

D 

Ε 

F 

G 

Η 

Α 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

II 

Α 

Β 

C 

Ι) 

Ε 

F 

G 

II 

Α 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

Η 

Α 

Β 

K.MAR 

6 

5 

4 

3 

PR. 

ΝΟΝ. 

8 

7 

G 

5 

4 

3 

EQ. 

EID. 

17 

LIB. 

15 

QUIN. 

13 

12 

11 

TUB1L. 

Q.REX 

S 

7 

G 

5 

4 

3 

PR. 

.ΪΡ 

F 

C 

C 

C 

fiSP 

F 

F 

C 

C 

C 

C 

ΕΝ 

ISP 

Ν> 

F 

ΓΡ 

C 

Ν 

C 

C 

Ν 

Ν 1 

C.F 

C 

C 

C 

C 

C 

C 

C 

D 

Ε 

F 

G 

II 

Α 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

Η 

Α 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

Η 

Α 

Β 

\j 

*D 

Ε 

F 

G 

II 

Κ. A[PR•F] 

4 [F] 

3 C 

PR. C 

ΝΟΝ. (Ν) 

8 

7 Ν 

6 Ν 

5 Ν 

4 Ν 

3 Ν 

PR. Ν 

EID. Ν> 

18 Ν 

FORD. Ν> 

16 Ν 

15 Ν 

14 Ν 

CER. Ν 

12 Ν 

PAR. 

10 Ν 

VIN. W 

8 C 

ROB. Ν* 

G F 

5 C 

4 

3 C 

PR. C 

* Asterisais distinguit dics a Caesarc adiectos. Cur eos Cacsar non 

in extremis memibus collocarit, disputat Hn. rom. Stud. 1,119. 

1) Sic reposui ex fastis Cacrctanis; IsP Pracncstini, Ν Maffeiana tabida 

errorc ut vidctur. Mo. 313.868.

Tabula fastorum Iulianoruin. 43 

1 [Α Κ. ΜΑΙ F] 

2 ΙΒ 6 FJ 

3 [C 5 C] 

4 D 4 [C\ 

5 Ε 3 C 

6 F PR. C 

7 G ΝΟΝ. Ν 

8 II 8 F 

9 Α LEM. Ν 

10 Β 6 C 

11 C LEM. Ν 

12 D 4 fNP 

13 Ε LEM. Ν 

14 F PR. C 

15 G EID. ΓΡ 

16 Η 17 F 

17 Α 16 C 

18 Β 15 C 

19 C 14 C 

20 D 13 C 

21 Ε AG0N. W 

22 F 11 Ν 

23 G TUB. Ν 

24 

25 

26 

27 

28 

29 

30 

31 

3 

[Η Κ. IUJN. Ν 

Α 4 F 

Β 3 C 

C PR. C 

D ΝΟΝ. Ν) 

Ε S Ν 

F 7 Ν 

G G Ν 

Η VEST. Ν 

Α 4 Ν 

Β MART. Ν 

C PR. Ν 

D EID. Ν 

Ε 18 

F Q. ST. D 

G 16 

II 15 

Α 14 

Β 13 

C 12 

D 11 

Ε 10 

F 9 

II Q. REX C F G 8 

Α 8 C 11 7 

Β 7 C Α (i 

C (5 C Β 5 

D 5 C C 4 

Ε 4 C *D 3 

F 3 C Ε PR 

G PR. C 

1 

F Κ. lul. 

G 6 

Η 5 

Α 4 1 

Β POPLIF. 

C PR. 

D ΝΟΝ. 

Ε 8 

F 7 

G G 

Η 5 

Α 4 

Β 

Ν C 

. F D 

G Ε 

C F 

C G 

0 Η 

C Α 

C 

C 

C 

C 

C 

C 

C 

C 

F 

C 

J 

Ν EK.tAUG.fN 

Ν 

Ν 

ϊ*> 

Ν 

Ν 

Ν 

Ν 

C 

C 

-ΝΡ 

3 C 

ΡΙΙ. C 

EID. ΪΡ 

17 F 

16 C 

15 C 

LUCAR. Ν> 

13 C 

Β LUCAR. ( 

C 11 C 

D ΝΕΡΤ. >Ρ 

Ε 9 Ν 

F FURR. ΡΡ 

G 7 C 

11 6 C 

Α 5 C 

Β 4 C 

C 3 C 

D PR. C 

1 

] 

F 4 [f?P] 

G 3 C 

II PR. C 

Α ΝΟΝ. F 

Β 8 F 

C 7 C 

D 6 C 

Ε 5 fM» 

F 4 C 

G 3 C 

Η PR. C 

Α EID. ?Ρ 

Β 19 F 

C 18 C 

D 17 C 

Ε PORT. W 

F 15 C 

G V1N. FP 

II 13 C 

Α CONS. Ν* 

Β 11 ΕΝ 

C VOLC. ?Ρ 

D 9 C 

Ε OPIC. Ν 

F 7 

G VOLT. 

11 5 

*Α 4 

*Β 3 

C PR 

1 

C 

Ν 1 

f>P 

F 

F 

C 

f Crux distinguit fcrias a Cacsarc Angustovc adiectas, quorum dierum 

quae ante ferins additas nota fnerit, plcnanqne ignoratur. 

() Uncis rotnndis comprchcnsac notae dicrum dcficientes omissaeve in 

tabttla Maffeiana hic adsumptae sunt cx aliis, uno loco {lan. 0) cx conicctura.

44 Tabula fastorum lulianorum. 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

11 

12 

13 

14 

15 

10 

17 

18 

19 

20 

21 

22 

23 

24 

25 

•20 

27 

28 

29 

30 

31 

|DK 

Ε 

F 

G 

Η 

Α 

Β 

C 

Ό 

Ε 

F 

G 

Η 

Α 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

Η 

Α 

Β 

C 

Ό 

Ε 

F 

G 

•Η 

Α 

.SEPT. F] 

4 

3 

PR. 

ΝΟΝ. 

8 

7 

6 

5 

4 

3 

PR. 

EID. 

18 

17 

16 

15 

14 

13 

12 

11 

10 

9 

8 

7 

6 

5 

4 

3 

PR. 

fW 

fM* 

G 

F 

F 

C 

C 

c 

c c 

Ν 

?P 

F 

Ν 

C 

C 

c G 

C 

c 

c 

flP 

c 

c 

c 

c 

c F 

C 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

Η 

Α 

Β 

C 

K. OCT. 

6 

5 

4 

3 

PR. 

NON. 

8 

7 

6 

N] 

F 

C 

C 

c 

c 

F 

F 

C 

C 

D MEDITR.(PP) 

EAUGUST.fiP 

F 

G 

Η 

Α 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

Η 

Α 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

II 

FONT. 

PR. 

EID. 

17 

16 

15 

ARM. 

13 

12 

11 

10 

9 

8 

7 

6 

5 

4 

3 

PR. 

N> 

EN 

PP 

F 

C 

c 

C 

C 

C 

C 

C 

c 

G 

C 

C 

C 

C 

C 

Α 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

Η 

Α 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

II 

Α 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

II 

Α 

Β 

C 

D 

*E 

F 

K. [Nov. 

4 

3 

PR. 

NOLN. 

8 

7 

6 

5 

4 

3 

PR. 

EID. 

18 

17 

16 

15 

14 

13 

12 

11 

10 

9 

8 

7 

6 

5 

4 

3 

PR. 

F] 

F 

IC] 

IC] 

FJ 

F 

C 

C 

C 

C 

c 

c 

IP 

F 

C 

C 

C 

C 

C 

C 

c ccc 

c 

G 

C 

c 

F 

C 

[G. 

LH 

[A 

IB 

ic 

ID 

Ε 

F 

G 

II 

Α 

Β 

G 

D 

Ε 

F 

G 

Η 

Α 

Β 

C 

D 

Ε 

F 

G 

II 

Α 

Β 

*C 

*D 

Ε 

K.DEC 

4 

3 

PR. 

NON. 

8 

7 

6 

5 

4 

AGON. 

PR. 

EID. 

19 

CONS. 

17 

SAT. ( 

15 

OPAL. 

13 

DIV. 

11 

LAR. 

9 

8 

7 

6 

5 

4 

3 

PR. 

N] 

N] 

N] 

CJ 

Fl 

FJ 

C 

C 

C 

C 

ΪΡ 

EN 

W 

F 

PP 

C 

ΓΡ) 

C 

ΪΡ 

C 

N» 

C 

•JP 

c 

c 

c cc 

F 

F 

C

Legcs. 45 

CAPUT III. 

LEGES PUBLICAE POPULI ROMANI 

POST XII TABULAS LATAE. , 

1. Lex Plaetoria de iurisdictione (e Censorino). 

Aetas legis incerta est Cum praetor in ipso legis cxordio urbanus appelletur, 

Mo. (Staatsr. P, 384 n. 2 et 2'\ 194. 195) putat legem latam csse 

non posse nisi praetore peregnno introducto, id quod evenit c. a. u. c. 512. 

(Ccnsonnus de die nat. 24,3: M. Plaetorius tribunus plebiscitum tulit, 

in quo scriptum est:) 

Praetor urbanus, qui nunc est quique posthac fiat, l duo lictores 

apud se habeto usqne supremam ad solem occasum iusque inter 

cives dicito 2 . 

2: Lex Aquilia de damno (e Dig). 

Latam csse legem Aquiliam tonpore scccssionis plebis, tertiae scilicet c. 

a. 467, cum XII tabulis posterior sit, dicunt Dyzantii, Anon. ad Bas. 60, 

3,1: οτε — ίιτααΐαηε. το τζλτ^ος ~ρίς τους συγκλητικούς κα\ ot-'στη

46 Lex Aquilia. 

(Gaixis inst. 3,215; Capite secundo (adversus) adstipulatorem, qui 

pecuniam in fraudem stipulatoris acceptam fecerit, quanti ea res est, tanti 

actio constituitur.) 

(Ulpianus l. XVIII acl edidum: 1 Tcrtio autem capite ait eadem lex 

Aquilia:) 

Geterarum rerum ^praeter hominem et pecudem occisos^» 2 si 

quis alteri damnum faxit, quod nsserit fregerit ruperit iniuria, 

quanti ea res erit 3 in diebus XXX proximis, tantum aes ero 4 dare 

damnas esto. 

3. Lex Silia de ponderibus publicis (e Festo). 

Quando vixennt et tulerinthanc legem hi duo Silii, non constat. Haubold, 

qnem secutus est Bucl. RG. 1,92, statuit a. 510, nxdlo argumento. De ponderibus 

ipsis cf. Boeckh, metrol. Unters. 17. 

(Festus 246 M.: Publica pondcra [ad legitimam nonuam exacta 

essc] ex ea causa lunius in . . . [colligi]t quod duo Silii 5 , P. et JVL, trib. 

pl., rogarunt his verbis:) 

Ex ponderibus publicis, quibus hac terapestate populus oetier 

solet, uti coaequatur 6 se dolo malo, nti 7 quadrantal vini LXXX 

pondo siet; congius vini X p(ondo) siet 8 ; VI sextari congius siet 

vini; duodequinquaginta 9 sextari quadrantal l0 siet vini; sextarius 

aequus aequo cum librario 11 siet; sex deceraque librari in modio 12 

sient. Si qnis magistratus adversus hac d(olo) m(alo) pondera 

modiosque vasaque publica modica minora maiorave faxit iusseritve 13 

fieri, dolumve adduit, quo^d^> ea fiant, eum qui volet magistratus 

multare^tur^ u , dum minore parti 15 farailias taxat liceto; sive 

quis in sacrum iudicare voluerit, liceto. 

σόται εναγόμενο;, δ:-λάσιον μετά τοις έλεγχους (probationcs) καταβαλλέτω. Praeterea 

etiam mnltam lege Aqu. esse constitutam indicat Cic. Brut. 34: (accusator 

— cum multara lege Aquilia — petivisset.) Cf. Pern. 102. 

1) D. 9,2,27,5.— Gai. 3,217.218. — 2) Haecverba insiticia videri, recte 

monct Pern. 14. — 3) Ita Dig., Gai. fuerit. D. l. 29,8 h. t: haec vcrba 

'quanti in triginta diebus proximis fuit'. — 4) Cf. p. 45 n. 8. — 5) silli 

cod. — G) uti coerct praetor Hu. (Multa 251 n. 2) [coaequator (dcleto uti) 

Mo. apud Htdtschiiim metroh script. 2 p. 78 cf. praef. p. VIII]. — 7) sc 

dolo malo uti Scaligcr, scdulum ut lii codcx. — 8) siet] is cod. — 9) duoquinquaginta 

(id est IIL) cod. — 10) quadrantat cod. — 11) [aequo conlibrato, 

id est exaequata parte sumtna cf. Cato de a. c. 19. ΤΗ. Μ.] — 

12) dequinque librac in modio cod. [Magis credideris delendam cssc voc. 

librae cf. Cato de a. g. 19. TH. M.] — 13) [sic soipsi, iussit ucrc cod. 

TH. M.] — 14 > multarc q(uantum) v(olet) p(ecuniam) em. Hu. — 15) 

patris cod.

Leges. 47 

4. Lex Papiria de sacramentis (e Festo). 

Inter α 511 et 630 hanc legem esse latam probat Mo. Siaatsr. 2? 580. 

(Fest. 344 M. .· Sacramentum acs significat — Qua do ro lego L. Papiri, 

tr. pl., sanctura est his vcrbis:) 

Quicumque praetor posthac l factus erit, qui inter cives ius 

dicet, tres viros capitales popnlnm rogato, hique tresviri [capitalesj l , 

quicuraque [postliac fa]cti erunt, sacramenta ex[igunto] iudicantoque 

eodemqne iure sunto, nti ex legibus plebeique scitis exigere iudicareque 

esseque oportet. 

5. Lex Cincia de donationibus a, 550 (e Yat. />·.). 

(Paxdus l. LXXI. ad edictum, ad Cinciam: 3 Personae igitur cognatorum 

excipiuntur his verbis:) 

. . sive quis cognatus cognata inter se, dum sobrinus sobrinave 

propiusve eos, et 4 sive quis in alterius potestate manu mancipiove 

5 erit, qui eos hac cognatione attinget, quorumve (is) ϋ ία 

potestate manu mancipiove 5 erit, eis omnibus inter se donare capere 

liceto. 

(Item cxcipit tutorcm, qui tutelam gcrit, — item cxcipit:) 7 

. . si quis mulieri virginive cognatus dotem conferre volet. 

(Itcm cxcipit:) 8 

. . si quis a servis quique pro servis servitutem servierunt 

accipit isve duit . .° 

6. Lex Atinia de usucapione (e Gellio). 

Aclatis incertae. Atinii tribuni plcbis annontm 555 et 622 nominantur 

apud Liv. 32,29,3 d 33,22,2 et cpit. 59. 

(Gcllius 17,7: Legis vetcris Atiniao verba sunt:) 

Quod subruptum erit, eius rei aeterna auctoritas esto. 10 

1) posthoc cod. — 2) spat. vac. in cod. hoc loco ct proximis dnobus 

conicctura cxpletis. — 3) Yat. fr. 298. — 4) propiusvc co sit cm. Mo. — 

δ) πίηίνο, id cst raatrimoniovc, cod.\ em. WcncL — G) ins. Mo. — 7) Vat. 

fr. 304—5. — 8) Vat. fr. 307. — 9) Ita Mo., accipit duit is cod.; accipit 

duitvo iis Hu., at contra § 309: nc cxccpti vidcantur, ut — capere lcx 

iis pennittat. — 10) Cf. Ulp. D. 41,3,4,6: Quod nutcm dicit lcx Atinia, 

ut rcs furtiva non usucapiatur, nisi in potcstatcm eius, cui subrepta cst, 

rcvcrtatur, si(c) acccptum cst, ut in domini potestatem debeat rcvcrti.

48 Leges. 

7. Lex Sulpicia rivalicia (e Festo). 

Fest: Sifus . . . [pro f«]bis — . . . [in le]ge rivalicia sic cst, [qitae 

lata est roganf]c populum Ser. SulpifcioJ 1 :) 

. . . [mow]tani paganive s\[fis aqiiam dividunto]: donec eam 

inter se [diviserint, ]s 2 iudicatio esto. 

8. Lex Osca tabulae Bantinae. 

Fragmentiim tabulae aheneae, in Lucania prope Bantiam a. 1790 (cum 

V frustulis minoribus) repertnm, hodie Neapoli in museo nationali adservatum, 

latum m. 0,38, altum 0,26, totius tabulae sexta fere pars. Utrimque 

leges inscnptae simt, ex altcra parte lex Osca, ex altera Latina. Legis 

Latinae quae servata sunt capita extremam tantum legis partem i. e. generales 

sancliones continent, unde ipsins legis sententia cognosci non potest 

Oscam legem ad rem municipalon Bantinam spectasse capita servata satis 

docent, Latinam populi Romani fortasse iudiciariam ftrisse legem comprobassc 

videtur Kirchhoff, Stadtr. v. Bantia p. 90—97, non adsentiente tamen 

AIo. C. I. L. 1,46—47. Aetatcm legis Latinae intra a. 621 ct 636 certa 

ratione constituit J/o., Oscam, si prior fuit, a. 570 antecedcre non potnisse 

docuit Kir. l. c. — Lcx Osca tahulae incisa erat binis paginis, quarum 

altcra, intnenti dextcra, fracta tabula deperiit, alterins pars mcdia servata 

est, supcrior et infenor effractae. Singula capita nonnisi spatiis admodum 

parvis distincta sunt numerorum notis non adiectis. Singula verba plerumque 

punctis interpontis dinimcta sunt, neglegenter vcro tam positis qnam 

cmissis. Lcgis editio accuratissima est: Mo., die unteritalischen Diahcte 

(1850) p. 145—68. Archetypi ectypon ed. Zvctaicff, sylloge inscrijrt. Oscarum 

(1877) 1,75—8; 2, XIX. Interpretandae legis quasi fundamenta posuit 

Kirchhoff, qxiem in quibusdatn cum suppkvit tum emendavit Lange (Osk. 

Inschr. d. tab. Bant. 1853); consentiebant de summa re 2 } ôlogi omncs, 

singula tantum accurathis pcrscrutantes et corrigcntes. Cf. Endcris, Formcnlchrc 

d. osk. Spr. 1871. Planc diversam interpretntioncm proposuit Hu.: 

Osk. u. Sabell. Sprachdenhn. (1856) p. 59—140, eamque iterum defendit 

1874 in libro: die Midta, p. 61.504. Cui ctim Rud. (RG. 2,420 Anm.) 

adstipulatus esset, rem iam in edit. III cum philologo summae hac in rc 

auctoritatis, Fr. Buecheler Bonncnsi, iterum pcrtractavi, pcr quem pcrsuasissimiun 

miJd cst nbnium ingcnio indtdsisse Hn., eaque lcgis verba, e quibus 

tota fcre rcs pcndet, veluti dcivaum, zicolom, nesimom, contra rationcs 

grammaticas ab eo esse expUcatas, indeque tiniversam eiits interpretationem 

1) ICtum Ser. Sulpicium consulem a. 703 intellegit Iiud. RG. 1,215 

(cf. ZGR. 15£09), nulla ccrta rationc 7iisus. — 2) [prae/orijs Urs., at cura 

aquarum ante Augushon ccnsonnn fuit atque aedilhim curuliuni', Front. 

c. 94—97. Cf. Mo. Staatsr. 2\462,3.

Lex Osca tabulae Bautinae. 49 

in errores abiisse. Qua de causa etiam in hac edit. veterem versionem paucis 

tnntatis repetivi; interpretationes et etymologiae in notis additae Buecheleri 

sunt [Iam consulcndi inpyimis ν Planta, Gramm. dcr osk. umbr. Dialelcte 

II (1897) p. 494 ss. et Conimy, the italic dialects I (1897) p. 22 ss.} 

| . . (28) o/nom/ust izic ro . · . (18) . . . . [ 1 

j . . (19) ... sva//l/vs q. moltam angiiu . . (4) . . mn . . (10) . . | 2 

| . . (18) ... deivast l maimas carneis senateis tanginud am[per£ 2 ] 3 

iurabit 1 maximae partis senatns sententia, dnmmodo 2 

. . (5) . . 3 | XL 4 osii . . ôn 5 ioc egmo comparascuster". Svae 4 

[non miniis]" \ XL* [adfuerint] cum ea res consnlta erit^. Si 

pis pertemust, pruterpan [pertemest], | deivatud sipus comenei perum 5 

quis peremerit^, priusqiiam [perimet], \ inrato sciens^ in comitio sine 

dolom mallom siom ioc comono mais egm[as fot>ii]jeas amnud pan r» 

dolo malo, se ea comitia magis rei 2 )U bH\cae causa quam 

pieisum brateis avti cadeis 10 amnud, inim idic siom dat senateisj 

cuinspiam gratiae aut inimicitiae XQ causa, idqne se de senatus \ 

tanginud maimas carneis pertumum. Piei ex comono pertemest, 1 

sententia maximae parlis perimere. Cid sic comitia perimet, 

izic eizeic zicelei | comono ni hipid. cv S 

is eo die I comitia ne hahuerit. 

1) Hanc vocem, qnae redit v. 5.9.11, Hu. derivat α dubius ct vcrtit 

morari. At stirpes deiv et du coniungi non possunt; verbum dciv-aum «utem 

flexum esse α deiv-a = diva ostendit Kir. (48), quocum consentiunt 

omnes. — 2) De hac voce v. p. 50 n. 10. — 3) Hn. (Multa, 505 n. l) 

neglegentiae me arguit, quod v. 1—4 verba, quac in lapide (?) legi possent, 

omiserim. Certe supplementa omisi, quae ipse confinxerat olim, nunc vcro 

pro genuinis habere vidctur. Equidem Neapoli in tahda ipsa v. 1—4 accuratissbne 

pcrscrutatus iam in ed. III p. 311 litteras, quae legi possunt, 

7iotavi, qnas nunc repeto. Nimirum passim Utterae temporum iniuria ita 

mutilatae atqne adtritae sunt, ut multarum vix vestigia remaneant. — 4) 

Littera L certa; litterae X licet bis fractae tamen vcstigia haud dubia rcstant 

— δ) Littera Ν certa videtur; littcrac ON minus clarae quidem sunt, 

eed ita ut vestigia bene convcniant JBuecheleri coniedurae PON — 6) Λ 

parasc. s. parsc = Lat. posc-crc, ortntn e porc-sc, cognatum cnm proc-arc; 

significat rogaro; rem in consilio conrogarc idem cst ac consulerc. L. Urs. 

125: cum ca rcs consulta erit. — 7) Coniectura Bucch. Cf. l. Vrs. 126: 

cum non ininus L, cum ca res consuletur, adfuerint — 8) sc. intercessione. 

— 9) i.e. sinccrc. — 10) Adsiimpsimns verba usitata in iurc Romano(D. 

5,1,15,1; 22,5,21,3; al.). Bratom est mnnus vcl lucrum, ut in 

tit. Peliuinati Vestino (@? 9,3414) aliisquc, cf. Buech. lcxicon Italicnm p. VI. 

Contra cadeis comparandum cum χδδος, κεκαδτ,ααι (apte Hesychius βλάψαι 

κακωσαι στίρηααι), Lat cadamitas quod olim fuit pro calamitate, Got. hatis. 

BRUNS, Fontcs iuris. Ed. VII. 4

50 Lex Osca tabulae Bantinae. 

(2.) Pis pocapit post exac comono hafiest * meddis dat 

Qui quandoque post hac comitia habehit magistratus de 

9 castrid lovfir. , 2 

| en eituas 3 

, factnd povs tovto deivatuns 4 

fundo liberi [et] 2 

| in pecunias*, facito ut populns inrati 1 

10 tanginom deicans, siom 5 dat eizasc idic tangineis | deicum, pod 

sententiam dicant, se de eis id sententiae dicere, quod 

valaemom 6 tovticom tadait, ezum ? nep fe/aeid 7 pod pis dat eizac 

optimum 6 puhlicum censeat esse, neve fecerit qno qnis de ea 

11 egmad mins | deivaid dolud malud. Svaepis contrud exeic fefacust 8 

re minus iuret dolo malo. Siquis contra hoc fecerit 

12 avti comono liipust, molto etan|to 9 estud n. clo clo. In svaepis 

aut comitia habuerit, multa tanta iJ esto: η. ΜΜ. Et siquis 

ionc fortis meddis moltaum herest, ampert 10 minstreis aeteis n j 

eum fortius magistraUis multare volet, dumtaxat 10 minoris partis 11 

13 eituas moltas moltaum licitud. oj 

pecuniae multas multarc liccto. 

Similis formula in iure iurando iudicum Atheniensium ουχε χάριτος tvz/J 

οΰτ' ε/Ορας (Demosthenes 57,63 ρ. 1318). 

1) hafiert. — 2) Lectio incerta: fortasse lovfir. [in] supplendum. Breal 

aliiqne lovfit sive lovfir (quasi lubet, lubeatur) pro particula vel, avti (v. 13) 

habent — 3)ci-tu-a, fortasse ab i(ci)-ro, utreditus, zivoSoCyfflnkommen, estpeciinia; 

scribitur etiam eitiuva, ut: suvad eitiu. = suapecunia (E. 11,21); citiuvam 

paam tristaamcntud dcded = pec. quam testamento dedit (E. 11,16)', eitiuvad 

moltasikad = pec. multaticia, aire moltaticod Or. 3147. — 4) Conhinctio 

pluralis deivatuns dcicans cum singxdari siom deicum et tadait eadem est 

atque in l. Salp. 26: iuranto sc quod — censcat — dicturum, et l. Bant. 

Lat. v. 24.25, l. Adl. v. 36.37. — 5) stom. — 6) valae- = vale-re, -mom est 

superlativi (utpri-mum, nesi-mom), ergo validissitnntn', v. tovticom tadait e. 

idem est atque i?i L Salp. 26: ut ex re communi municipum censeat foro 

et in l. de imp. Yespas. 15: cum cx ro publica censcbit esse. Tadait = 

censeat, cf. Ι-ί-ταδες consulto, 1-

Lex Osca tabulae Bantinae. 51 

(3.) Svaepis pru meddixud altrei castrovs avti eituas | zicolom 14 

Siquis pro magistratu alteri fundi aut pecuniae diem 

dicust, izic comono ni liipid ne pon op tovtad petirupert 

dixerit, is comitia ne habuerit nisi cum apnd populum qnater 

urust 1 sipus perum dolom | mallom, in trutum zico(lom) tovto 15 

oraverit 1 sciens sine dolo malo et definitum diem populus 

peremust petiropert, neip mais pomtis 2 com preivatud 3 actud| 

perceperit quater, neve magis quinquies 2 cmn privato 3 agito 

pruter pam medicatinom 4 didest, in pon posmom con preivatud 16 

prins quam iudicationem* dabit, et cum postremum cum privato 

urust, eisucen ziculud | zicolom 5 XXX nesimum 6 coraonom ni 17 

oraverit, ab eo die diem 5 XXX proximum G comitia ne 

hipid. Svaepis contrud exeic fefacust, ionc svaepis | herest meddis 1S 

habuerit. Siquis contra Jioc fecerit, eum siqnis volet magistratus 

moltaum licitud, ampert mistreis aeteis eituas licitud.

52 Leges tabulae Bantinae. 

20 fust, censamur esuf * in eituam, poizad ligni 2 

| iusc 3 

censtur 

erit, censetor ipse l 

et pecuniam, qna lege ii censores 

censaum angetuzet. 4 

Avt svaepis censtomen nei cebnust dolud 

censere proposiierint* At siquis in censum non venerit dolo 

21 mallud | in eizeic vincter, esuf comenei lamatir 5 pr. meddixud 

malo et eius vincittir, ipse in comitio veneat b pr(aetoris) magisterio 

22 tovtad praesentid perum dolum | mallom, in amiricatud allo 

populo jpraesente sine dolo malo, et immercato 6 

cetera 

23 famelo in ei(tuo) sivom 7 

paei eizeis fust, pae ancensto fust, | 

familia et pecunia tota"' 

tovtico estud. cv 

quae eius erit, qnae incensa erit, 

pitblica esto. 

(5.) Pr. svae praefucus pod post exac bansae fust, svaepis 

Praetor sive praefectus posthac Bantiae erit, siquis 

24 op eizois 8 com [ a(Z)trud Jigud acum herest avti pru medicatud 9 

apud eos 8 cum altcro lege agere volet aut pro iudicaio^ 

25 manim aserum eizazunc egmazum, | pas exaiscen ligis scriftas 

manwn asserere earnm rerum, quae hisce in legibus scriptae 

set, ne jpim 10 pruhipid mais zicolois X nesiraois. Svae pis 

sunt, ne quem prohibuerit magis diehus X proximis. Si quis 

1) csuf Oscis et Umbris esse, quod Latine ipse, putavit Buecheler (tab. 

Igu. 2b,40; 4,15. E. 13,28. Rh. Ph. 30,436); demonstrativi pronominis 

cso fonna est ampliata. Cf. Dion. 9,36: τιιχησάμενοι -ολίται σφα; τ'αυτούς 

καΐ χρήματα. Minus probanda videtnr nova Langii interpretatio (Rh. Ph. 

30,206): esuf = esus — erus = heredium. Nam ut taceam de philologica 

ratione, antiqua Romuli heredia in censu Bantino saeculi VII α ceteris 

praediis, qnae sunt 'c&isui censendo\ scparata esse minime credibile est. 

Veterem interpretationem istie, ibi docte defendit Danielsson (Paidi, altital. 

Stud. 3 p. 142). — 2) licud. — 3) asc. — 4) Etgmon incertum, an 

praepositio videtur; 'proposuerint' sumpsimits ex l. Iulia munic. v. 148. — 

5) lamatir = vennm dehir tanquam praeda, α lav- unde h-fa λεία, latro? 

Sic in devotione Osca (Rh. Ph. 33,76) v. 4 Keri-lamatir = Cereri tradatur 

obligatus. Inccnsi ex forma ccnsuali veniri iubentur (Gaius 1,160 itemque 

Cic. Dion. Ulp.). caedatur Danielsson. — 6) i. e. sine venditione. — 7) ci 

per compendium scriptum pro cituo. {Cf. p. 50 n. 3.) Sivom, Umbr. sevom, 

idem valet quod totum, cf. lcxicon Ital. p. XXY. Stnictura dubia, 

aut: eituas sivom «= της ουσίας το δλον, aut potius sivom tanquavi δλως vel 

το όλον libere interiectum. — 8) i. e. apud praetorem praefectumve. svaepod 

Osd ponebant pro sive cf. svai poh in devotione (Rh. Ph. 33,77) v. 

10 et 11. — 9) i. e. pro ioudicatod manus inicctio, tit in l. Lucenna infra 

edita. — 10) phim.

Lex Latina tabulae Bantinae. 53 

contrud j exeic priihipust, molto etanto estud n. clo. In svaepis 26 

contra Jwc jprohibiierit, multa tanta esto: η. Μ. Μ siquis 

ionc meddis moltanm herest, licitud, | [ampert] minstreis aeteis 27 

eum magistratus multare volet, liceto, dumtaxat minoris partis 

eituas moltas moltaum licitud. cv> 

pecuniae multas multare liceto. 

(6.) Pr. censtur bansae | [ni pis /k]id, nei svae [q.] fust, 28 

Praetor censor Bantiae [ne qiris fner]it, nisi [quaestor] erit, 

nep censtur fuid, nei svae pr. fust. In svaepis pr. in svae J 

neve censor fuerit, nisi praetor erit. Et siquis praetor et si 

[pis] . . (10) . . . q. . . (5) . . . um 1 nerum 2 fust, izic post 29 

[qids] . . . quaestor . . . nohilium 2 erit, is post 

eizuc tr. pl. ni fuid. Svaepis | [contrud exeic medd\is 30 

ea trib. pleb. ne fuerit. Siquis [contra Jwc magistratus] 

/acus /ust, izic amprufid facus estud. Idic medicim eizuc] . . (15; . . 31 

factus erit, is improbe factus esto. Enm magistratum eo \ [ab anno 

. . [jpjocapid bansa[e] . . (17) . . medicim acunum 3 VI nesimum | . . 

quo] quandoque Bantiae . . . magistratnm, annwn VIproximitm | . . 

8. Lex Latina tabulae Bantinae. 

& 1,45. n. 197 (J^ n. 582) Ei. tah. 19. — De tabula et lege cf. quae supra 

p. 48 in exordio notata siint Supplementa sunt Mommseni. Huius legis 

uno ordine verswim perscriptae tabxila per medium fracta omnixan versuum 

initia perierunt. Nescimus igihir, num singulis capitibus indices fuerint 

praescripti. Finito capite reliqua pars versns vacat. 

.... (64) .... ?i]eque provfinciam] (45) l 

| . . (42) . . in sena[ | 

\) Haec nondum potucre restitui; in acrc litterac obscuratae, ah 

Avdlino traditac non vacuae crrore. — 2) ncrum (ανδρών) patricionnn vcl 

principuni civitatis. — 3) ITonorem intra quinquenniwn non licet iterare, L 

Malac. 54; cf. l. munic. Tar. 44: sexennio proxumo.

54 Lex Latina tabulae Bantinae. 

7 (2.) [Sei tr(ibumis) pl(ebei), q(uaestor), Illvir cap(italis), 

Illvir a(greis) d(andeis) a(dsignandeis), ioudex], quei ex hace 

lege plebeive scito factus erit, senatorve fecerit êsseritve, quo ex 

8 hace lege | [quae fieri oporteat minus fiant, quaeve e)x h(ace l(ege) 

facere oportuerit oportebitve non fecerit sciens d(olo) m(alo); 

9 seive advorsus hance legem fecerit | [sciens d(plo) in{alo), Hs i . . 

n(ummum) popnlo dare dammas esto et] eam pequniam quei volet 

magistratus exsigito. Sei postnlabit quei petet, p(raetor) recupe- 

10 ratores | [ . . (31) . . quos quotque dari opojrteat dato, iubetoque 

eum, sei ita pariat, condumnari popul(o), facitoque ioudicetur. 

11 Sei condemnatus | [erit, quanti condemnatus erit, praedes] ad 

q(uaestorem) urb(anum) det, aut bona eius poplice possideantur 

12 facito. Sei quis mag(istratus) multam inrogare volet | [quei 

volet, dum minoris\ partus familias taxsat, liceto, eiq(ue) omnium 

13 rerum siremps lexs esto, quasei sei is haace lege | [peqnniam, 

quae s{upra) s(cripta) e(st), exigeret]. co | 

U (3.) [Go(n)s(ul), pr(aetor), aid{ilis), tr(ibunus) pl{ebci), 

q(iiaestor), IUvir cap(italis), Illvir a{greis d(andeis) a(dsignandeis), 

qu]ei nunc est, is in diebus V proxsumeis, quibus 

15 queique eorum sciet h(ance) l(egem) popolum pleberave | [iousisse, 

iouranto, utei i(nfra) s(criptum) est. Item] dic(tator), co(n)s(ul), 

pr(aetor), mag(ister) eq(uitum), cens(or), aid(ilis), tr(ibunus) 

pl(ebei), q(uaestor), Illvir cap(italis), nivir a(greis) d(andeis) 

16 a(dsignandeis), ioudex ex h(ace) l(ege) plebive scito | [factus . . . 

queiqiiomqne corum jp]ost liac factus erit, eis in diebus V proxsumeis, 

quibus quisque eorum lnag(istratum) inperiumve inierit, 

17 iouranto, | [tdei i(nfra) s[criphini) cst. Eis consistunto pro crejde 

• Castorus palam luci in forura vorsus, et eidem in diebus V 

18 apad q(uaestorem) iouranto per Iovem deosque | [Penateis: sese 

quae ex h(ace) l(ege) oj)or(]ebit facturum, neque sese advorsum 

h(ance) l(egem) facturnm scientem d(olo) m(alo), neque seese 

19 facturum neque intercesurum, | [qno, quae ex h(ace) 1(egc) oportebit, 

minus fiant Qu]ei ex h(ace) l(ege) non iouraverit, is 

magistratum inperiurave nei petito neive gerito neive habeto, 

1) Pro formula, quam Mo. ad verba legis Oscae (v. 11—12.26) molto 

ctanto estud n. oo supplevit, cum haec in legibus Romanis nusquam inveniatur, 

praeferenda videtur altera: damnas csto darc, qxiam Rud. ZGrR. 15, 

271 pnmus proposuit, postea ipsc dcfendi (ZRG. 3β65), nuper etiam Hu. 

(Mnlta 251 n. 6) comprobavit.

Lex Acilia repetundaram. 55 

neive in senatu | [sententiam deicito deicereve eum] ni quis sinito, 20 

neive eum censor in senatum legito. Quei ex h(ace) l(ege) ioudicaverit, 

is facito apud q(uaestorem) urb(anum) j [eius quei ita 2L 

titei s(upra) s(criptum) e(st) iouravit nomen _2jersc]riptum siet; 

quaestorque ea nomina accipito, et eos, quei ex h(ace) l(ege) 

apud sed iurarint, facito in taboleis | [impliceis perscribat]. û | 22 

(4.) [^);

56 Lex Acilia repetundarum. 

cesse est, in altitudinem id quod hodie superest 0,82 m. aequat, neque vero 

in fine multum deesse videtur. Quae omnia accuratins explanavit Mo. in 

& 1,49—54, Ges. Schriften l,lsqq. — Legem Aciliam ediderunt Mo. @ 1,49 

n. 198 [12* n. 583). Ri., tab. 23-25. Rudorff, ad leg. Adl. de pec. repet 1862. 

De repetnndis hanc legem esse latam ex ipshis versu 3 patet; Zumptius (Rom. 

Crim.R. II. 1,105—110) tamen generalem de magistratuum delictis legem 

iudiaariam fuisse contendit. Legem esse Serviliam repetundarum (c. α. 

643), cuius apnd Ciceronem fit mentio, iam inde ab Sigonio (1574) communis 

fuit opinio tenuitque eam licet impngnatam ab Augustino et Ursino 

etiam Klenzius, qid a. 1825 pnmus totam legetn singulis fragmentis certa 

ratione coniunctis isto nomine inswiptam edidit. Deinde Mo. legem 

esse Aciliam (a. 631 vel 632) ab eodem Cicerone laudatam demonstravit 

1,54—57), cni additis novis argumentis adsensit etiam Riid. l. c. 

p. 431—8. Novissime de legis argumento disputavcrunt: Zumpt, Rom. 

Crim.R. II. 1,99. Huschke, ZRG. 5,46. — In hac mea editione textum α 

Mommseno constitutum eiusqxie fere supplemenia recepi, interdum Rudorffittm 

secutus. [Novae editionis cansa supplementa vel ut verius dicentur 

interpretamenta denuo recognovi; in adnotatione autem momn, ingravioribus 

scilicet, cum de iis quae ex Rudorffianis retinere placuit tum dc aliis 

quae nitnc demiim accesserunt. TII. M.] — Lex in capita divisa est titulis 

praescriptis; ea vero cnm neque nnmerorum notis signata neque per capita 

versuum distincta sint, qnot olim fnerint certo constitni non yotest: Klen. 

putabat esse 24, Mo. 57, Rud. 70, Quo in discrimine ciim neque Mo. neqne 

Rud. numerorum notas adposuerint. ego quoque modum citandi receptum 

tnrbare nohii. Nostro tamen more singula capitaseparavi indicesquelUteris 

latius dispositis distinxi. Numeris litteranim, deperditamm simul comprehensae 

sunt restitutae. Quibus numcris ne. quis nimium confidat, Mo. ipse montiit.

Lex Acilia repetundarum. 59 

[ΆΓ. Acilius? . . . | tr{ibuni) pl(ebei) plebem ioure rogaverunt, 

plebesque ioure scivit in . . . a(nte) d(iem) .... Tribus 

. . principium fuit, pro tribu . . preimus scivit l . . (140) . . 1 

Quoi 2 socium wojminisve Latini exterarumve nationum, quoive 

in arbitratu dicione potestate amicitiav[e populi Momani, . . . 

(65 || 180) . . ab eo quei dic(tator), co(n)s(ul), pr(aetor), mag(ister) 2 

eq(uitum), cens(or), aid(ilis), tr{ibunus) pl(ebei), q(uaestor), Illvir 

cap(italis), Illvir a(grcis) d(andeis) a{dsignandeis), tr(ibiinus) mi]l(itum) 

l(egionibus) IIII primis aliqua earum fuerit, queive filius 

eorum quoius erit, (queive) quoius(i;e) pater senator siet, in annos 

singolos pequniae quod siet amip[liiis Hs . . . n(umminn) . . (65\\205) 3 

. . . pro inperio prove potestate ipsei regive popidove ipsius, parmtive 

ipsins, queive in potestate manu mancipio suo parentisve sni 

siet fuerit quo[ive ipse parensve 3 suos filiusve suos heres siet, ablatum 

captura coactum conciliatum aversumve siet: de ea re eius 

petitio nominisque delatio esto, [pr(aetoris] qnaestio esto, ioudicium 

ioudicatio leitisqne aestiimatio, queiquomqiie ioudicium ex h. l. eruntt 

eorwn hace lege esto (100\\201) . . Sei qitis deicet praetorem nomen 4 

ex h. l. ita non recepisse utei delaium esset, neque ioudicium ex h. l. 

ita datii]m esse utei peteret: de ca re eius petit/o nominisque delatio 

esto, pr(aetoris) quaestio esto, ioudicium ioudicatio leitisque 

aestumatio, qnei quomque ioudic[i?im ex h. l. erunt, eonan hacc lcgc 

esto . . {102 \\ 62) . . js iu . . . (UO) . . . Dc quo ex h. l. ioudi· 5 

cahim erit sei contra h. I. fecisse deicetur, postquam ca res ioud]icata 

erit, aut quoius nomen praevaricationis caussa delatum erit, 

aut quoium nomen ex h. 1. ex reis exemptum erit: seiquis eius 

nomen &[d praetorem denuo dctolerit, . . . quacstio eiiis pr{aetoris) 

esto; ioudicium ioudicatio leitisquc (102\\60) aestumatio quei quom- 6 

que ioudicium cx h. l. ennit, eorum h. l. csto. Sei quis aZt]eno 

nomin[e . . . (134) . . . cx h. l. peterc nomenve dcferre volct, de ca 

re eiits petitio nominisque delatio esto,] quaestio eius pr(aetoris) esto; 

1) Plenam legis praescriptionem v. infra in legc Qidnctia. Litteris 

maiorihus eam legibus superscribere solebant Bomani; in hacvero legccwn 

pro praegrandi tabidae latitudine primum vcrsutn exordium non cxpleret, 

ex ipsa lege quac in pnmum versum recepta sunt item litteris maioribus 

seripta sunt, ita ut paudorcs in pnmo qnam in secundo versu pcrierint litterae. 

— 2) [ciuei Eomano ins. Iiudorffius; sed ad pccunias civi Ilomano 

tnale ercptas hanc legon pertinuissc dcmonstrari non potcst. Tir. M.] — 

3) ipsei parentcve.


^> iondicatio leitisque aestumatio, quei quomque ioudicium 

ex h. 1. erunt, eorum h. 1. esto. Is eum unde petet in iou» 

ed[ttcifo ad pr(aetorem), quoius ex h. l. in eurn annum quaestio erit, 

7 et ante k. Sept. qiiae eo anno erunt et nomen deferto] . . . {102 \\ 59) 

deque eo homine de [h. l. . . . {127) . . . ita uti i. s. est res agitor. 

Post k. Sept. sei quod nomen deferetur, sei is quei petet volet, 

is praetor de ea re recuperatores dato. (^ 

De patroneis dandeis. r^ Quei ex h.] 1. pequniam petet 

nomenque detulenY, quoius eorum ex h. 1. ante k. Sept. petitio erit, 

10 sei eis volet sibei patronos in eara rem darei, pr(aetor), ad quem 

nomen detulerit . . (102 \\ 47) . . patronos civeis Momanos ingenuos 

ei dato, dum] nei quem eorum det sciens d(olo) m(alo), quoiei isr q[noius nomen delatuin erit, . . (120) . . gener socer vitricus x>rivignnsve 

siet, qneivc eiei sobrinus siet •projpiusve eum ea cognatione 

11 atftgat 3 

, queive (ei)ei sodalis siet, queive in eodem conlegio siet, 

quoiave in fide is erit maioresve in maiorum fide fueri(7i)t, [qneive 

in fide eius erit, maioresve in maiorum fidc fuerint . . (102\\39) 

.. queive] quaestione^W^> ioudicioque 4 

puplico condemnatu[s siet, qnod 

circa eum in senatum legei non lireat, . . (118) . . neive eum que]i 

ex h. 1. ioudex in eam rem erit, neive eum que(i) ex h. 1. patronus 

datus erit. oo 

De patrono repudiando. ^ Quei ex h. 1. patronus datu& 

1) Mo.: [condcmnavcri\t, [pecunija Mudorff, In Mitschelii tabula potius 

litterae Λ qxiam Τ vestigia cognosci JRucl. monet. [Ego aes seciitus sum, 

xtt legi ego, non delineationem Minervinianam. Tu. M.] — 2) Cf. lin. 2. — 

3) atiigat. — 4) ioudiciooue.

Lex Acilia jcpetundarum. 61 

erit, sei is mori[bus suspectus erit, is quoi ex h. l. datus erit eum 

repudiato . . (102\\38) . . Tum qnos ex h. l. patronos dare licet, 12 

eor]um pr(aetor), quei ex h. 1. quaeret, alium patronum eiei quei 

s[ibei darei petet dato 1 (106) . . cv> 

De CDLvireis in hunc an)num legundis. 2 oo Pr(aetor), 

quei inter peregrinos ious deicet, is in diebus X proxum(eis), quibus 

h. 1. populus plebesve iouserit, facito utei CDLviros le#at, 3 quei 

in hac civit[afe eqnom publicwn habebit habtterit . . (102\\35) . . 13 

dum nei quem eonim legat, quei tr. pl., q., Illvir cap., tr. mil. l. 

IIII prhnis aliqna earum, JTJwjrum a. d. a. siet fueritve, queive 

in senatu siet fueriive 4 , queiv[e mercede conduchis depngnavit depugnaverit 

. . {104) . . queive quaestione iondicioque puplico coni?e]mnatus 

siet quod circa eum in senatum legei non liceat, queive 

minor anneis XXX maiorve annos LX gnatus siet, queive in urbem 

Eomam propiusve u[rbem Bomam p(assus) Μ domicilinm non habeat, 

queive eius mag{istratus), quei s{upra) s(criptus) e(st), pater frater 

filinsve siet, queive eius, quei in senatu siet fueritve, pater {102\\38) 14 

frater filiusve siet, queive trans mar]e erit. OJ 

Quos legerit, eos patrem tribum cognomenque 

indicet. 5 Q[uei ex h. l. in hunc annnm quaeret, . . (100) . ' 

is die . . ex quo legerit, eornm, quei ex] h. 1. CDLvireis in eum 

annum lectei erunt, ea nomina omnia in tabula, in albo atramento 

scriptos e , patrem tribum co^rnomenque tributimque d/scriptos 7 

hab[efo, eosque propositos suo magistratu servato. Sei quis describere 

volet, is }}r(aetor) permittito potcstatemque scribendi, quei 

(102\\31) volet, facito. Pr(aetor), quei legerit, qnos c]x h. 1. 15 

CDLviros legerit, facito recitentur in contione iuratoque sese [eos 

ex h. l. kgise, de qnibus sibei comultum sict . . (100) . . optumos 

eos ioudices fiduros esse quosqiie oetiles iojudices exaestumaverit 

esse; eosque CDLviros, quos ex h. 1. legerit, is p(raetor) omnis in 

taboleis puplicis scriptos in perpetuo habeto. rx, 

De CDLvireis quotannis [legundis. / 

>u Pr(aetor) quei 

post h. l. rogatam ex h. l. ioudcx factus crit . . {1021| 27) . . is 16 

in diebus X proxumeis, qnibus quis]que eorum eum mag(istratum) 

coiperit, facito utei CDLviros ita legat, quei ha[ce civitate equom 

publicum habebit habuerit . . {99) . . djvnn ne quem eorura legat, 

1) Cf. Mo. Gesammelte Schriften I p. 28. — 2) Hoc caput et sequens 

ad vcrbum fere consonant cum duobus capitibus v.16—18; invicem se explent. 

— 3) lecat — 4) fuerint cie. — 5) ioudicet — 6) scriptcs. — 7) descriptes.


qtiei tr. pl., q., Illvir cap., tr. mil. 1. IIII primis aliqua earum, 

triumvir a. d. a. siet fueritve, queive in senatu siet fueritve, queive 

merc[ede conductus depugnavit depugnaverit , . . . . queive quaestione 

ioudicioque puplico condemnatus siet quod circa eum in senatum 

17 legei non liceat, (102\\26) queive minor anneis XXXmaiorve a]nnos 

LX gnatus siet, queive in urbe Eoraae propiusve urbem Roma[»i 

p(assus) Μ domicilium non habeat (90) queive eins mag(istratiis), 

quei s(upra) s(criptus) e(st), pater frater filhisve siet,] queive eius 

quei in senatu siet fueritve pater frater filiusve siet, queive trans 

mare erit. cv> 

Quos legerit, eos patrem tribum cognomenque iwdicet 

i . (\) Quei ex h. 1. in eu[w annum quaeret, is die . . ex quo 

18 legerit, qnei ex h. l. CDLvireis in eitm annum lectei erunt, (102\\27) 

in tcibula, in albo atramento scriptos, patr]em tribu(w) cognomenque tributimque 

discriptos habeto, eosque propositos suo ma[gistratu servato 

. . (85) . . Sei qnis describere volet, is pr(aetor) permittito, 

potestatemjqae scribundi, quei volet, facito. Pr(aetor) quei legerit, 

is eos 2 quos ex h. 1. C[DI>y]iros legeri^n^t, facito in conctione 3 

recite(n)tur, iouratoque sese eos ex h. 1. legise, de quibus sibei 

consu[ii«?u siet optumos eos iondices futnros esse, quosque oetiles 

ioudices exaestumaverit esse; eosque CDLviros, quos ex h. l. legerit, 

is pr(aetor) omnis (102\\28) in taboleis pnpliceis scriptos in perpe· 

19 tuo habeto.] oo 

De nomine deferundo iudicibusque legundeis. co 

Quei ex h. 1. peqnniam ab a[rvorsario petet, . . (82) . . is eiun, unde 

petet, postquam GDLvirei ex h. l. in e]nm annum lectei erunt, ad 

iudicem, in enm annnm quei ex h. 1. (factus) erit, in ions educito 

nomenqne eius deferto; sei deinraverit caluraniae causa non po[sta- 

20 lare, is j)r(aetor) nomen recipito facitoque, . . (102\\28) . . utei die 

. . ex eo die, quo quoiusqitc quisque nomen dctolerit, is quoius nomen 

delatnm e]rit de CDLvireis, quei in eum annum ex h. 1. lectei 

erunt, arvorsario edat eos om[nes, . . (82) . . quoi is queive ei, 

quoins nomen delatum erit, gener socer vitricus j>n]vignusve siet, 

queive ei sobrinns siet propiusve eum ea cognat[i"o»e] 4 

attingat ? 

qneive ei sodalis siet, queive in eodem conlegio siet; facitoque corara 

ar\[orsario is quei ita ediderit ionret: in CDLvireis, quei in 

21 cum annum ex h. l. lcctci sient, non reliquisse se (102\\30) nisei 

I) ioudices. — 2) cos delet Mo. — 3) sic aes. — 4) cognat . . . . m.


quei se earum aliqua necesitudine quae s(upra) s(cripta) s(ieni) non 

attigeret, scientem d(olo) m(alo); itaque is edito, iouratoque l . Ubei 

is ita ediderit, tum in ea[w quaestionem qnei quoiusque ita nomen 

detolerit, is praetor, quoins ex h. l. quaestio e]rit, facito utei is 

die vicensumo ex eo die, quo quoiusque quisque τα[θ7ηβή] detolerit, 

Cviros ex eis, quei ex h. 1. CDLvire[t] in eum annum lectei erunt, 

quei vivat, legat e[datqne . . (102 \\ 32) . . dum nei quis ioud]ex 22 

siet, quoi is queive ei, quei petet, gener socer vitricus privignusve 

siet, queive ei sobrinus [siet projnusve eum ea cognatione attingat, 

. . (73) . . queive in eodem conlegio siet, qneive e]i sodalis siet, 

queive tr. pl., q., Illvir cap., Illvir a. d. a., tribuntts 2 mil. 1. ΙΠΙ 

prim[w aliqu]&


Iudicum- patronorumque nomina] utei scripta in 

taboleis habeantur. co Pr(aetor), quei ex h. 1. quaeret, fac[i#o 

eos L viros, qii\o$ is quei petet et unde petetur ex h. 1. legerint 

ea[iderint], eosque patfronos, quos quei petet ex h. Ϊ. dederit . . 

27 (1061[ 42) . . in taboleis popliceis scriptos habeat. Ea nomina 

#]uei petiverit et unde petitum erit, quei eorum volet ex 

• taboleis popli[ceis describendi is pr(aetor) potestatem facito . . 

(£6') . . ] oo 

Eisdem ioudices unius rei in perpetuom sient. cc 

Qnei iudices e[x h. l. lectei erunt,] quam in rem eis iudices lectei 

er[unt, eius rei ioudices in perpetuom sunto . . 

28 (135\\43) . . q]uei pequniam ex [h. l.] capiet, eum ob eam rem, 

quod pequniam ex h. 1. ceper[ii, nei . . (66) . . . neive tribu ?wo]veto, 

neive equom adimito, neive qnid ei ob l eam rem fraudei esto. cv> 

(3) [sejripta sient. Pr(aetor) quei ex h. 1. 

29 . . (136\\48) . . OJ 

[De iudicio in etim, qnei mortuos e]rit aut in exilinm 

abierit. Quoium nomen ex h. 1. delatum eri[f, sei is ante 

mortuos erit . . (66) . . aut in exilw]m abierit, quam ea res iuaicata 

2 erit, pr(aetor), ad quem eius nomen A[elatum erit, eam] rem 

ab eis item quaerito, [quei ioudicium ex h(ace) l(ege) erunt, quasei 

sei is quoius nomen ex h. l. delatnm erit, viveret inve ceivitate 

30 essd . . (137\\51) . . co 

De inquisitione facienda.oj Praetor de eo, quo\vo\s\ nomen 

ex h. 1. ad se delatum erit, facito, utei ioudicium p[n»»o quoque 

die fiat, eiqne, (66) quci ex h. l. nomen detolerit, dies quot sibi videbitur 

det, tdei q]noa recte factnm esse volet, dum nei quid advorsus 

h. 1. fiat, [ad inquisitionem /ac]inndam; neive post h. [/. roga- 

31 tam . . (138\\ol) . . iubetoque] conquaeri in terra Italia in oppedeis 

foreis conciliab[o7eis ; ubei iure deicundo praesse solent, (68) aut 

extra Italiam in oppedeis foreis con]ciliaboleis, ubei ioure deicnndo 

praesse solent. In quibus di[ebus eum quei petet ^raejtor quei ex 

82 b. 1. quaere[£, conquaerere iouserit . . (139\\51) . . cv> 

Testibus ut denuntieiur. ro Pr(aetor) ioudiciumque post· 

quam] audierit, quod eins rei quaernndai censeant refere, et c[ausam 

probaverit, quibus is quei petet denuntiaverit, eos homines d(um) 

t(axat) IIL testimonium (68) deic]ere inbeto et quom ea 3 

res age- 

ei 

1) eios; dcbuit superscribi ci ob. — 2) indicata. — 3) ei.


tur quam in rem quisque testis er[it, in eam rem facito eis] omnes 

adsient testimo[nitimque deicant, duni nei quem testimonium deicere 

inbeat, qnei . . {14O\\ 51) . . quoiave in fide is unde petetur siet, 33 

maioresve in maiorjnm eius fide fuerint, 1 queive ία fide eius siet, 

maioresvfe in maiorum eius fide fuerint, {65) queive eius, quoius ex 

h. l. nomen delatum erit, c]ausam deicet dum taxat unum, queive 

eius parentisve eius l[eibertus leiberta]\e siet. — 

De inro[ganda multa. co . . {144\\51) . . Quam rem 

pr(aetor) ex h. 1. egerit, sei eam rem proferet, quoi . . (177\\51) . . 40 

1) quaerat. cf. v. 11. — 2) Cf. Anst. pol. 2,8: χών νομοΟττων ol ^ 

παρασκευάζουσιν υ~ω; ο! 8ty.aora\ \χτ^, κοινολογώνται πρό{ άλλήλου;. 

BRUNS, Fontes iuris. Ed. VII. 5

66 Lex Acilia repetundaram. 

sei referjve poterit, facito quoius deicet nomen referre . . (91) . . 

it utei is l 

ad sese veniat aut adferatur coram eo, quei postula- 

41 VQT[U . . (176\\5T) . . vo]\et, quoius ex h. 1. nominis 2 

delatio erit, 

ei eius rei -pe[titio esto . . {102) c7e]que ea re hace lege iudicium 

42 litisque aestumatio essto, quasei sei eius . . (175\\51) . . 

[Sei ioudex, q]uei eam rem quaeret, ex h. 1. causam non nover[i£ 

. . {113) . . is praetor c]oram [indici\\)xis in contione pro 

43 rostris sententia ita pronontiato: e iec[isse videri' . . (173\\51) . . 

Sei de ea re] iudicium fieri oportebit, ter[tio die facito iiidicium 

fiat . . (112) . . Sei ioudex, quei eam r]em quaeret, ex \. 1. causam 

44 non noverit, pr(aetor) quei ex h. 1. q[uaeret . . (17O\\ 51) . . rv 

Ioudices utei iourent, in consilium antequam eant 

O>J Pr(aetor), qnei ex h. l. quaeret, ioudices, quei ex h. l. in eam 

rem enint, in consiliiim an]te quam ibunt, facit(o) iurent: sese 

[. . (128) . . neqne facturum q\uo quis suae alterius sententiae 

45 certior siet, quod p[er dolwn malum fiat . . (170\\51) . . ]aturum 

esse. rv> 

Iudice[s] multam suprema(w) ie[beant^ OJ . .(128) 

. sei ioudex, quei eam rem qu]&eret causam non noverit, quei eo- 

46 rum ioudex [. . (170\\51) . . excu]s&tione primo quoque die deferatnr, 

isque quaestor [. . (126) . . rsj 

ludices in cojnsilium quomodo eant. '•VJ Pr(aetor), quei 

ex h. 1. iu[dicwm exercebit .... Iudex quei ad id delectus erit, 

4" set rem, de qua . . (170\\ 51) . . agitur, 2^ us tertiae parti itidicum, 

quei aderunt, quom ea res aget\nr, [non lique]re deixerit, praetor 

(quei) ex h. 1. quaeret ita pronon[iiflfo et ad rem denuo agendam 

alium diem dato . . (120) . . coqice die eorum indicu\m quei quom- 

48 que aderunt iudicare [iubeio. . . (170\\52) . . Ad qnem ziraetorem 

ita relatum erit iudicum plus tertiam imrtem negare iiijdicare, is 

HS n(ummum) ccloo, quotiens qnomque amplius bis in uno \v\dicio 

iudicare negarint, . . (119) . . singulis quei indicare negarint multam 

dicito. Tu]m quam ob rem et qnantum pequ[m'ae dixerit, 

49 jmblice 2>roscribito] A . . (170\\45) . . ~ 

De] reis quomodo iudicetur. r>u Ubi daae partes iudicnm, 

quei ader[«ni, causam sibi liquere deixerint . . (111) . . pr(aetor), 

quei de ea re quaeret, utei eis iudice]s, qnei iudicare negarint, se- 

1) uteiue. — 2) hominis. — 3) delea vel dei aes, scr. debeant. — 

4) [Eudorffianum inventnm in prima actione ampliationem α maiore parte 

iudicum decerni posse, in secunda nonnisi α partibits duabus, nec ratione


movant[tir facito . . (170\\42) . .] rem agito. Tum praetor quom 50 

soueis viatoribus apparitoribusque nei de i[udicio iudex discedat curato 

. . (108) . . sitellamque latani digitos . . altam digitos] XX, 

quo iondices sorticolas conieciant [apponi facito . . (170\\ 37) . . 51 

qtioiusjqjie iudicis is praetor sorticolam unam buxeam longam digitos 

IIII, la[tam digitos . . ab utraque parte ceratam . . (107) . · 

in qua sorticola ex altera parti littera Α scripta siet, ex alte]r& 

parti C, in manu palam dato &[lteramque utram velit litteram eum 

iudicem inducere iubeto . . (170\\32) . . Iudex ita inducito] eamque 52 

sortem ex hace lege apertam bracioque aperto lit(f)eram digiteis 

opertam pala[m ad eam sitellam deferto eamque sortem in populum 

. . (106) . . ijtemque in eos ceteros siiu/ilatim' h\[dices versus ostendito, 

itaqne in eam sitellam coniecito . . (170\\26) . . rv 53 

Sententiae quomodo pronontientur. f\> Quei iudex pronontiationis 

/hcijundai causa ad sitellam sorti veniet, is in eam 

sitellam manum demitito, et eam 2 devexam popul[o ostendito . . (50) 

. . ijudicium [. . (50) . . quamque in eum r]eum sententia[wi ea sors 

/ta&Juerit, is ei [. . (172\\23) . . palam pronontiato, ubei Λ littera 54 

scripta erit c apsolvo', ubei C littera scripta erit ' cowjdemno', ubei 

nihil scriptum erit 'seine snffragio'. Ex qua sorti pronontiarit^ eam 

sortem proxsumo iud[?Vi . . (29) . . in man]um. transdito. 

De n[timerandis sententiis. fX/ . . (255\\21) . . cv> 55 

De reo apsolvendo. rv Nisei eae sententiae ibei plurumae 

erunt 'condemno, pr(aetor), qnei ex h. l. quaeret, enm reum pronontiato 

non fecisse videri. De quo reo pr(aetor) ita pronontiaverit, 

quod postea non fecerit aut qu]oi praevaricationis causa factum non 

erit, is ex hace lege eins rei apsolutus esto. oo 

De reo condemnan[cZo. Sei eae sententia]e ibei plurnmae 

erunt/condemno', pr(aetor), qu[ci ex h. l. quaeret, eum reum pronontiato 

fecisse videri . . (252\\13) . . oc 56 

De eadem rc ne bis agatur. OJ Quei ex h. l. condemnattts] 

aut apsolutus erit, quom eo (Λ.) 1., nisei quod post ea fecerit, aut nisei 

quod praevaricationis caussa factum erit, au[£ nisci de litibus] 

aestumandis aut nisei de sanctione hoiusce legis, actio nei es[to . . 

l ) . . ^ 57 

De praedibus dandis bonisvc possidendis. o^ Iudex, 

defenditnr nec pancis quae supersunt. MiJii re denuo considerata locus 

v. 47—49 sic fere videtnr posse restitui ut supra dcdi. ΤΗ. Μ.] — 

1) sincilatim. — 2) itcam vcl tam acs. 

5*


quei eam rem quaesierit, earum rerjum, quei ex h. 1. condemnatus 

erit, q(uaestori) praedes facito det de consili maioris partis sententia, 

quantei eis censi\er[int; sei ita pjr&eaes datei non erunt, bona 

eius facito puplice possideantur \c(mq[tiaerantur veneant Quantae 

pequniae ea bona venierint, tantam pequniam index, qnei eam rem 

5S quaesierit, ab emjptore exigito . . {248\\ 9) . . qiiaestoriqne eam pequniam 

et qnanta fuerit] scriptum transdito; quaestor accipito et in 

taboleis popliceis scriptum habeto. cv> 

De leitibus aestumandeis. cv> [Quei ex] hace lege condemnatus 

erit, ab eo quod quisque petet, quoius ex hace lege peti[fio 

erit, id praetor, quei eam rem qnaesierit, eos indices, quei eam 

59 rem iudicaverint, aestumare iubeto . . {244 \\8) . . quod ante h. l. 

rogatam consilio probabitur captum coactum aZ>]latum avorsum conciliatumve 

esse, ea(s) res omnis simpli, ceteras res omnis, quod l 

post hance legem rogatam co[nsilio probabit]nr captum coactum ablatum 

avorsum conciliatumve esse, dupli; idque ad qua[es£orem, 

quantum siet quoiusque nomine ea lis aestumata siet, facito deferatur. 

 

De tributo indicendo. co Quanti iudex quei eam rem quaesierit, 

leites aestumaverit, sei is indjex ex hace lege pequniam omnem 

ad quaestorem redigere non potuerit, tum in diebns X proxsumeis, 

quibus [quae pohie]rit redacta erit, iudex quei eam rem quaesierit, 

queive iudex hace lege fac[ft« erit, tributum indicito . . 

63 {236\\8) . . diemque edito, qua is qiioiits parentisve quoius einsve 

quoi ipse parensve suos heres siet, ita lites] aestumatae erunt, (auf) 

1) quos acs.


quoius regis populeive nomine lis aestumata erit, legati adessint, 

d 

[De trib]nto servando. oo TJbei ea dies venerit, quo die 

iusei erunt adesse, iudex, quei e[am rem qnaesierit, quanta pequnia 

de eius, quei ex h. l. condemnatus est, bonis redacta erit, tantam 

pequniam in eas lites, quae aestumatae erant, pro portioni tribuito 

. . (2351| 8) . . Queique ei iudici consilioque ehis maiori parti eam 61 

litem aestumatam esse sibei satis] fecerit, ei primo quoque die quaestorem 

solvere iubeto, quaestorque eam pequniam eis sed fr(a)ude sua 

solvito. rv> 

Reliquom] in aerario siet. OJ Quod eorum nomine, quei 

non aderit, tributus factus [erit, quaesior in aerario servato . . 

(227\\8)..co 65 

De tributo proscribendo. oo Quei] praetor ex hace lege 

tribuendei causa prodeixerit, is, utei quod recte factum esse volet 

facito, quomodo prodeficcerii ea omnia w]aiore parte diei ad eam 

diem, donec solutum erit, apud /brum palam, «bei de plano r[ecte 

legi possitur, proscripta propositaque habeat . . (200) . . praetor, 

qnei eum tribidum] 11 fecerit, die[s . . ^rorrjumos, ex ea die, qua tri- 66 

butus factus erit, apud forum palam, ubei de plano recte legi possitur, 

Rroscri[& ito. c^> 

Pequnia] post quinquenium populei fiet. co Quae pequnia 

ex hace lege in aerarium posita erit, quod in anneis qx\[inque 

proxumeis cx ea dic, qna tributus factus crit, eius pequniae quaestor 

ex h. l. non solverit, populei esto. ro 

De pecunia α praedibus exigenda. rv Quaestor quoi 

aerarium provincia obvenerit, quoi quaestori ex h. l. praedes datei 

erunt, queive quaestor deinceps] {201) \\ eandem provin[d]am habebit, 67 

eis faeiunto, utei quod recte factrnn esse volet, quod eius is reus 

non solverit, ab eis ^[aedibus primo quo]que die pequuia 

exigatur. oo 

Pequnia in fiscis opsignetur. rv Quae quomque pequnia 

ex hace lege ad q[tiaesiorem rcdacia erit, is quaestor ea pequnia 

facito in fiscis siet, fisciquc signo suo opsigncntur, . . (201) . . singulisquc 

fiscis inscrihatur] || quis praetor litis aestumaverit et unde RS 

ea pequnia redacta siet quantumque in eo fisco siet. Quaestor, qnei 

qaom[qite erit, utei quod] recte factum esse volet, facito in diebus 

V proxumeis, quibus quomqtie eiei aerarinm provincia obvenerit,

70 Lex Acilia repetundarum'. 

[fisci resignentur, et sei ea pequnia, quam in eo fisco esse inscriptmn 

erit, ibei inventa erit, denuo opsignentur . . {201) . . oj 

69 Quaestor utei solvat. f\j Quoi] || pequniam ex hace lege, 

quod sine malo pequlatu fiat, pr(aetor), quei ex hace lege quaeret, 

darei solvi iuserit, id quaestor [qnei aerarium ^rojvinciam optinebit, 

sed fraude sua extra ordinem dato solvitoque. OJ 

Quaestor moram nei facito. e is quei ex hace lege quaeret seive is 

quaestor quoi aerarium vel ur- quaestor, quoi aerarium] vel urbana 

provinc]i& obvenerit, (eo ma- bana provincia obvenerit, eo magistratii) 

ioudicioveinperioveabie- gistratu iudiciove inperiove abierit 

abdicaverit mortuosve erit rit abdicaveritv[e mortuosve erit 

ante quam ea omnia ioudica[£a ante quam ea omnia ioudicata 

soluta factave erunt, quae eum soluta factave erunt, quae eum 

praetorem enmve quaestorem ex praetorem eumve quaestorem ea: 

h. l. iudicari iubere solvere facere h. l. iudicari iubere solvere facere 

oportet: qneiqnomque deinceps oportct: qiieiqnomque deinceps 

1) —ndium aes. — 2) Qui sequuntnr versus 72—78 ad verbum redire 

videntur v. 79—85, unde Mommsenus acute coniecit, dittographiam α scalptore 

ad emendanda quaedam, qnae admiserat, vitia hic esse factani, qiiocum consen· 

tit Rudorffius (p. 419—20. 514—26) dissentientc Zumptio (p. 418 n. 98). 

Ut similitudo fragmmtorum commodius perspia examinarique posset, singulis 

versibus versus dittographos typisminonbus suhieci. [VHDittographosopposiii.] 

— 3) Haec rubrica v. 72 omissa est, sed ex spatio intermisso liquet, novum

praetor ex h. l. quaeret, queive 

quaestor aerarium vel urbanam 

. . {200) . . || provinciam habebit, 

is, utei quod recte factum] esse 

volet, facito, utei ea omnia quod 

ex hace lege factum non erit faciant, 

fiantque quae ex hace lege 

fieri oportere(i), sei [apiid 

mni ea res acta esset; deque ea 

re eiei] praetori quaestorique omnium 

rerum, quod ex hace lege 

factum non erit, siremps lex esto, 

qua[sei sei apud eum ea res 

acta esset . . (200) , . ev 

De rebns ex lege Calpurnia 

Iuniave iudicatis. cv> 

Quibnsquom ioudicium] || fuit fueritve 

ex lege, quam L. Calpurnius 

L. f. tr(ibunus) pl(ebei) rogavit, 

exve lege, quam M. Iunius D. 

f. tr. pl. rogavit, quei eorum eo 

[ioudicio apsolutiis vel con· 

demnatus est eritve, quo] magis 

de ea re eius nomen hace lege 

de/eratur quove magis 1 de ea re 

quom [eo ex h. l. agatnr, eiiis 

h. l. nihilum rogato. Queique contra 

h. l. fecise dicentur, . . (200) 

. . nisei lex rogata erit ante 

quam ea res fada] || erit, quom 

eis hace lege actio nei esto. '•Ό 

De praevaricatione. OJ 

Praetor, quei ex hace lege 

quaeret, qua de re ei prae[fon 


praetor ex h. l. quaeret, queive 

quaestor aerarium vel urbanam 

. . (201) . .] || provinciam habebit73 (80) 

is utei qujoiZ recte factum esse 

vo]let, facito, utei ea omnia, [qnod 

ex hace lege factum non erit faciant, 

fiantque quae ex hace lege 

fieri oporteret. . (92) . . sei\ apud 

eum ea res acta esset; deque ea 

re eiei praetor(i) quaestor(ique) 

omnium rerum, quod ex [hace lege 

factum non erit, siremps lex esto, 

quasei sei apitd enm ea res 

acta esset . . (200) . . rv 

De rebus ex lege Galpurnia 

Iuniave iudicatis. ro 

Qnibiisquom || ioudjidum. /nit fue- 74 (81) 

ritve ex leg[e quam L. Calpurnius 

L. f.] tribunus plebei rog&\[it f 

exve lege, quam M. Iunius D. 

f. tr. pl. rogavit, quei eorum eo 

iondicio.. (97).. apsolutus vel condewjnatus 

est eritve, quo magis 

de ea re eius nomen hace lege 

deferatur quove magis de e[a re 

quom eo ex h. l. agatnr, eius 

h. l. nihilum rogato. Queique contra 

h. l. fecise dicentnr, . . (200) 

. . nisei lex || rogata eri]t, ante 75 (S2) 

quam ea res \facta erit, qnom 

eis hace lege ajctio nei \esto. OJ 

De praevaricatione. r\j 

Praetor, quei ex hace lege 

quaeret, qua quis de re ei praetori 

hic incipere caput. [Egregie Rudorffius deindpis vocabulum agnovit; cf. Fest.: 

Deincipem antiqui dicebant proxime quemque captum, ut principera primum 

captum. Sed quod posuit principe defuncto, defunctum sive mortuum interpretamnr 

sive cum Brunsio eum qui fungi desiit, vix apte inseritur. ΤΗ. Μ.] 

1) deiuraturum quove magistratus; cf. l. gen. v. 81.


eisque iudicibus, qnei ex h. l. 

ad (50) eam rem iojudicandam 

adfuerint, quei vivent, eorum 

maiorei parti satis factum 

erit, nomen quod ex [h. l. quis 

detolerit praevaricationis cansa 

eum detulisse . . (201) . . oo 

76(83) De ceivitate danda. ro 

Sei quis eorum, quei ceivis 

Eomanus non erit, ex hace lege 

alterei nomen . . (78) . . [ad praetor]em 

quoius ex hace leg-e quaestio 

erit, detolerit, et is eo 

iudicio hace lege condemnatus 

erit, tu[m eis quei eius nomen 

detolerit, quoins eorum opera 

maxime unius eum condemnatum 

11 (84) esse constiterit . . (201) . . \\ sei 

volet ipse filieique, quei eiei gnatei 

enmt, quom] ceivis Komanus ex 

hace lege fiet, nepotesqne 

tum eiei filio gnateis ceiveis Eomanei 

iustei sunto [et in quam 

tribum, quoius is nornen ex h. l. 

detolerit, sufragium tulerit, 

in eam tribiim (82) sufraghi\m 

ferunto inque ea(m) tribum 

censento, militiaeque eis vocatio 

1 

eisque iudicibus, qnei ex h. l. 

ad (102) ea]m rem ioudicandam 

adfuerit, quei vivent, eorum 

maion parti satis fecerit 

e[um quei ex h. l. nomen 

detolerit, praevaricationis causa 

id detulisse . . (200) . . r^ 

De ceivitate danda.] co 

Sei ^q[uis eorutn, quei ceivis 

Momanus non erit, ex hace lege 

alterei nomen.. (136). . ad praetorem, 

quoius e\x hace lege quaestio 

erit, detuler[i£, et φ eo 

ioudieio hace lege condemnatus 

erit, tum eis qu[ei eius nomen 

detolerit, quoius eorum opera 

maxime unixis eum condemnahim 

esse constiterit.. (202\\56).. || sei 

volet ipse ftlieique, quei eiei gnatei 

erunt, quom . . ceivis Bomanus ex 

hace lege fiet, nepotesqtie 

t]nm [eiei filio gnateis ceiveis Romanei 

instei sunto et in quam 

tribum, quoius is nomen ex h. l. 

detolerit, sufragium tulerit, 

in eam tribum sufragium 

ferunto inque eam tribum 

censento militiaeque (140) ei]s vo- 

esto, aera stipendiaque catio l 

esto aera stipendia[#«e 

o[mnia eis merita sunto. Nei 

qui magistratus prove magistratu 

78(85) . . (201) . . eins h. L] [| nihilum 

rogato. cv) 

De provocation[e vocation]eqne 

2 

danda. OJ Sei 

quis eornm, quei [nominis Latini 

sunt . . (83) . . quei eorum 

eis] omnia merita sunt(o). Nei 

qui magisiratus pr[oue magistratu 

. . (2041| 156). . eiiis h. L nihilum 

rogato. oo 

De provocatione vocationeque 

danda. nu Sei] 

quis eonim qnei nominis Latini 

sunt quei eoriun 

1) i. e. vacatio, ut in l. Iul. mun. 93. — 2) sic Mo., immunitateque 

proposnit Rucl.


in sua qiiisqne civitate dictajtor in sua quisque civitate dictator 

praetor aedilisve non fuerint, praetor aedilisve non fuerint, 

ad praetorem, quoius ex hace ad praetorem, quoius ex h. l. 

lege quaestio erit, [ex h. l. alterei quaestio erit, ex h. l. alterei 

nomen detolerit, et is eo iudicio nomen detolerit et is eo iitdicio 

h. l. condemnatus erit, tum quei h. l. condemjnsLtus erit, tum quei 

eius nomen detolerit, quoius eo- eiu[s nomen] detolerit, quoius eorum 

opera maxime unius eum con- rum opera ma[ccime unius eutn condemnatum 

esse constiterit, sei cei- demnatnm esse constiterit, sei cei· 

vis Momanus ex h. l. fierei nolet, vis Romanns ex h. l. fierei nolet, 

(201) ei postea ad ρ. Β. provo- (215) ei postea ad ρ. Β. provocare 

liceto tamquam sei ceivis care liceto taniquam sei ceivis 

Romanus esset. Item ipsei filieis- Romanus esset. Item ipsei filieisque 

nepotibusque ex filio] || eius qne nepotibusque ex filio [| eius T9 (86) 

militiae munerisque poplici in su[a militiae munerisque poplici i?i sua 

quoiusqne mVjitate 1 CSJ [vocatio quoinsque ceivitate vocatio imimmunitasque 

esto.] \ munitasqne esto.] cv> 

[(156) . . i petetur, de ea re eius [optio est]o, utrum velit vel gg 

in sua ceivitat[e . . (215\\156) . . /mjbere liceto. ro 

[Sei quis cei]vis Romanus ex hace lege alte[m nomen detolerit.. (216)]\ g? 

\(156).. CM Quoi exh[ace legeprovo]c&tio erit esseve oportebit.. (227j\\ §g 

\(190) . . [praetor quei inter pe]regrino& ious [deicet .... (233)] j 59 

\(191) atei q (235)\\ ^ 

11. Lex agraria a. 643 = 111 a. Chr. 

& 1,175n. 200 {1 2 n. 585) unde fere supplementa sumpsi. Bi.tab.26—28 

Ad subvertendas C. Gracchi leges agrarias post necem eius tres de agro publico 

latas esse leges Appianns (jbell. civ. 1,2?) tradit: prima (a. 6'i3 = 121) possessoribns 

Gracchanis agros adsignatos vendere permissum esse) secunda, Sp. 

Thorii,(a. 635=119) pHvatonim possessionesesseconfirmatas vectigali imposito; 

tertia (a. 643 = 111) vectigal abrogatum esse.Legis Thoriae fragmenta nostra 

esse iam Sigonius (1576) ptitabat et sub eodcm nomine etiam α Rudorffio 

a. 1839 (ZGR. 10,1, quocum cf. Hu., Krit. Jahrb. 10,579) edita sunt. lam 

vei'0 ad tertiam potius legem referenda ea esse Mo. ostendit, ciim v. 19. 20 

vectigal tolli potius quam imponi videatur. Nomen auctons nec ab Appiano 

refertur nec aliunde erui potest; a. 643 latam esse legem e v. 95 Mud. effecit. 

Idem tres legis partes, de Italia (1—44), Africa (45—95), Conntho 

(96—105), distingui posse ostendit. Legis capita nec inscriptionibus nec 

notis designata sunt, sed parvis tantutn spatiis intermissis distincta, quare 

1) Post hanc vocetn faber medium sermonem abrupit, parvoque spatio 

relicto ante scripta repetivit, rubricam g«a»n supra omiserat supplens. cf. p. 

70 n. 2.

74 Lex agraria. 

cum certus eorum numerus constitui non possit, in hac ut in repetundamm 

lege numeros nolui adponere, sed nostro more ea seiungenda curavi, uhi 

spalia intermissa aut conspiciuntur aut conici possunt. 

ι . . (92) . . [tr(ibuni) pl(ebei) plebem ioure rogaruni 

plebesque ioure scivit Tribus . . ^rw/Jpium fuit, 

pro tribu Q. Fabius Q. f. primus scivit. 1 

Quei ager poplicus populi Eomanei in terram Italiam P. 

Muucio L. Calpur[iwo cos." 1 fuit, extra eutn agrum, quei ager ex lege 

jplebeive sc(ito), quod C. Sempronius Ti. f. tr(ibunus) pl(ebei) roga- 

2 vit, exceptum cavitumve est nei divideretur . . (150 || 82) . . quem 

quisque de eo agro loco ex lege plebeive sc(ito) vetus possesor sibei] 

agrum locum sumpsit reliquitve, quod non modus maior siet, quam 

quantum unum hominem ex lege plebeive sc(ito) sibei sumer[e relinqnereve 

licuit; 

quei ager publicus populi Bomanei in terra Italia P. Muucio 

L. Galpurnio cos. fuit, extra eum agrum, qiiei ager ex lege plebeive 

sc(ito), quod C. Semiwonius Ti. f. tr. pl. rogavit, exceptnm cavitum- 

3 ve est nei divideretur . . (1501| 100) . . qiiem agrum locum] quoieique 

de eo agro loco ex lege plebeive sc(ito) IIIvir sortito ceivi Komano 

dedit adsignavit, quod non in eo agro loco est, quod ultifa 

4 . . {2151| 102) . . 

quei ager pnblicus popidi Bomanei in terra Italia P. Mnucio 

L. Calpurnio cos. fuit, extra eum agrum, qnei ager ex lege pleheive 

scito, quod G. Semproniits Ti. f. tr. pl. rogavit, exceptum cavitumve 

est nei divideretur, de eo agro loco quei ager locus ei, quei agrum 

privatnm in publicum commutavit, pro eo agro loco α Illviro datus 

commiitatits rejdditus est; OJ 

quei ager publicus populi Romanei in terra Italia P. Mimcio 3 

L. Calpurnio cos. fuit, extra eum agrura, quei ager ex lege [pleleive 

sc(ito), qnod C. Sempronius Ti. f. tr. pl. rogavit, exceptum 

5 cavitumve est nei divideretnr . . (214 || 102) . . quod eiits quisq]ne 

agri locei publicei in terra Italia, quod eius extra tirbem Eoma(w) 

est, quod eius in urbe oppido vico est, quod îus IIIvir dedit 

6 adsignavit, quod . . [211 || 102) . . [htm cnm haec lex rogabitur 

habebit possidebitve; 

qnei ager publicus populi Romanei in terra Italia P. Mnucio 

1) De hac praescriptione v. p. \59 n. 1]. Initium legis ipsius exordio 

adiunctwn est ntdlo spatio interiedo. — 2) a. u. c. 621 = 133). — 3) Mnucio.

Lex agraria. 75 

L. Galpurnio cos. fuit, extra eum agrum, quei ager ex\ lege plebive 

scito, quod C. Sempronius Ti. f. tr. pl. rog(avit), exceptum cavitumve 

est nei divideretur, quod quoieique de eo agro loco agri 

locei aedific[m . . (140) . . q]ui\m[s . . (68\\102) i]n terra Italia 7 

Illvir dedit adsignavit reliquit inve formas tabulasve retulit referive 

iusit: cc 

ager locus aedificium omnis quei supra scriptu[s est. . (134) . . 

extra eum agrum locutn de quo supra except]um cavitu[»wve est, privatus 

esto . . (661| 102) . . eiusque locei agri aedificii emptio ven- 8 

ditijo ita, utei ceterorum locorum agrorum aedificiorum privatorum 

est, esto; censorque queicomque erit fa[c]ito, utei is ager locus aedificium, 

quei e[x hace lege privatus factus est, ita, utei ceteri agri 

loca aedificia privati, in censum referatur . . (127) . . deque eo 

agro loco aedjificio eum, quoium [is ager locus aedificium erit, eadem 

profiterei iubeto, quae de cetereis agreis (65\\102) loceis aedificieis 9 

quoium eorum quisque est profiterei iusserit . . . .] est; neive quis 

facito, quo, quoius eum agrum locum aedificium possesionem ex lege 

plebeive scit[o ess]e oportet oportebitve, eum agrum \[ocum aedificium 

possesionem minus oetatur fruatur Jiabeat possideatque . . 

(124) . . w]eive quis de ea re ad sen[ai«w referto . . (63 || 102) . . 10 

neive pro magistratu inpejrioye sententia(wi) deicito neive ferto, quo 

quis eorum, quoium eum agrum locum aedificium posse[sio]nem ex 

lege plebeive scito esse oport[ei oportebitve . . (121) . . enm agnim 

locum aedificium possesionem minus oetatur fruatur habeat possid]e&tque 

quove possesio invito, mov[tuove eo heredibus eius inviteis auferatur. 

Quei ager publicus populi Momanei in terram Italiam P. 

Muucio L. Galpurnio cos. fuit . . (60\\102) . . quod eius Illvirei 11 

a(greis d(andeis) a(dsignandeis) viasiei]s vicaneis, quei in terra 

Italia sunt, dederunt adsignaverunt reliquerunt: neiquis facito quo 

lmnus ei oetantur fruantur habeant $o[ssideantque, qnod eius possesor 

. . (120) . . agrum locum aedificijum non abalienaverit, extra 

eum &[grum . . (58\\102) . . extrajqne eum agrura, quem 12 

ex h. 1. venire dari reddive oportebit.


Quei ager locus publicus populi Komanei in terra Italia P. 

Muucio L. Calpurnio cos. fuit, extra eum agrum, quei ager ex lege 

plebive [scito, quod C. Sempronius Ti. f. tril·. pl. rogavit, exceptum 

cavitumve est nei divideretur . . (110) . . ejxtraque eum agrum, 

quem vetus possesor ex lege plebeive [scito sibei sumpsit reliquitve, 

quod non modus maior siet, quam quantum unum hominem sibei sumere 

14 relinquereve liaiit, sei quis tum cum haec lex rogabitur (45\\102) 

agri colendi cim]sa in eum agrum agri iugra non amplius XXX 

possidebit habebitve: [i]s ager privatus esto. cv> 

Quei in agrum compascuom pequdes maiores non plus X pascet, 

qnaef^rae ex eis minns annum gnatae erunt postea quam gnatae 

erunt . . (106) . . qneique ibei pequdes minores non pltis . . .J 

pascet, quaeque ex eis minus annum gnatae erunt post ea qua[m 

15 gnatae erunt: is pro iis pequdibns . . (44\\102) . . populo aut 

publicano vectigal scripturamve nei debeto, neive de ea re sati]s 

dato neive solvito. ου 

Ager publicus populi Eomanei, quei in Italia P. Mucio L. Calpurnio 

cos. fuit, eius agri lllvir a(greis) d(andeis) a(dsignandeis) ex 

lege plebeive scito sortito quoi ceivi Koma[?io agrum dedit adsignavit 

. . (104) . . quod eius agri neque is abalie]navit abalienaveritve, 

neque heres eius abalienavit abalienav[m'it;e quoive ab eo 

hereditate testamento deditioneve obvenit qneive ab eorum qno etnit, 

16 (411| 102) qnei eorum de ea re ante eidns Martias primas in ious 

adierit ad eum, quem ex h. l. de eo agro ins deicere oportebit, is 

de ea re ita ius deicito djecernitoque 1 , utei possesionem secundwm 2 

eum heredemve eius det, quoi sorti is ager datus adsignatusve 

fuerit, quod eius agri non abalienatum erit ita utei s(upra) s(criptum) 

est. oo 

[Ager pnblicus popidi Romanei qnei in Italia P. Mucio L. 

Calpurnio cos. fuit, (100) quod eius agri Illvir a. d. a. veteri 

possesori prove vejtere possesionem dedit adsignavit reddidit, quodque 

eius agri IJI[vir a. d. a. in urbe oppido vico dedit adsignavit 

17 reddidit, (39 \\ 102) qiiod ekts agri neque is abalienavit abalienaveritve 

neqtie heres eins, qtioive ab eo heredidate testamento deditioneve 

obveni]t, queive ab eorum quo 3 

emit: quei eorum de ea re 

ante eidus Martias primas in ious adierit ad eum, quem ex h. 1. de 

eo agro ius deicere oportebit, is de ea re ita ius deicito d[ecernitoque 

utei possesionem secundum eum heredemve eius det . . (100) . .] 

1) ecrrnitoque. — 2) secundo. — 3) quei.


quoi is ager vetere } prove vetere possesore datus adsignatusve 

(redditusve fuerity, queive a[grmn in urbe oppido vico acceperit 

(36\\103) . . 18 

Sei quis eorum, quorum age]v s(upra) s(criptus) est, ex possesione 

vi eiectus est, quod eius is quei eiectus est possederit, quod 

neque vi neque clam neque precario possederit ab eo, quei eum ea 

possesione vi eiec[eni: quem ex h. l. de ea re ious deicere 

oportebit, sei is quei ita eiectus est, ad eum de ea re in ions adierit 

ante eidus {100) Afarjtias, quae post h. 1. rog. primae erunt, 

facito, utei is, quei ita vi eiectus e[st, in eam possesionem nnde vi 

eiectus est, restituatur. (34 || 102) 19 

Quei ager locns aedijicium publicus populi Romani in terra 

Italia P. Muucio L. Calpurnio cos. fuit, quod eius ex lege plebeive 

sci]to exve h. 1. privatum factum est eritve, pro eo agro loco aedificio 

proque scriptura pecoris, quod in eo agro pascitur, post quam 

vectigalia constiterint, quae post h. 1. \rogatam primum constiterint: 

nei quis mag(istratus) prove mag(istratu) . . (99) . . facito, qno 

quis populo aut _p]ublicano pequnia(m) scripturam vecfigalve * det 

dareve debeat, neive quis [facito . . (33\\102) . .] quove quid ob 20 

eam rem populo aut publicano detur exsigaturve, neive quis quid 

postea quam [i>ec]tigalia consistent, quae post h. 1. rog. primum 

constiterint, ob eos ag[ros locos aedificia χιοριιΐο aut publicano dare 

debeat, (85) neive scripturam pecoris, quod in eis ag]reis pascetur, 

populo aut publicano dare debeat. ^ 

Ager locus publicus popul[i Romanei, quei in terra Italia 

P. Muiccio, L. Calpurnio cos. fiiit, . . (32\\102) . . extra eum agrum, 21 

qnem agrum L. Caecilins Cn. Domitius censores] a(nte) d(iem) 

X[J] 2 

k(alendas) Octobris oina quom 3 

agro, quei trans Curione est, 

locaverunt, quei in eo agro loc[o civis] Eomanus sociumve norainisve 

Latini, quibus ex formula togatorum [milites in terra Italia inperare 

solent, . . (82) . . agrum ?o]cum publicum populi Romanei de 

sua possesione vetus possesor prove vetere possesor[e dedit, quo in 

agro loco oppidum coloniave ex lege plebeive scito constitueretur 

deduceretur conlocaretur, . . (33\\102) . . quo in agro loco Illvir 22 

i]d oppidum coloniamve ex lege plebeive sc(ito) constituit deduxitve 

conlocavitve: quem agrum [locuni]\& pro eo agro locove 4 

de eo agro 

loco, qnei publicus populi Eoman[ei in terram Italiam P. Muucio 

L. Calpnrnio cos. fuit . . (82) . . extra enm a]grum locum quei 

1) vecpigalve. — 2) XE. — 3) i e. una cura. — 4) locumve.


ager locus ex lege plebeive sc(ito), quod C. Semproni(us) Ti. f. tr. 

23 pl. rog(avit) exscep[fa


ex publico in privatum c]ommutavit, quo pro agro loco ex privato 

in publicum tantum modum agri locei commutav[i£.* is ager locus 

80 Lex agraria· 

32 quei(ve) in trientabule[is l fnientur . . (44\\ 135) . . quod eius 

agri colonei moinicipesve prove moinicipieis habebunt queive α colonia 

moinicipiove prove moinicipieis habebunt quodve eius agri eis 

in trientabuleis testamento hereditate deditione o&]venit obyeneritve, 

quibus ante h. [l. rog. enm agrum locum conjductum habere frui 

possidere defendere licuit, extra eum agrum locu[m, quem ex h. l. 

. . {66) . . venire dari reddi]\e oportebit, id, utei quicquid quoieique 

ante h. 1. r. licuit, ita ei habere o[eti frui possidere defendere 

33 post h. l. rog. liceto . . (461( 136). 'X; 

Quei ager locus publicus ji[opuli Romanei in iejrra Italia 

P. Mucio L. Calpurnio cos. fuit, quod eius agri loci ex l[e^]e [plebeive 

scito exve h. l. privatnm factum est, ante eidns Martias primas 

(66) sei #2 publicus p(opuli) B(omani) in 

terra Italia erit, sei quid de eo agro loco ambigetur,] co(n)s(ulis) 

pr(aetoris) cens(oris) queiquom[#z(e tum erit, de ea re «(Jris dictio, 

iudici iudicis recuperatorum datio esto i(ta) u(tei) e(is) e r(e) p(ublica) 

f(ideque) s(ua) \v(idebitur) e(sse) . . (68) . . neive mag(istratus) 

prove mag(istratu) nisei co(n)s(iit) pr(aetor) cens(or) de e]o agro loco 

ious deicito neive de [eo agro fl?e]cernito neive iudicium [neive 

iudicem neive recuperatores dato. Quod vadimoniiim eius rei causa 

promissum erit, mag(istratns) adpellati, quo minus eins rei causa 

36 decernant, e(ius) h(ac) l(ege) n(ihilum) r(ogato). 541| 139) Quod 

iudicinm iudex recuperatores dati erunt, sei mag(istratns) adpellati 

erunt, quoi eorum id e r(e) p(ublica)] non esse videbitur, quo [minus 

impediat ve]l intercedat, e(ius) h(ace) l(ege) n(ihilum) r(ogato). 

Quoi publicano e(x) h. 1. pequnia debebitu[r, nei quis mag(istratus) 

. . (68) . . quid ob eam r]em facito, quo quis pro agro 

1) De his υ. Liv. 31,13,9.


minus aliterve scripturam v[ectigalve det, atque utei ex h. l. dare 

debet debebitve . . (57 \\ 140) . . Sei quid publicanus eius rei causa 37 

sibi deberi] darive oportere de[icatf, de ea re co(n)s(ul) prove co(n)]s(ule) 

pr(aetor) prove pr(aetore), quo in ious adierint, ,in diebus X 

proxsumeis, qu[ibus de ea re in ious aditum erit, . . (65) . . recuperatores 

ex ci]vibus L, quei classis primae sient, XI dato; inde 

alternos du[m taxat quaternos is quei petet et is unde petetur, quos 

volent reiciant facito . . (57 \\ 144) . . quei, supererunt tres plures- 38 

ve, eos primo quoque die de ea re indicare iubeto,\ quae res soluta 

n[on siet inve iudicQo non siet iudicatave non siet, quod eius piaevaricationus 

[causa . . (63) . . vel per doltim .malum petitorum 

patronoru]mye factum non siet. Sei maior pars eorum recuperatoru[m 

. . (57\\ 146)] id sententia [pronontiato, quod ,eius] rei iou- 39 

dicandae maxsume verum esse com^m^>perrit, facitoqu[e . . (61) . . 

quod ita ioudicatum e]rit, se dolo malo l utei is, quei iudicatus erit 

dare oport[ere, solvat ... (57\\ 155) . . 40 

Quas in leges pl(ebei)ve sc{ita) de ea re, quod, quei agrum 

publicum p(opuli) B(omani). ita habebit possidebit fnietur, utei ex 

h. l. licebit, ewn earum q]nae ag[rwn, qnem ita habebit, /i]abere 

possidere frui vetet: quasve in leges pl(ebei)ve sc(ita) de ea r[e, 

quod earuni quae ei, qnei agrum publicum p(opnli) B(omani) (61) 

aliter habebit] possidebit fmetur 2 , quam ex h. 1. licebit, eum agrum, 

quem [ita habebit, habere possidere frui permittat, is, qitei earum 

legum pl(ebei)ve sc(itorum) quo iurare iubetur iubebitnr, non iuraverit: 

ei poena multa remissa esto . . (57]\ 178) . . neive ei ob eam α 

rem mag(istratnm) q]uem. minus petere capere gerere habereque 

liceto, neive q[uid ei ea res fraudi esto. (61)] oo 

Si quae lex plebeve sc(itum) est, quae ma


agro lo\co . . (74) . . ex lege] pl(ebeive) sc(ito), quod M. Baebius 

44 tr(ib.) pl(eb.) IIIvir coloni(a)e deducendfae rogavit . . (57\\178) . . 

datu]m adsignatum esse fuiseve ioudicaverit, utei in h. 1. sc(riptum) 

est, quei 1[ . . (76) . .] extra eum agrum locum, quei ager locus in 

45 ea cen[turia supsicivove . . (571| 177) . . extraque] eum agrum 

locum, quem ex h. 1. colonei eive quei in colonei numero [scriptei 

sunt obtinebunt . . (80) . . oportet] oportebitve, quod eius agri locei 

46 quoieique emptum est, [. . (57 \\ 176) . . neive magis mjanceps praevides 

praediaque soluti sunto: eaque nomina mancupjwm . . (85) . . 

qnaestor,] quei aerarium provinciam optinebit in tableis [publiceis 

47 scripta Jiabeto . . (57\\175) . . nei qui cTJe mag(istratu) Eomano 

emit, is pro eo agro loco pequnia(w) neive praevides nei[ve praedia 

populo dato . . (91) neive de ea re qiiis ob eam] rem, quod praes 

48 factus est, populo obligatus est[o . . (57\\174 . . guei ob eu]m 

agrum locum manceps praesve factus est, quodque [prjaedium ob 

[eam rem in publico obligatum est . . (102) . . #]uei ager locus in 

49 Africa est, quei Eomae publice . . (57\\173) . . eius esto, isque 

ager locus privatus vectigalisque u. . . (113) . . tus erit; quod 

50 eius agri locei extra terra Italia est . . (57 \\ 110) . . [socium nominisve 

Latini, quibns ex formula i]ogatorum milites in terra Italia 

inperare solent, eis j>o[puleis, . . (112) . .]ve agrum locum quei- 

51 quomque habebit possidebit [fruetnr, . . (57\\170) . . eiusv]e rei 

procurandae causa erit, in eum agrum locum, in[mittito . . (125) . . 

se dolo m]alo. ro 

52 Quei ager locus in Africa est, quod eius agri [. . (57 \\ 170) 

. habeat j?os]sideat fruaturque item, utei sei is ager locus publi- 

[ce . . (128) . . 

Ilvir, quei ex h. l. factus creatusve erit,] in biduo proxsumo, 

53 quo factus creatusve erit, ediei[to l .'. (57\\170) . . in diebus] XXV 

proxsumeis, quibus id edictum erit [. . (128) . . datu]m adsignatum 

54 siet, idque quom ^rofitebitur cognito[m . . (57\\ 170)..] mum emptor 

siet ab eo quoius bominfis privatei eius agri venditio fuerit . . (126) 

. . L.] Calpurni(o) cos. iacta siet, quod eius postea neque 2 ipse 

55 n[eque . . (57\[170) . .] praefectus milesve in provinciara er[it . . 

(120) . . colono eive, quei in colonei nu[mero scriptns est, datus 

56 adsignatus est, quodve eius . . (9) . . ag . . (57\\170) . . \u\tei 

curator eius profiteatur, item ute[i . . (119) . . ex e]o edicto, utei 

57 is, quei ab bonorum emptore magistro curato[m;e emerit, .. (58\\ 170) 

1) eiici. — 2) ique.


. . Sei qneni quid edicto Ilvirei ex h. l. profiteri oportuerlit, quod 

edicto Hvir(ei) professus ex h. 1. n[on erit, . . (117) . . ei eum 

agrum Zo]cum neive emptum neive adsignatum esse neive fuise 

iudicato. Q. . . (56\\170) . .] quei ager publice non venieit, dare 58 

reddere commutareve liceto. 

Ilvir, q[uei ex h. l. factns creatusve erit . . (51\\170) . . de] 59 

eis agreis ita rationem inito, itaque h. . . (108) . . et, neive 

unius hominis nomine, quoi ex lege Rubria quae fuit colono eive, 

quei [in colonei nume.ro scriptus est, agrutn, quei in Africa est, dare 

oportuit licuitve . . (48\\170) . . data adpign\&t& fuise iudicato; 60 

neive unius hominus [nomine, quoi . . (107) . . colono eive, quei in 

colonei «ii]mero scriptus est, agrum quei in Africa est, dare oportttit 

l licuitve, amplius iug(era) CC in [singulos homines data adsignata 

esse fuiseve iudicato . . (43\\170) . . neive maiorem numerum 61 

in Africa hominum in coloniam coloniasve deductum esse fu]iseye 

iudicato quam quantum numer[wm ex lege Rtibria quae fuit. . (106) 

. . α Illviris coloniae dedu[cena&e in Africa hominum in coloniam 

coloniasve deduci oportuit licuitve. co 

Ilvir, quei [ex h. l. fadus creatusve erit . . (38^172) . .] re 62 

Eom . . (10) . . agri [. . (40) . . cZjatus a.i[signatns . . (50) . . quod 

eiu]s agri ex h. 1. adioudicari licebit, quod ita comperietur, id ei 

heredeive eius adsignatam 2 esse iudicato [. . (331| 255) . . quod 63 

quand]oq}iQ eius agri locei ante kal. I [. . (29) . . quoiei emptwn] 

est ab eo, quoius eius agri locei hominus privati venditio fuit tum, 

quom is eum agrum locum emit, quei . . (29\\252) . . et eum 64 

agrum locum, quem ita emit emerjit, planum faciet feceritve emptum 

esse, q[uem agrnm lociim neque ipse] neque heres eius, neque 

quoi is heres erit abalienaverit, quod eius agri locei ita plamun 

factum erit, Ilvir ita [. . (27\\250) . . dato re]ddito, quod is emp- 65 

tum habuerit quod eius publice non veniei[f. Item Ilvir, sei is] 

ager locus, quei ei emptus fuerit, publice venieit, tantundem modum 

agri locei de eo agro loco, quei ager lo[cus in Africa est, quei 

publice non venieit, ei quei ita emphim habuerit, dato reddito . . 

(24 || 248) . . Queiqne ager locus ita ex h. l. datus redditns erit, ei, 66 

quoius ex h. l. /]actus erit, HS n(ummo) I emptus esto, isque ager 

locus privatus vectigalisque ita, [utei in h. l. supra] scriptum est, 

esto. f>j 

Quoi colono eive, quei in colonei numero scriptus est, ager 

1) oportebit. — 2) adsignato. 

6*


locus in ea centuria supsicivov[e de eo agro, qnei ager in Africa 

est, datus adsignatus est, quae centuria quodve supsicivom Momae 

67 publice venieit venieritve . . (19\\246) . . si quid eius agri Ilvi?', 

quei ex h. l. factus creatnsve erit, ei colono heredeive eius. minus adiudicaverit, 

tum tantundem modum agri locei pro eo agro loco de eo a]gro 

loco, quei ager locus in Africa est, quod eius publice non venieit, ei 

he[redeive eijns Πνΐΐγ quei ex h. 1. factus creatosve erit, reddito. 

Quoi colono eive, quei in colonei numero scriptus est fuitve, 

68 [ager in ea centnria (17\\244) supsicivove de eo agro, quei in Africa 

est, datus adsignatus est, qnae centuria quodve supsicivom Romae 

publice venieit venieritve, si quid eius agri Ilvir, qnei ex h. L factits 

nreatusve erit, ei qnei ab eo colono heredeve eius etnit habuitve 

minus adiudicaverit, tum tantundem modum agri ei, qnem ita emise 

habni\se\e comperietur, heredeive eius de agro, quei ager in Africa 

est, pro eo agro [Ilvir reddi~]to quoieique ita reddiderit, ei adsignatum 

fuisse iudicato.

JLex agraria. 85 

populo mercassitnr, ob eam rem pequniam ei nei [minns solvito . . 

(14\\236) . . pla]wim fiat; neive quis mag(istratus) neive pro mag(istratu) 

facito neive quis senator decernito, q[uo ea peqnnia,] quae 72 

pro agreis loceis aedificieis, quei s(upra) s(cripti) sunt, populo debetur 

debebiturve, aliter exsigatur atque uteique in h. 1. s(criptum) est. 

[Quei agruni locnm publicum in Africa emit emeritve . . 

(141| 235) . . sei ea pequnia, quam eo nomine populo debet debebitve, 

in diebns . . proxsumeis, qtiibus is ager locus Bomae piiblice 73 

venieit] venierit, populo soluta non erit: is pro eo agro loco in diebus 

CXX proxsumeis ea[rum summarum nomine] quae s(upra) s(criptae) 

s(unt), arb(itratu) p(raetoris), quei inte(r) ceives tum Eomae 

ious deicet, satis supsignato. — 

Pr(aetor), quei inter ceives Eomae ious dei[eei. . (14\\235) . . 

nisei] praedium ante ea ob eum agrum locum in publico obligaium 1 74 

erit in publicufmve praes datns eri]t, agrum locum, quo pro agro 

loco satis ex h. 1. arb(itratu) pr(aetoris) supsignatum non erit, pequnia 

praesenti vendito. Que[i . . (14\\227) . . 

Que]i ager locus in Africa est, quei Romae publice venieifi] 

venieritve, quod eius agri [locei, qnei populjeis libereis in Africa 

sunt, quei eorum (in) ameicitiam populi Romanei bello Poenicio 75 

proxsumo manserunt, queive a[d imperatorem populi Bomanei bello 

Poenicio proxsumo ex hostibus perfugerunt, quibus propterea ager 

datus adsignatus est d(e) $(enati) s(ententia), eorum quisqiie habuerunt, 

. . (14 || 200) . . pro eo egro loco Ilvir in diehus . . proxsnmeis, 

Qwjibus Ilvir ex h. [l. fact]us creatusve erit, facito, quan- 76 

tum agri loci quoiusque in populi leiberei inve eo agr[o loco, quei 

ager Zjocus perfugis datus adsignatusve est, ceivis Romanei ex h. 1. 

factum erit, quo pro agro loco ager 1OC[MS ceivi i?o]mano ex h. 1. || \commiitatus 

redditusve ηόη erit, tantundein modum agri loci qnoieique 77 

populo leibero perfugeisve det adsignetve . . (201) . . 

JI]vir, quei ex h. 1. factus creatusve erit, is in diebus CL 

proxsumeis quibus factus creatnsve erit, facito, quan[


diariei(s) det adsignetve idque in formas publicas facito nte[i referatur 

i(ta) n(tei) e r(e) piiibMca) f(ide)]q(ne) e(i) e(sse) v(idebitur). "»o 

Ilvir, quei ex h. 1. factus creatusve erit, is facito in diebus 

79 CCL proxsumeis, quibus h. [L] populus plebesve iuserit, || [utei extra 

eum agrum locum, qttei ex lege Rubria quae fuit colono eive, qnei 

in colonei numero scriptus est, datus adsignatus est . . {201) . . 

quo pro agro loco ager locus com] mutatus redditusve non erit: 

extraque eum agrum, quei ager intra finis populorum leiberorum l 

Uticensium ~B\adrumetinorum TJampsitanorum Leptitanorum Aquillitanorum 

Usalitanorum Teudalensium, quom in ameicitiam populei 

80 Romani proxunmm jj [venerunt, fnit; extraque enm agrum locum, 

quei ager locus eis hominibus, qnei ad imperatorem popnli JRomani 

hello Poenicio proxsumo ex hostibus perfugenint, . . (201) . . datus 

adsignatnsve est de s(enati)] s(ententia); exira(^


lu[s Momanus ex h. l. locahit, que]m agrum locum ceivis Eomanus 

ex h. 1. possidebit, dare oportebit. 

Pr(aetor), quoius arb(itratu) pro agro loco, quei Eomae publice 

venierit, e(x) h. 1. || [satis supsignari oportet . . (200) . . praedia 84 

emptojris ter tanti iwvito 1 eo quei dabit accipito, facitoque, quei ex 

h. 1. praedia dederit, titei ei satis supsig[wefwr neive quis guid 

fax] sit, quo minus ex h. 1. praedium queiquomque velit snpsignet pequniamve 

solvat praesque, quei quoinque ex h. 1. fieri volet, fiat. oo [| 

[Quantnm vectigal decumas scripturanwe pecoris eum, quei 85 

agrum locuni aedificium in Africa possidebit, . . (200). . quei ager] 

locus populorum leiberorum, perfugarum non fuerit, pro eo agro 

aedificio locoque ex l(ege) dicta, q[uam L. Caeciliiis Cn. Domitius 

cen]s(ores) agri aedificii loci vectigalibusve publiceis fruendeis locandeis 

vendundeis legem deixerunt, publicano dare oportuit: || [tantun- 86 

dem post h. l. rog. quei agrum locitm aedificium in Africa possidet 

possidebit. . (200) . . publicano vectigal decumas scriptura]mq\iQ pecoris 

dare debeto, neive amplius ea aliubeive aliterve dare debe(i)o, 

pequsqne ne[i aliter alieisve legibus] in eo agro pascito. 

Quae vectigalia in Africa publica populi Eomani sunt, quae 

L. Caecilius Cn. Domiti(us) cens(ores) fruenda || [locavenmt vendide- 87 

runtve, queiquomque mag(istratus) post h. l. rog. ea vectigalia locabit 

vendetve, quominus publicano eam legem dicat. . (200) . . quo pl]us 

populo dare debeat solvatque, e(ius) h. 1. n(ihilum) r(ogato). 

Mag(istratus) prove mag(istratu), queive pro eo inperio iudicio 

[jjotestateve erit . . (48) . . qiieiquomque, qnae] publica populi Romani 

in Africa sunt eruntve, vectigalia fruenda locabit vendetve, 

quom ea vectigalia fruenda locabit vendetve, || [nei eis vectigalibus 88 

legem deicito, quo inviteis ieis, qnei eum agrum possidebnnt, pnblicano, 

quid facere liceat, . . (201) . . quod ei non licuit facer]e ex 

lege dicta, quam L. Caeci(lius) Cn. Dom(itius) cens., quom eorum 

agrorum vectigalia fruenda locaverunt [vendidenmtve . . (50) . . eis 

agris lege]m deixerunt; neive quod in eis agris pequs [pas]cQtur, 

scripturae pecoris lege(w> de[t]cito, qno inviteis eis, quei eum agrum 

possidebunt, || [aliter pascatur quam pastum est ex lege dicta, qiiam 89 

L. Caeciliiis Cn. Domitivs censores, quom eorum agrorum vectigalia 

fruenda locavenint vendidenmtve, legem dcixerunt. (201) 

Quae vectigalia fruenda in Africa Gn. Paperius cosvendidit l 

ocavitve, îijorainus ea lege sient pareantque, quam legem Cn. Pa- 

1) iiivito.


perius cos. eis vendnneis (locandeis deixif) e(ius) h. (l.y n(iliilum) 

r(ogato). OJ 

Quei [ager in Africa est, . . (78) . . quae viae in eo] agro ante 

quam Cartago capta est fuerunt: eae omnes publicae sunto limi- 

90 tesque inter centuria(s) || . . (201) . . 

[Ilvir, quei ex h. l. factus creatusve erit, sei apud eum, quoi 

ager in Africa adsignatus est, eum agrum professus erit, ei enm 

agrum, quem a]grum in eo numero agri professus erit, quo in numero 

eum agrum, quem is, quoi adsignajiws est, professns erit, profiteri 

non oportuit, . . (82) . . nei dato] neive reddito neive adiudicato. 

Quei eam rem [ita] indicio ifuerit, ei eius agri, quod is in- 

91 dicio eius, j| \quei eam rem ita indicaverit, in eo numero agri qno 

non qportuit, professus esse iudicatus erit, . . (201) . . partem . . magistratus, 

qui de ea re iudicaverit, dato adsignato. 

Quibuscum iranjsactum est, utei bona, qnae habuisent, agrumque, 

quei eis publice adsignatus esset, haberent \possiderent fruerentur, 

eis . . (83) . . quantus] modus agri de eo agro, quei eis publice [datus 

92 adsign\a,t\\s fuit, publice venieit, tantundem modum || [agri de eo 

agro, quei publicus populi Bomani in Africa est, quei ager publice 

non venieit, . . (201) . . magistratus commutato. 

Quei in Africa agrum possesionemve agrive possesionisve superficium 

habet possidetv]e fruiturve, quem agrum possesionemve quoiusve 

agri possesionisve superficium q(uaestor) pr(aetor)ve pu[6Kce 

vendiderit. . (86) . . o]b eum agrum locum possessione[wi agrive super- 

93 /?c]ium scrip/uram i pecoris nei dato neive || [vectigalsolvito .. (200)..] 

is ager ex s(enatus) c(onsulto) datus adsignatus est, ei agrei, quei 

s(upra) s(criptei) s(unt), possesionesque, ea omnia eorum h[ominum 

. . (92) . . dum magistratus qno de] ea re in ious aditum erit, [ita 

esd ea re iudidum de]t, utei de ea re in (Λ.) 1. s(criptum) est, 

94 neive || . . (200) . . os comportent, quibus ex h. 1. ager locus datus 

redditus commutatus adsignatus [est. . (97) . . agrum locum ex h. L] 

dari reddi adsignar[t. . (19) .. ejum agrum locum ceivis ~R[oma- 

95 nus || . . (200) . . qui fructus in eo agro loco natei erunt] quodque 

in eo agro loco vinei oleive fiet, quae messis vindemiaque P. Cornelio 

L. C[alpurnio cos. posteave fiet.. (102) . . eo]s fructus . . (20) .. 

96 [


quei Corinthiorum [fuit . . (133) . . ejxtra eum &g[rum locum . . 

(7\\202) . . agrum locum,] quem ex h. 1. venire oportebit, omnem 97 

me[iiM«]dum terminosque statui [curato . . (136) . . eu]m 2i[grum . . 

(221| 204).. opu]sque loc[at]o eique operei diem deicito, n[bei perflec- 98 

tum siet; facitoquo . . (156 \\ 215) . . [qnod eius] agri loci aedifici 99 

quoieiqu[e eniptum] erit, is eius pecuniae, q[uam . . (156\\215 . .100 

manceps prae]\iiesqne nei magis solutei snn[to; eaque] nomina 

mancupu[m praevidum is quaestor, quei aerarium provinciam optinebit, 

in tabuleis publiceis scripta habeto . . (156 \\ 215) . . ab ipsis ιοί 

7iere]dibusque eorum persequtio e[sto. 

Quei] ager locus &,eiif[iciiim . . (156 \\ 216) . . populo] darelO2 

damnas esto. Pr(aetor) [prove pr(aetore), quo de ea] re in ious 

a,ai[tum erit .. (1561| 227) . . i venierit n. . . (15) . . iei (156) | 103 

[ (233) . . . possesi[o«es] . . . (190) \ (235) . . . pli . . . (191) | 104/5 

12. Lex Cornelia de XX quaestoribus c. a. 673 (=81). 

90 Lex Cornelia de XX quaestoribus. 

cives Eomanei sunt, viatorem unum legunto, l quei in 

ea decuria viator appareat, quam decuriam viatorum 

10 ex noneis Decembribus primeis quaestoribus ad aerarium 

apparere oportet oportebit. Eidemque cos. ante k. Decembr. 

primas de eis, quei cives Eomanei sunt, praeconem unum 

legunto, quei in ea decuria praeco appareat, quam 

decuriam praeconum ex noneis Decembribus primeis 

15 quaestoribus ad aerarium apparere oportet oportebit. 

Deinde eidem consul(es) ante k. Decembreis primas viatorem 

unnm legunto, quei in ea decuria viator appareat, quam 

decuriam viatorum ex noneis Decembribus secundeis 

quaestoribus ad aerarium apparere oportet oportebit. 

20 Eidemque cos. ante k. Decembreis primas praeconem 

unum legunto, quei in ea decuria praeco appareat, quam 

decuriam praeconum ex noneis Decembribus secundeis 


Deinde eidem cos. ante k. Decembreis primas viatorem 

25 unum legunto, quei in ea decuria viator appareat, 

quam decuriam viatorum ex noneis Decembribus tertieis 


Eidemque cos. ante k. Decembreis primas praeconem 

unum legunto, quei in ea decuria praeco appareat, quam 

30 decuriam praeconum ex noneis Decembribus tertieis 


Eosque viatores eosque praecones omneis, quos eo 

ordine dignos arbitrabuntur, legunto. Quam in quisque 

decuriam ita viator lectus erit, is in ea decuria viator 

35 esto item utei ceterei eius decuriae viatores erunt. 

Quamque in quisque decuriam ita praeco lectus erit, 

is in ea decuria praeco esto ita utei ceterei eius decuriae 

praecones erunt. Sirempsque eis viatoribus deque 

eis viatoribus q(uaestori) omnium rerum iuus lexque esto, quasei 

40 sei ei viatores in eam decuriam in tribus viatoribus 

antea lectei sublectei essent, quam inquisque decuriam 

11 eorum ex hac lege viator lectus erit. Sirempsque eis 

1) [VII Ex hoc loco d II, 18 collegit Josef Keil, Wiener Studien 24, 

548, demrias viatontm non, ut vult Mo.

Lex Cornelia de XX quaestoribus. 91 

praeconibus deque eis praeconibus quaestori omnium 

rerum iuus lexque esto, quasei sei ei praecones in eam 

decuriam in tribus praeconibus antea lectei sublectei 

essent, quam in quisque decuriain eorum ex hac lege 5 

praeco lectus erit. 

Quos quomque quaestores ex lege plebeive scito viatores 

legere snblegere oportebit, ei quaestores eo iure ea lege 

viatores IIII legunto sublegunto, quo iure qua lege q(uaestores), 

quei nunc sunt, viatores III legerunt sublegerunt; quosque 

w 

quomque quaestores ex lege plebeive scito praecones legere 

sublegere oportebit, ei quaestores eo iure ea lege praecones 

ΠΙΙ legunto sublegunto, quo iure qua lege quaestores, quei 

nunc sunt, praecones III legerunt sublegerunt, dum ni quem 

in eis viatoribus praeconibus legundeis sublegundeis in eius 

1δ 

viatoris praeconis locum viatorem praeconem legant 

sublegant, quoius in locum per leges plebeive scita viatorem 

praeconem legei sublegi non licebit; itaque de eis quattuor 

viatoribus quaestor queiquomque erit viatores sumito 

habeto, utei ante hanc legem rogatam de tribus viatoribus 

20 

viatores habere sumere solitei sunt; itaque de eis quattuor 

praeconibus quaestor queiquomque erit praecones sumito 

habeto, utei ante hanc legem rogatam de tribus praeconibus 

praecones habere sumere solitei sunt. Itemque eis viatoribus 

praeconibus, quei ex hac lege lectei erunt, vicarium dare 25 

subdere ius esto licetoque, utei cetereis viatoribus praeconibus, 

qua iu quisque decuria est, vicarium dare subdere iuus erit 

licebitque; itemque quaestor(es) ab eis vicarios accipiunto, 

utei aa cetereis viatoribus praeconibus vicarios accipei 

oportebit. 30 

Viatores praecones, quei ex hac lege lectei sublectei erunt, 

eis viatoribus praeconibus magistratus prove mag(istratu) 

mercedis item tantundem dato, quantum ei viator(ei) 

praeconei darei oporteret, sei is viator de tribus 

viatoribus isqne praeco de tribus praeconibus esset, 35 

quei ante hanc legem rogatam utei legerentur 

institutei sunt. 

Quas in decurias viatorum praeconum consul ex hac 

lege viatores praecones legerit, quorum viatorum

92 Lex Cornelia de sicariis et veneficiis. 

40 praeconum nomina in eis decurieis ad aedem Saturni 

in pariete intra cauZas 1 

proxume ante hanc legem .... 

13. Lex Cornelia de sieariis et veneficiis c. a. 673 (== 81) 

(e Dig.). 

Cf. Dig. 48,8 et Coll. 1,2.3; Sanio, obs. ad l. Corn. de sic. 1817; 

Zrnnpt, Rom. Crim.R. 11,2,9—88. 

(Ulpianns l. VII de offido proconsulis:- Capite primo legis Corneliae 

de sicariis cavetur, ut: 3 ) 

Is praetor iudexve quaestionis, cui sorte obvenerit quaestio de 

sicariis, eius, quod in urbe Eoma propiusve Μ passus factum sit, 

uti quaerat 3 cum iudicibus, qui ei ex lege sorte obvenerint, de capite 

eius, qui cum telo ambulaverit hominis necandi furtive faciendi 

causa, hominemve occiderit, cuiusve id dolo malo factum erit. 

(Cicero p. Cluent. 54,148: Iubet lex — iudicem quaestionis — cum 

iia iudicibus, qui ei obvenerint, — quaerere de veneno 4 . In quem quaerere? 

Infinitum est:) 

quicumque [venenum malum liominis necandi causa 5 ] fecerit 

vendiderit emerit habuerit dederit . . . 

(Quid cadem lex statira adiungit? Recita:) 

deque eius capite quaerito, — qui tribunus militum legionibus 

IIII primis, quive quaestor, tribunus plebis, 

(deinceps omnes magistratus nominavit) 

quive in senatu sententiara dixit dixerit, — qui eorum coiit 

coierit convenit convenerit (consensity consenserit falsumve testimonium 

(dixit) dixerit (> , quo quis iudicio publico condemnaretur"... 

14. Lex Antonia de Termessibus a. 683 (= 71). 

@ 1, n. 204. [P, n. ] Ri. tab. 31. Dess. 38. - Etabula ahenea (a. 0,81 

m ,1.1,05 m.) Momae saec. XVI reperta, hodie Neapoli adservata. — Termessns 

maior Pisidiae oppidum fuit, cui autonomia hac lege datur. Primam 

legis tabnlam hanc esse cum ex indice in summa margine notato patet, turn ex 

praesonptione legis quae maximis litteris tnbns versibns per otnnes tabulas 

perscripta erat (cf. n. 12 in exordio), unde quattuor vel qiiinqne tabulaS 

l)cavias; locum emendavit Lachmann. Caulae suntsaepta.— 2) Coll.l,3J.. 

— 3) Verba ut is et uti quaerat non consonant; prius wt Ulpiani, altcrum 

legis esse videtur, quamvis in sequenti capite scriptwn sit quaerito. 

[Imperativiim lex requirit; coniunctivum Ulpianus posuit. ΤΗ. Μ.] — 

4) Capite legis quinto hoc itissum esse dicit Marcian. D. 48,8,3 pr. — 

5) Hoc addunt et Marcian. in D. l. c. 1,1 et 3,1 et Paid. in sent. 5, 23,1. 

— 6) Verba consenserit — dixerit Cic. refert c. 57,157. — 1) Minus accurate 

totam Ugem Marcian. D. 48,8,1 refert; addit autem dua alia capita:

s 

Lex Antonia de Termessibus. 93 

deesse concluditur. Duabus columnis tabula inscripta est, quarum altera 

hodie valde corrupia saec. XVI adhuc integra extabat et α Manangelo Accursio 

descripia est. Verba, quae hodie non leguntur, \uncis\ inclusi. Gapitum 

distinctio eadem est atqiie in l. Corn. de quaest. Legis interpreationem 

scripsit Dirksen, Versuche 136—202. 

I de Termesi. Pisid. mai. l 

C. ANTONIUS M. F., CN. CORNEfLItfS] 

C. FUNDANIUS G. F. TE. PL., DE S. S. 2 PLEBEM. .... 

PREIMUS SCIVIT.3 

Quei Thermeses maiores Peisidae fuerunt, queique I 

eorum legibus Thermesium maiorttm 4 Pisidarum 

ante k. April. quae fuerunt L. Grellio Cn. Lentulo cos. 5 

Thermeses maiores Pisidae factei sunt, queique 

ab ieis prognati sunt erunt, iei omnes 5 

postereique eorum Thermeses maiores Peisidae 

leiberi amicei socieique populi Eomani sunto, 

eique legibus sueis ita utunto, itaque ieis 

omnibus sueis legibus Therraensis maioribus 

Pisideis utei liceto, quod advorsus hanc legem 10 

non fiat. 

Quei agrei quae loca aedificia publica preivatave 

Thermensium maiorum Pisidarum intra fineis 

eorum sunt fueruntve L. Marcio Sex. Iulio cos.° 

quaeque insulae eorum sunt fueruntve ieis 15 

consolibus, quei supra scriptei sunt, quodque 

earum rerum ieis consulibus iei habuerunt 

possederunt us[ei fructeique] sunt, quae de ieis rebus 

locata non s[unt, utei antea habeant possideant; qjuaeque 

de ieis rebu[s agreis loceis aedificieis locata sujnt, ac ne 20 

locentur [sancitum est sanctione, q]uae facta 

est [ex] l[ege rogata L. Gellio Cn. Lentulo cos., e]a omnia 

Therlmeses maiores Pisidae habeanjt possideant; 

ieisque [rebus loceis agreis aedificieis utantur frjuantur 

quive cum magistratus esset publicove iudicio pracesset, operam dedisset, 

quo quis falsum indicium profiteretur, ut quis innoccns convcniretur; et·' 

quive magistratus iudexve quaestionis ob capitalem causam pecuniam 

acceperit, ut publica Iege reus fierct. 

1) Termesi(bus) Pisid(is) mai(oribus). — 2) tr(ibunei) pl(cbei), de s(enatus) 

8(ententia). — 3) De supplenda hac legis praescriptione dixi ad 

legem Quinctiam. n. 22. — 4) maiorem. —5) a. 682 (= 72). — 6) α. 663 == 91).

94 Lex Antonia de Termessibus. 

25 ita, utei ant[e Mitridatis bellum, quod pjreinmm 

fuit l 

, habneru[nt possederunt usei fruct]eique sunt. 

Quae Thermensorum m[aioru]m Pisidarum publica 

preivatave praeter 2 

loca agros aedificia sunt 

fueruntve ante bellmn Mitridatis, quod preimum 

30 factum est, quodque earum rerum iei antea 

habuerunt possederunt usei fructeive sunt, 

quod eius ipsei sua voluntate ab se non abalienarunt, 

ea omnia Termensium maiorum Pisidarum, utei sunt 

fuerunt, ita sunto, itemque ieis ea omnia 

35 habere possidere uutei frueique liceto. 

Quos Thermenses maiores Pisidae leiberos servosve 

II bello Mitridatis ameiserunt, magistratus pr[ove] 

magistratu, quoia de ea re iuris dictio erit qu[oque] 3 

de ea re in ious aditum erit, ita de ea re ious 

deicunto iudicia recuperationes danto, utei ieli] 

5 eos recuperare possint. 

Nei quis magistratus prove magistratu legatus ne[iv]e 

quis alius meilites in oppidum Thermesum maiorum 

Pisidarum agrumve Thermensium maiorum 

Pisidarum hiemandi caussa introducito, neive 

10 facito, quo quis eo meilites introducat quove ibei 

meilites hiement, nisei senatus nominatim, utei Thermesum 

maiorum Pisidarum in hibernacula meilites 

deducantur, decreverit; neive quis magistratus 

prove magistratu legatus neive quis alius facito 

15 neive inperato, quo quid magis iei dent praebeant 

ab ieisve auferatnr, nisei quod eos 4 ex lege Porcia 

dare praebere oportet oportebit. 

Quae leges quodque ious quaeque consuetudo L. Marcio 

Sex Iulio cos. inter civeis Eomanos et Termenses 

20 maiores Pisidas fuit, eaedem leges eidemque ious 

eademque consuetudo inter ceives Romanos et 

Termenses maiores Pisidas esto; quodque quibusque 

in rebus loceis agreis aedificieis oppideis iouris 

Termensium maiorum Pisidarnm ieis consulibus 

25 quei supra scriptei sunt, fuit, quod eius praeter 

1) Coepit a. 666 (= 88). — 2) [locata insenii ύ hoc loco et infra II, 26. 

TH. M.] — 3) quoive Accursius, — 4) eds.

loca l 

Lex Antonia de Termessibus. 95 

agros aedificia ipsei sua voluntate ab se non II 

abalienarunt, idem in eisdem rebus loceis agreis 

aedificieis oppideis Termensium maiorum Pisidarum 

ious esto; et 2 quo minus ea quae in hoc capite scripta 

sunt ita sint fiant, eius hac lege nihilum rogatur. 30 

Quam legem portorieis terrestribus maritumeisque 

Termenses maiores Phisidae capiundeis intra suos 

fineis deixserint, ea lex ieis portorieis capiundeis 

esto, dum nei quid portori ab ieis capiatur, quei publica 

populi Eomani vectigalia redempta habebunt; quos 35 

per eorum fineis publicanei ex eo vectigali transportabunt 

[eorum fructuum portorium Termenses ne capiunto]. 

15. Lex Mamilia Eoscia Peducaea Alliena Fabia 

[vel potius Iulia agraria] a. 695 (=-59) (e grom). 

Tria htiius legis capiia in collectione scriptorum gromaticorum nobis 

servata sunt: JRom. Feldmesser, ed. Lachmann 1,263. Eorwni secundum ad 

verbum fere redit in c. 104 legis col. Genetivae Iuliae, tertium in D. 47, 

21,3 laudatnr praemissis verhis: lege agraria quara C. Caesar tulit. Iam 

vero, cum etiam in legc col. Gen. c. 97 legis Inliae isc. agrariae) mentio 

fiat, recte Mo. statuit, capita haec proficisci ex lege Iulia agraria a. 695 lata 

quamqiiam quo spectent quinqice nomina in corpore gromaticorum praescripta 

parum apparet. Bom.Feldm. 2,221. Ephem. epigr. 2,210; cf. ZRG. 12,100. 

K. L. III 3 . Quae colonia hac lege deducta quodve municipium 

praefectura forum conciliabulum constitutum erit, qui ager intra 

fines eorum erit, qui termini in eo agro statuti erunt, quo in loco 

terminus non stabit, in eo loco is, cuius is ager erit, terminum 

restituendum curato, uti quod 4 recte factum esse volet 5 ; idque 

magistratus, qui in ea colonia municipio praefectura foro concilia- 

bulo iure dicundo praeerit, facito ut fiat. 

K. L. IIII. Qui limites decumanique hac lege G deducti 7 erunt, 

quaecumque fossae limitales 8 in eo agro erunt, qui ager hac lege 9 

1) cf. p. 94 not. 2. — 2) et fortasse delendum. — 3) [Significatnr aut k(aput) 

LIII aut k(apitu)l(um) III; certe in ipsa lege numeri soli fuerunt, kapitis kapitulive 

vocabulum addiderunt compilatores corpons gromaticonim. ΤΗ. Μ.] — 

4) ut quae vel que (om. ut) libri. — 5) uelit libri. — 6) hac lege] intra fines coloniae 

Genetivae Gen. — 7) factique ins. Gen. — 8) limites libri. — 9) qui 

— lege] qui iussu C. Caesaris dict. imp. et lcge Antonia senat. qui c. pl. que 

ec. ager Gcn.

96 Lex Mamilia Roacia Peducaea Alliena Fabia. 

datus adsignatus erit, ne quis eos l limites decumanosque 2 obsaeptos 

neve quid in eis molitum :i neve quid ibi opsaeptum 4 habeto, neve 

eos arato, neve eis 5 fossas opturato neve opsaepito, 6 quominus 

suo itinere aqua ire fluere possit. Si quis adversus ea quid fecerit, 

is 7 in res singulas, quotienscumque fecerit, HS ΙΠΙ 8 colonis niunicipibusve 

eis, in quorum agro id factum erit 9 , dare damnas esto, 

eiusque pecuniae ί ° qui volet petitio hac lege i i esto. 

K. L. V. Qui hac lege coloniam deduxerit, municipium praefecturam 

forum conciliabulum 12 constituerit, in eo agro qui ager intra 

flnes eius 13 coloniae municipii fori conciliabuli praefecturae erit, 

limites decumanique ut fiant terminique statuantur curato: quosque 14 

fines ita statuerit, ii 15 fines eorum sunto, dum ne extra agrum colonicum 

territoriumve 16 fines ducat. Quique termini hac lege statuti 

erunt, ne quis eorum quem eicito neve loco moveto sciens dolo 

malo. Si quis adversus ea fecerit, is in terminos singulos, quos 

eiecerit locove moverit sciens dolo malo, HS V m(ilia) n(ummum) in 

publicum eorum, quorum intra fines is ager erit, dare damnas esto 1 "; 

deque ea re curatoris qui hac lege erit iuris dictio reciperatorumque 

datio addictio esto. Cum curator hac lege non erit, tum quicumque 

magistratus in ea colonia municipio praefectura foro conciliabulo 

iure dicundo praeerit, eius magistratus de ea re iurisdictio iudicisque 

datio addictio esto; inque eam rem is qui hac lege iudicium 

dederit, testibus publice dumtaxat in res singulas X ! 8 denuntiandi 

potestatem facito ita, ut ei e re publica fideque sua videbitur. Et si is 

unde ea pecunia petita erit condemnatus erit, eam pecuniam ab eo deve 

bonis eius primo quoque die exigito; eiusque pecuniae quod receptum 

erit partem dimidiam ei cuius unius opera maxime is condemnatus erit, 

dato i9 

, partem dimidiam in publicum redigito. Quo ex loco terminus 

aberit, si quis in eum locum terminum restituere volet, sine fraude sua 

liceto facere, neve quid cui is ob eam rem hac lege dare damnas esto. 

1) eos om. Gen. — 2) decumanosque Gen., decumanosne similiterve 

libri ocripti. — 3) in cis molitum] immolitum Gen. — 4) oppo-situm libri. 

— 5) eis l\bri vieliores et Gen., requiritur eas vel quis. — 6) opsaopito] 

qui saepito libn. — 7) is om. Ubn. — 8) Η s σο Gen. — 9) eolonis — factum 

erit] c(olonis) c(ol.) G(en.) J(ul.) Gen. — 10) ciusque pecuniae] pecuniaeque 

libn. — 11) hac lege] persecutioque Gen. — 12) conciliabula libri. — 

13) eiusqui vel eiusquae Ubri. — 14) quoque vel quique libri. — 15) iijsi 

libri aliiâlii om. — 16) ve] ut Ubn alii, alii om. — 17) dare damnas esto] 

adesto libri. — 18) X] Turnebns; ss X vel ss χ milia vel sedsitertius decem 

milia libri. — 19) dato om. libri.

Lex Kubria. 97 

16. Lex [ V/I quae dicitur] Rubria de Grallia Cisalpina. 

@ 1,205 [1* ] 11,1146. Ei. tab. 32. — Ε tahula ahenea (a. 0,54 m., 

l. 0,72 m.) a. 1760 inter parietinas Veleiae antiquae in vico Macinesso 

prope Placentiam reperta, hodie Parinae adservata. Duabus cohtmnis inscripta 

est; capita non solum eodem quo in lege Cornelia distincta sunt 

modo, sed etiam numeris in margine adscnptis. Quartam eam esse legis 

tabulam nota ΙΙΙ1 inter utramque columnam posita indicat; quot tabulae 

secutae sint, cognosci non potest — Iurisdictionem magistratuum municipalium 

in Gallia Cisalpina hac lege ordinatam esse ipsa docet, unde latam eam 

esse efficitnr, postquam Caesar a. 705 (== 49) eam provinciam avitate donavit, 

ante vero qicam Augustus (a. 712 = 42) eam Italiae adscripsit (Ις τον της 

'Ιταλίας νόμον εσεγεγραπτο). Αρρ. b. c. 3,30; 5,3.22. Dio 41,36,3; 48,12,5. Μο. 

@ 1,118. Bethm. Hollw. Proc. 2,29—31. De interpretatione legis cf. Mo., 

Jahrb. 2, 319 (= Ges. Schr. 1162). Bu., Gaius 203—242. [VII Legem 

infra repetimus notis non solutis. — Mo., Bormannheft p. 239 l. Bubriam 

hac lege atari, non contineri putat. 

NB. o. m. c. p. f. v. c. c. t. ve = o(ppido) m(unicipio) c(olonia) p(raefectura) 

f(oro) v(eico) c(onciliabulo) c(astello) t(erritorio)ve. q. d. r. = q(ua) d(e) 

r(e). d. e. r. = d(e) e(a) 

tab. I . . . iussum iudicatnmve erit, id ratum ne esto; quodque quis° 

que quomq(ue) d. e. r. decernet interdeicetve seive sponsionem ° fierei 

iudicamve * iubebit iudiciumve quod d. e. r. dabit, is ° in id decretum 

interdictum sponsionem iudicium exceptio°nem addito addive 5 

iubeto: *Q. d. r. operis novi nuntiationem ° Ilvir, IHIvir praefectusve 

eius municipei non remeisserit'. cv; 

XX. Qua de re quisque, et a quo, in Gallia Cisalpeina damnei 

infectei ° ex formula restipularei satisve accipere volet, et ab eo quei ° 

ibei i(ure) d(eicundo) (p(raerif)y postulaverit, idque non k(alumniae) 

k(aussa) se facere iuraverit: tum is, quo ° d. e. r. in ins aditum erit, 10 

eum, quei in ius eductus erit, d. e. r. ex formuila repromittere et, 

sei satis darei debebit, satis dare iubeto deZcernito. Quei eorum ita 

non repromeisserit aut non satis dede°rit, sei quid interim damni 

datum factumve ex ea re aut ob e(am) r(em) eo°ve nomine erit, 

quam ob rem, utei damnei infectei reproraissio ° satisve datio fierei 15 

(iiibeatitr} 2 

, postulatum erit: tum mag(istratus) prove mag(istratu) 

Ilvir ° Illlvir praefec(tus)ve, quoquomque d. e. r. in ius aditum erit, 

d. e. r. ita ius ° deicito iudicia dato iudicareque iubeto cogito, proinde 

1) iudicaveritve, qnod Mommseno insitidum potius quam corruptum 

videtur. [VII Alii iudicareive emendant] — 2) ins. Mo. [VII Fortasse scribendum 

est fieret pro fierei.] 


98 Lex Rubria. 

atque sei° d. e. r., quom ita postnlatwn esset, damn[e]i infectei ex 

formula ° recte repromissum satisve datum esset. D. [e. r.] quod ita 

20 iudicium ° datum iudicareve iussum iudicatumve erit, ius ratumque 

esto, ° dum in ea verba, sei damnei infectei repromissum non erit, 

iudi^cium det itaque iudicare iubeat: 1 *I(udex) e(sto). S(ei), antequam* 

'id iudicium ° q. d. r. a(gitur) factum est, Q. Licinius damni infectei 

'eo nomine q. d. ° r. a(gitur) eam stipulationem, quam is quei Eomae 

25 'inter peregreifnos ius deicet in albo propositam habet, L. Seio 

'repromeississet: ° tum quicqnid eum Q. Licinium ex ea stipulatione 

'L. Seio d(are) f(acere) opor°teret ex f(ide) b(ona) i(um)t(axat) HS s 

*e(ius) i(udex) Q. Licinium L. Seio, sei ex decreto Ilvir(ei) ° ΠΙΤ- 

'vir(ei) praefec(tei)ve Mutinensis, quod eius (is*} Ilvir TTTTvir prae- 

'fec(tus)fve ex lege Eubria, seive id pl(ebei)ve sc(itum) est, decreverit, 

30 *Q. Licinius eo ° nomine qua d. r. a(gitur) L. Seio damnei infectei re- 

'promittere noiluit, c(ondemnato); s(ei) n(on) p(aret), a(bsolvito)'; aut 

sei damnei infectei satis datum non erit, ° in ea verba iudicium det: 

'I(ndex) e(sto). S(ei), antequam id iudicium q. d. r. a(gitur) ° /actum 5 

'est, Q. Licinius damnei infectei eo nomine q. d. r. a(gitur^ ea° stipu- 

35 'latione, qnam is quei Romae inter peregrinos ius deicet ° in albo 

'propositam habet, L. Seio satis dedisset: tum q(uic)q(uid) eum ° Q. Li- 

'cininm ex ea stipulatione L. Seio d(are) f(acere) oporteret ex f(ide) 

*b(ona) d(ura) t(axat) 6 , ° e(ius) i(ndex) Q. Liciniuiw 7 L. Seio, sei ex 

'decreto Ilvir(ei) mivir(ei) praef(ectei)ve Muti°nensis, quod eius is 

Ilvir Illlvir praefect(us)(i;e> ex lege Kubria, sei^ve id pl(ebei)ve 

40 4 sc(itum) est, decreverit, Q. Licinius eo nomine q. d. r. a(gitur) ° L. Seio 

'damnei infectei satis dare noluit, c(ondemnato); s(ei) n(on) p(aret), a(b- 

'solvito)'; dum Ilvir ° IHIvir i(ure) d(eicundo) praefec(tus)ve d. e. r. ius 

ita deicat curetve, utei ea nc£mina et municipium colonia locus in eo 

iudicio, quod ex ieis ° quae proxsume s(cripta) s(unt) accipie^n^tur, 

includantur 8 

concipiantur, ° qnae includei concipei s(ine) d(olo) m(alo) 

45 oporteret debebitve 9 

, ne quid ° ei quei d. e. r. aget petetve captionei 

ob e(am) r(em) aut eo nomine esse ° possit: neive ea nomina, qua(e) in 

earum qua forraula 10 

s(upra) ° s(cripta) s(unt), aut ]VIutina(m) 

in eo iudicio includei concipei curet, nise(i) ° iei, quos inter id iudi- 

1) Dc formulis, quae sequuntur, cf. Hu., Gaius, y. 203 — 242. — 

2) antfquam. —· 3) Summae taxationis in tabxda spatinm vacuum relictum 

est. — 4) is addit Hu. p. 238 ex v. 38. — 5) exactum. — 6) desimt HS 

c,t summa in v. extremo. — 7) Licinius. — 8) includcntur. — 9) Mo. 

conicit: oportere ei videbuntur. — 10) quae delet collato u. 1,49 (rradenwitz.

Lex Kubria. 99 

cium accipietur leisve contestabitur, ° ieis nominibus fuerint, quae in 

earum qua formula s(upra) s(cripta), s(unt)\° et nisei sei Mutinae ea 50 

res agetur; neive quis mag(istratus) prove mag(istratu), ° neive quis 

pro quo imperio potestateve erit, intercedito nei°ve quid aliud fa- 

II cito, quo minus de ea re ita iudicium detur ° iudiceturque. oo 1 

XXI. Α quoqnomq(ue) pecunia certa credita, signata forma 

p(ublica) p(opulei) E(omanei), in eorum quo o. m. c. p. ° i v. c. c. t.ve 2 , 

quae snnt eruntve in Gallia Cisalpeina, petetur, quae res non ° pluris 

HS XV erit, sei is eam pecuniam in iure apud eum, quei ibei i(ure) 

d(eicundo) p(raerit), ei quei ° eam petet, aut ei quoius nomine ab eo 5 

petetur, d(are) o(portere) debereve se confessns ° erit, neque id quod 

confessus erit solvet satisve faciet, ant se sponsione ° iudicioque utei- 

100 Lex Eubria. 

c. c. t. ve' quae sunt eruntve in Gallia cis Alpeis, ° petetur, quodve 

quom eo agetur, quae res non pluris HS XV erit, et sei ° ea res erit, 

de qua re omnei pecunia ibei ius deicei iudiciave darei ex h. 1. 

o(portebit), ° sei is eam rem, quae ita ab eo petetur deve ea re 2 

cum 

30 eo agetuy, ei quei eam (reni) ° petet deve ea re agei 3 , aut iei quoius 

nomine ab eo petetur quomve eo age°tur in iure apud eum, quei ibei 

i(ure) d(eicundo) p(raerit), d(are) f(acere)* p(raestare) restituereve 

oportere aut ° se debere, eiusve eam rem esse aut se eam habere, 

eamve rem de ° qua arguetur se fecisse obligatumve se eius rei noxsiaeve 

esse confes°sus erit deixseritve neque d. e. r. satis utei opor- 

35 tebit faciet aut, sei ° sponsionem fierei oportebit, sponsionem non faciet, 

(auty non restituet, ° neque se iudicio utei oportebit defendet, aut sei 

d. e. r. in iure ° nihil responderit, neque d. e. r. se iudicio utei oportebit 

defendet: ° tum de eo a quo ea res ita petetur quomve eo 5 d. 

e. r. ita agetur, deque ° eo, quoi eam rem d(arei) f(ierei) p(raestarei) 

40 restitui satisve d. e. r. fierei oportebit, ° s(iremps) l(ex) r(es) i(us) 

c(aussa)q(ue) o(mnibus) o(mnium) r(erum) e(sto), atque utei esset esseve 

oporteret, sei is, quei ita ° quid earum rernm confessns erit aut d. e. r. 

non responderit neq(ue) ° se iudicio utei oportebit defenderit, de ieis 

rebus Eomae apud pr(aetorem) ° eumve quei de ieis rebus Romae i(ure) 

d(eicundo) p(rae)esset in iure confessus esset. ° aut ibei d. e. r. nihil 

45 respondisset aut iudicio se non defendisset; ° p(raetor)q(ue) isve quei 

d(e) e(is) r(ebus) Eomae i(ure) d(eicundo) p(raerit) in eum et in heredem 

eius d(e) e(is) r(ebus) omZnibus ita ius deicito decernito eosque 

duci bona eorum possideri ° proscreibeive veneireque iubeto, ac sei 

is heresve eius d. e. r. in ° iure apud eum pr(aetorem) eumve quei 

Eomae i(ure) d(eicundo) ^p.^ praesse(i), confessus es°set aut d. e. r. 

50 nihil respondisse(i) neque se iudicio utei oportuis°set defendisset; 

dum ne quis d. e. r. nisei pr(aetor) isve quei Eomae i(ure) d(eicundo) 

p(raerit) ° eorum quoius bona possiderei proscreibei veneire duceique 

° eum iubeat. cv> 

ΧΧΙΠ. Queiquomque in eorum quo o. m. c. p. f. v. c. c. t. ve 6 

quae in Gal°lia Cisalpeina sunt erunt, i(ure) d(eicundo) p(raerit), is 

55 inter eos, quei de famiiliaê^> erceiscunda deividunda iudicium sibei 

darei reddeive ° in eorum quo o. m. c. p. f. v. c. c. t. ve 6 

, quae s(upra) 

1) Cf. p. 97 ante v. 1. — 2) Exspectes deve qua. [V/l Cf. tamen Gai. 

IV, 36.} — 3) agei. — 4) e. — 5) Exspeetes quo (cf. v. 29). — 6) Cf. 

γ. 97 ante v. 1.

Fragmentum Atestinum. 101 

s(cripta) s(unt), postu°laverint, ita ius deicito decernito iudicia dato 

iudicare ° iubeto, utei in eo o. m. c. p. f. v. c. c. t. ve *, in quo 

is, quoius [de loneis agetur, domicilium hahuerit .. . 

17. Legis fortasse eiusdem fragmentum 

Atestinum. 

Tabula ahenea reperta a. 1880 Ateste in Gallia Transpadana. Ediderunt 

Fiorellins, Notizie degli scavi di antichita Bomae 1880 p. 213; Hilarius 

Alibrandi in Epli. Romana studi e documenti di storia e diritto vol. 2 

(1881) addito commentano; Th. Mommsen in Eermae vol. 16 (1881) p. 24sqg. 

(= Ges. Schrr. 1,175) itcm addito commentario. Legis Rubriae fragmentum 

esse negat Alibrandius, probabile nec tamen certnm esse ait Mommsen. Hoc 

extra dubium est legem, aiius particulam tenemus, secutoriatn fuisse altenus 

latae a. 705 (= 49), guam Rosdam esse ex Jioc aere didicimus, de dvitate Boinana 

danda Galliae non tam Transpadanae quam Cisalpinae universae. 

[Quei post hanc legem rogatam in eorum quo oppido municipio 

colonia praefectura foro veico conciliabulo castello territoriove, 

quae in Gallia Cisalpeina sunt ernntve, ad Ilvinim Illlvirum 

praefechimve in iudicium fiduciae aut pro socio aut] mandati aut 

tutelae suo nomine quodve ipse earum rerum ° quid gessisse dicetur, 

addztcetur 2 , aut quod furti, quod ad ho°minem liberum liberamve 

pertinere deicatur 3 , aut iniuri°arum agatur: sei is, a quo 

petetur quomve quo agetur, d(e) ° e(a) r(e) in eo municipio colonia 5 

praefectura iudicio certa°re (volet) et si ea res HS ccloo * minorisve 

erit, quo minus ibei d(e) e(a) r(e) ° iudex arbiterve addicatur detur, 

quove minus ibei d(e) e(a) r(e) iudicium ita ° feiat, utei de ieis rebus 5 , 

quibus ex h(ac) l(ege) iudicia ° data erunt, iudicium fierei ex 

oportebit, ex h. 1. n(ihilum) r(ogatur). 

Quoius rei in quoque ° municipio colonia praefectura ° quoius- 10 

que Ilvir(i) eiusve, qui ibei lege foedere pl(ebei)ve sc(ito) s(enatus)°ve 

c(onsulto) institutove iure dicundo praefuit, ante legem, sei°ve illud 

pl(ebei) sc(itum) est, quod L. Eoscius a. d. V eid. Mart. populum ° plebemve 

rogavit, quod privatim ambigetur, iuris dict[i]°o iudicis 15 

arbitri recuperatorum datio addictiov[e ftdt] ° quantaeque rei pequniaeve 

fuit: eius rei pequn[iaeye] ° quo magis privato Eoraae revocatio 

sit qu[ove «ii]°nus quei ibei i(ure) d(icundo) p(raerit) d(e) 

1) Cf. p. 97 ante v.l. — 2) addicetur. — 3) Cf. Ed. praet. verb. D. 

39,4,1 pr.: si hi ad quos ca res pcrtinebit non exhibebtintur, in dominos 

sine noxae deditione iudicium dabo. — 4) i. e. sestertium dccem milium. — 

5) excidit fortasse de. — 6) quemque.

102 Lex Iulia municipalis. 

e(a) r(e) ius dicat iudice[7« arbitrumve det] ° utei ante legem, sive 

20 illud pl(ebei) sc(itum) est, [quod L. Boscius a. d.] ° V eidus Mart. populum 

plebe[mi;e rogavit, ° ab eo quei ibei i(ure) d(icundo) jp(raerit) 

ius di]ci ia[dicem arbitrumve dari oportuit, ex h(ac) l(ege) n(ihilnm) 

r(ogatur).] 

18. Lex [FJTtabulae Heracleensis, dicta] Iulia 

municipalis, a. 709 (= 45). 

& 1,206 [P, ]. Bi. tab. 33.34. Dess. 6085. — Ε permagna tabula ahenea 

(«. 1,33 »»., l. 0,38 m.) ex antica parte Graece insanpta, cuius dimidia 

fere pars inferior in alveo Salandrellae fluvii prope Heracleam antiqnam 

a. 1732 reperta postea in inuseum regium Neapolitanum inlata est; pars 

superior a. 1735 demum reperta Britannoque cuidam vendita in Angliam 

migravit, ubi a. 1760 Ph. Carteret Webb, cuhis tunc fuit, libellum de ea 

edidit; postea vero precibns Caroli III regis Neap. motus Webbius suam 

tabidae partem Neapolim remisit, tibi cum altera coniuncta in museo hodie 

extat. Tabulam esse parteni legis mimicipalis α C. Iulio Caesare a. 709 {= 45) 

latae Savigny (yerm. Schr. 3,279) docuit. [Cicero ad Leptam cum scripsit 

(ad fam. 6,18) exeunte a. 708: simul atque accepi a Seleuco tuo litteras, 

statira quaesivi e Balbo per codicillos, quid csset in lege; rescripsit eos 

qui facercnt praeconium, vetari C8se in decurionibus, qui fecissent non 

vetari (intellegitnr huius legis v. 94), lex haec nondnm rogata fuerit necesse 

est: nam in lege pnblice proposita qnid esset, ex actis urbanis cognosci 

potuit vel ex ipso aere ab eo qui vellet, et ineptum de tali re municipalem 

hominem consuluisse virum consularem, consularem eum quaesivisse ex Caesaris 

amico et quodammodo actore publico. Itaque cum lex utpote Iulia 

dicta perlata sit ab ipso Caesare, eam rogarit necesse est reversns exllispania 

a. 709 (= 45) extremo, reiecta opinione nuper defensa α Nisseno (Rh. Ph. 

45,101) legem latam esse ante scriptam epistulam illam a. 708(=46). TH.M.] 

[VII Cf. tamen Backel, Wiener Studien, 1902 p. 542.] Quanta vero legis 

pars supersit, constitui non potest. Capita eadem qua in l. Cornelia ratione 

distincta siint, numeri adscripti nidli. Commentanos saipserunt Mazochi, 

comm. in tab. Her.1754. II vol.fol.; Marezoll, fragm. tab. Heracl. 1816; 

Dirksen, obs. ad tab. Herad. 1817: idem, civ. Abhdl. 2,145. 1820; Savigny 

l. c. 1838. 1843. 1849. 

1 ... Quem h(ac) l(ege) ad co(n)s(ulem) profiterei oportebit sei 

is, quom eum profiterei oportebit, Romae non erit, tum quei eius° 

2 negotia curabit, is ea^f^>dem omnia, quae eum, quoitis negotia curabit, 

3 sei Romae esset, h. 1. profiterei ° oporteret i 

, item isdemque diebus 

ad cos. profiteraino. ^J 

1) oportebit.

Lex Iulia municipalis. 103 

Quem h. 1. ad cos. profiterei oportebit, sei is pup(illus) seive 4 

ea pu(pilla) erit, tum quei eius pup(illi) pu(pillae)ve tutor erit, item 

eadem^que omnia in iisdem diebus ad cos. profitemino ita utei. et l 5. 

quae quibusque diebus eum. eamve, sei pup(illus) pu(pilla)ve non ° 

es(se)t, h. 1. profiterei oporteret. rv> 6 

Sei cos., a quod eum profiterei oportebit ad tr(ibunum) pl(ebei) pro- 11 

fitemino, ita utei 3 eum ad cos. pr(aetorem)(#we) urb(anum) eumque 

quei inter peregri^nos ius deicet, sei tum Eomae esset, h. 1. profi- 12 

terei oporteret. oo 

Quod quemquem h. 1. profiterei oportebit, is, apud quem ea 13 

professio fiet, eius que(i) profitebitur nomen, et ea quae pro^fessus 14 

erit, et quo die professus sit, in tabulas publicas referunda curato, 

eademque omnia quae uteique in tabulas ° rettulerit ita 4 in tabulam 15 

in album refernnda (curato}, idque aput forxxm, et quom frumentuni 

populo dabitur, ibei ubei frumen°tum populo dabitur cottidie maio- 16 

rem partem diei propositum habeto, u(nde) d(e) p(lano) r. 1. p. 5 cv> 

Queiquomque frumentum populo dabit 6 damdumve curabit, nei 1T 

quoi 7 

eorum, quorum nomina h. 1. ad cos. pr. tr. pl(ebei) in ta°bu- 18 

la in albo proposita erunt, frumentum dato neve dare iubeto neve 

sinito. Quei ad versus ea eorum quoi 8 

frumentum ° dederit, is in tr(i- lf> 

tici) m(odios) I HS Iooo 9 

populo dare damnas esto, eiusque pecuniae 

quei volet petitio esto. cv> 

Quae viae in urbem Eom. propiusve u(rbem) Ε. ρ. Μ ubei con- 20 

tinente habitabitur, sunt erunt, quoius ante aedificium earum quae ° 

via erit 10 

, is eam viam arbitratu eius aed(ilis), quoi ea pars urbis 21 

l i 

h. 1. obvenerit, tueatur ; isque aed(ilis) curato, uti quorum ° ante 22 

aedificium erit quamque viam h. 1. quemque tueri oportebit, ei omnes 

eam viam arbitratu eius tueantur, neve eo ° loco &gua 12 

cou- 23 

sietat, quominus conraode populus ea via utatur. cv. 

1) ci. — 2) atque. — 3) utet — 4) eta. — 5) r(ecte) l(egi) p(ossit). — 

6) dabunt — 7) que. — 8) quei. — 9) i. e. singulos sestertium quinquaginta 

milia. — 10) orunt. — 11) Mo.: tueto. — 12) ao.


24 Aed. cur. aed. pl v quei nunc sunt l , queiquomque post h. 1. r. 

factei createi erunt eumve mag. inierint, iei in diebus V proxumeis ° 

25 quibus eo mag(istratu) designatei erunt eumve mag(istratum) inierint, 

inter se paranto aut sortiunto, qua in partei urbis quisque ° 

26 eorum vias publicas in urbem Eoma(m), propiusve u(rbem) E(omam) 

p(assus) Ji 2 , reficiundas sternendas curet, eiusque rei procuratio- 

27 nem ° habeat. Quae pars quoique aed(ilei) ita h. 1. obvenerit, eius 

28 aed(ilis) in eis loceis quae in ea partei erunt viarum reficienldarum 

tuemdarum procuratio esto, utei h. 1. oportebit. CNJ 

29 Quae via twter 3 aedem sacram et aedificium locumve publicum 

30 et inter aedificium privatum est erit, eius ° viae partem dimidiam 

is aed(ilis), quoi ea pars urbis obvenerit, in qua parte ea aedis 

31 sacra erit seive aedificium ° publicum seive locus pnblicus, tuemdam 

locato. cv) 

32 Quemquomque ante suum aedificium viam publicam h. 1. tueri 

33 oportebit, quei eorum eam viam arbitjratu eius aed(ilis), ° quoius oportuerit, 

non tuebitur, eam viam aed(ilis), quoius arbitratu eam tuerei 

34 oportuerit, tuemdam locato; ° isque aed(ilis) diebus ne minus X antequam 

locet aput forum ante tribunale suom propositum habeto, 

35 quam ° viam tuendam et quo die locatums sit, ei 4 quornm ante 

36 aedificium ea via sit; eisqiie quorum ante aedificium ° ea via erit, 

procuratoribusve eorum domum denuntietur facito, se eam viam lo- 

37 caturum et quo die locaturus ° sit; eamque locationem palam in foro 

per q(uaestorem) urb(anum) eumve quei aerario praerit facito. 

33 Qnamta pecunia eam°viam locaverit, tamtae pecuniae eum eosque, 

39 qnorum ante aedificium ea via erit pro portioni, quamtum ° quoiusque 

ante aedificium viae in longitudine et in latitudine erit, q(uaestor) 

40 urb(anus) queive aerario praerit in tabula(s) ° publicas pecuniae 

factae referundum curato. Ei qud eam viam tuemdam redemerit, 

41 tamtae pecuniae eum eos°ve adtribuito sine d(olo) m(alo). Sei is 

quei adtributus erit eam pecuniam diebus XXX proxumds, quibus 

42 ipse aut pro°curator eius sciet adtributionem factam esse ei, guoi 

43 adtributus erit, non solverit neque satis fecerit, is°quamtae pecuniae 

adtributus erit, tamtam pecuniam et eius dimidium ei, quoi 

44 adtributus erit, dare debeto, ° inque eam rem is, quo quomque de 

[1) Post verba quei nunc sunt addi debuit in diebus V proxumeis 

post hanc legem rogatam; item: erravit de loco Nissen, Mh. JPh. 45,100. 

TH. MJ — 2) Δ; cf. 20. — 3) viam per. — 4) ci.


ea re aditum erit, iudicem iudiciumve ita dato, utei de pecunia 

credita ° (iudiceni) iudiciumue dari oporteret Κ


66 Quae plostra noctu in urbem inducta erunt, quo minus ea 

67 plostra inania aut stercoris^ exportandei caussa ° post solem ortum 

h(oris) X diei bubus iumenteisve iuncta in u(rbe) E(oma) et ab u(rbe) 

E(oma) p(assus) Μ esse liceat, e(ius) h. 1. n(ihilum) r(og-atur). 'X/ 

68 Quae loca publica porticusve publicae in u(rbe) E(oma) p(ropius)ve 

u(rbei) E(omae) p(assus) Μ sunt erunt, quorum locorum quo- 

69 iusque porticus ° aedilium eorumve mag(istratuom), quei vieis loeeisque 

publiceis u(rbis) E(omae) p(ropius)ve u(rbei) E(omae) p(assus) Μ 

70 purgandeis praerunt, legibus ° procuratio est erit, nei quis in ieis 

loceis inve ieis porticibus quid in aedificatum inmolitMmve l liabeto, ° 

71 neve ea loca porticumve quam possideto, neve eorum quod saeptum' 

72 clausumve habeto quo minus eis ° loceis porticibusque populus utatur 

pateantve, nisi quibus uteique leg(ibus) pl(ebei)ve sc(itis) s(enatus)ye 

c(onsultis) concessum permissumve e(st). 

50 Quei scribae librarei magistratibus apparebunt, ei quo minus 

51 loceis publiceis, ubei is ? (qnoV) quisque eorum apparebunt, ° iuserit, 

apparendi caussa utantur, e(ius) h. 1. n(ihilum) r(ogatur). rx, 

82 Quae loca serveis publiceis ab cens(oribus) liabitandei utendei 

caussa adtributa sunt, ei qno minus eis loceis utantur, e(ius) h. 1. 

n(ihilum) r(ogatur). rx, 

83 Queiquomque in municipieis coloneis praefectureis foreis couciliabuleis 

c(ivium) E(omanorum) Ilvir(ei) Illlvir(ei) erunt aliove * 

81 quo nomine mag(istratum) potestatemve su/ragio eorum, quei quoius- 

85 que municipiâ^> coloniae praefecturae ° fori 4 

conciliabuli erunt, ha- 

1) in molitomve. — 2) Hic explicit aes Britannicum, incipit Neapo* 

Htanum. — 3) snppl. Mazochi. — 4) foro.


bebunt: nei quis eorum que(w) in eo municipio colonia praefectura^tj> 

/bro concilia°bulo (in) senatum decuriones conscriptosve legito Sti 

neve sublegito neve coptato neve recitandos curato ° nisi in de- 87 

mortuei damnateive locum eiusve quei confessus erit se senatorem 

decurionem conscreiptumve ° ibei h. 1. esse non licere. ^ SS 

Quei minor annos XXX natus est erit, nei quis eorum post 89 

k. Ianuar. secundas in municipio colonia praefe°ctura Ilvir(atum) 90 

IHIvir(atum) neve quem alium mag(istratum) petito neve capito neve 

gerito, nisei quei eorum stipendia ° equo in legione III aut pedestria 91 

in legione VI fecerit, quae stipendia in castreis inve provincia maiorem 

1 ° partem sui quoiusque anni fecerit, aut bina semestria, quae 92 

ei pro singuleis ann(w)eis procedere oporteat 2 , ° aut ei vocat(t)o rei 93 

militaris legibus pl(ebei)ve sc(itis) exve foidere erit, quocirca eum 

inveitum merere non ° oporteat. Neve quis, que(i) praeconium dis- 91 

signationem libitinamve faciet, dum eorum quid faciet, in muni°cipio 95 

colonia praefectura Ilvir(atum) IHIvir(atum) aliumve quem mag(istratum) 

petito neve capito neve gerito neve habeto, ° neve ibei se- 96 

nator neve decurio neve conscriptus esto neve sententiam dicito. 

Quei eorum ex eis, quei s(upra) s(criptei) s(unt), ° adversus ea fece- 97 

rit> is HS Iooo p(opulo) d(are) d(amnas) e(sto), eiusque pecuniae quei 

volet petitio esto. •'V; 

Queiquomque in municipio colonia praefectura post k. 9S 

Qui(w)ct(iles) prim(as) comitia Ilvir(eis) IIZTvir(eis) 3 aleive quoi mag(istratni) 

° rogando subrogandove habebit, is ne quem, quei minor 99 

anneis (XXX) natus est erit, Ilvir(um), HI(I)vir(um), quei(ve) 

ibei ° alium mag(istratum) habeat, renuntiato neve renuntiarei iu-100 

beto, nisi qnei stipendia equo in legione III, aut sti°pendia pe-101 

destria in legione VI fecerit, quae stipendia in castreis inve provincia 

maiorem partem sui ° quoiusque anni fecerit, aut bina semestria, 102 

qua(e) ei pro singuleis anuueis procedere oporteat, cum eo ° quod loa 

ei legibus pl(ebei)ve sc(iteis) procedere oportebit, aut ei vocatio rei 

militaris legibus pl(ebei)ve sc(iteis) exve foedere ° erit, quo circa eum 104 

invitum merere non oporteat. Neve eura, quei praeconium dissignationem 

libitinamve 4 faciet, dum eorum quid ° faciet, Ilvir(um) IIII-105 

vir(um), queive ibei mag(istratus) sit, renuntiato, neve in senatum 

1) maiorei vel maiora aes. — 2) AIo. recte censet excidisse hic verba 

guae redeunt v. 102—103: cum co quod ei legibus pl(ebei)vc sc(iteis) procedere 

oportebit. — 3) llr vir. — 4) Hbitinanve.

108 Lex Iulia lnunicipalis. 

106neve in de^curionum conscriptorum(t;e) numero legito sublegito 

107 coptato neve sententiam rogato neve dicere neve ° ferre iubeto sc(iens) 

d(olo) m(alo). Quei adversus ea fecerit, is HS Iooo p(opulo) d(are) 

d(amnas) esto, eiusque pecuniae quei volet petitio esto. oo 

108 Quae municipia colonia(e) praefectura(e) fora conciliabula c(ivium) 

it(omanorum) sunt erunt, nei quis in eorum quo municipio 0 

109 colonia praefectura (foro) conciliabulo (in) senatu decurionibus 

110 conscreipteisque esto, neve quoi l ibi in eo ordine ° sententiam 

deicere ferre liceto, quei iurtei quod ipse 2 fecit fecerit condemnatus 

111 pactusve est erit; ° queive iudicio fiducio 3 pro socio, tutelae, mai\datei, 

iniuriarum deve d(olo) m(alo) condemnatus est erit; queive 

112 lege ° Plaetoria ob eamve rem, quod adversus eam legem fecit fe- 

113cerit, condemnatus est erit: queive depugnandei ° caussa auctoratus 

est erit fuit fuerit; queive in iure 4 abiuraverit, bonamve copiam 

114 iuravit iuraverit; quei(ye) ° sponsoribus creditoribusve sueis renuntiavit 

renuntiaverit se soldum solvere non posse: aut cnm eis° 

llopactus est erit se soldum solvere non posse; prove quo datum de- 

116pensum est erit; quoiusve bona ex edicto ° eius, qu(e)i (i{urej) d(eicundo) 

praefuit praefuerit, — praeterquam sei quoius, quom pupillus 

117 esset reive publicae caussa abesset ° neque d(olo) ra(alo) fecit fecerit 

quo magis r(ei) p(ublicae) c(aussa) a(besset) 5 , — possessa prollSscriptave 

sunt erunt; queive iudicio publico Eomae ° condemnatus 

est erit, quo circa eum in Italia esse non liceat, neque in integrum 

119 resti(fr foro conciliabulo (in scnaiii) decu- 

1) quoe. — 2) ispc. — 3) fiduciae scrib. [VII attraxit iudicio.] — 

4) [W/ abiuravit omnino ins., bonam copiam abiuravit ins. Mo.; creditum 

vel rem aeditam supplendum ante abiuravit censet Mazochi; pecuniam creditam 

mavidt Wlassak, Panly-Wissoiva 1,102.]— 5) possessa proscriptavo 

sunt erunt inserenda esse censet Mo. — 6) corpori.

Lex Iulia niunicipalis. 109 

rionibus conscripteisve /uerit ° sentemtiamve dixerit, is HS Iooo p(o-125 

pulo) d(are) d(amnas) esto, eiusque pecuniae quei volet petitio esto. 

Quoi h. 1. in municipio colonia praefectura foro conciliabulo 126 

senatorem decurionem conscriptum esse, ° inque eo ordine sentemtiam 127 

dicere ferre non licebit, nei quis, quei in eo municipio colonia praefectura 

° foro conciliabulo senatum decuriones conscriptos habebit, 128 

eum in senatum decuriones conscriptos ° ire iubeto sc(iens) d(olo) 129 

m(alo); neve eum ibei sentemtiam rogato neive dicere neive ferre 

iubeto sc(iens) d(olo) m(alo); neve quis, que(i) ° in eo municipio 130 

colonia praefectura foro conciliabulo sufragio eorum maxumam potestatem 

habebit, ° eorum quem ibei in senatum decuriones conscriptos 131 

ire, neve in eo numero esse neve l sentemtiam ibei dicere ° ferreve 132 

sinito sc(iens) d(olo) m(alo); neve quis eius rationem comitieis conciliove 

(Jiabeto, neive guis quem, sei adversus ea comitieis conciliove 2 ) 

creatum est renuntiato; neve quis, ° quei ibei mag(istratum) potesta-133 

temve habebit, eum cum senatu decurionibus conscript(m lucf)os 

spectare neive in convivio ° publico esse simto 3 sc(iens) d(olo) m(alo). (\i 134 

Quibus h. 1. in municipio colonia praefectura foro conciliabulo 135 

in senat?i 4 decurionibus conscripteis esse ° non licebit, ni quis eorum 136 

in municipio colonia praefectura foro conciliabulo Ilvir(atum) IHIvir- 

(atum) aliamve ° quam potestatem ex quo honore in eum ordinem 137 

perveniat, petito neve capito; neve quis eorum ludeis, ° cumve gla-138 

diatores ibei pugnabunt, in loco senatorio decurionum conscriptorum 

sedeto 5 neve spectato ° neve convivium publicum is inito; neive quis, 139 

sei 6 adversus ea creatum renuntiatum erit, ibei Ilvir Illlvir ° esto, 140 

neve ibei m(agistratum) potestatemve habeto. Quei 7 adversus ea 

fecerit, is HS Iooo p(opulo) d(are) d(amnas) esto, eiusque pecuniae 

.quei ° volet petitio esto. cv; 141 

Quae municipia coloniae praefecturae c(ivium) K(omanorum) inl42 

Italia sunt erunt, quei in eis municipieis coloneis ° praefectureis 143 

maximum mag(istratum) maximamve 8 potestatem ibei habebit tum, 

cum censor aliusve ° quis mag(istratus) Eomae populi censum aget, 144 

is diebus LX proxumeis, quibus sciet Romae censum 9 populi ° agi? 145 

omnium mnnicipiam colonorum siiorum queique eius praefectarae 

erunt, q(uei) c(ives) E(omanei) erunt, censum ° agtto 10 , eorumque 146 

1) nive.— 2) Supplevit Mo. — 3) sineto. — 4) sinatum. — 5) sedito. — 

6) quei [Wlcum Dess.: quei adversus ea creatus renuntiatus erit]. — 7) quif. 

— 8) maximumve. — 9) cinsum. — 10) agunto.


nomina praenomina patres aut patronos tribus cognomina et quot 

147 annos ° quisque eorum habet, et rationem pecuniae ex formula census, 

148 quae Eomae ab eo, qui tum censum ° populi acturus erit, proposita 

erit, afr ieis l iurateis accipito; eaque omnia in tabulas publicas sui 

149 ° municipi referunda curato; eosque libros per legatos, quos maior 

150 pars decurionum eonscriptorum ° ad eam rem legarei mittei censuerint 

tum, cum ea^sj> res consuleretur, ad eos, quei Eomae censum agent, 

151 ° mittito; curatoque, utei, quom amplius dies LX reliquei erunt ante 

152quam diem ei, queiquomque Eomae ° censum agef 2 , finem populi 

ce(w)sendi faciant, eos adeani 3 librosque eius nranicipi coloniae prae- 

153 fecturae ° edant; isque censor, seive quis alius mag(istratus) censum 

154 populi aget, diebus V proxumeis, quibus legatei eius ° municipi coloniae 

praefecturae adierint, eos libros census, quei ab ieis legateis 

155 dabuntur, accipito ° s(ine) d(olo) m(alo), exque ieis libreis, quae ibei 

scripta erunt in tabulas publicas referunda curato, easque tabulas 

156 ° eodem loco, nbei ceterae tabulae publicae erunt, in quibus census 

populi perscriptus erit, condenda^s) curato. *>J 

157 Qui pluribus in municipieis coloneis praefectureis domicilium 

158habebit et is Eomae census erit, quo magis°in municipio colonia 

praefectura h. 1. censeatur, e(ius) h. 1. n(ihilum) r(ogatur). j 

159 Quei lege pl(ebeive) sc(ito) permissus est /uit, utei leges in 

160 municipio fundano municipibusve eius municipi daret, ° sei quirf 4 is 

post h. 1. r(ogatam) in eo anno proxumo, quo h. 1. populus iuserit, 

161 ad eas leges 5 , municipiêi}>s fundanos ° item teneto, utei oporteret, 

sei eae res ab eo tum, quom primum leges eis municipibus lege 

162 pl(ebei)ve sc(ito) dedit, °ad eas leges additae commutatae conrectae 

163 essent: neve quis intercedito neve quid facito, quo minus ° ea rata 

sint, qove minus municipis fundanos tenea(n)t eisque optemperetur. 

19. Lex Falcidia a. 714 (= 40) (e Dig.). 

{Paulus l. sing. ad l. Falc. 6 

: Lex Falcidia lata est, quae primo 

capite liberam legandi facultatem dedit his verbis:) 

Qui cives Eomani sunt, qui eorum post hanc legem rogatam 

testamentum facere volet 7 

, ut eam pecuniam easque res quibusque 

dare legare volet, ius potestasque esto, ut hac lege sequenti 8 

licebit. 

1) arieis. — 2) agei. — 8) adeam. — 4) quis. — δ) addidcrit commutaverit 

conrexerit supplet Mazochi. — 6) D. 35,2,1. — 7) Quaedam 

vidcntur exddisse. — 8) Delendam esse hanc vocem Mo. censet.

Lex Falcidia. . 111 

(Secundo capite modum legatorum constituit his verbis:) 

Quicuroque civis* Komanus post hanc legem rogatam testamentum 

faciet, is quantam cuique civi Komano pecuniam iure publico 

dare legare volet, ius potestasque esto, dum ita detur legatum x , ne 

minus quam partem quartam hereditatis eo testaraento heredes 

capiant, eis 2 , quibus quid ita datum legatumve erit, eam pecuniam 

sine fraude sua capere liceto isque heres, qui eam pecuniam dare 

iussus 3 damnatus erit, eam pecuniam debeto dare, quam damnatus 

est 4 . 

20. Lex Iulia de vi publica et privata {e Dig.). 

Utrum Caesaris sit an Augusti non constat. Cf. Rudorff, RG. 1,85. 

— Coll. 9,2; sententia legis etiam D. 22,5,3,5 relata est e Callistrati l. 

de cogn. 

(Ulpianns l. VIIII de officio proconsulis sub titulo ad l. Iuliam 

de vi publica et privata: Eadem lege quibusdam testimonium omnino, 

quibusdam interdicitur invitis. c. LXXXVII et c. LXXXVIII; 

in haec verba his hominibus: 5 

Hac lege in reum testimonium dicere ne liceto, qui se ab eo 

parenteve eius, libertove cnius eorum libertive libertave liberaverit 6 , 

quive impubes erit, quive [iudicio publico damnatus erit qui 7 J eorum 

in integrum restitutus non est, quive in vinculis custodiave publica 

erit, quive depugnandi causa auctoratus erit, quive ad bestias depugnare 

se locavit locaverit^ praeterquam qui iaculandi causa ad 

nrbem missus est erit, [quaeve] palam 8 

corpore quaestum faciet 

feceritve, quive ob testimonium dicendum [vel non dicendum] pecuniam 

accepisse iudicatus erit, neve quis eorum hac lege in reum 

testimonium dicat 9 

. 

(Capite octogesimo septimo his: 10 

) 

Inviti in reum testimonium ne dicunto, qui sobrimis est ei reo 

1) Cuiac: detur lcgetur. — ita detur lcgatura delet Grademvitz. — 

2) eisque Mo. — 3) Delendam esse hanc vocem Mo. censct. — 4) Aut scr. 

quam daro d. e. aut haec quattiwr verba delenda. — 5) iu haec vcrba his 

verbis hominibus codd.; in hoc vero his verbis his hominibus Rtidorff iiber 

den lib. de ofl". proc. p. 314. — 6) libertive libertaue liberaverit] Mo., libertus 

liberauerit codd. — 7) Ε Dig. ins. — 8) quacvo palam D. t palamve 

Coll. — 9) nec volens q. e. h. I. in r. t. dieit. — 10) homincs ins. libri, 

delet Mo.

112 Lex Iulia de adulteriis. 

propioreve cognatione coniunctus, quive socer gener vitricus privignusve 

1 eius erit. 

21. Lex Iulia de adulteriis a. 736 (= 18). (e Dig.). 

Ε cap. I (Ulpianns l. I de adulteriis 2 : Haec verba legis:) 

. . . ne quis posthac stuprum adulterium facito sciens dolo 

malo. 

Ε cap.II (Ulpiamis l. I de adulteriis^: Quod ait lex:) c 

[Pater si] in filia [sua quam in potestate habet, aut in ea, 

quae (eo) 4 auctore cum in potestate esset, viro in manum convenerit,] 

adulterum [domi suae generive sui] deprehenderit, [isque in· 5 eam 

rem socerum adhibuerit, [lex permittit] ut is pater eum adulterum 

sine fraude occidat, ita ut] in continenti filiam occidat. 

Ε cap. V (Ulpianus l. II ad l Iuliam de adulteriis 6 : Capite 

quinto legis Iuliae ita cavetur ut: 

. . [viro adulterum in uxore sua deprehensum, quem aut nolit 

aut non liceat occidere, retinere horas diurnas nocturnasque continuas 

non plus quam XX] testandae eius rei gratia [sine fraude sua 

iure liceto . .] 

Ε cap. VII (Ulpianus l. IIde adulteriis~: Legis Iuliae de adulteriis 

capite septimo ita cavetur:) 

. . ne quis inter reos referat eum, qui tum sine detrectatione 

rei publicae causa aberit. . 

Ε cap. inc, (Ulpiamis l. IV de adtdteriis^: — lex ita locuta 

est:) 

. . . [qui uxorein in adulterio deprehensam retinuerit], adnlterum 

in domo deprehensum dimiserit, . . 

1) privignusque codd. — 2) D. 48,5,13(12). Cf. Paul. in Coll. 4,2: 

primum caput legis Iuliac de adulteriis prioribus legibus pluribus obrogat 

(abrogat libn); secundo vero capite perraittit patri cet. — 3) D. 48,5,24(23), 

pr. 4. Verba inclusa Paulus l. l. refert Cf. Coll. 4,12,1. Paul. sent. 

2,26J.. — 4) Ins. Pithoeus. — 5) isque in Schulting, isve in Mo., in quem 

libri. — 6) D. 48,5,26(25), pr. 5 verba uncis inclusa poslquam ad sententiam 

rettulit commentatusque est, pergit sic: Quod adicitur: 'testandae' 

cet— 7) D.48,5,16(15),1.2.~ 8) D. 48,5,30(29), pr. Cf.Paul sent 2,26,8. 

Coll 4,12,7.

Lex Quinctia. 113 

22. Lex Quinctia de aquaeductibus a. 745 (= 9) 

(e Frontino). 

Haec lex α Frontino in librnm de aquis urbis Romae c. 129 recepta 

omniiim populi Romani legum una integra cum plena praescriptione tradita 

est. Textum corruptum emendavit et supplevit Buecheler. in ed. Frontini 

a. 1858, sed usus recognitione libri Casinensis non optima, quam emendavit 

explevitque Petschenig, Wiener Studien 6 {1884) p. 249 sq. Libri Casinensis 

imaginem phototypam edidit Clemens Herschel, TJie tivo books of the tcater 

supply of the city of Rome of Sextus Iulius Frontinus. Boston 1899. 

T. Quinctius Crispinus consul l populum iure rogavit populusque 

iure scivit in foro pro rostris aedis divi Iulii p(ridie) k. 2 Iulias. 

Tribus 3 Sergia principium fuit, pro tribu S. Sex(tius) L. f. Virro 4 

Quicumque post hanc legem rogatam rivos' specus fornices 

fistulas tubulos castella lacus aquarum publicarum, quae ad urbem δ 

ducuntur, sciens dolo malo foraverit ruperit foranda rumpendave 

curaverit peioremve 5 fecerit, quo minus eae aquae 6 earumve quae 

queat"' in urbem Eoraam ire cadere fluere 8 pervenire duci n quove 

minus 10 in nrbe Eoma et in iis locis, quae 11 aedificia urbi continentia 

sunt erunt, in is hortis praediis locis, qtiorum hortorum 10 

praediorum locorum dominis possessoribus u(su)f(ructuariis) t2 aqua 

data vel adtributa est vel erit, saliat distribuatur dividatur in castella 

lacus inmittatur, is popnlo Eomano [HS] centum milia dare 

damnas esto; et quidquid l3 eorum ita fecerit, id omne sarcire reficere 

restituere aedificare ponere tollere l4 demoliri l5 daranas esto 15 

sine dolo malo; eaque IC omnia ita, ut coercenda multa dicenda 

1) In hiatu codicis trium (non octo) litteramm potest intercidisse dc 

s(enatus) s(ententia) Mo.; immo noluit librarius in fine tiersus spatium explere 

(Gimdermann). — 2) . Ρ. R. codex. — 3) tribui codex. — 4) protribus 

. sex. L. F. uirro . Quicumque codex, explicavit Gundermann. — Cogitauerant 

de Sex. Vibidio Virrone (Prosopogr. imp. Rom. III ρ. 418, 373) 

et priraus sciuit addiderant cum Brissonio. — 5) sc. aquam (Gundermann); 

peioraue Schultz. — 6) eae aquae] eaea qua cod. — 7) queat Gundermann; 

qua cod.; pars Buecheler; quaqua Mommsen ita ut cum edd. post duci adderent 

possit. — 8) fluis cod. — 9) duei cod. — 10) manus cod. — 11) in 

iis locis quae] qua Mommsen; in iis locis aedificiis quae loca aedificia Bnecheler; 

sed quod sequitur urbi continentia solis aedifidis recte convenit — 

12) possessoribus . U. F. codex, explicavit Gundermann; possessoribusve 

edd. cum Pithoeo. — 13) quidquid] Mommsen, Rom. Strafrecht 1020,5; 

quidaquid cod.; qui d(olo) ra(alo) quid Buecheler. — 14) tollerel Gunder· 

mann-, excidere Mommsen; et celere cod.— 15) demolire cod.— 16) eaque 

Movimsen St.-R. 2 3 

,464 n.2; aquae cod. 


114 Lex Quinctia. 

sunt!, quicumque curator aquarum est erit 2 , si curator aquarum 

nemo erit, tiim is praetor, qui inter cives et peregrinos ins dicet, 

multa 3 pignoribus cogito exerceto 4 ; eique curatori aut, si curator 

20 non erit, tum ei praetori eo 5 nomine cogendi 6 pignoris capiendi 

ius potestasque esto 7 . Si quid eorum servus fecerit, dominus eius 

HS centum milia populo 8 d(are) d(amnas) e(sto) 9 . Si quis 10 circa 

rivos specus fornices fistulas tubulos castella lacus aquarum publicarum, 

quae ad urbem Eomam ducuntur et ducentur, terminatus 

25 est et erit 1 '·, neve 12 quis in eo loco post hanc legem rogatam quid 

opponito molito obsaepito figito statuito ponito conlocato arato serito 

1:i neve in eum quid immittito 14 , praeterquam earum l5 faciendarum 

reponendarum causa, praeterquam quod hac lege licebit 

oportebit. Qui adversus ea quid fecerit, ei adversus eum i 6 siremps 

30 lex ius 17 causaque omnium rerum omnibusque esto, atque uti esset 

esseve oporteret 18 , si is adversus hanc legem rivum specum rupisset 

forassetve. Quo minus in eo loco pascere herbam fenum secare 

sentes [tollere liceat, e(ius) li(ac) l(ege) n(ihilum) r(ogato) 19 ]. Curatores 

aquarum qui nunc sunt quique erunt [facinnto, ut in eo loco, 

35 qui] circa fontes 20 et fornices et muros 21 et rivos et specus terminatns 

est, arbores vites vepres sentes ripae maceriae 22 salicta 

1) ita ut quicumque codex, intenecta uerba ab exsilio (nota 6) revocavit 

Gundermann; ita ut {recte factum essc volet], quicumque Mommsen. 

— 2) aut addiderat Brissonius. — 3) dicit multu cod. — 4) exercito cod.·, coerceto 

edd. — 5) praetorio eo cod. — 6) coge . Decoerccnda . multa diccnda 

sunt . pignoris codex, cf. notal; cogendi coercendi multae dicendae sive 

pignoris edd. — 7) est cod. — 8) Romano addiderat Bnecheler, qnem inconsulto 

reprehendit Hn. (Multa 260 n. 35), qnod nunquam in legibus haec 

vox addita sit, quae in l. agr., l. Muhria, l. de Term., l. de imp. Vesp. saepissinie 

occurrit; solam l- Iuliatn munic. consuluisse videtur vir doctissimus. —• 

9» d. d. e.] Ursimis; det cod. — iO) qui locus Bnecheler. — 11) est et erit] 

Buecheler; steterit cod.— 12) neve Gundermann; neque cod. — 13) obponit. 

molit. obscpit. figit. statuit. ponit. conlocat. arat. serit. cod. — 14) immidtit 

cocl. — 15) scilicet aquarum publicarum (Gundermann). — praeterquam 

rerum faciendarum reponendarum causa quod Mommsen. — 16) et adversus 

eum cod.; delenda esse censetB.; ego cum Heinrichio ct solum sustidi, cum 

de eo sircmps in l. Rubr. 2,10.40 soiptum sit; ei adversus eum (sdlicet 

locum tenninatum) Gxmdermann coll. lege Acilia repet. 73.80 et lege Cornelia 

de XX quaest. 139. 112. — 17) si rera publicam ex iussu cod. — 

18) esseque oportere cod. — 19) hiatns 15 litt. in cod. — 20) qui nunc 

sunt . circa fontes quique erunt . cod., sententiam suppl. Buechele)'. — 

21) et fortimi /// et murorum cod. — 22) maceria cod.

Lex Iulia et Papia Poppaea. 115 

harundineta tollantur excidantur effodiantur excodicentur, uti quod 

recte 1 factum esse volet; eoque nomine iis pignoris capio multae 

dictio coercitioque esto 2 , idque iis sine fraude sua facere licet(o), 

ius potestasque esto 3 . Quo minus vites arbores, quae villis aedi- 40 

ficiis maceriisve inclusae sunt, maceriae 4 , quas curatores 5 aquarum 

causa cognita ne demolirentur dominis permiserunt, quibus inscripta 

insculptave 6 essent ipsorum qui permisissent curatorum 

nomina, maneant, hac lege nihilum rogato. Quo minus ex iis fontibus 

rivis specibus fornicibus aquam sumere haurire iis, quibus- 45 

cumque curatores aquarum permiserunt permiserint, praeterquam 

rota calice machina licea(i), dum ne qui puteus neque foramen 

novum fiat, eius hac lege nihilum rogato. 

23. Lex Iulia a. 736 (= 18) et Papia Poppaea a. 8 p. C. 

(e Dig.). 

Haruni legum auctore Augusto populo reluctante perlatarutn (v. Rud. 

RG. 1,54) verba legitima pauca tanttim nobis servata sunt. Ipsas componere 

et restituere temptavenmt: Iac. Gothofredus, fontes IV iur. civ. (1653) 

p. 264—350. Hanecaus, ad leg. Iul et Ρ. P. (1736). den Tex, fontes III 

iur. civ. (1840) p. 31—40. Demelius, legum quae ad ius civ. spect. fragmenta 

(1857) p. 45—58. Numeri qitos singulis capitibus praeposui sunt 

editionis Heineccianae. 

(I) (Paulus 1.1 acl l. Iuliam et Papiam 1 : Lege Iulia ita cavetur:) 

Qui senator est, quive filius, neposve ex filio, proneposve ex 

[nepote] filio nato cuius eorum est erit, ne quis eorum sponsam 

uxoremve sciens dolo malo habeto libertinam, aut eam, quae ipsa 

cniusve pater materve artem ludicram facit fecerit; neve senatoris 

filia, neptisve ex filio, proneptisve ex nepote filio nato nata 8 

libertino 

eive, qui ipse cuinsve pater materve artem ludicram facit fecerit, 

sponsa nuptave sciens dolo malo esto, neve quis eorum dolo 

malo sciens sponsam uxoremve eam habeto. 

(VI) (Paidus l. II ad l. Iuliam et Pajyiatn 9 

:) 

Qui libertinos duos pluresve a se genitos 10 

natasve in sua 

potestate habebit, praeter eum, qui artem ludicram fecerit quive 

operas suas, ut cum bestiis pugnaret, locaverit: ne quis eorum 

1) rectum cod. — 2) capto multae dicipo //o//rcitiquesto cod. — 3) isto 

sequente hiatu 12 liit. cod. — 4) maccriaeve Alommsen. — 5) curatorum 

cod. — 6) ve Mommsen. que cod. — 7) D. 23,2,44, pr. — S) Del. Mo. — 

9) D. 38,1,37, pr. — 10) Mo. coni.: ex se (g)natos.

116 Lex Iunia Vellaea. 

operas doni muneris aliudve l quicquam libertatis causa patrono 

patronae liberisve eorum, de quibus iuraverit vel promiserit obligatusve 

erit, dare facere praestare debeto. 

(ΧΙΠ) (Ulpianus l. III ad l. Iidiam et Papiam 2 : Quod ait lex:) 

Divortii faciendi potestas libertae, quae nupta est patrono, ne 

esto, quamdiu patronus eam uxorem esse volet . . [neve] invito 

patrono 3 [alii nubere potestas esto]. 

(XXXIV) (Ulp. l. VII acl l. Iuliam et Papiam 4 : Si vero — maritus 

dotalem servum voluntate eius (mulieris) mannmiserit, — ait lex:) 

. . . quod ad eum pervenit, et si dolo malo aliquid factum 

est, quominus ad eum perveniat, . . quanta pecunia erit, tantam 

pecuniam dato 5 . 

24. Lex Iunia Vellaea, a. 28 p. C. (e Dig.). 

Videtur haec lex novissima esse earum, quae ad popuhcm latae sunt, 

sdlicet itnperante Tiberio a. 781 (28 p. C). Cf. Mo. ad D. 26,2,10,2 et ad 

@ V,517 n. 4921. Restant frushda tantum quaedam in D. 28,2,29,12.14, 

quibus supplendis operatn dederunt: Muehlenbruch (Glueck, 36,202—36), 

Vangerow (Pand. 2,220), Leist (bon. poss. 2,241), Schmidt (Notherbr. 30—34). 

Aliter ego e Dig. legem restituere conatus sum. 

I. (Scaevola l. VI quaest: Nunc de lege Vellea videamus, — 

et videtur primum caput eos spectare, qui cet. Ita verba sunt:) 

Qui [civis Eomanus post hanc legem rogatam 6 ] testamentum 

faciet, is omnes virilis sexus, qui ei suus heres futurus erit 7 , [heredes 

institttendi (nominatimve exheredandi) potestatem habeto 8 ; 

quique heredes instituti (exheredative ita) 9 

erunt, si nascentur testamentum 

ne rumpunto 10 

] etiamsi parente vivo nascentur 11 

. 

1) aliudve doni muneris coni. Mo. — 2) D. 24^2,11 pr. 1. — 3) Haec 

verba ex eodem Ulp. libro referuntur in D. 23,2,45,5, praemissis verbis: 

Deinde ait lex, quae eacplicantur principio ehts loci. — 4) D. 24,3,64, 

pr. 6.7.10. — 5) Perperam editores in exordio citt. otnnes hnnc lociim nm 

de servo vianumisso, sed de universa dote intellexerunt. — 6) Haec aut similia 

verba addenda snppeditat lex Falcidia, supra p. 110. — 7) In Dig. 

hic additur et cetera, txinc seqiiuntur capitis verba extrema etiamsi cet. — 

8) L. 29 cit. § 15: superiore capite ut liceat institui nondum natos, qui 

cum nascentur sui erunt, pennittit (lex). — 9) D. 28,3,3,1 .· qui post testamentum 

factum in vita nascuntur, ita demum per legem Velleam rumpere 

testamentum prohibentur, si nominatim sint exheredati. — 10) D. 28,5,6,1: 

nepotes et deinceps ceteri, qui ex lege Vellea instituti non rumpunt testamcnta. 

— 11) Flor. corrupte: vovente patre vivo. Mo. haec verba ad legem

Fragmcnta legum. 117 

II. Si quis ex suis heredibus suus heres esse desierit, liberi 

eius 1 

[vel nepotes pronepotes 2 

, qui heredes instituti nominatimve 

exheredati erunt, testamentum ne rumpunto, neve id ob eam rem 

minus ratum esto, quod] in locum suorum sni heredes succedunt 3 

. 

25. Minora legum incertarum fragmenta. 

a) Fragmenti Florentini pars antica. 

iffi 1,207. 208 [P, ]. Ri. tab. 3 Α et B. Quo loco et tempore repertiim 

sit hoc fragmentum lamminae aheneae ignoratur, hodie Florentiae adservatur. 

Leges inscriptas aetatis fere Gh-acchanae esse e scriptura collegit Mo., 

ad quaestiones perpetuas eas pertinere argumentum ostendit. 

. . p]ronontiat[o . . 

. . scripta sunt an . . 

. . eorum, quosve is ρ . . 

. . jpjequniam ceperit ca . . 

. . ceperit, quoive eius, qu . . 5 

. . a erit literaive testinm . . 

. . ejxemptus erit quei ab eo . . 

. . damn]as esto eiusque pequnia[e . . 

. . quain ex h. 1. sibei deica[£ . . 

. . facito utei is eam -peqi\[niam . . io 

. . utjei ex h. 1. oportebit quod e . . 

. . pr. h. 1. a]etiverit condemnatu[r . . 

. . i]n iudiciu[w . . 15 

b) Fragmenti Florentini pars postica 5 . 

. . iudic]is omnis iur[«re iuheto . . 

pertinere negat, at cf. §11: voluit (lex) vivis nobis natos — non rumpere. 

§ 15: isque nascatur vivo patre suo. 

1) In Dig. hic ut not. 2 additur ctcctera, tum sequunttir capitis verba 

extrema: in locum cet. — 2) L. 29 cit. §13: sequenti partc — ita interpretandum 

est, ut si et filium et nepotem et pronepotem habeas cet. — 

3) L. 29 § 15: posteriore capite non permittit institui, sed vetat rumpi neve 

ob eam rem minus ratum esset, quod succedit; D. 28,3,13: nominatim 

— nepotem — necesse est — instituere vel exheredare ne — succedcndo 

— rumpat, — idque lege Iunia Vellea provisum est. — 4) acetur. — 

5) Scnpsit de hac parte Rudorff, lex Adl. p. 485—487.

118 Fragmenta legum. 

. . esi easque pilas 1 om[nes . . 

. . ntur aequenturqu[e . . 

. . pr(aetor) facito ubei pilae o[mnes aequatae . 

5 . . sorticolis singolis sing[illatim . . 

. . quoius nomen ibeji scriptum erit, eius nom[ew pronontiato . . 

. . quoius nomen ex h.] 1. pronontiatum erit, eu[m . . 

taholjomque, quae in tribun[aZi . . 

pr(aetor)] aliter ea nei deleto neiv[e 

10 . . pr. «f^Jices omnia ita sortiri iu[beto . . 

. . sentent]iam tolerint, quom omni[s iudices adfuerint. 

. . mat in eam tabolam qu[ae in eo tribunali . 

. . in quibus pileis Zijterae duae aut nulla au[£ . . 

. . e[r]unt, in quibus pileis li 1 [terae . . 

15 . . iVjdicis siet h. 1. eas pilas om[nes . . 

. . oportebit tum . . 

c) Fragmentum Clusinum. 

& 1,209 [1-, ]. Lamella ahenea Chisii Qwdie Chiusi) in ffiruria reperta, 

postea deperdita, α Gono (inscr. Etrusc.) 1726 edita indeque α Alo. desurnpta. 

. . queis m. ulaium eiiis - . . 

. . oque utei ea fima f 2 primo [quoque die . . 

. . tojneis praedibusve eius ex [/t. l. venditis . . 

. . t quoque uxorei mati . . 

δ . . quoius ojpera maxume eum reum [condemnatum esse . . 

. . t eique eam pequniam j>[ersolvito . . 

. . gjuoius h. 1. quaestio erit. co\ndemnato . . 

. . qicoijye ipse parens sit, quove . . 

• · J?]equnia quae de ea re ex η . . 

10 ifdd 2 

1) De pilis iudicum Ascon. in Milon. p. 34 (Or. 40) haec habet: (Lex 

Pompeia) iubebat, ut — coram accusatore ac reo piJae, in quibus nomina 

iudicum inscripta essent, aequarentur; dein — sortito iudicum fieret, — 

ita ut numerus iudicum LI relinqueretur. Ad quos LI iudices Klenze (Lex 

Servil. p. IV) litteras extremas versus 14 huins fragmenti LI referre voluit, 

quem refellit Mo. In Ritschelii tabula EI potkcs quam LI scriptum vide- 

. tur. — 2) Corruptos hos versus ne Mo. quidem temptare voluit.

Lex convivalis. 119 

d) Fragmentum Mediolanense. 

@ 1,556 n. 1502 [i 2 

, ]. Lamella aerea Mediolani in bibliotheca THvidtiana 

adservata; qnae et ubi qnandoque reperta sit et cui legi adtribuenda, 

incertum est. 

squei . . 

adversus h. l[egem quod quis-] 

que adversus \]i. l. fecerit. . ei multa esto HS. . eiusque pecuniae] 

qui volet acti[o esto eamque pecuniam vel] 

populi iudicio [petere vel l in sacnim iudicare liceto]. 

Quod quisque [huius rogationis ergo adversus alias rogationes . . .] 

fecerit, du[w ne . . 

is ro[gato. 

VI 26. Lex convivalis quae dicitur Tappula 

(aetatis forte Augusti). 

Dess. 8761. Ε tabxila ahenea a. 0,14 m., l. 0,11 m., mutila undique, 

rep. a. 1882 Vercellis. Edd. Mo. bull. dell' ist. di corr. arch. 1882 

p. 186, Kiessling index schol. Gryph. 1884/85 p. IV, Pernice Z.S.St. 7,91. 

Pais @ suppl. ltal. 1 n. 898 [Vir Premerstein, Hermes 39,327; Marx, Lucilius 

II p. 415]. — Leges convivales fidis notninibus iocose imitabantur 

formas legum publicarum populi Momani; cf. Festus p. 363: Tappulam 

legera convivalem ficto nomine conscripsit iocoso carmine Valerius Valentinus, 

cuius m[eminit] Luciiius hoc modo: Tappulam rident legem consere 

opimi. — Nominibus quoqne helluones indicari facile perspides. 

[Lex] Tappula . 

. . . ius 2 Tapponis f. Tappo cis[tella] 

[posita ad e]dicta conlegarum eoru[w ad 

qnos e(a) r(es) p(ertinet)] M. Multivori P. Properoc[i :( . . . . 

.... il/e]ronis plebem Romanam [iure 5 

rogavit, ^jebesque Romana iure sciv[ii .... 

. . . in ae]de Herculis a. d. XI k. Unde[cem&res 

primus pro trib\u Satureia principi[o scivit 

2 Tajpponis f. pane repeti[fo] 

. . . . e qui quaeve 10 

1) petere in — liceto proponit Seckel. — 2) [h. Valer]ius Dess. — 

3) Procerocibi Hirschfeld.

120 Lex Tarentina. 

GAPUT IV. 

LEGES COLONIARUM ET MUNICIPIORUM. 

[Leges coloniarum et municipiorum quae supersunt hoc capite proponuntur 

coniunctae propter argumenti similitudinem. Sunt autem fere 

ex eo genere legum, quod prope accedit ad edictum praetoris (cf. Staatsrecht 

J2 3 , 609); quales fuerunt Campanis civibus Romanis factis leges datae 

a L. Furio praetore a. 436 (= 318); (Liv. 9,20,5). Nam datam esse legem coloniae 

Genetivae a dictatore Caesare Antoniove, non latam ipsa ait c. 67^ 

nec dubium est idem obtinere de lege quae sequitur, quam coloniae Narbonensi 

et simul uuiversae provinciae posuit ut videtur jmperator Caesar 

Augustu?. Item leges Flaviae municipiorum Latinorum Hispaniae ad eundem 

ordinem pertinent. ΤΗ. Μ.] [Vii Cf. Mo. epJi. ep. 9 ρ. ο.] 

v u 27. Lex Tarentina (aetatis Ciceronianae). 

Dess. 6086. Ε tabula ahenea, reperta Tarenti a. 1894, nunc Neapoli in 

museo asservata.— Fuit tabnla nona legis municipio Tarentino datae ab eo qui 

constituit municipium, cf. Mo. l. c. p. 3; aetatem Ciceronianam indicant et 

orthographia et sermo; pagina prior ex sex fragmentis integra fere composita 

est, paginae alterius versuum initia guaedam supcrsunt. — Descr. qui 

repp. Viola, edd. Gatti Monum. dell' acc. dei Lincei 6,411 cum comm. Scialojae 

et J. de Petra; Scialoja repetivit Bull. dell' ist. di dir. Rom. 9,1 sg. 88, 

deinde Mo. (cum revidisset Hermannus Schoene) Ephem. epigr. 9,1 sqq. 

1 . ne 1 esse liceat neive qu[is] quod eius municipi pequniae publicae 

2 sacrae ° religios|Vâe est erit fra[w]dato neive av[o]rtito neive facito 

3 quo eornm ° quid fiat, neive per li[fi]eras publicas fraudemve 2 publicum 

4 peius ° facito d(olo) m(alo). Quei faxit, quantft] ea res erit quadru- 

5 pl«m multae esto, ° eamque pequniam mu[n]icipio dare damnas esto 

6 eiusque pequniae ° magistratus quei quomque in municipio erit petitio 

exactioque esto. 

7 Illlvir(ei) aedilesque 3 ) quei h. 1. primei erunt quei eorum Ta- 

8 rentum venerit, ° is in diebus XX proxumeis quibus post h. 1. datara 

1) Capitis de peculatu finis; cf. legem peculatns D. 48,13,1.— 2) pcr li[tt]eras 

.. frandemve .. facito] fraudenive {anrum argentum aes) publicum peius 

fiat Scialoja l. c. coll. D. 48,13,1. — l Sed aim in lege eol. Gen. c 81 legatur: 

neque se fraudem per Htteras facturum esse .. tolerabimus quae traduntur' 

(Mo. l. c). Exadisse quaedam censet Dessau. — Fortasse scribendum est: 

neive per litteras publicas fraudem (facito nei)\a publicum peius facito 

d. m. — 3) Magistratuum nomina passim mutantur: Illlvir Ilvir aedilisve 

l. 39; Ilvir aed. ve l 14; Illlvir l. 9.12. Haec nomina Tarenti vix 

in usu faisse putat Dessau l. c.

Lex Tarentina. 121 

primum Tarentum venerit ° facito quei pro se praes stat l praedes 9 

praediaque ad IHIvir(os) det quod satis ° sit, 'quae pequnia publicfa 10 

sajcra religiosa eius municipi ad se in suo magistratu'°'pervenerit, 11 

eam pequni[a]m municipio Tarentino salvam recte esse futur[a]ra', 

0 'eiusque rei rationem r[eiZ]diturum ita utei senatus censuerit'. Is- 12 

que Illlvir, ° quoi ita praes dabitur, ac[c]ipito idque in tabu[leis 13 

pjubliceis scriptum sit°facito. Quique quomqu[ej comitia duovireis 14 

a[eiZ]ilibusve rogandeis °habebit, is antequam maior pars curiarum 15 

queraque eorum quei ° magistratum eis comitieis petent renuntiabit, 16 

ab eis quei petent praedes°quod satis sit accipito, *[g]uae pequnia 17 

publica sacra religiosa eius municipi' ° '[ad] quemque eorum in eo 18 

magistratu pervenerit, eam pequniam municipio' ° 'Tarentino salvam 19 

rec[ie] essfe futii\ra[m, ei]usque rei ration[e]m redditurum' ° 'ita utei 20 

senatus ce[wsti]erit', [ijdque in [taimZjeis publiceis scriptum sit facito, 

° quodque [#zioi]que neg[oti pub]lice in m[unicipi]o de s(enatus) 21 

s(ententia) datum erit negotive ° publicei gesserit pequniamque publi- 22 

cam [cZei?er]it exegerit, is quoi ita negotium ° datum erit negotive 23 

quid publice gesser[iij pequniamve publicam dederit ° exegerit, eius 24 

rei rationem senatui reddito refertoque in di[e&]us X proxumejVs] 

° quibus senatus eius municipi censuer[i]t sine d(olo) m(alo). 25 

Quei decurio municipi Tarentinei est erit queive in municipio Ta- 26 

renti[no iri\ ° senatu sententiam deixerit, is in o|j?p]ido Tarentei aut 27 

intra eius muni[cipi] ° fineis aedificium quod non minu[s] MD tegu- 2S 

larum tectum sit habeto [sine] ° d(olo) m(alo). Quei eorum ita aedi- 29 

iicium suom non habebit seive quis eorum ° aediticium emerit man- 30 

cupiove acceperit quo hoic legi fraudem f[axit], ° is in annos singulos 31 

HS n. DI) municipio Tarentino dare damnas esto. 

Nei quis in oppido quod eius municipi e[r]it aedificium detegito 32 

neive aem[olito] ° neive disturbato nisei quod non deterius restitu- 33 

turus erit nisei d[e] s(enatus) s(ententia). ° Sei quis adversus ea faxit, 34 

quant[i] id aedificium f[«]erit, tantam pequni[a]m ° municipio dare 35 

damnas esto eiusque pequniae [î]ei vol[e]t petiti[o] est. ° 3Iagi. 36 

quei exegerit dimidium in [jp]ublicum referto dimidium in l[ii]deis 

quos ° publice in eo magistratu facie[/] consnmito, seive ad monn- 37 

raentum suom ° in publico consumere volet l[icet]o, idque ei s(ine) 38 

f(raude) s(ua) facere liceto. 

Sei quas vias fossas cloacas IHIvir Ilvir aedilisve eitis municipi 39 

1) Mo- confert manceps, idera praes; Fest. v. manceps p. 151.

122 Lex Ursonensis. 

40 caussa ° publice facere immittere commutare aedificare munire volet, 

41 intra ° eos fineis quei eius municipi erun[i], quod eius sine iniuria ' 

42 fiat, id ei facere ° liceto. 

43 Quei pequniam municipio Tarentin[o] non debebit sei quis eo- 

44 rum quei ° municeps erit neque eo sexennio [i>]roxumo, quo exeire 

volet, duovirum 2 . 

28. Lex coloniae Genetivae Iuliae s. Ursonensis a. 710 

(- 44). 

@ 2s, 5439. Dess. 6087. Colonia civium Romanomm Genetiva Iulia 

iussu Caesaris a. 710 α Μ. Antonio TJrsonem (hodie Osuna) deducta est, 

quam civitatem Hispaniae ulterioris verisimile est sublatam esse, quod 

in bello dvili Pompeii partes secuta pertinaciter adverstis Caesarem dimicaverat 

(bell. Hisp. c. 22.26. 28.41.42). — Lex ab Antonio coloniae data tabulis 

non minus octo inscripta fuit, capita plus 134 continens in tabidarum 

margine numeris [VII postea adiectis: Dess. Bormannheft p.11.14] notata. 

Supersunt legis tabulae quattuor, quarum tertia integra est, licet 

media diffracta, alta m. 0,62, lata 1,62, quinque paginis scripta, ceterac 

ternas tantum continent binis ut videtur e/fradis. Servata swit in tab. I 

c. 61—69, in tab. II c. 69—82, in tab. III c. 91—106, in tab. IY c. 123 

—134. 2ab. 111 et IV repertae a. 1870 adservabantur Malacae in domo 

marchionis de Casa Loring, tab. I et II repertae a. 1874 Matriti in museo 

regio archaeologico [VII ubi hodie etiam tab. III et IV]. Editae et illustratae 

sunt in Hispania α Μ. Μ. de Berlanga, advocato Malacitano, Malacae 1873. 

1876; in Germania α Μο. et Huebner in Eph. ep. 2,105.221; 3,87 (qiias 

editiones equidem repetivi in ZRGr. 12,82; 13,383); in Gallia α C. Giraud, 

Par. 1874.1877. Disposui et signavi tabulas et paginas ad ordinem capitum; 

editioni Mo. et Huebneri priori haec mea sic respondet. < 

ego 

tab. I col. 

col. 

col. 

tab. II col. 

col 

col, 

tab. III col. 

col. 

col. 

3 

4 

5 

1 

2 

3 

1 

2 

3 

Mo. et Hue. 

tab. IV pag. 9 

pag. 10 

pag. 11 

tab, . V pag. 12 

pag. 13 

pag. 14 

tab• 

I pag. 1 

pag. 2 

pag. 3 

1) privatorum inserit Sdaloja. 

2) Explidt pagina prior; alteriiis supersunt versuum initia ex quibus 

haec ultimorum versuum afferre placet: | testamento .. | facto mor[i« . . .] | 

oporteret . . | item iei omnfes] .. | sei ccivitatc . .. | hau[de] | a qu[o] ... | 

eode[m] . . . | fine . . . | iuris . . . | de ite.

Lex 

Ursonensis. 

col. 4 

tab . II pag. 4 

col. 5 

pag. 5 

tab. IV col. / 

tab. III pag. 6 

col. 2 

pag. 7 

col. 3 

pag. 8 

(desunt tabulae c. quattuor et primae quae hodie est columnae duae.) 

c. c. G. I. = c(oloni) c(oloniae) G(enetivae) I(uliae). 

Tab. I. [LXI Cui quis ita md\col. 

3. num inicere iussus erit, iudicati iure manus 

iniectio esto itque ei s(ine) f(raude) s(ua) facere liceto. Vindex 

arbitratu Ilviri qui^qûe i(ure) d(icundo) p(raerit) locuples 

esto. Ni vindicem dabit iudicatum^qûe faci- 5 

et, secum ducito. Iure civili vinctum habeto. 

Si quis in eo vim faciet, ast eius vincitur *, dupli 

damnas esto colonis(que) eius colon(iae) HS ccloo ccloo 2 

d(are) d(amnas) esto, eiusque pecuniae cui volet 

petitio, Ilvir(o) qui^q^>ue i(ure) d(ic.) p(raerit) exactio iudicati- 10 

oque esto 3 . 

Ilviri quicumque erunt, ii(s) Ilvir(i) in eos singulos 

LXII. lictores binos, accensos sing(ulos), scribas binos, 

viatores binos, librarium, praeconem, 

haruspicem, tibicinem habere ius potestas- 15 

que esto. Quique in ea colonia aedil(es) erunt, 

iis aedil(ibus) in eos aedil(es) sing(ulos) scribas sing(ulos), publicos 

cum cincto limo IIII, praeconem, haruspicem, 

tibicinem habere ius potestasq(ue) esto. Ex eo 

numero, qui eius coloniae coloni erunt, habe- 20 

to. Iisque Ilvir(is) aedilibusque, dum eum mag(istratum) hab(ebunt), 

togas praetextas, funalia, cereos liabere 

ius potestasq(ue) esto. Quos quisque eorum 

ita scribas lictores accensos viatorem 

tibicinem hamspicem praeconem habebit, iis 25 

omnibus eo anno, quo anno quisque eorum 

apparebit, militiae vacatio esto, neve quis eum 

eo anno, quo ma^(istratibus) apparebit, invitum 

militem facito neve fieri iubeto neve eum 

1) Cf. dx κα νικαΟτ) legntn Gortyniarum I, 22; Buechelcr, Rh. Ph. 

40,476 sq. — 2) i. e. XX milia sestertium. — 3) De interpretatione huius 

capitis cf. Exner, ZBG. 13,392. 

123


30 

cogito neve ius iurandum adigito neve a- 

digi iubeto neve sacramento rogato neve 

rogari iubeto, nisi tumultus Italici Gallicive 

causa. Eisque merces in eos singul(os), qui Ilviris 

apparebunt, tanta esto: in scribas sing(ulos) 

35 

HS clo cc, in accensos sing(ulos) HS DCC, in lictores 

sing(ulos) HS DC, in viatores sing(ulos) HS cccc, in librarios 

sing(ulos) HS ccc, in haruspices sing(ulos) HS D, praeconi 

HS ccc, qui aedilib(us) appareb(unt): in scribas 

sing(ulos) HS DCCC, in haruspices sing(ulos) HSc 1 , in ti- 

1 bicines sing(ulos) HS ccc, in praecones sing(ulos) BS ccc. 

2 

Iis s(ine) f(raude) s(«a) kapere liceto. 

Ilviri, qui primi ad pr. k. Ianuar. mag(istratum) habebunt, apparicol. 

4 

LXIII. tores totidem habento, 3 sing(ulis) apparitores ex h. 1. ha- 

5 bere licetxô^. lisque apparitorib(us) merces tanta esto, 

quantam esse oporteret, si partem IIII anni apparuissent 

4 , ut pro portione, quam diu apparuissent 5 , mercedem 

pro eo kaperent, itque iis s. f. s. 6 c(apere) l(iceto). 

Ilviri quicumque post colon(iam) deductam erunt, ii in die- 

10 LXIIII. bus X proxumis, quibus eura mag(istratum) gerere coeperint, at 

decuriones referunto, cum non minus duae partes 

aderint, quos et quot dies festos esse et quae sacra 

fieri publice placeat et quos ea sacra facere placeat. 

Quod ex eis rebus decurionum maior pars, qui 

15 tum aderunt, decreverint statuerint, it ius ratumque 

esto, eaque sacra eique dies festi in ea colon(ia) 

sunto. 

Quae pecunia poenae noraine ob vectigalia, quae 

LXV. colon. Gr. Iul. erunt, in publicum redacta erit, eam 

20 pecuniam ne quis erogare neve cui dare neve attribuere 

potestatem habeto nisi at ea sacra, quae in 

colon(ia) aliove quo loco colonorum nomine fia(w)t, 

neve quis aliter eam pecuniam s. f. s. 6 

kapito, neve' 

de ea pecunia ad decuriones referundi neve quis 

qnis 

25 de ea pecunia sententiam dicendi ins potestat(em)- 

1) Mo. corr. Ώ ut v. 36. — 2) Mo. Itque iis ut v. 9. — 8) quot 

ins. Mo. — 4) arripuissent. — 5) apparuissint. — 6) s(ine) f(raude) s(ua). — 

7) nive.

Lex Ursonensis. 125 

que habeto. Eamque pecuniam ad ea sacra, quae 

in ea colon(ia) aliove quo loco colonorwm 1 nomine 

fient, Ilviri s(ine) f(raude) s(ua) dato attribuito itque ei facere 

ius potestasq(ue) esto. Eique cui ea pecunia dabitur 

s(ine) f(raude) s(ua) kapere liceto. 30 

Quos pontifices quosque augures Gr. Caesar, quive 

LXVL iussu eius colon(iam) deduxerit, fecerit ex colon(ia) Genet(iva), 

ei pontifices eique augures c. G. I. sunto. eiq(ue) 

ponii[/Z]ces 2 auguresque in pontificum augurum 

conlegio in ea colon(ia) sunto, ita uti qui 35 

optima lege optumo iure in quaque colon(ia) 

pontif(ices) augures sunt erunt. Iisque pontificibus 

auguribusque, qui in quoque eorum collegio 

erunt, liberisque eorum militiae munerisqcol. 

5 ue publici 3 vacatio sacro sanctius 4 esto uti pon- 1 

tifici Eomano est erit, (a)e(r)aque militaria ei omnia 

merita sunto. De auspiciis quaeque ad eas res pertinebunt 

augurum iuris dictio iudicatio esto. Eisque 

pontificib(us) auguribusque ludis, quot publice ma- 5 

' gistratus facient, et cum ei pontific(es) augures sacra 

publica c. Gr. I. facient, togas praetextas habendi 

ius potestasq(ue) esto, eisque pontificib(us) augurib(us)q(ue) 

ludos gladiatoresq(ue) inter decuriones spectare 

ius potestasque esto. 10 

Quicumqne pontif(ex) quique augur c. G. I. post h(anc) l(egera) da- 

LXVIL tam in conlegium pontific(um) augurumq(ue) in demortui 

damnative loco h(ac) l(ege) lectus cooptatusve erit, 

is pontif(ex) augurq(ue) inc(olonia)Iul(ia)inconlegmmpontifex 

augurq(ue) esto, ita uti qui optuma lege in quaque 15 

colon(ia) pontif(ices) auguresq(ue) sunt erunt. Neve quis 

quem in conlegium pontificum kapito sublegito 

cooptato nisi tunc cum minus tribus pontificib(us) 

ex iis, qui c. Gr. sunt, erunt. Neve quis quem 

in conlegium augurum sublegito cooptato ni- 20 

si tum cum minus tribus auguribus ex eis? qui 

colon(iae) G(enetivae) I(uliae) sunfc, erunt. 

1) colonori. — 2) ponii//ces. — 3) publice. — 4) fortasse sancta.


Ilviri praef (ectus)ve comitia pontific(nm) augurumq(ue), quos h(ac) l(ege) 

LXVII(J). habere 1 oportebit, ita habeto, prodidto 2 , ita uti 

25 nvir(um) creare facere sufficere h(ac) l(ege) o(portebit). 

Ilviri qui post colon(iam) deducfam 3 

primi erunt, iei 4 

in sn- 

LXIX. ο mag. 5 et quicumq(ue) Ilvir(i) in colon(ia) Iul(ia) erunt, ii in 

diebus LX proxumis, quibus eum mag(istratum) gerere coeperint, 

ad decuriones referunto, cum non minus 

30 XX aderunt, uti redemptori redemptoribusque, 

qui ea redempta habebunt quae ad sacra res(que) 

divinas opns erunt, pecunia ex lege locationis 

adtribuatur solvaturq(ue). Neve quisquam rem ali- 

35 

am at decuriones referunto neve quot decurionum 

decret(um) faciunto antequam eis redemptoribus 

pecunia ex lege locationis attribuatur 

solvaturve d. d. 6 , dum ne minus XXX atsint, cum 

e(a) r(es) consulatur. Quot ita decreverint, ei Ilvir(i) 

1 redemptori redemptoribus attribuendum Tab. Π. 

solvendumque curato, dum ne ex ea pecunia col. 1. 

solvant adtribuant, quam pecuniam ex h(ac) l(ege) 

[ad e]a sacra, quae in colon(ia) aliove quo loco pu- 

5 blice fiant, dari adtribui oportebit. 

Ilviri quicu[m]que erunt ei 7 praeter eos, qui primi 

[Zf]XX. post h. 1. [/ajcti erunt, ei in suo mag(istratu) munus ludosve 

scaenicos Iovi Iunoni Hinervae deis 

deabusq(ue) qnadriduom m(aiore) p(arte) diei, quot eius fie- 

10 ri poterit s 

, arbitratu decurionum faciun- 

15 

to inque eis ludis eoque munere unusquisque 

eorum de sua pecunia ne minus HS oo oo 

consumito et ex pecnnia publica in sing(ulos) 

Ilvir(os) d(um) tfaxat) HS co oo sumere consumere liceto, itqne 

eis s(ine) f(raude) s(ua) facere liceto, dum ne qnis ex ea 

pecun(ia) sumat neve adtributionem faciat, 

quam pecuniam h(ac) l(ege) ad ea sacra, qnae in colon(ia) 

aliove quo loco public


* 

Aediles quicumq(ue) erunt in suo mag(istratu) munns lu- 20 

LXXI. dos scaenicos Iovi Iunoni Minervae triduom 

maiore parte diei, quot eius fieri poterit, 

et unum diem in circo aut in foro Veneri 

faciunto, inque eis ludis eoque munere unusquisque 

eorum de sua pecunia ne minus HS co oc 25 

consumito deve pnblico in sing(ulos) aedil(es) HS oo 

sumere liceto, eamq(ue) pecuniam Ilvir praef(ectusve) 

dandam adtribuendam curanto itque iis 

s(ine) f(raude) s(ua) c(apere) liceto. 

Quotcumque pecuniae stipis nomine in aedis 30 

LXXII. sacras datum inlatum erit, quot eius pecuniae 

eis sacriî^s superfuerit, quae sacra, uti h(ac) l(ege) d(ata) 

oportebit, ei deo deaeve, cuius ea aedes erit, facta 

(fuer)\(n)t', ne quis facito neve curato neve intercedito, 

quo minus in ea aede consumatur, ad 35 

quam aedem ea pecunia stipis noniine data 

conlata erit, neve qnis eam pecuniam alio 

consumito nefve] quis facito, quo magis in 

col. 2. alia re consumatur. 1 

Ne quis intra fines oppidi colon(iae)ve, qua aratro 

LXXIII. circumductum erit, hominem mortuom 

inferto neve ibi humato neve nrito neve homiais 

mortui monimentum aedificato. Si quis 5 

adversus ea fecerit, is c. c. G-. Iul. HS Ioo d(are) d(amnas) esto, 

einsque pecuniae cui volet petitio persecutio 

exactioq. esto. Itque quot inaedificatum 

erit Ilvir aedil(is)ve dimoliendnm curanto. Si 

adversus ea mortuus inlatus positnsve erit, 10 

expianto uti oportebit. 

Ne quis ustrinam novam, ubi homo mortuus 

LXXIV. combustus non erit, prop^r^>ius oppidum passus 

D facito. Qui adversus ea fecerit, HS Ioo c. 

c. G. Iul. d(are) d(amnas) esto, eiusque pecuniae cni volet peti- 15 

tio persecutioqfue) ex h(ac) l(ege) esto. 

Ne quis in oppido colon(ia) Iul(ia) aedificium detegito 

LXXV. neve demolito neve disturbato, nisi si praedes 

1) Supplet Dessau.


ι 

Ilvir(um) arbitratu dederit se recZaediiicaturum', aut 

20 nisi decuriones decreverint, dum ne minus L adsint, 

cum e(a) r(es) consulatur. Si quis adversus ea fece(rii), 

q. e. r. e. ; t. p. c. c. G. Iul. d. d. e., eiusq.' 2 

pecuniae qui volet petitio 

persecutioq(ue) ex h. 1. esto. 

Figlinas teglarias maiores 3 tegularum CCC tegu- 

25 LXXVI. lariumq(ue) in oppido colon(ia) Iul(ia) ne quis habeto. Qui 

habuerit it aediticium isque locus publicus c 

colon. Iul(iae) esto, eiusq(ue) aedificii 4 quicumque in c(olonia) 

Gr. Iul. i. d. p., s. d. m. 5 eam pecuniam in publicum redi


que in dieb(us) CL proximis (quibus) it negotium confecerit 

quibusve it negotium gerere desierit, quot eius 

fieri poterit s(ine) d(olo) m(alo). 

Quicumque Ilvir(i) aed(iles)ve colon(iae) Iul(iae) erunt, ii scribis 

LXXXI. suis, qui pecnniam publicam colonornmque 15 

rationes scripturus erit, antequam tabulas 

publicas scribet tractetve in contione palam 

luci nundinis in forum ius iurandum adigito 

per Iovem deosque Penates 'sese pecuniam pu- 

'blicam eius colon(iae) concustoditurum rationes- 20 

'que veras habiturum esse, u. q. r. f. e. v.' s(ine) d(olo) m(alo), ne- 

'que se fraudem per litteras facturum esse sc(ientem) 

'd(olo) m(alo)'. Uti quisque scriba ita inraverit, in tabulas 

publicas referatur facito. Qui ita non iuraverit, 

is tabulas publicas ne scribito neve aes 25 

apparitorium mercedemque ob e(am) r(em) kapito. 

Qui ius iurandum non adegerit, ei HS Ioo multa

130 Lex TJrsonensis. 

sit capi possit, is in ea col(onia) augur pontif(ex) decurio ne es- 

5 to qui(


runt iudicare, iudic(etur), n. q. r. f. e. v. 1 Testibusque 

in eam rem publice dumtaxat h(ominibus) XX, qui colon(i) 5 

incolaeve erunt, quibus is qui rem quaeret 

2 volet, denuntietur facito. Quibusq(ue) ita testimonium 

rfenuntiatum 3 erit quique in testimonio 

dicendo nominati erunt, curato 

uti at it iudicium atsint. Testimoniumq(ue) 10 

si quis quit earum rer(um) quae res tum agetur, 

sciet aut audierit, iuratus dicat facito, 

uti q. r. f. e. v. 1 , dum ne omnino amplius 

h(omines) XX in iudicia singula testimonium dicere 

cogantur. Neve quem invitum testimo- 15 

nium dicere cogito, qui ei, cida 4 r(es) tum agetur, 

gener socer, vitricus privignus, patron(us) 

lib(ertus), consobrinus (sit) propiusve eum ea cognatione 

atfinitate^m}>ve contingat. Si Ilvir 

praef(ectus)ve qui ea re colon(is) 5 petet, non ade- 20 

rit 6 , ob eam rem, quot ei morbus sonticus, 

vadimonium, iudicium, sacrificium, funus 

familiare feriaeve dewicales 7 erunt, qno 

minus adesse- possit sive is propter magistratus 

potestatemve p(opuli) R(omani) minus atesse poterit: 25 

quo magis eo absente de eo cui iî^s negotium 

facesset recip(eratores) sortiantur reiciantur res iudicetur, 

ex h. 1. n(ihiluin) r(ogatur). Si privatus petet et is, cum 

de ea re iudicium fieri oportebit, non aderit 

neque arbitratu Ilvir(i) praef(ecti)ve ubi e(a) r(es) a(getur) excu- 30 

sabitur ei 8 harnm quam causam esse, quo minus 

atesse possit, morbum sonticum, vadimonium, 

iudiciura, sacrificium, funus familiare, ferias 9 

denicales 7 eumve propter mag(istratus) potestatemve 

p. E. 10 atesse non posse 11 : post ei earum rerum, qnarum 12 35 

1) Cf. p. 130 not 1. — 2) quaerc/rc. — 3) renuntiatum. — 4) cui ci 

quae; cf. Cic. Verr. 1,54,142: cuia res est. — 5) Mo. cx coni. Dernburgii: 

cx re colon(iae). — 6) Mo. putat excidisse quaedam, quibus significaretur 

Ilviro absente litem fieri eius propter ctdpam, deinde pergi si non aderit. — 

7) dedicales.— 8) et. — 9) feriae.— 10) p(opuli) R(omanii.— 11) possit.— 

12) rerum quarum] quarum r. r. 

9*


h. 1. quaestio erit, actio ne esto. Deq(ue) e(a) r(e) siremps 

lex resque esto, quasi 1 

si neque iudices relecti 2 

neq(ue) recip. coi. 3. 

in eam rem dati essent. 

Si quis decurio eius colon(iae) ab Ilvir. praef(ectojve postulabit 

XCVL nti 3 ad decuriones referatur, de pecunia publica deδ 

que multis poenisque deque locis agris aedificis 

publicis quo facto qu(a)eri iudicarive oporteat: tum 

IIvir qui^q^>ue iuri dicundo praerit d(e) e(a) r(e) primo 

quoque die decuriones consulito decurionumque 

consultum facito fiat, cum non minus m(aior) p(ars) 

10 decurionum atsit, cum ea re(s) 4 consuletur. Uti m(aior) p(ars) 

decurionum, qui tum aderint censuer(int), ita ius 

ratumque esto. 

Ne quis Ilvir neve quis pro potestate in ea colon(ia) 

XCVII. facito neve ad decur(iones) referto neve d. d. h facito 

15 fiat, quo quis colon(is) colon(iae) patron(us) sit atopteturve 

praeter eum, cui 6 c(olonis) a. d. a.' i(us) ex lege Iulia est, eumque, 

qui eam colon(iam) deduxerit, liberos posteros(#)ue 

eorum, nisidem(aioris)p(artis) decurion(um)Seruntpertabellam 

sententia, cum non minus L aderunt, cum e(a) r(es) 

20 consuletur. Qui atversus ea feceri(i), HS Ioo colon(is) 

eius colon(iae) d. d. 9 esto, eiusque pecuniae colon(is) eius 

colon(iae) cui volet petitio esto. 

Quamcumque munitionem decuriones huius- 

XCVm. ce coloniae decreverint, si m(aior) p(ars) 10 decurionum 

25 atfuerit, cum e(a) r(es) consuletur, eam munitionem 

fieri liceto, dum ne amplius in annos sing(ulos) inque 

homines singulos puberes operas quinas et 

in iumenta plaustraria iuga sing(ula) operas ternas 

decernant. Eique munitioni aed(iles) qui tum 

30 erant ex d(ecurionum) d(ecreto) praesunto. Uti decuriones censu- 

erint, ita muniendum curanto, dum ne invito 

eius opera exigatur, qui minor annor(um) ΧΙΙΠ 

1) quos. — 2) Mo.: rfelecti, Ru.: reiecti. — 3) vii. — 4) Formula 

redit praeter hanc legem [VII e. g. 1.19.] etiam in SC. de Bacchan. v. 7.9 

et in l. Iul. mun. v. 150. — 5) d(ecurionum) d(ecretum). — 6) que. — 

7) a(grorum) d(andorum) a(tsignandorum). — 8) ins. qui tum ad-· — 

9) d(are) d(amnas). — 10) post m. p. in aere erasae sunt litterae duae, fortasse 

d. d.


aut maior annor(um) LX natus erit. Qui in ea colon(ia) 

intrave eius colon(iae) flnes l 

domicilium praediumve 

habebit neque eius colon(iae) colon(us) erit, is eidem 

munitioni uti colon(us) pare^n]>to. 

Qnae aquae publicae in oppido colon(iae) Gen(etivae) 

35 

col. 4. XCVIIII. adducentur, Ilvir, qui tum erunt, ad decuriones, 

cum duae partes aderunt, referto, per quos agros 

aquam ducere liceat. Qua pars 2 maior decurion(um), 

qui tum aderunt, duci decreverint, dum ne 

per it aedificium, quot non eius rei causa factum 

sit, aqua ducatur, per eos agros aquam ducere 

i(us) p(otestas)que esto, neve quis facito, quo minus ita 

aqua ducatur. 

Si quis colon(us) aquam in privatum caducam ducere 

5 

C. volet isque at Ilvir(ura) adierit postulabit- 

(#)ue, uti ad decurion(es) referat, tum is Ilvir, a quo 

ita postulatum erit, ad decuriones, cum non minus 

XXXX aderunt, referto. Si decuriones m(aior) p(ars) qui 

tum atfuerint, aquam caducam in privatum duci 

10 

censuerint, ita ea aqua utatur 3 , quot sine privatij>m^> 

iniuria fiat, i(us) potest(as)que e(sto). 

15 

Quicumque comitia magistrat(i&)us creandis subrogan- 

CI. dis habebit, is ne quew 4 eis comitis pro tribu accipito 

neve renuntiato neve renuntiari iubeto, 

qui (i)i) ertrum quâe^ 5 causa erit, (e) qua

134 Ijex Uraonensis. 

concessum erit dicendi potest(atem) facito. Qui de suo 

tempore alteri concesserit, quot eius cuique concesserit, 

eo minus ei dicendi potest(atem) facito. Quot horas 

omnino omnib(us) aecusatorib(us) in sing(ulas) actiones di- 

35 cendi potest(atem") fieri oporteb(it), totidem horas et alterum 

tantum reo quive pro eo dicet in sing(ulas) actiones 

dicendi potest(atem) facito. col. 5. 

Quicumque in col. Genet. Ilvir praef.ve i. d.' praerit, is 2 colon(os) 

CIII. incolasque contributos(qMe) quocumque tempore boloniae 

fln(ium) 

i?e/*endendorum 3 causa armatos educere decuriones cen(suerint), 

5 quot m(aior) p(ars) qui tum aderunt decreverint, id e(i) s(ine) 

f(raude) s(ua) f(acere) l(iceto). Isque 

Ilvir 4 aut quem Ilvir armatis praefecerit idem 

ius eademque animadversio esto, uti tr(ibuno) mil(itum) 

p(opuli) R(omani) in 

exercitu p(opuli) E(omani) est, itque e(i) s(ine) f(raude) s(uaj 

f(acere) l(iceto) i(us) p(otestas)que e(sto), dum it, quot 

m(aior) p(ars) decurionum decreverit, qui tum aderunt, fiat. 

10 Qui limites decumanique 5 intra fines c. G. deducti facti- 

CIHI. 6 que erunt, quaecumq(ue) fossae limitales in eo agro eruut 

qui iussu C. Caesaris dict(atoris) imp(eratoris) et lege Antonia 

senat(us)que 

e(onsultis) pl(ebi)que s(citis) ager datus atsignatus erit, ne 

quis limites 

decumanosque opsaeptos neve quit immolitum neve 

I 5 quit ibi opsaeptum habeto, neve eos arato, neve eis fossas 

opturato neve opsaepito, quo minus suo itinere aqua 

ire fluere possit. Si quis atversus ea quit fecerit, is iu 

res sing(ulas), quotienscumq(ue) fecerit, HS c© c(olonis) c. 

Gr. I. d(are) d(amnas) esto, 

eiusq(ue) pecun(iae) cui volet petitio p(ersecutio)q(ue) esto. / 

20 Si quis quem decurion(umj indignum loci aut ordinis de- 

CV. curionatus esse dicet, praeterquam quot libertinus 

erit, et ab Ilvir(o) postulabitur, uti de ea re iudici- 

1) praef(ectus)ve i(ure) d(icundo). — 2) scr. eum. — 3) sic aut tuendorutn 

Mo., dividendorum aes. — 4) scr. Eique IIvir(o). — δ) decumaniqui. 

— 6) Hoc capnt desumptum est ex c. 54 legis Iuliae agrariae supra 

p. 95, iihi vide. ZBG. 12.99.


ura reddatur, Ilvir quo de ea re in ius aditum erit, 

ius dicito iudiciaque reddito. Isque decurio, 

qui iudicio condemnatus erit, postea decurio 25 

ne esto neve in decurionibus sententiam dicito 

neve Ilvir(atum) neve aedilitatem petito neve 

quis Ilvir comitis suffragio eius rationem 

habeto ueve Ilvir(um) neve aedilem renuntiato 

neve renuntiari sinito. 30 

Quicumque c(olonus) c. G. erit, quae iussu C. Caesaris dict(atoris) ded(ucta) 

CVL est, ne quem l in ea col(onia) coetum conventum coniu[rationem]... 

{Deest tabula continens CVIfin. CVJI—CXXXII. CXXXJII princ.) 

[CXXIII. 2 Ilvir ad quem d(e) e(a) r{e) in ius aditum erit, 

tibi iudicibus, apnd qnos e(a) r(es) agetur, maiori parti planum 

• factum non erit, eum de quo iudicium datum est decurionis loco 

indignum esse, emn\ 

Tab. IV. qui accusabitur ab his iudicibus eo iudicio absolvi 1 

co1 · l · iubeto. Qui ita absolutus erit, quod iudicium f^ r ] aevar i* 

cation(is) ό causa /actum 4 non sit, is eo iudicio h(ac) l(ege) 

absolutus esto. 

Si quis decurio c. G. decurionem c. G. h. 1. de indignitate ac- 

CXXIIII. cusabit, eum quem accusabit 5 eo iudicio h. 1. condemna- δ 

rit, is qui quem eo iudicio ex Ii(ac) l(ege) condemnarit, syvolet, 

in eius locum qui condemnatus erit sententiam dic^ 

re, ex h. 1. liceto itque eum s. f. s.° iure lege recteq(ue) fa- 

1) ueque. — 2) Haec tabula quarta mire α ceteris differt: littais 

exarata est minoribus et magis pressis; capp. 129—31 litteris minutis scripta 

post tempus adiecta esse videntur; praeterea formulae fusius conceptae sunt, 

totaque tabula intei-polationibus axit inanibus aut ineptis abundat. Posteriore 

igitur tempore eam scriptam esse necesse est, in lociim fortasse tabulae 

deperditae substituta, licet ratio interpolandi ne sic qnidem satis intellegatur. 

[VII Interpolationes illas M. Antonio triumviro deberi, qui post C. Cacsaris 

dictatons mortem ideo senatores cum imperio patronos fieri vetuerit (c.1-30, 

cf. 97), quia non pauca mtmicipia Bndum et Cassium patronos sumpserint 

putat Fabricius in Herma 35, p. 205.215. Sed Dessan (Bormannheft p. 244) 

iudicat; quae c. 128, l. 5. 6 leguntur 'Baeticae praeerit' non potnisse inseri 

ab Antonio quippe cum Baeticam provinciam constituerii Augustus.] — 

Ipse Dessau mavnlt legem totam Domitiani temporibus aeri inscriptam 

esse, praesertim cum et litterae, id quod iam monuit Mo., actati Caesaris 

minime conveniant.] — 3) aevaricanon. — 4) iaitum. — δ) accusabit eum 

quem accusabit] requirittir accusarit eum(que) quem accusarit. — 6) s(ine) 

f(raude) s(ua).

136 Lex Ursouensis. 

cere liceto, eiusque is locus in decurionibus sen- 

10 tentiae dicendae rogandae h(ac) l(ege) esto. 

Quicumque locus ludis decurionibus datus aisignatus 1 

CXXV. relictusve erit, ex quo loco decuriones ludos spectare 

o(portebit), ne quis in eoloco nisi qui tum decurio c. Gl.erit, quive 

tum magist[r]atus imperium potestatemve colonor(um) 2 

15 suffragio geret iussuque C.Caesaris dict(atoris) co(n)s(ulis) prove 

co(n)s(ule) habebit, quive pro quo imperio potestateve tum 

in col. Gen. erit, quibusque locos 3 in decurionum loco 

ex d(ecreto) d(ecurionum) col(oniae) Gen(etivae) d(ari) o(portebit), 

quod decuriones de(c)rfeverint), cum non minus 

dimidia pars decurionum adfuerit cum e(a) r(es) consulta erit, 

20 ne quis praeter eos, qui s(upra) s(cripti) s(unt), qui locus 

decurionibus datus 

atsignatus relictusve erit, in eo loco sedeto neve 

quis alium in ea loca sessum ducito neve sessum [d]uci 

iubeto s(c)(iens) d.m. 4 Siquis adversus 5 ea sederit sc. d. m.[sivje 

quis atversus ea sessura duxerit ducive iusserit sc. d. m. 4 , 

25 is in res sing(ulas), quotieuscumque quit d(e) e(a) r(e) atversus ° ea 

f ecerit, HS Ioo c. c. G. I. d. d. 7 esto, eiusque pecunia(e) cui eorum 8 

volet rec(iperatorio) iudicio aput Ilvir(um) praef(ectum)ve 

actio petitio persecutio 

ex \1i(ac) l(egej] i(us) potest(as)que e(sto). 

Ilvir, aed(ilis), praef(ectus) quicumque c. G. I. ludos scaenicos faciet, si- 

30 CXXVL ve quis alius c. G. I. ludos scaenicos faciet, colonos Genetivos 

iricolasque hospites(^zie) atventoresque ita sessum ducito, 

ita locum dato distribuito atsignato, uti d(e) e(a) r(e) de 

eo loco dando atsignando decuriones, cum non min(us) 

L decuriones, cum e(a) r(es) c(onsuletur), in decurionibus 

adfuerint, 

35 decreverint statuerint s. d. m. !) Quot ita ab decurionib(us) 

de loco dando atsignando statuiwm 10 decretum erit, 

it h. 1. i. r.q. u esto. Neve is qui ludos faciet aliter aliove 

modo sessuin ducito neve duci iubeto neve locum dato 

1) designatus. — 2) colonos. — 3) locus. — 4) sc(ions) d(olo) m(alo). 

— 5) adversue. — 6) atuifsus. — 7) d(are) d(amnas). — 8) [reqitiritw qui: 

confudit qui aes scripsit locutiones duas vetustam qui eorum volet et recentiorem 

cui volct. TII. M.] — 9) s(ine) d(olo) m(alo). — 10) statuendo 

aes; attribuendo statutura Huebner. — 11) i(us) r(atuin)que.


ne(ve) dari iubeto neve locum attribuito neve attribui 

iubeto neve locum atsignato neve atsignari iubeto ne- 40 

ve quit facito, quo aliter aliove modo, adque uti 

locus datus atsignatus attributusve erit, sedeant, neve 

facito, quo quis alieno loco sedeat, sc. d. m. 1 Qui atversus 

ea fecerit, is in res singulas, quotien[sc]umque quit 

atversus ea fecerit, Η S Ioo c.c.G.I. d.d. 2 e(sto), eiu[sî]epecuni- 45 

ae cui volet rec(iperatorio) iudicio aput 3 Ilvir(um) pr(a)ef(ectum)ve 

actio petitio 

persecutioque h(ac) l(ege) ius potestasque esto. 

Quicumque ludi scaenici c. G. I. fient, ne quis in orcol. 

2. CXXVII. chestra^m^ ludorum spectandor(um) causa praeter mag(i- 1 

stratum) 

prove mag(istratu) p(opuli) E(omani), quive i(ure) d(icundo) 

p(raerit) [e]t si quis senator p(opuli) R(omani) est erit 

fuerit, et si quis senatoris f(ilius) p. R. 4 est erit fuerit, et si 

quis praef(ectus) f abrum eius mag(istratus) prove magistrata 5 , 

qui provinc(iarum) Hispaniar(um) ulteriorem Baeticae pra- 5 

erit optinebit, erit 6 , et quos ex h. 1. decurion(um) loco 

decurionem sedere oportet oportebit, praeter eos 

qui s(upra) s(cripti) s(unt) ne quis in orchestram ludorum spectandorum 

causa sedeto, neve quisque mag(istratus) prove mag(istratu) 

p(opuli) R(oraani) q(ui) i(ure) dficundo) p(raerit) ducito, neve l0 

quem qnis sessum ducito, 

neve in eo loco sedere sinito, uti q. r. f. e. [v.] s. d. m. 7 

Il(vir) aed(ilis) pra(e)f(ectus) c(oloniae) G(enetivae) I(uliae) quicum- 

CXXVIII. que erit, is suo quoque auno s 

mag(istratu) 

imperioq(ue) facito curato, quod eius fieri poterit, 

u. q. r. f. i. v. s. d. m. 7 

mag(istri) ad fana templa delubra, que(wi) 

ad modum decnriones censuerin|7], suo quo- 

15 

que'· 1 

anno fiant eiqu[e] 10 

d(ecurionum) d(ecreto) suo quoque anno 

ludos circenses, sacrificia pulvinariaque 

facienda curent, que(m) [a]d modum quitquit de iis 

rebus, mag(istris) creandis, [/w]dis circensibus facien- 

1) sc(iens) d(olo) m(alo). — 2) d(are) d(amnas). — 3) aiut. — 4) p(opuli) 

R(omani). — 5) magistrato. — 6) erunt. — 7) u(ti) q(uod) r(ccte) f(actum) 

c(sse) (sicetiam 1.14 leg.) v(olct) s(inc) d(olu) m(alo).— S) Cf. v.lo_etl6; sui 

quoiusque anni est in L. Iiil. miin. v. 92.101. — 9) quem/quc. — 10) eaqu ..


20 dis, sacrificiis procufrjandis, pulvinaribus faciendis 

decuriones statuerint decreverint, 

ea omnia ita fiant. Deque iis omnibus rebus 

quae s(upra) s(criptae) s(unt) quotcumque decuriones statuerint 

decreverint, it ius ratumque esto, eiqfue) omnes, 

25 at quos ea res pertinebit, quot quemqne eorum 

ex h. 1. facere oportebit, faciunto s(ine) d(olo) m(alo). Si quis 

atversus ea fecerit quotiens(c«w)que quit adversus 

ea fecerit, HS cclyo c. c. Gr. I. d. d. e(sto), eiusque pecun(iae) 

cui 1 eorum volet rec(iperatorio) iudic(io) aput Ilvir(um) 

30 praef(ectum)(i;e) actio petitio persecutioq(ue) e(x) h. 1. 

ius pot(estas) esto. 

Ilvir(i) aediles praef(ectus) c(oloniae) G(enetivae) I(uliae) quicumqu(e) erunt 

CXXXIX. 2 decurionesq(ue) c. G. I. quicumq-io 5 privatus 

erit. Si quis adversus ea ad [iZec]urion(es) rettulerit d(ecurionum)ve 

d(ecretum) fecerit faciendumv[e] 

1) v. p. 136 n. 8. — 2) De tribus capp. sequentibns cf. p. 135 n. 2. — 

3) cnmq. — 4) facta Fabricins; cf. col. 3 l. 5. — 5) irapeeio.


curaverit inve tabulas ^[ublicas] rettulerit referrive iusserit sive 

quis in decurionib(us) 

sententiam di[£Cjerit d(ecurionum)ve [d(ecretum) scrips]ent ΐη(υβ) 

tabulas publicas rettulerit referendumve 

curaverit, in res sing(ulas), qno[tienscu]mque quit atversus ea fecerit, 

is 1 HS ccclooo c(olonis) c(oloniae) Cr(enetivae) I(uliae) - 

d(are) d(amnas) e(sto), eiusque pecuniae cui [eonum) 3 vole\t rec(i- 50 

perat) iudi(cio) aput Ilvir(um) interregera praef(ectum) actio 

petitio persecutioqufe ex h(ac) l(ege) i(us) po£]e3t(as)que e(sto). 

Neve quisfllvir acd(ilis) praef(ectus) [c(oloniae (G(enetivae) I(uliae) quicu]m- 

CXXXI. que erit ad decuriones c. G. referto neve d(ecuriones) concol. 

3 sulito neve d(ecretum) d(ecurionuni) facito ncve d(c) e(a) r(e) in 1 

tabulas publicas referto neve referri iubeto 

neve quis decurio d(e) e(a) r(e) in decurionib(us) sententiain dicito 

neve d(ecretum) d(ecurionum) scribito neve 

in tabulas publicas referto neve referundum curato, quo quis 

senator 

senatori[s]ve f(ilius) p(opuli) R(omani) c(oloniae) G. I. hospes atoptetur, 

hospitium tessera((s))ve hospiiaiis 4 cum 

quo ii[at, «]isi de raaioris 5 p(artis) decurionum sententia per ta- δ 

bellam facito b et nisi 

de eo [7i]omine, de quo tum rcferetur consulctur, d(ecretum) d(ecurionum) 

fiat, qui cum e(a) r(es) a(getur), in Jtaliam 

sinc imperio privatus crit. Si quis adversus ca ad decuriones 

rettulerit d(ecretum)ve 

d(ecurionum) fe[c]crit faciendumve curaverit inve tabulas publicas 

rettulerit ref[ejrrive 

iusserit sive quis in decurionibus sententiam dixcrit d(ecretum)ve 

d(ecurionum) 

scripserit in(ve) tabul(as) public(as) rettulerit referendumvc cu- 10 

raverit, 

[i]s in res sing(ulas) quotienscumquo quit adversus ea feccrit. 

HS ccloa-e(olonis) c(oloniae) 

G(enetivae) Iuliae d(are) d(arauas) e(sto), eiusque pecuuiae cui 

eorum 3 volot recu(peratorio) iudic(io) 

aput Ilvir(um) pref(ectum)ve actio pctitio pcrsecutioquc h(ac) 

I(cgc) ius potcst(as)que csto. 

Ne quis in c. G. post h(anc) l(egem) datam petitor kandidatus, 

CXXXII. quicumque in c. G. I. mag(istratum) petet, [m]agistratus(ve> 15 

petendi 

causa in eo anno, quo quisque anno petitor 

kandidatus mag(istratum) petet petiturusve erit, mag(istratus) 

pe- 

1) /x. — 2) CCL — 3) v. p. 136 n. 8. — 4) hoapiiaies.— 5) maiosis. — 

6) Cf. p. 136 n. 8.


tendi convivia facito neve at cenam quem(ve) 

vocato neve convivium habeto neve f acito s(ciens) d(olo) l m(alo)r 

20 quo quis 2 suae petitionis causa convi(w)um habeat 

ad cenamve quem^ve)) vocet, praeter dum quod ipse 

kandidatus petitor in eo anno, (qnd) mag(istratum) petat, 

vocar[t'i] dum taxat (iti) dies sing(ulos) h(ominura) VIIII 

convi(in)um 

habeto, si volet, s(ine) d(olo) m(alo). Neve quis petitor 

kandidatus 

25 donum nmnus aliudve quit det largiatur petitionis 

causa sc(iens) d(olo) m(alo). Neve quis alterius petitionis 

causa convivia facito neve quem ad cenam vocato 

neve convivium habeto, neve quis alterius petitionis 

causa cui quit d[on]um munus aliutve qu[ii] 

30 dato donato largito sc(iens) d(olo) m(alo). Si quis atversus ea 

fecerit, HS Ioo c(olonis) c(oloniae) G(enetivae) I(uliae) d(are) 

d(amnas) e(sto), eiusque pecuniae, cui 3 eor(um) volet 

rec(iperatorio) iudic(io) aput Ilvir(um) praef(ectum)(ve) actio 

petitio per- 

sec(utio)que ex h(ac) l(ege) i(us) potest(as)que esto. 

CXXXIIL Qui col(oni) Gen(etivi) Iul(ienses) h(ac) l(ege) sunt erunt, 

eornm omnium uxo- v 

35 res, quae in c(olonia) G(enetiva) I(ulia) h(ac) l(ege) sunt, 

eae mulieres legibus c(oloniae) G(enetivae) I(uliae) virique 

parento iuraque ex h(ac) l(ege), quaecuraque in 

hac lege scripta sunt, omnium rerum ex h(ac) l(ege) hab[ew]to 

s(ine) d(olo) m(alo). 

CXXXIV. Ne quis Ilvir aedil(is) praefectus c(oloniae) G(enetivae), 

quicumque erit, post 

40 h(anc) l(egem) ad decuriones c(oloniae) G(enetivae) referto 

neve decuriones consulito 

neve d(ecretura) d(ecurioimm) facito neve 4 d(e) e(a) r(e) 

in tabulas publicas referto 

neve referri iubeto neve quis decurio, cum e(a) 

r(es) a(getur), in decurionibus sententiam dicito neve d(ecretnm) 

d(ecurionum) 

scribito neve in tabulas publicas referto neve[e 

1) p. — 2) quit. — 3) Vide ad p. 130 n. 8. — 4) nive.

Lex civitatis Narbonensis. 141 

rejferundum curato, quo cui pecunia publica a[liutve\ 45 

quid honoris habendi causa munerisve A[andi pol] 

licendi (prove} statua danda ponenda detur do[netnr) . . . 

VI 29. Lex civitatis Narbonensis de flamonio provinciae. 

(aetatis Augusti). 

tf£ 12.6038. Dess. 6964. Ε tabula ahenea fracta alta m. 0,22 crassa 

m. 0,014, rep. anno 1888 Narbone inter rudera balnei antiqni. Descr. Barthomieu 

Narbonensis. Repetivit Alibrandi bull. delV ist. di dir. Mom. 1,173sq. 

— Lex de officiis flaminis Augustalis data videtur esse ab Augnsto fortasse 

tum cum coloniae Narbonensi cognomina Iuliae Paternae attribuit, flaminem 

provinciae institnens ad similitudinem flaminis Dialis urbis Romae. Legem 

dvitatis esse inde intellegitur, quod v. 17 ad civitatem nomen non enuntiatur; 

flamen tamen sine dubio pertinuit ad provinciam universam. 

[De Jiominibus flaminis.] 

.... [Najrbone [. . . . flamen 

cum rem divinam faciet sacrificah]itqne, lictores [qui magistratibus 

apparent, ei apparento 

secundum lege]m iusque eius provinciae . . . 

. ei in decurionibus senatuve [sententiae dicendae signandiqiie l 

. item . . . inter decuriones sjenatoresve subsellio primo spectan[i7j δ 

hidos publicos eiiis provinciae ins esto 

. uxor /?a]minis veste alba aut purpurea vestita i[estis diebus . 

. neve invita iurato 2 neve corpus horainis mor[tui attingito neve 3 . 

nisi 7iecessa]rii hominis erit eique spectaculis publicis eius [provin- 

ciae loco . . interesse liceto]. 

De honoribus eius qui flainen f[?rerii]. 

\Si qui flamen /Me]rit adversus hanc legem nihil fecerit, tum 10 

is qui flamen erit c[tirato per duoviros ut. . . . ° pcr tabell]^ iurati 4 11 

1) Signandi (cf. 1. 15) vocabulum obscurum fortasse referendum est 

ad sententiam in curia latam per tabellam, scilicet signo notatam. — 

2) Cf. Gell. 10, 15, 31: Sacerdotem Vestalem et flaminem Dialem in omni 

mea iurisdictione iurare non cogam. — 3) funus exequitor nisi necessa] 

Hirschfeld; convivio interesto nisi id in domo necessa] Mo. — 4) iurati 

snnt aut decuriones-eius dvitatis, unde flamen oriundus fuit, aut qui sunt 

in concilio provinciae. Illa opinio eo commcndatur quod honores {v. 14) 

non ad solutn condlium spectant, sed item ad singulas curias; nihilominns 

altera fortasse praeferenda. [VH decurione]s priores editiones; per tabelljas 

Mispoulet Bull. cntique 1898 p. 254.]

142 Lex municipalis Salpensana. 

decernant placeatne ei qui flamonio abierit permitti sta,[tuam sibi 

12 ponere. Cui ita decreverint ° ius esse stfct]tuae ponendae nomenque 

suum patrisque et unde sit et quo anno fla[mew fuerit inscribendi, 

13 ei ° Narbo]n& intra fines eius templi statuae ponendae ius esto, nisi 

14 cui imperator [Caesar Aiigiistus interdixerit. Mdem° i[n curia sua 

et concilio provinciae Narbonensis inter sui ordinis secundum le- 

15 [gem ] ° sententiae dicendae signandique l ius esto, item spectaeulo 

publico in provincia [edendo inter decuriones interesse prae]l 

1(> textato eisque diebus quibus cum flamen esset, sacrificmm fecerit, 

ea veste pu[6Zice uti, qua in eo faciendo itsus.est], 

17 Si flamen in civitate esse ies\ierit] 2 . 

1S Si flamen in civitate esse desierif 2 neque ei subrogatus erit, 

li) tum uti qxiis[qtie flamen? Narbone erit] °in triduo quo 

certior factus erit et poterit, Narbone 3 sacra facito [eaque omnia 

2υ secundum hanc legem per reliquam] ° partem eius anni eo ordine 

habeto quo annuorum flamin^m sacra hcibentur, eique si ea Jiabuerit 

21 per dies non minus] ° XXXsiremps lex ius eausaque esto quae flainini 

Angns\tali ex hac lege facto erit]. 

2'ά Quo loco conciliu[?u provinciae habendum sit]. 

24 Qui in concilium provinciae convenerint ~N[arbonem, ibi id 

25 habento. Si quid extra Narbonem finesve JYar&(me]°sium concilio 

habito actum erit, it ius Y2i\tumque ne esto]. 

26 De pecu[m'a sacris destinata]. 

Qui flamonio abierit, is ex ea pecunia [qnae sacris destinata 

27 erit quod eius superfuerit statu^Zas imaginesve imperatoris Caes[aris 

28 Aiigusti . . arbitratu eius qui eo anno jproj°vinciae praeerit intra 

idem t[emplum dedicato .... seque omnia sic, ut hac lege cautum 

29 est de] ° ea re, fecisse apud eum qui T&{tiones provinciae putabit 

30 probato] ... °.... templ . . . 

30. Lex Salpensana a. 81—84. 

& 2yt963. Dess. 6088. — Anno 1861 in Hispania prope urbem Malagam 

duae tabulae ahenae effossae sunt, altera l.m.0,93. a.m.0,76, dua· 

bus columnis inscripta, altera l. m.1,29, a. m. 0,94, quinqne columnis inscripta. 

Consilio, non casu, in terra conditae esse videntur, cum eruderatae 

sint tegulis substructis impositae telaeqne linteae reliquiis involutae; unde 

contigit, ut prorsus integrae optimeqne servatae in lucem prodierint. iSec 

tamen leges integras tabulae eachibent, sed capita tantum aliquot, minor c. 21 

1) Cf. p. Ul n. 1. — 2) Cf. Hirschfeld, Z.S.St. 9,403. — 3) narboni.

Lex municipalis Salpensana. 143 

—29, maior c. 51—69, qnae capita numerorum notis adiectis rubricisque 

superscriptis distincta sunt. Singulis rubricis littera R praescripta est Esse 

partes legiim municipalium Salpensae et Malacae mimicipiorum ipsae ostendimt, 

qnas leges α Domitiano imperatore inter a. 81 et 84 datas esse cum 

ex cognomine munipionim Flavii Salp. et Flavii Mal. {S. 26. 28. 29. M. 

8. 61. 62. 64) intellegitur tum ex formula iuris iurandi aliisque indiciis. (S. 

25. 26 et 22—24. M. 59.) Cum autem Domitiano cognomen 'Germanici', 

quod 84 p. C. accepit, nondnm additum sit, intra a. 81 et 84 scriptae sint 

necesse est. Editae et ilhistratae sunt primum in Hispania a. 1853 α R. 

de Berlanga, advocato Malacitano, in Germania 1855 α Mommseno (Die 

Stadtrechte der lat. Gem. Sal. u. Mal.), novissime ab Huehnero in @ dt. 

Eduardum Laboulaye de fide tabulanim dubitantem (Les tables de M. 

et S. 1856) refutarunt C. Giratid (Les tables de S. et M. 1856. La Lex 

Malac. 1868) et L. Arndts, ZRG. 6,393. Commentarii novissimi sunt: van 

Lier, de aere S. et M. 1865, van Sioinderen, de aere S. et M. 1866. — 

Salpensa oppidum est prope Sispalim. 

[B(ubrica.) Ut magistratus civitatem Romanam consequan 

tur. 

[XXI. . . Qui Ilvir aedilis quaestor ex hac lege factus erit, 

cives Bomani sunto, cum post annum magistratii] ° abierint, cum 1 

parentibus coniugibusque Ch)>ac liberi(s), qui legitumis nuptis quae° 

siti in potestatem parentium fuermt 1 , item nepotibns ac neptibus 2 

filio ° nais (iiatabus), qui quaeque in potestate parentium fue- 3 

rint; dum ne plures c(ives) R(omani) ° sint, qua(m) quod ex h(ac) 4 

l(eg-e) magistratus creare oportet. OJ 

R. Ut qui civitat(em) Roman(am) consequantur, maneant δ 

in eorundem m(anicipi)o m(anu) °potestate. ^ν> 6 

XXII. ° Qui quae

144 Lex municipaiis Salpensana. 

E. Ut qui c(ivitatem) R(oiuanam) consequentur, iura 

libertorum retineant. 

14 XXIII. Qui quaeve (ex) h(ac) l(ege) exve edicto imp(eratoris) 

Caes(aris) Vesp(asiani) Aug(usti), imp(eratoris)ve Titi Caes(aris) 

15 Vespasian(i) Au(gusti) ° aut imp(eratoris) Caes(aris) Domitiani Aug(usti) 

c(ivitatem) R(omanam) consecutus consecuta erit: is in ° 

16 libertos libertasve suos suas paternos paternas, qui quae in c(ivitatem) 

17 R(omanam) non ° venerit, deque bonis eorum earum et is r quae liber- 

18 tatis causa inposita ° sunt, idem ius eademque condicio esto, quae 

19 esset, si civitate mutatws' ° mutata non esset. 

E. De praefecto imp(eratoris) Caesaris Domitiani 

Aug(usti). 

20 XXIIII. Si eius municipi decuriones conscriptive municipesve 

21 imp(eratori) Caesari^s^ Domitian(o) ° Aug(usto) p(atri) p(atriae) 

22 Ilviratum communi nomine municipum eius municipi de°tulennt 2 

imp(erator)(q)ue Domitiamts 3 Casai Aug(nstus) p(ater) p(atriae) 

23 eum Ilviratura receperit ° et loco suo praefectnm quem esse iusserit: 

24 is praefectus eo (·ϊ)η(Γ)β esto, quo ° esset si eum Ilvir(um) i(ure) 

d(icundo) ex h(ac) l(ege) solum creari oportuisset isque ex h(ac) 

25 lfege) solus°IIvir i(ure) d[icundo) creatus esset. 

R. De iure praef(ecti), qui a Ilvir(o) relictus sit. 

26 XXV. Ex Ilviris qui in eo mumcipio i(ure) d(icundo) p(rae- 

27 erunt), uter postea ex eo municipio proficiscetur ° neque eo die in 

28 id nrnnicip(i)um esse se rediturum arbitrabitur, quem ° praefectum 

29 municipi non minorem quam annorum XXXV ex ° decurionibus con- 

30 scriptisque relinquere volet, facito ut is iuret per ° Iovem et divom 

Augfustum) et div(o)m Claudium et divom Vesp(asianum) Augiu- 

31 stum) et divom ° Titum Aug(ustum) et Genium imp(eratoris) Caesaris 

32 Domitiani Aulgusti) deosque Penates; 0 

quae IIvir(?») 4 

, qui i(ure) 

d(icundo) p(raeest), h(ac) l(ege) facere oporteat, se, dum praefectus 

33 erit, d(um) i(axat) h 

quae eo°tempore fieri pussint facturum, neque 

34 adversus ea (/")acturum scientem 0 

d r 

olo) m(alo); et cum ita iura- 

35 verit, praefectum eum eius municipi relinquito. Ei ° ° qui ita praefectus 

relictus erit, donec in id municipium alteruter ex Ilviris ° 

36 adierit, in omnibus rebus id ius eaque" potestas esto, praeterquam 

1) mutatis — 2) de/tulerant. — 3) Domitiani Caesaris. — 4) llviri. — 

5) d. p. — 6) ii. — 7) erquc.

Lex nmnicipalis Salpensana. 145 

de praefect°to relinquendo et de c(ivitate) R(omana) consequenda, 37 

quod ius quaeque potestas h(ac) l(ege) ° IIviri(s qicyi^n^ iure dicundo 3& 

praeerunt datur. Isque dum praefectus erit quo°tiensque munici-39 

pium egressus erit, ne plus quam singulis diebus abesto. 

R. De iure iurando Ilvir(um) et aedil(ium) et q(uae- 40 

storum). 

XXVI. Duovir(i) qui in eo municipio i(ure) d(icundo) p(rae-41 

sunt) l , item aediles (gui) in eo municipio sunt, item ° quaestores 42 

qui in eo municipio sunt, eorum quisque in diebus quinq(ue) ° proxu- 4& 

mis post h(anc) l(egem) datam; quique Ilvir(i) aediles quaestoresve ; 

postea ex h(ac) l(ege)" creati erunt, eorum quisque in diebus quin- 44 

que proxumis, ex quo Ilvir ° aedilis 2 quaestor esse coeperit, prius- 45 

col. 2 quam decuriones conscriptive°b.abeantur, iuranto pro contione per 1 

Iovem et div(o)m Aug(ustum) et divom Claudi°um et divom 2 

Vespasianum Aug(ustum) et divom Titum Aug(ustum) et Genium 

Domitiani ° Aug(usti) deosque Penates: se, quodquomque ex h. 1. 3 

exque re 3 communi m(unicipum) m(unicipi) Flavi ° Salpensani cen- 4 

seat, recte esse facturum, neûe 4 adversus h(anc) l(egem) remve 

commu°ne[w] municipum eius municipi facturura scientem d(olo) & 

m(alo), quosque prohi°bere possit prohibiturum; neque se aliter 6 

consilium habiturum neq(ue) aliter ° daturum neque sententiam 5 7 

dicturnm, quam ut ex h(ac) l(ege) exque 6 re communi ° nmnicipum 

eius municipi censeat fore. Qui ita non iuraverit, is HS X (milia) 8 

c municipibus eins municipi d(are) d(amnas) esto, eiusque pecuniae 9 

deque ea pecunia mu°nicipum eius municipi cui volet, cuique perlO 

hanc legem licebit. actio peti°tio persecutio esto. 11 

E. De intercessione Ilvir(um) et aedil(ium) (e£) 

q(aestorum). 

XXVII. Qui Ilvir(i) aut aediles aut quaestores eius municipil2 

erunt, his Ilvir(is) inter°se et cum aliquis alterutrum eorum autl3 

utrumque ab aedile aedilibus ° aut quaestore^s^ quaestoribus appel-14 

labit, item aedilibus inter se "', inter°cedendi, in tridoo proxnmolS 

quam appellatio facta erit poteritque ° intercedi, quod eius adversusl6 

1) f. d. p. — 2) aediles. — 3) quod quemque ex h. 1. cx quod re. — 

4) necve. — 5) sentintiam. — 6) quam ut (vel vi vel ve) h. 1. ex qua re. — 

7) itera quaestoribus inter se ins. 


146 Lex municipalis Salpensana. 

17 h(anc) l(egem) non fiat, et dum ne amplius quam semel ° quisque 

18 eorum in eadem re appelletur, ius potestasque esto, neve qnis ° adversus 

ea qaid, quom i 

intercessum erit. facito. 

19 R. De servis apud Ilvir(um) manumittendis. 

20 XXVIH. Si quis municeps municipi Flavi Salpensani, qui 

21 Latinus erit, aput Ilvir(os), ° qui iure dicundo praeerunt eius muni- 

22cipi, servom suom servamve suam ° ex servitute in libertate(m) 

23 manumiserit, liberum liberamve esse iusserit, ° dum ne quis pu- 

24 pillus neve quae virgo mulierve sine tutore auctore ° quem quamve 

25manumittat, libermn liberamve esse iubeat: qui ita ° manumissus 

26liberve esse iussus erit, liber esto, quaeque ita manumissa ° liberave 

(esse} iussa erit, libera esto, uti qui optumo 2 iure Latini 

27 libertini li°beri sunt erunt; i?um 3 is qui minor XX annorum erit 

2Sita manumittat, ° si causam manumittendi iusta(m) esse is nume- 

29rus decurionum, per quem ° decreta h(ac) l(ege) facta rata sunt, 

censuerit. 

E. De tutorum datione. 

30 XXIX. Cui tutor non erit incertusve erit, si is eave 4 muni- 

31ceps mtinicipi Flavi Salpensani ° erit, et pupilli pupillaeve non 

erunt, et ab Ilviris, qni i(ure) d(icundo) p(raeernnt) eius nmnicipi, 

32 postu°laverit, uti sibi tutorem det, (ei) eum, quem dare 5 volet, no- 

33minaverit: ium 0 is, °a quo postulatum erit, sive unum sive plures 

34collegas habebit, de omnium colle°garum sententia, qui tum in eo 

SSmunicipio intrave fines municipi eius erit, ° causa cognita, si ei 

36videbitur, eum qui nominatus erit tutorem dato. Sive ° is eave, 

cuius nomine ita postulatum erit, pupil(lus) pupillave erit, sive is, 

37 a quo ° postulatum erit, non habebit collegam, (collega)^(\^xie eius 

38 in eo municipio intrave ° fines eius municipi nemo erit: tum ~> is, a 

39qno ita postnlatum erit, causa co^gnita in diebus X proxumis, ex 

40 decreto decurionum, quod cum duae partes ° decurionum non minus 

41 adfuerint, factum erit, eum, qui nominatus ° erit, quo ne ab iusto 

tutore tntela abeat ei tutorem dato. Qui tutor h(ac) l(ege) ° 

42 datus erit, is ei, cui datus erit, quo ne ab iusto tutore tutela

Lex municipalis Malacitana. 147 

30. Lex Malacitana a. 81—84. 

@ 2,1964 (cf. p. 876). Dess. 6089. Cf. quae praemisimus Legi Salpensanae 

supra Nr. 29. 

[R. De noininatione candidatorum. 

col. 1 LI. Si ad quem diem professionem] 

fieri oportebit, nullius nomine aut 1 

pauciorum, quam tot quod creari oportebit, 

professio facta erii, sive ex his, 

quorum nomine professio l facta erit, 

pauciores erunt quorum h(ac) l(ege) comitiis ra- 

5 

tionem habere oporteat, quam tot (quoty creari 

oportebit: tum is qui comitia ha- 

bere debebit proscribito, ita u(t) d(e) p(lano) r. 1. p. 2 , 

tot nomina eorum, quibus per h(anc) l(egem) 

eum honorem petere licebit, quod de- 

1ΰ 

runt ad eum numerum, ad quem creari 

ex h(ac) l(ege) oportebit. Qui ita proscripti 

erunt ii, si volent, aput eum, qui ea comitia 

habiturus erit, singuli singulos 

eiiusdem condicionis 3 nominato, Ιό 

ique item, qui tum ab is nominati erunt, si 

volent, singuli singulos aput eundem 

ea^n^>demque condicione nominato; 

isque, aput quem ea nominatio facta 

erit, eorum omnium nomina pro- 20 

ponito, ita ut û(nde)^ 4 d(e) p(lano) r. 1. p. 2 , deque is omnibns 

item comitia habeto, perinde 

ac si eorum quoque nomine ex h(ac) l(ege) de 

petendo honore professio facta esset 

intra praestitutum diem petereque 

eum honorem sua sponte c(o)episaent neque 

eo proposito destitissent. 

R. De comitiis habendis. 

Ex Ilviris qui nunc sunt, item ex is, qui 

LIL deinceps in eo municipio Ilviri erunt, 30 

1) prqfessio. — 2) r(ecte) l(egi) p(ossint). — 3) condiciones. — 4) ((ut)> 

u(t) Dess. eoll. l. 8. 

10* 

25

148 Lex municipalis Malacitana. 

uter maior natu erit, aut si ei causa quae 

inciderit q(no) m(inus) comitia habere, possit, 

tum alter ex his comitia Ilvir(is), item 

aedilibus, item quaestoribus rogandis 

35 snbrogandis h(ac) l(ege) habeto; utique ea distributione 

curiarum, de qua supra conprehensum 

est, suffragia ferri debebunt, 

ita per tabellam ferantur facito. r 

Quique ita creati erunt, ii annum umim 

40 aut, si in alterius locum creati erunt, 

reliqua parte eiius anni in eo honore 

sunto, quem suffragis erunt consecuti. 

E. In qua curia ineolae suffragia 

ferant. 

45 Quicumque in eo municipio comitia Ilviris, 

TiTTT. item aedilibus, item quaestoribus rogandis 

habebit, ex curiis sorte ducito unam, 

in qua incolae, qui cives E(omani) Latinive cives 

erunt, suffragmm 1 ferant, eisque in ea cu- 

50 ria suffragi latio esto. 

E. Quorum comitis rationem haberioporteat. 

Qui comitia habere debebit, is primum Ilvir(os) 

LIIII. qui iure dicundo praesit ex eo genere in- 

55 genuorum hominum, de quo h(ac) l(ege) cautum 

conprehensnmque est, deinde proximo 

quoque tempore aediles, itera quaestores 

ex eo genere ingenuorum hominum, 

de quo h(ac) l(ege) cautum conprehensumque est, 

60 creando(s) curato; dum ne cuiius comitis 

rationem habeat, qui Ilviratum petet 

Lcx municipalis Malacitana. 149 

2 quam, si c(ivis) E(omanus) esset, in numero decurio^ ι 

num conscriptorumve eum esse non liceret. 

E. De suffragio ferendo. 

Qui comitia ex h(ac) l(ege) habebit, is municipes cu- 

LV. riatim ad suffragium ferendum voca- 5 

to ita, ut uno vocatu omnes curias in 

suffragium vocet, eaeque singulae in 

singulis consaeptis suffragium per tabellam 

ferant. Itemque curato, ut ad cistam 

cuiiusque curiae ex municipibus 10 

eiins municipi terni sint, qui eiius curiae 

non sint, qui suffragia custodiant, 

diribeant, et uti ante quam id faciant quisque 

eorum inrent: se rationem suffragiorum 

fide bona habiturura relaturum- 15 

que. Neve prohibito, q(uo) m(inus) et qui honorem 

petent singulos custodes ad singulas 

cistas ponant. Iique custodes ab eo 

qui comitia habebit, item ab his positi 

qui honorem petent, in ea curia quis 20 

que eorura suffragittw l ferto, ad cuiius curiae 

cistam custos positus erit, eorumque 

suffragia perinde iusta rataque sunto 

ac si in sua quisque curia suffragium 

tulisset. 25 

R. Quid de his fieri oporteat, qui 

suffragiorum numero pares erunt. 

Is qui ea comitia habebit, uti quisque curiae 

LVI. cuiius plura qnam alii suffragia habuerit, 

ita priorem ceteris eum pro ea curia 

factum creatumque esse renuntiato 2 , ^ 

donec is numerus, ad quem creari oportebit, 

expletus sit. Qna in curia totidem 

suffragia duo pluresve habuerint, maritum, 

quive maritorum numero erit, 

1) eqmm suffragio. — 2) renuntiatq.


35 caelibi liberos non habenti, qui maritorum 

numero non erit; habentem liberos 

non habenti; plures liberos habentem 

pauciores ' habenti praeferto prioremque 

nuntiato ita, ut bini liberi post no- 

40 men inpositum aut singuli puberes arois° 

si uirive 2 potentes amissae pro singulis 

sospitibns numerentur. Si duo pluresve totidera 

suffragia habebunt et eiiusdem 

condicionis erunt, nomina eornm in 

45 sortem coicito, et uti cuiiusque 3 nomen sorti 

ductnra erit, ita enm priorem alis renuntiat(o). 

R. De sortitione curiarum et is, qui curiarum 

numero par^t^>es erunt. 

Qui comitia h(ac) l(ege) habebit, is relatis omnium 

50 LVII. curiarum tabulis nomina curiarnm in sortem 

coicito, singularumque curiarum nomina 

sorte ducito, et ut cuiiusque curiae 

nomen sorte exierit, quos ea curia fecerit, 

pronuntiari iubeto; et uti quisque prior 

55 maiorem partem numeri curiarum confecerit, 

eum, cum h(ac) I(ege) iuraverit caveritque 

de pecunia communi,. factum creatumque 

renuntiato, donec tot magistratus 

sint quod h(ac) l(ege) creari oportebit. Si toti- 

60 dem curias duo pluresve habebunt, 

uti supra conprehensum est de is qui 

suffragiorum numero pares essent, ita 

de is qui totidem curias habebunt facito, 

eademque ratione priorem quem- 

65 que creatum esse renuntiato. 

R. Ne quid fiat, quo minus comitia habeantur. 

Ne quis intercedito neve quit aliut fa- 

LVlll. cito, quo minus in eo mun(i)cipio h(ac) l(ege) 

1) pauoiores. — 2) utrive. — 3) quiiusque.


comitia habeantur perficiantur. 70 

co1 · 3 Qui aliter adversus ea fecerit sciens · 

d(olo) m(alo), is in res singulas HS X(milia) mu- 1 

nicipibus municipii l Flavi Malacitani 

d(are) d(amnas) e(sto), eiiusque pecuniae deqae ea pecun(ia) 

municipi eius municipii qui volet, cuiqne 

per h(anc) l(egem) licebit, actio petitio persecutio esto. 5 

R. De iure iurando eornm, qui maiorem 

partem numeri curiarum expleverit. 

Qui ea comitia habebit, uti qnisque eorum, 

LIX. qui Ilviratum aedilitatem quaesturamve 

petet, maiiorem partem numeri curia- 10 

rnm expleverit, priusqnam eum factum 

creatumque renuntiet, iusiurandum adigito 

in contionem palam per Iovem et divom 

Augustura et divom Claudium et divom 

Vespasianum Ang(ustum) et divom Titum Aug(ustum) 15 

et Genium imp(eratoris) Caesaris O(omitici)ni Aug(usti) 

deosque Penates se C eum ^ φΐ(«)β ex h(ac) l(ege) facere 

oportebit facturum, neque adversus 

h(anc) l(egem) fecisse aut facturum esse scientem 

d(olo) m(alo). 20 

K. Ut de pecunia communi municipum 

caveatur ab is, qui Ilviratum 

quaesturamve petet. 

Qni in eo municipio Ilviratum quaesturam- 

LX. ve petent quique propterea, quod pauciorum 

nomine quam oportet professio facta 25 

esset, nominatim in eam condicionem 

rediguntur, ut de his quoque suffragium 

ex h(ac) l(ege) ferri oporteat: quisque eorum, 

quo die comitia habebnntur, ante quam 

suffragium feratur arbitratu eius qui ea 30 

comitia habebit praedes in commune municipnm 

dato pecuniam communem eorum, 

quam in honore suo tractaverit, 

1) municepii.

152 Lex municipalis.Malacitana. 

salvam is fore. Si d(e) e(a) r(e) is praedibus minus 

35 cautum esse videbitur, praedia subsignato 

arbitratu eiiusdem. Isque ab iis praedes praediaque 

sine d(olo) m(alo) accipito, quoad recte cautum 

sit, uti quod recte factum esse volet. 

Per quem eorum, de quibus Ilvirorum quaes- 

40 torumve comitiis suffragium ferri oportebit, 

steterit, q(uo) m(inus) recte caveatur, eius qui 1 comitia 

habebit rationem ne habeto. 

E. De patrono cooptando. 

Ke quis patronum publice municipibus muni- 

45 LXI. cipii Flavi Malacitani cooptato patrociniumve 

cui deferto, nisi ex maioris partis decurionum 

decreto, quod decretum factum 

erit, cum duae partes non minus adfuerint 

et iurati per tabellam sententiam tu- 

50 lerint. Qui alitei" adversus ea patronum 

publice municipibus municipii Flavi Malacitani 

cooptaverit patrociniumve cui 

detulerit, is HS X (milia) n(ummum) in ûblicuin 2 municipibus 

municipii Flavi Malacitani d(are) d(amnas) e(sto); ei is, 

55 qm' 3 adversus h(anc) l(egem) patronus cooptatus cuive 

A patrocinium delatum erit, ne magis 

ob eam rem patronus immicipuin municipii 

Flavi Malacitani esto. 

R. Ne quis aedificia, quae restitutunon 

60 rus erit, destruat. 

Ne quis in oppido municipii Flavi Malacita- 

LXII. ni quaeque ei oppido continentia aedificia 

erunt, aedificium detegito destruito demolinndumve 

curato, nisi 5 decurionum con- 

65 scriptorumve sententia, cum maior pars 

eorum adfuerit, quod restitu(fti)rus intra proxi- 

l) eiusquc. — 2) dublicum. — 3) eisquc. jExcidissc videtur formula 

sollemnis eiusque pecuniae — csto, utin c. 58.62.67. Salp. 26. ZRG. 3,364 

n. 80. — 4) cu/ius. — 5) inserenchim fortasse de.

Lex muDicipalis Malacitana. 153 

mum annum nou erit. Qui adversus ea fecerit, 

is quanti e(a) r(es) e(rit), t(antam) p(ecuniam) municipibus 

municipi 

Flavi Malacitani d(are) d(amnas) e(sto), eiusque pecuniae 

deque ea pecunia municipi eius municipii, 70 

qui volet cuique per h(anc) l(egem) liceftit l , actio petitio 

«ol. 4 persecutio esto. 1 

R. De locationibus legibusque locatio- 

num proponendis et in tabulas municipi 

referendis. 

Qui Ilvir i(ure) d(icundo) p(raeerit), vectigalia ultroque tributa, δ 

LXIII. sive quid aliut communi nomine munici- 

pum eiius municipi locari oportebit, locato. 

Quasque locationes fecerit quasque 

leges dixerit, quanti quit locatum sit et {qui) praedes 

accepti sint quaeque praedia subdita 10 

subsignata obligatave sint quique praediorum 

cognitores accepti sint, in tabulas 

communes municipum eius municipi 

referantur facito et proposita habeto per 

omne reliquom tempus honoris sui, ita ut 15 

d(e)p(lano) r(ecte) l(egi)p(ossint), quo loco decuriones conscriptive 

proponenda esse censuerint. 

R. De obligatione praedum praedioruin 

cognitorumque. 

Quicumque in municipio Flavio Malacitano 20 

LXIV. in commune municipum eiius municipi 

praedes facti sunt erunt quaeque praedia 

accepta sunt erunt, quique eorum praediorum 

cognitores facti sunt erunt: ii omnes 

et quae cuiiusque eorum tum (fuerunt) ernnt, cum 25 

praees cognitorve factus est erit, quaeque postea 

esse, cum ii obligati esse coepenmt c(o)eperint 

2 , qui eorum soluti liberatique non sunt 

non erunt aut non sine d(olo) m(alo) sunt erunt, eaque 

omnia, quae^qne^) eorum soluta liberata- m 

1) licerit. — 2) cooperiint ceperint. \Adde practcrca ii omncs. ΤΗ. Μ.]


que nou sunt non erunt aut non sine 

d(olo) m(alo) sunt erunt, in commune municipum 

eiius municipii item obligati obligatave eorum ex de- 

45 curionum conscriptorumque decreto, quod 

decretum cnra eorum partes tertiae 

uon minus quam duae adessent factum 

erit, vendere - legemque his vendundis dicere 

ius potestasque esto; dum ea(m) legem is re- 

50 bus vendundis dicant, quam legem eos, 

qui Eomae aerario praeerunt, e lege praediatoria 

praedibus praedisque vendundis 

dicere oporteret, aut si lege praediatoria 

emptorem non inveniet, quam le- 

55 gem in vacuom vendendis dicere opor- 

teret; et dum ita legem dicant, uti pecunia 

in fore 3 municipi Flavi Malacitani 

referatur luatur solvatur. Quaeque lex 

ita dicta (e)rit, iusta rataque esto. 

60 E. Ut ins dicatur e lege dicta praedibus 

et praedis vendundis. 

Quos praedes quaeque praedia quosque cog- 

LXV. nitores Ilviri mnuicipii Flavi Malacitani 

h(ac) l(ege) vendiderint, de iis quicnmque 

1) inque. — 2) ventlere additum supra lineatn. — 3) Sic aes. Alo.: peciinia 

inde redacta in commune. Lab.: in foro. Dernb.: in pobl. Secundiim 

col. V v. 12 et 20 emendandum est: pecunia in publicum municipum.


i(ure) d(icundo) p(raeerit), ad quem de ea re in ius aditum erit 65 

ita ius dicito iudiciaque dato, ut ei, qui 

eos praedes cognitores ea praedia mercati 

erunt, praedes socii l heredesque eorum 

iique 2 , ad quos ea res pertinebit, de is rebus 

agere easque res petere persequi rec- ' 70 

te possit. 

R. De multa, quae dicta erit. 

Multas in eo municipio ab Ilviris praecol. 

5 LXVL fectove dictas, item ab aedilibus quas ae- 1 

diles dixisse se aput Ilviros ambo alterve 

ex iis professi erunt, Ilvir, qui i(ure) d(icnndq) p(raeerit), in 

tabulas communes municipum eiius municipi 

referri iubeto. Si cui ea multa dicta 5 

erit aut nomine eiius alius postulabit, ut 

de ea ad decuriones conscriptosve referatur, 

de ea decnrionum conscriptorumve 

iudicium esto. Quaeqiie multae non 

ernnt iniustae a decurionibus con- 10 

scriptisve indicatae, eas multas Ilviri 

in publicum municipum eiius municipii 

redignnto. 

R. De pecunia communi mnnicipum 

deque rationibus eorundem. 15 

Ad quem peeunia communis municipum 

LXVII. eiius municipi pervenerit, heresve eiius 

isve ad quem ea res pertinebit, in diebns 

XXX proximis, quibus ea pecunia 

ad eum pervenerit, in publicnm muni- 20 

cipum eiius municipi eam referto. Quique 

rationes communes negotiumve quod 

commune 3 municipum eius municipi 

gesserit tractaverit, is heresve eiius 

ad qnem ea res pertinebit in diebus XXX 25 

1) Cf. Cic. de domo 18,48: praedem socium. — 2) isque. — 3) communi. 

— 4) om.; cf. v. 40.


proximis, quibus ea negotia easve rationes 

gerere tractare desierit quibusque 

decuriones conscriptique habebuntur, 

raiiones l edito redditoque decurioni- 

3

Fragmentum legis Hispanensis. 157 

dinent, postulanto, eoque tempore quod is 

datnm erit transacto eam causam uti quod 

recte factum esse volet agunto. 

E. De iudicio pecuniae communis. 55 

Quod m(unicipum) m(unicipii) Flavi Malacitani nomine pe- 

LXIX. tetur ab eo, qui eius nranicipi munice- 

^s 1 incolave erit, quodve cum eo agetur 

quod pluris HS clo sit neque tanti sit, utHfde ea re pro- 69 

consulem ius dicere iudiciaque dare ex hac lege oporteat: de ea re 

Ilvir praefectusve, qui iure dicundo praeerit eius municipii, ad quem 

de ea re in ius aditum erit, ius dicito iudiciaque dato\ .... 

v n 31. Fragmentum legis Hispaniensis (saec. I). 

Prope Sevillam repertum dicit apud quem nunc est Parisiensis de 

Bourgade; vidit Heron de Villefosse. — Fragmento quae continentur exhibet 

etiam lex Malacitana V, 38—47. Cf. Dessau, Bormannheft 246 sqq. 

Suppl. sunt Dess., qui nec Salpensanae nec Malacitanae, sed tertio oppido 

destinatae legis partem censetesse: Mo. Eph. 9,10. Hiibner-Dessau Eph. 

9,261; ibid.p. 9. p. 133 alius legis fragmentum invenies. 

is per que]m steterit qnom[rnus rationes redderentur 

qnove minus] pecunia rediger[efar referretnr heresque 

eius isque ad #]uem e(a) r(es) qua de agi[tar pertinehit quanti ea 

res erit tan]tnm et alterum [tantum mnnicipibus eiins 

municipi d(are)] d(amnas) esto eiin[s

158 Fragmentum Tudertinum.- 

2 eaedem dentur colonis eius coloniae, ins esto . . ° . . utique magistratus 

eins coloniae, si qnis] eorum qui quoque anno inferiarum sacri[s 

3 fiingentur, propter eam rem apud se damnatns erit, tantam pecuniam, 

quantam is damnatus erit, ei coloniae cZ]andam adtribuendam 

curent. 

4 [Quae quem ex hac rogatione facere opor]tet, agito facito, neve 

quid adversus hanc rog[ationem agito facito d{olo) m{alo). Si quis 

δ ° quid adversus hanc rogationem egerit fecerijt sciens d(olo) m(alo), 

ei multa esto HS |χ| \ eiusque pecuni[ae qui volet magistratus petitio 

6 esto, . . ° . . eamqiie pecuniam vel] populi iudicio petere vel in ^sacrum 

iudicare licet[o. °. 

7 Si quis qitid adversus alias rogationes\ huius rogationis ergo 

fecerit, quodve ex earum [aliqua facere eum oporteret, huius 

8 rogationis ergo . . °. . n]on fecerit, id ei fraudi multae poenae ne 

esto. 

9 Ne quis hanc rogationem abrogato neve huic ro

Epistula de Tymandenis. 159 

v n 33a. Fragmentum legis Lauriacensis (a. 210—213). 

Ε tabula ahenea rep. a. 1906 Lauriaci prope Enns in castris legionis. 

— Ed. Bormann, Jahreshefle des osterr. archaolog. Instituts 9 (1906) 

p. 315 sqq., cuius et supplementa sunt; nos quae Bormann ex Legum 

Salpensanae capite XXVI, Malacitanae capite LIV deprompsit, litteris 

rectis damus quadraiis uncis inclusa. 

[Ex Ilviris qui in eo municipio i(uri) d(icundo) pr(aesunt) uter postea] 1 

ι 

t aliave qua causa et [necessitate ex eo municipio 2 

proficiscetnr neque eo die in id municipium esse se 

rediturum] arbitrabitur, quem p[raefectum municipi ex decurionibus 3 

conscriptisque relinquere volet non 

minorem quam] annorum XXXV, y*r&e$e[ntibus decnrionibus con- 4 

scriptisque non minus . . . facito, ut is . . . sicut hac lege 

cautum com]prehensumqu'e est 2 , iu[ret per Iovem et divom Aug. 5 

ceterosque divos omnes et genium imp. Caesaris M. Anreli 

Antonini\ Pii Aug. Part(hici) max(imi) Brit(annici) [max(imi) deosque (» 

Penates 

v 34. Epistula incertorum imperatorum de T} r mandenis. 

Tymandus oppidum (hodie Yatzii Veran) in JPisidia situm est tribus 

horis orientem versus ab Apollonia. Ibiqui titulum repperit praefectus tum 

instituto Atheniensi Americanomm Sterrett dedit nobis et ut hoc loco prodiret 

liberaliter permisit. Iam legitur Q^ 3 S., 6866, Dess. 6090. Quorum imperatorum 

sit, non liquet, nec magis novimus Lepidum praesidem ut videtur 

Pisidiae; litteratura similis est Diocktianae. [V7/ Afo. Herm. 22,321 sqq. = 

Ges. Schr. V, 550.] 

ovi penitus ... 1 

.... Tymandenis item 

.... ad scientiam nostram 

.... tua pertulit, contemplati sumus 

[Ti/wan]denos voto praecipuo, summo etiam 5 

studio optare, ut ius et dignitatem civitatis 

praecepto nostro consequantur, Lepide 

carissime. Cum itaque ingenitum nobis 

1) Desuni multa. Bormann proponit exempli gratia municipes incolasque 

causa armatos educe]t collato legis Ursonensis capite CIII: 

colon(os) incolasque contributos quocumque tompore colon(iae) fin(ium), 

rfe/endendorum causa armatos cducere .... — 2| sicut . . . cautum Bormann 

secundum leg. Malac. 1, 59.

160 Epistulae de Orcistenis. 

10 

sit ; ut per universum orbem nostrum civitatum 

honor ac numerus augeatur eosque 

eximie cupere 1 

videamus, ut civitatis 

nomen honestatemque percipiant, isdem 

maxime pollicentibus, quod apud se decurionum 

sufficiens futura sit copia, cre- 

15 didimus adnuendum. Quare volumus 

ut eosdem Tymandenos hortari cures 

ut voti sui conpotes redditi 

cum ceteris civitatibus nostris ea, que 

ipsos consecutos ius civitatis con- 

Λ 

20 petit recognoscere, obseqaio suo nitan- 

tur inplere. Ut autem sic uti ceteris 

civitatibus ius est coeundi in 2 curiam, 

faciendi etiam decreti et gerend(i) cetera, 

que iure permissa sunt, ipsa quo- 

25 qne permissu nostro agere possit, et 

magistratus ei itemque aediles, quaestores 

quoque et si qua alia necessaria 

facienda sunt, creare debebunt. Quem 

ordinem agendarum rerum perpetuo 

50 pro civitatis merito custodiri conve- 

niet. Numerum autem decurionum 

interim quinquaginta hominum instituere 

debebis. Deorum autem inmortalium 

favor tribuet, ut aucti[s 

35 ejorum 3 viribus adque numero mai[or 

e]orum haberi copia possit. 

[ v ] 35. Epistulae Ablabii praef. praet. et Constantini 

imperatoris de iure civitatis Orcistenorum. 

Orcistus, hodie JEski Alikian, oppidwn fuit Phrygiae salutaris in ipso 

confinio Galatiae non longe α Pessinunte situm; ibi prostat basis haec tribns 

lateribus inscripia, scilicet antica nobis est pagina I, lattcs intuenti) dextrum 

II, intuenti sinistrum III; quartum latns muro opinor olim applicitumvacat. 

Eius oppidi incolae datis precibns ad Constantinum Magnum filiosque 

eius Crispum et Constantinum et Constantium (id est inter a. 323 et 326), 

quarum principium superest (II17—34) reliqtia pars alteri opinor basi olbn 

1) supra. — 2) coeundun. — 3) aucti.corcim.

Epistulae de Orcistenis. 161 

inscripta deficit, petierunt, ut sibi ius civitatis restitueretur, idque impetraverunt 

Adest integrum fere imperatoris de ea re rescriptwm datum ad Ablabium 

tum praefectum praetorio (I, 8—II, 16) praemissis ex more litteris 

inscriptione nescio quomodo destitutis Ablabii ad Orcistenos (II—7), per 

quas imperatoris rescriptum ad eos transmittit. — Accedit rescriptum eiusdem 

Constantini alterum totam paginam tertiam occupans, post tempus opinor 

in latere antea vacuo relicto adiectum, scnptum die Iun. 30 a. 331 ad 

ordinem Oreistenorum, quo beneficium confirmatur. — Harum quattuor epistularum 

tres ad apographum Pocockianum aliaque minora subsidia edidi 

— III, 352; sed nuper demum successit optimo amico Ramsayo Anglo, 

ut lapidem \pro deperdito habitum primum investigaret, deinde denuo in 

locum devium eius rei causa profectus eum lectu difficillimum transcriberet 

et expleret (nam ex precibus quae supersunt II17—34 Pocockiics non descripserat) 

et maioris partis ectypum faceret. Eum ciim edendum mihi committeret, 

parui libenter; nam cum antea eum ab hac sylloge exduserim utpote 

nimis corruptum, iam quamquam loca quaedam dubia restant, omnino 

dignus est qui huic corpori inseratur. Iam emendate ed. est — 3, 7000. 

Dess. 6091. 

col. l. [Jjt alla s]ic hae(c) 1 quae in precem con[tul]is[tis et nominis] 

et dignitatis reparationem iure quae[nmi obtine]- 2 

re. Proinde vicari intercessione qua[e fuerant mut]ilata 

ad integrum prisci 2 honoris r[eduxit imp(erator) super 

omnes retr]o 

pius 3 , ut et vos oppidumque diliglentia vestra tui- 5 

t]nm. expetito legum adque appellationisjsfp lendore inre decreti] 

perfruamini infrascribti. 

Have Ablabi carissime nobis. 

Incole Orcisti, iam nu(w)c oppidi et 

civitatis, iucundam munificien- 10 

tiae nostrae materiem praebuerunt, 

Ablabi carissime et iucundissime. 

Quibus enira studium est urbes vel novas 

condere vel longaevas erudire vel intermortuas 

reparare, id quod petebatur acc[

162 Epistulae de Orcistenis. 

locus opportunus esse perhibetur, ut ex quattuor 

partibus [e]o totidem in sese congruant 

viae, quibus omnibus [j?]ublicis mansio [e]a me- 

[iZi]alis adque accommoda esse dicat[w]r. Aquarn[w] 

25 ibi abundantem aflu[e]ntiam, labacra quoqu[e] 

publica privata[#2

Epistulae de Orcistenis. 163 

£]uitum expetito legum [adq]i\e 

appellationis splendore 

perfruantur. Par es[t- ία 

i,9]itur sinceritatem tuam 

[#]uod promptissime pro tempo- 

[ri]s nostri dignitate conces|sim]us, 

erga supplicantes fe[sfijnanter 

implere. — Vale Abla[fti 15 

ca]rissime et iucundissime nobis. 

'v Exeraplnm precum. fx> 

[Α]ά. auxilium pietatis vestrae 

[conf]ngimns, domini impp. 1 Constantine 

[ilfaici]me victor semper Aug. et Crispe, 20 

[Consjtantine et Constanti nobb. Cae[s. 

Patrija, nostra Orcistos vetust[wsimu~\m 

oppidum fuit et ex antiquis[sim]is 

temporibus, ab origine etia[m 

cw[itatis dignitatem obtinuit. 25 

[Id] in medio confinio Galatiae \)[erben]ae- 

situm est. Nara quattuor viafrwm 

ir]ansitus ex[/i]ibet: id est civita[i«"s 

Pjessinuntesium, quae civita[s distat] 

a patria nostra tricensim[o fe- 30 

re Zjapide; nec non etiam civitat[is Mirf]aitanorum, 

quae et ipsa est a [patria] 

nostra in tricensirao miliario; [et civi- 

(|atis Amorianorum, quae posita (reliqna desiderantur). — 

col. 3. [yl]ct(iim) prid(ie) 1 

kal(endas) Iulias 

[ C] onstantinopoli. 

[J]mp. Caes. Constantinus 

Maximus Guth(icus) victor ac trium- 5 

[/"Jator Aug·. et Fl(avins) Cla(udius) Constantimis 

Alaman(nicus) et F[l(avius) J]ul(ius) Constantius nnbb. 

[C]aess. salutera dicunt 

ordini civit(atis) Orcistanorum. 

1) altera ρ dubia. — 2) Ρ (vel R) I//I//AE. Restitutio dubia. 

11*

164 SC. de Bacchanalibus. 

10 Actum est indulgentiae nostrae 

munere ius vobis civitatis 

tributum non honore modo, 

verum libertatis etiam privilegium 

custodire. Itaque Na- 

15 colensium iniuriam ultra indulgentiae 

nostrae beneficia 

perdurantem praesenti rescribtione 

removemus idque 

oratis vestris petitionique 

20 deferimus, ut pecuniam, quam 

pro cultis ante solebatis inferre, 

minime deinceps dependatis. 

Hoc igitur ad virum praest[a-] 

ntissimum rationalem Asia- 

25 nae dioeceseos lenitas nostra 

perscribsit, qui, secutus formam 

indulgentiae concessae 

vobis, pecuniam deinceps pro 

supra dicta specie expeti a vo- 

30 bis postularique prohibebit. 

Bene valere vos cupimus. 

[J5]asso et Abla[&i"o] cons. 

CAPUT V. 

SENATUS CONSULTA. 

36. SC. de Bacchanalibus a. 568 (== 186). 

& 1,196{1-, ). Cf.

SC. de Bacchanalibus. 165 

Sc. arf.i M. Claudi.2 M. i, L. Valeri. 2 

P. f. Q. Minuci. 2 

C. f. rv 2 

De Bacanalibus quei foideratei ° esent ita exdeicendum censuere: 2 

Neiquis eorum -Bacanal 3 

habuise velet; sei ques ° esent, quei 4 

sibei deicerent necesus ese Bacanal habere, eeis 4 

utei ad pr(aitorera) 

urbanum ° Eomam venirent, deque eeis rebus, ubei eorum 5 

ver&a 5 audita esent, utei senatus ° noster decerneret, dum ne minus 6 

senatorbus 6 C adesent [quom e]a 7 res cosoleretur. 

Bacas 8 vir nequis adiese 9 velet ceivis Eomanus neve nominus 7 

Latini neve socium°quisquam, nisei pr. urbanum adiesent 9 , isque 8 

[d]e senatuos sententiad, dum ne ° minus senatoribus C adesent quom 9 

ea res cosoleretur, iousisent *o. Ce[n]suere. 

Sacerdos nequis vir eset; magister neque vir neque mulier 10 

quisquam eset. cv> ° Neve pecuniam quisquam eorum comoine[m 7t]a- 11 

buise ve[7]et; neve magistratum, ° neve pro magistratUiZ 11 , neque 12 

virum [neque wmrjierem quiqnam fecise velet. oo ° Neve post hac 13 

inter sed conioura[se nev]e comvovise neve conspondise ° neve con- 14 

promesise velet, neve quisquam fidem inter sed dedise velet. ° Sacra 15 

in oquoltod 12 ne quisquam fecise velet; cv> neve in poplicod neve in 

0 preivatod neve exstrad urbem sacra quisquam fecise velet, rv> nisei 16 

°pr. tirbanum adieset 9 , isque de senatuos sententiad, dum ne minus 17 

° senatoribus C adesent quom ea res cosoleretur, iouisisent 10 . Censuere. 18 

Homines plous V oinvorsei virei atque mulieres sacra ne quis- 19 

qiiam ° fecise velet, neve inter ibei virei plous duobus, raulieribus 13 20 

plous tribus ° arfuise velent, nisei de pr. urbani senatuosque senteu- 21 

tiad, utei suprad ° scriptum est. nu 22 

Haice utei in coventionid exdeicatis ne minus trinum ° noun- 23 

diuum, senatuosque sententiam utei scientes esetis (v — eorum 

0 sententia ita fuit: 'sei ques esent, quei arvorsum ead fecisent, 24 

'qnam suprad ° scriptum est, eeis rem caputalem faciendam cen- 25 

'suere' —oo atque utei°hoce in tabolam ahenam inceideretis, ita 26 

senatus aiquom censuit, ° nteique eam figier ioubeatis, ubei facilumed 27 

gnoscier potisit; cv atque°utei ea Bacanalia, sei qua sunt, exstrad 28 

1) sc(ribendo) arf(uerunt). — 2) Claudi(us) etc. — 3) sacanal. — 4) i. e. ei, 

nam eis antiqua forma notnin. plur. est yro i, ut factcis in l. agr. v. 28. — 

5) utr a. — 6) De suppressa littera I v. Mi. p. 122 col. 3. — 7) quom ο deficit 

spatio vacuo relido. — 8) i. e. bacchas. Liv. 39,9.10.13: bacchis initiari. 

— 9) i. e. adiisse cet. — 10) scr. iousiset. iousiscnt defendit Weissbrodt, spec. 

gramm. p. 16 et denuo miscellanea epigr. nwn. gramm. (Brtinsb. 1883) et 

Altenburg Jahrb. f. class. Phil. suppl. 24,1898 p. 518. — 11) magistratuo. — 

12) dquoltod. — 13) expectamus lnulieres.

166 SCC. de Thisbaeis. 

29 quam sei quid ibei sacri est, ° ita utei suprad scriptum est, in die- 

30 bus X, quibus vobeis tabelai datai erunt, ° faciatis ntei dismota sient. 

— in agro Teurano 1 . 

v 37. SCC. de Thisbaeis a. 584 (= 170). 

Tabula marmorea reperta a. 1871 in Boeotia ibi ubi fuerttnt antiquae 

Thisbae ad vicum Kakosi, extat Athenis in museo publico quod centrale dicunt. 

Descripsit et edidit primus Foucartus in ephetneride 'archives des 

missions scientifiques et litteraires' a. 1872 p. 322sq. {unde repetivit Mo. 

eph. epigr. I p. 278 sq.), sed tnendis plurimis et gravissimis inquinatam, 

qiiarum recognito archetypo quasdam sustulit Otto Lueders (apud-Mo. eph. 

epigr. 2,102), plures Iohannes Schmidt (Mitth. des athen. Instituts 4,235; 

Z.S.St. 2,116). Instructa est commentariis ab editoribus omnibus, α nostratibus 

etiam versione Latina. \_vn Ditteriberger Inscr. Graec. VII, 12225. — 

Nuperritne Scc. tractavit Foucart, Memoires de 1'Academie des inscriptions, 

37,2, 1905, p. 309sqqJ] — Inscriptio continet versionem Graecam duorum 

SCorum, quorum prius (v. 1—13) a. d. VII id. Octobres, posterius pridie 

idtis factum est; annum docuenmt nomina duo constilis (v. 42) A. Hostilii 

Mandni, qni a. 584 ctim A. Atilio Scrrano fasces gessit, et Q. Maenii praetoris 

noti e Livii libro XLIII. 

(Ι.) Κοιντος Μαίνιος Τίτου υίος στρατηγός τηι συνκλήτωι 

συνεβουλευσατο εν κο^ετίωι ττρο ήμερ- 

[ώ]ν έ~τά είδυών Όκτωμβρίων. 

Γρα

SCC. de Thisbaeis. 167 

του του πράγματος οί'τως έδοξεν όπως Κόιντος ίο 

Μαίνιος στρατηγός των έκ της συνκλήτου 

[π]έντε άποταξηι, ο? αν αύτώι έκ των δημοσίων πραγμάτων 

και της ιδίας πίστεως φαίνωνται. Έδοξε '. 

(II.) Προτέραι είδυών Όκτωμβρίων. 

Γραφομένωι παρήσαν 

Πόπλιος Μου'κιος Κοίντου υιός, Μάαρκος Κλαυ- 1δ 

διος Μαάρκου υιός, Μάνιος Σέργιος Μανίου υίο'ς. 

1) Ωσαύτως περί ων οι αυτοί 2 λογούς έποιήσαντο 

a) περί χωράς 

[κ]αι περί λιμένων κα! προσόδων και περί ορέων · 

ά αυτών έγε- 

[γ]όνεισαν, ταύτα ήρ.ών piv ένεκεν έχειν έξεΐναι έδοξεν. 

20 

b) περί άρχων και περί ιερών και προσόδων, όπως αυτοί 

[]ρ 

περί τούτου του πράγματος οί-'τως έδοξεν · 

οϊτινες εις την φιλίαν τί ( ν ήμετέραν 3 προ του ή Γαίος Λοκρέ- 

de ea re ita censuerunt: ut Q. Maenius praetor ex senatu 

quinque delegaret, qui sibi e re publica fideqne sua viderentur. 

Gensuere 1 . 

(II.) Pridie idus Octobres. 

Scribendo adfuerunt P. Mncius Q. /'., M. Claudius M. f., 

M'. Sergius 3Γ. f. 

1) Item qnod iidem 2 

verba fecerunt 

a) de agro et de portubus reditibusqiie et de saltibus, 

quae eorwn fiterant, ea per nos habcre licere censuerunt. 

b) de magistratibus et de delubris reditibnsqne eorum ut 

ipsi obtinerent, 

de ea re ita censuerunt: qni in amicitiam nostram [ve- 

1) Explicit SC. prius, indpit altemm. Magistratus consulcntis et lod 

indicatio omissa est, quod sine dubio iidem erant atqne in 2>riore SC. Hoc 

alierum septem habet capita sive sententias, quarum prima secunda qnarta 

quinta in complures partes divisae sunt, ut duodecim discessionibns opus 

fuerit ad id SC. C07ificiendum. — 2) Verba ωσαύτως — αυτοί si ita fuerxmt 

in exemplari Motnae confecto, Maenius de rebus TJiisbaeorum secundo die 

senahim ita consuluit, ut pergere se diceret in actione proximo senatu coepta. 

Sententia huius capitis una relatione videtur proposita esse, α senatu autcm in 

tres partes divisa et diversis condicionibus decreta. — 3) Suppl. παρεγενοντο.

168 SCC. de Thisbaeis. 

τιος το στρατόπεδον προς την πόλιν Θίσβας προσηγαγεν, 

όπως ούτοι ετη δέκα τ[ά] εγγιστα κυριεύωσιν. Έδοξ[εν]. 

2δ c) χέρι χωράς, οικιών και των υπαρχόντων αύτοΐς· ου ποτέ 

τι αυτών γέγονεν, όπως [τά] εαυτών αύτοΐς έχειν έξη ι. 

Έδοξεν. 

2) Ωσαύτως περί ων οί αυτοί λόγους έποιήσαντο, δπω[ς] 

[ο]ί αυτόμολοι οί 'ίδιοι έκεΐ φυγάδες οντες*, την άκραν 2 αύτοΐς όπως 

τειχίσαι έξηι και έκεΐ κατοικώσιν ούτοι, κα&ότι ένεφάνισαν 3 . 

30 ούτως έδοξεν · όπως έκεΐ κατοικώσιν και τούτο τειχίσωσιν. ν Εδο- 

ξεν ' 

2a) Την πόλιν τειχίσαι ουκ έδοξεν. 

3) Ωσαύτως περί ων οί αύτ[οι] 

λόγους έποιήσαντο, χρυσίον, δ συνη'νεγκαν εις στέφανον, οπως 

εις το Καπετώλιον στέφανον κατασκευάσωσιν 

τούτοις, καθ- 

[ότι] ένεφάνισαν 3 , όπως αύτοΐς άποδοθη, ο[πω]ς τούτον τον στέφανον εις 

35 [τ]ο Καπετώλιον κατασκευάσωσιν * ούτως άποδουναι έδοξεν. 

4)' Ωσαύτως 

περί ων οί αύτοι λόγους έποιήσαντο 

nerunt], antequam C. Lucretius exercitwn ad oppidum Tiiisbas 

admovit, ut ii decem annis -proximis ohtinereni. Censuere. 

c) de agro et aedibus et honis suis, 

cuiuscumque quid eorum fuit, ut sua sibi habere liceret. 

Censucre. 

2) Item quod iidem verba fecerunt, ut qui transfugae ipsorum 

ibi exules essent i 

, arcem 2 

iis ut cotnmunire liceret, et ibi ii habitarent, 

uti significavemnt*, 

ita censuerunt: ut ibi habitarent et id communirent. Censuere. 

2a) Oppidum communiri non censuerunt. 

3) Item quod iidem verba fecerunt, anrum, quod contulerant in 

coronam, ut in Capitolio coronam ponerent, iis (?), uti significaverunt 

2 

, ut ipsis redderetur, ut eam coronam in Capitolio ponerent, 

ita reddi censuenmt. 

4) Item quod iidem verba fecerunt 

1) Significari videntur transfugae Tldsbaeorum qui JRomae exulaverant 

(non exulabant) iam reversi domum. — 2) \yn In exemplari Latino castellum 

fuisse ex forma τοΰτο (Ζ. 30) colligit Viereck.] — 3) Verba καθότι ίνεφάνισαν 

hic et infrd v 

> 34 significant eos Jiomines qui supra v. 23 et 24 in amicitiam 

p. .R. venisse dicuntur ante C. Lncretii expeditionem.

SCC. de Thisbaeis. 169 

a) ανθρώπους, οίτινες ύπενα[ν- 

τί]α τοΐς δημοσίοις πράγμασι τοις ήμετέροις και τοις εαυτών είσιν, 

[ό'π]ως ούτοι κατέχωνται * 

περί τούτου του πράγματος, καθώς αν Κοίν- 

[τω]ι Μαινίωι στρατηγώ ι εκ των δημοσίων πραγμάτων και της ιδίας πίστεως 

δοκή, ούτως ποιεΐν έδοξεν. 40 

b) οϊτινες εις άλλας πόλεις άπήλθοσαν 

και ούχι προς τόν παρ' ημών στρατηγόν παρεγένοντο, όπως 

μη εις τάξιν καταπορευωνται" 

περί τούτου του πράγματος προς Αυλον 

[' Ο]στίλιον ύπατον γράμματα άποστεΐλαι έδοξεν, όπως περί τούτου τηι δι- 

[αν]οίαι προσέχηι, καθώς άν αυτώι εκ. τών δημοσίων πραγμάτων και 

[τ]ης ιδίας πίστεως φαίνηται. Έδοξεν. 45 

δ) Ωσαύτως περί ών οι αύτοι λόγους έποιήσαντο περ[ι 

τ]ών δικών Ξενοπίθιδος και Μνάσιδος, όπως εκ Χαλκίδος άφεθώσι, 

και Δαμοκρίτα Διονυσίου έχ Θηβών 

ταύτας εκ ι τούτων τών πόλεων 

άφεΐναι έδοξεν, και δπως εις Θίσβας μη κατέλθωσιν. Έδοξεν. 

5a) Ωσαύτως περί ού ταύτας τάς γυναίκας υδρίας συν άργυρίω[ι 50 

εί]ς τον στρατηγόν ένενκεΐν εϊπασαν* 

α) homines, qui adversus rem publicam nostram ipsorumque 

essent, nt ii detinerentur, 

de ea re, uti Q.Maenio praetori e re pnblica fideque sua 

videretur, ita fieri censuerunt. 

b) qui in alia oppida abierunt neque ad praetorem α nobis 

missum adfiiernnt, ut ne in ordinem regrederentur, 

de ea re ad A. Hostilium consulem litteras dari censuerunt, 

ut de ea re animadverteret, uti ipsi e re publica fideque 

sua videretur. Censuere. 

5) Item quod iidem verba fecerunt de causis Xenopithidis et 

Mnasidis nt Chalcide dimitterentur, et Damocritae Dionysii filia 

Tiiebis 

eas ex civitatibus dimittendas esse censuerunt, et ut TJiisbas ne 

redirent. Censuere. 

oa) Item quod eas mnlieres urnas cum pecnnia ad praetorem 

tulisse dixenmt, 

1) ταύτας ίχ Foucart.

170 SC. de Tiburtibus. 

περί τούτου του πράγ|ρ.ατο]ς 

ύστερον έναντι Γαΐ'ου Λοκρετίου βουλευσασθαι έ'δο[ξεν]. 

6) [Ώσ]αυτως περί ών οι αύτοι Θισβεΐς ένεφάνισαν περί σίτου και έλ[αί]ου 

έαυτοΐς κοινωνίαν προς Γναΐον Πανδοσΐνον γεγονέναι, 

περί του- 

55 τ ο υ του πράγματος, [έ]άν ι κριτάς λαβείν βοΰλωνται, τούτοις κριτάς δο[υ]ναι 

εδοξεν. 

7) Ώσαύτος περί ών ol αυτοί λόγους έποιήσαντο περί του 

γράμματα δούναι Θισβευσιν εις Αΐτωλίαν και Φωκίδα* 

περί τούτου 

του πράγματος Θισβεύσι και ΚορωνεΟσιν εις Αίτωλίαν και Φο^κίδα 

και εάν που εις άλλας πόλεις βοΰλωνται, γράμματα ©ιλάν- 

60 ι)ρωπα δούναι έδοξεν. 

cle ea re posthac coram C. Liccretio deliberandum esse censuerunt. 

6) Item quod iidem Thisbaei significaverunt de frumento et oleo^ 

sthi societatem cutn Gnaeo Pandosino fuisse, 

de ea re, si iudices accipere vellent, iis iudices dandos esse 

censiierunt. 

7) Item quod iidem verha fecerunt de litteris dandis Thisbaeis 

in Aetoliam et Phocidem, 

de ea re Thisbaeis et Coronaeis in Aetoliam et Phocidem et si 

quo ad alias civitates vellent, litteras benignas dandas esse cemiierunt. 

38. SC. de philosophis et rhetoribus a. 593 (= 101) 

(e Suet). 

(Siietoniue dc claris rhetoribus c. 1: vctus SC, itcra censoriuin cdictum 

2 

subiciara:) 

C. Fannio Strabone, M. Valerio Messala cos. 

M. Pomponius praetor senatum consuluit. 

Quod verba facta sunt de philosophis et de rhetoribus, de ea 

re ita censuerunt: ut M. Pomponius praetor animadverteret curaretque, 

uti 3 

ei e republica fideque sua videretur, uti Romae ne essent. 

39. SC. de Tiburtibus c. a. 595 (= 159). 

@ 1,201 \1~, ]; 14,3584. Dcss. 19. Ε tab. ahenea, quae saec. XVI Tibure 

reperta aut periit aut latet Primum edita est ab Ursino (ad Au- 

1) ΚΑΝ tabula. — 2) Utnimqne exhibet etiam Gell. 15,11; edicttun 

censorium dabitur infra. — 3) uti Gelliani libri, ut si Suetoniani.

SC. de artificibus Graecis. 171 

gust. de leg. 22), postremo e tabula ipsa ab Ennio Quinno Visconti (icon. 

rom. 1,89). _Eam scriptam esse per bellum sociale a. 664 Visc. coniecit, per 

coniurationem Sertorianavi (a. 676) Mo. l. l.; Ritschelius (Rh. Ph. 9,160) 

L. Cornelium praetorem eundem esse iudicavit atgue L. Cornelium Cn. f. 

Lentnlum Lupum consulem a. 598, adsentiente postea Mo. (Eph. epigr. 

1,289) propterea qnod iribits in nominibus testium omissa ad eam aetatem 

ducit. Habemns autem non ipsicm SC, sed epistulam praetoris datam ad 

SCtum, conversa oratione ex tertia persona in secundam, id quod post 

Urs. demonstravit Mo. 

L. Cornelius Cn. f. pr(aetor) sen(atum) cons(uluit) a. d. III l 

nonas Maias sub aede Kastorus. 

Scr. adf. A. Manlius A. f., Sex Iulius . . ., L. Postumius S(p.) f. 2 

Quod Teiburtes v. f. 1 quibusque de rebus vos purgavistis, ea senatus 3 

iinimum advortit ita utei aequom fuit: nosque ea ita audiveramus, 

ut vos deixsistis vobeis nontiata esse. Ea nos animum nostrum δ 

non indoucebamus ita facta esse propter ea quod scibamus 

ea vos merito nostro facere non potuisse, neque vos dignos esse, 

quei ea faceretis, neque id vobeis neque rei poplicae vostrae 

oitile esse facere. Et postquam vostra verba senatus audivit, 

tanto magis animum nostrum indoucimus, ita utei ante 10 

arbitrabamur, de eieis rebus af vobeis peccatum non esse. 

Quonque de eieis rebus senatuei purgati estis, credimus vosque 

animum vostrum indoucere oportet, item vos populo 

Eomano purgatos fore. 

v n 40. SC. de artificibus Graecis a. 642,3 (= 112/1). 

Dclphis in stylobato olim Thesauri Atheniensium lapides reperti fossionibus 

Francogallonim. Edidit et illustravit Colin Bull. de correspondance 

hellenique 1899 p.l3sqq. JRepet. Oittenberger syll. inscript. graec- 

II, 936 cum adnotationibus. — De hoc S. C. Panlum Viereck consului. — 

[Έ—t Διον]υσίο[υ άρχοντος, έπι της .... τ.ρώτης πρυτανείας, 1 

•Q έγρα{Α[λάτευεν.] ° [Έ/.ατο[Λβ]αιώνο[ς . . . ., και . . . της —ρυ- 2 

τανείας. — Δόγμα συγκλγ'του. •— Λεύκιος Καλπόρνιος. ° Λευκί]ου 3 

υ'ιος Πίσ[ων, στρατηγός ύπατος, τη συγκλητω συνεβουλευσατο ττρό 

ήμερων .. ° εί]δώ"[ν Ί]ουνίων έγ κ[ομετίω. Γραφομένω τταρησαν' Μάο- 4 

. . — L. Calpumius L. f. Piso consnl senatum consuluit 

ante diem . . idus Iunias in comitio. Scribendo adfuenmt: M. 

1) v(erba) f(eeistis).

172 SC. de artificibus Graecis. 

5 κος Αιμίλιος Μάρκου υιός ° Σ]κα[ϋ]ρος Καμιλία, Σέ[ρουιος 

(» Σερο]υίο[υ υί]ός °Λε'υκ]ίου υιός Κορνη[λία, 

7 Ποπ]λίου υίός Π[απ]ιρία. [Περί ών πρεσβευται ° * Αθηναίοι 

Θε{/.ισστο[ υιός ] οχάρης Δή[... .] υίός, Α[ 

8 υίός ° Θ]εο


κοφών χρημάτων τάς προσό[δους κ]ατεχργ'σαντ[ο ] 

° παρά τού[ς κοινούς νόμους των τεχνι]τών, πρεσβευόντων ημών εις 23 

'Ρ[ώμην, κ]αι καλου[ντων την συγκλητον το δε] ° [μέγιστον, ουδέ 24 

ταύτη υπάκουσαν, ά]λλά και δόγμα ημών λαβόντω[ν ] 

° προς τους αντιλέγοντας [ή]ρ.ΐν ούδ[έν έλασσον τ]ης τε ερ- 25 

γασίας ήμας ά°[ποκωλυουσι, τα' τε χρήματα ημών έξι]διάζονται, 26 

σ[υ]νοδόν [τε] εν Σ[ικυώνι συν]άγουσι παρά το δόγμα της συν° 

[κλήτου τό έπι Κορνηλίου και παρά τού]ς χρησμού[ς] του [Άπο'λ- 27 

λωνος. Άξιού]μεν ουν την σύγκλητον ϊνα π[α° ς έκα- 28 

τέρωι [ ] ή|Λών εκτός τών τριών μερών [ — 2ί) 

Και] περί ών ol π[ρεσβευται από τ]ών περί τον Διόνυσον τεχνιτών 

έζ°αποσταλέντες των συντελούντο^ν] ες Ίσθμόν [και Νε[λέαν| Σο>- 30 

σικλείδας Φιλοκράτου, Δαρ.όξενος ° [ , Πο]λυκράτης [ , 31 

Φί]λιππος Ήρώδου ένεφάνισαν τη συγκλητωι ° [δτι οι τεχνΐται ol 32 

εν τη 'Αττική δντες, π]οιησάμε[νοι κατηγ]ορίαν κα(τά) της συνόδου 

έπι του στρα(τη)γου, έ[Λ Μακε° [δονία ι , γρα[Λ[Λα!]των άπο- 3ο 

δ[οθέντ]ων τη συνοδωι υπ' αυτών παρά του στρατηγού οποί; 

° [πρε]σβευτάς άπο[στ]είλω[λεν εν [ή]{Λέραις' . . και, άπ[οστειλ]άν[τω]ν 34 

ημών πρεσβ[ευτάς π]ερ[ι ών ό στρα]°τηγος έκέλευσεν τους άπολο- 3ό 

γιουρ,ένους αύτώι Διονύσιον, Άνδρόνικον, Φιλοκράτην, Δ[ράκ]οντα, 

° τους δε περί αν [λέν έ/ον τάς έντολάς (λή έπιτελέσαι, καταφρο- 36 

νησαντες δε του τε της συγκλήτου ° δόγματος και του στρατηγού 37 

stratus constituerunt et comtnuniwn jpecnniarum reditibus abusi sunt 

. . . contra rommunes leges artificum, α nobis legatis missis Bomam 

et appellato Senatu .. . quod vero maximum, ne hoc quidem 

secuti sunt, sed etiam cum nos consultum accepissemus . . . contradicentes 

nohis, nihilo minus opera nos prohihent, pecunias nostras 

sibi vindicant, contionem Sicyone congenmt contra S. C quod factum 

est Cornelio cos. et contra oracula Apollinis. Petimus igitur α Senatn 

extra eas tres partes. — Et qnod legati Dionysiaconim artificum 

missi eornm qui conferunt in Isthmim et Nemeam (nomina) 

declaraverunt senatui artifices Atticos actione adverstis collegiitm apud 

praetorem, in Macedonia . . . instituta et litteris collegio redditis ab 

eis praetoris, ut legatos mitteremus in diebiis . .; et cwn misissemus 

legatos de eis rebiis de qnibus iiisserat praetor, defensuros nos apitd 

eum (noviina), legatos mdem mandata non perfecisse, contempto S. C. 

1) de C. Cornelio Sisenna cogitat Dittenberger.

174 SC. de artificibus Graecis. 

και της συνόδου, έλθόντας εις Πέλλαν συνθτ'κας ποιήσασθαι ττρός 

38 τοίς ° εν 'Αθήναις φ[άσκ]οντας είναι τεχνίτας, έτατίμιον έπιγραψαν- 

39 τες κατά της συνοδού τάλαντα δέκα. ° εφ' οϊς, και [δο]θέντων 

αύτοΐς εγκλημάτων κατά τους της συνόδου νόμους, παρόντες εν 

40 Θήβαις κα°τάδικοι έγένοντο, καΐ δια ταύτα, -ροσλαβόμενοί τ[ι]νας 

41 των εν Θήβαις και Βοιωτίαι τεχνιτών, τά τε ° γραμμα(τα) τα κοινά 

άτττλθον έχοντες μετά βίας, και, άττοστάται γενόμενοι, καθ' ιδίαν 

42 συνοδον έ°ποιοΰντο μετ' αλλήλων, ύ~εναντία πράτ(τ)οντες τη συνό- 

43 δωι και τοις κοινοΐς νομοις, την τε δικ[αι] ° οδοσίαν διέκοψαν των 

τεχνιτών, τίνας Ίερεωσιίνας έχον έ—ενεγύων, τά τε χρήματα και τ[ά] 

44 ° αναθήματα άττηλθον έχοντες και τους ίρούς στεφάνους, ά και ουκ 

45 άττοδέδωκαν ουδέ έως του ° νυν, τάς θυσίας και σχονδάς έκώλυον 

46 ποιεΐν καθώς είθισμένον ην τη συνόδωι τώι τε Διον|ύ]°σωι και τοις 

άλλοις θεοΐς και τοις κοινοΐς εύεργέταις 'Ρωμαίοις. Άξιουμεν ουν 

47 την συγκλη°τον, γεγονεΐαν και εν τοις έμττροσθεν χρόνοις τ:αραιτίαν 

48 των μεγίστων αγαθών τηι συνόδω[ι], ° συντηρησαι τά εκ παλαιών 

49 χρόνοιν δεδομένα τίμια και φιλάνθρωττα, και φροντίσαι ό'ττως ά°ττοδοθη 

τά χρήματα και τά αναθήματα και οί στέφανοι τη συνόδωι 

50 τη κοινή ττ] συντελου'στ] ° Ίσθμον και Νεμέαν, ά έχουσιν οί εν Θή- 

51 βαις τεχνΐται καί τίνες ταν έγ Βοιωτίας άτ:οστά[ται] ° γεγενημένοι, 

τάς τε συνθήκας ας έττοιήσαντο ϊνα άκυροι γένωνται έττει έ~οι[ή|- 

et praetore et collegio, cum venissent Pellam pactiones fecisse cum 

eis qui Athenis se artifices esse dicebant, multamque irrogaverunt 

contra collegium talenta X. quapropter et cum eis actio data esset 

secundum leges collegii, praesentes Thebis damnati sunt, et idcirco, 

adsnmptis nonnullis Thebanis et Boeotiis artificibus, litteris collegii vi 

arreptis abierunt, et, cum descivissent proprium conventum fecerunt 

inter se, contraria facientes conventid et communi iuri, itirisdidionemque 

percusserunt artificum, quae sacerdotia liabebant, vades dabant, 

pecunias et dona auferebant et sacras coronas qnae reddidenmt ne 

adhuc quidem, sacrificia et libationes prohibuerunt facer-e secundum 

morem collegii Dionysio et ceteris deis et communibus patronis Bomanis. 

Roganms igitur senatum, iam antea collegio auctorem summorum 

bonorum factum, ut conservet qui ex antiquis temporibtis dati 

sunt Jionores et beneficia, et curet, ut reddantur pecuniae et dona 

et coronae collegio publico quod confert [in] Isthmum et Nemeam 

qnae dona etc. habent Thebani artifices et quidam ex Boeotia qui 

desciverunt, pactionesque qnae fecerunt ut irritae fiant, siquidmi


σαντο . . . . ° σται παρά τάς δοθείσας αύτοΐς έντολάς και 52 

γέγοναν υπέρ τούτων κατάδικοι [κατά τους] ° τ[ης συνόδ]ου νόμους, 53 

όπως τε οι νόμοι των εξ 'Ισθμού* καΐ Νεμέας τεχνιτών κύριοι ασιν. 

— Περί του [των] ° τών [πρα]γμάτων ούτως έδοξεν * Άθηναίοις πρεσ- 54 

βευταΐς φιλανθρώπως άποκριθηναι* άνδρας καλούς κα[ι] ° αγαθούς 55 

και φίλους παρά δγμου καλού κάγαθού και φίλου συμρ-ayou τε ημετέρου 

προσαγορευσαι · χαρι[τ

176 SC. de Asclepiade. 

G6 ούτως καθώς άν αύτώι έκ των δημοσίων πραγμάτων πίστεως ° τε 

ιδία φαίνηται' εδοξεν. 

consul Atheniensibus munus ex formula quaestorem mittere iubeat, 

sic ut ei e re publica fideqne sna videreiur. Censuere. 

41. SC. de Asclepiade Clazomenio sociisque a. 676 (= 78). 

@ 1,203 [P, ]; Inscr. Graec. Sic. et Ital. (= I. Gr. 14,) 951. Bi. tab. 30. 

Ε tabula ahenea, cui SC. utraque lingua inscriptum est, Latina in snperiore, 

Graeca in inferiore parte. Pars Graeca paene integra servata est, 

Latinae tantummodo extrema pars. Versionis Graecae vv. 1.2.3.32.33 

litteris maioribns scripti sunt. Tabula Momae saec. XVI reperta hodie 

Neapoli adservatur. — Pertinet SC. ad tres nauarchos Graecos propter 

merita erga rempublicam Romanam in amicorum populi Romani formulam 

. referendos. Haud raro singuli Jwmines in populi amicitiam ita recepti 

sunt; ita ad a. 583 Liv. 44,16,7 ait: senatus in formulam sociorum eum 

(Onesimum Macedonem) referri iussit, locum lautia praeberi, iisdem fere 

verbis usus, quibus hoc SC. v. 7 et 8 superstitibus. Anno 676 id factum 

esse, praescriptio ostendit. 

[Considibus Q. Lutatio Q. f. Catulo M. Aemilio Q. f. M. v. 

Lepido, praetore urbano et inter peregrinos L. Cornelio . . f. Sisenna, 

mense Maio. 

Q. Lutatius Q. f. Catuhis cos. senatum consuhiit a. d. XI k. 

Iunias in comitio. 

Scribundo adfuerunt L. Faberius L. f. Ser(gia), (7. .... L. f. 

Pop(lilia), Q. Petillius T. f. Ser(gia). 

Quod Q. Lutatius Q. f. Catulus consid verba fedt, Ascle- 

Έτα ύττάτων Κοίντου Λυτατίου Κοίντου υίου Κάτλου ν.νλ 

2 Μάρκου Αί[Λΐ[λίου Κοίντου υίοϋ] ° Μάρκου υίωνου Λε—ίδου 1 , στρατηγού 

δε κατά TZ67.IV και ετΛ των ξένων Λευκίου Κορνηλίο[υ . . . 

3 υίου] ° Σισέννα, {Ληνός Μαίου. 

Κόιντος Λυτάτιος Κοίντου υ'ιος Κάτλος ύ'~ατος συγκλήτω συνε- 

4 βουλ[ευ'σατο] ° προ ήμερων 2 ένδεκα καλανδών 'Ιουνίων έν κο[χετίω. 

Γραφο{λένω παρησαν Λεύκιος Φαβέριος Λευκίου υίος Σεργία, 

δ Γάιο[ς . . . Λευ] Ζ κίου υίος ΙΊοπλιλία 3 , Κο'ιντος Πετίλλιος Τίτου 

υιός Σεργία. 

Περί ών Κόιντος Λυτα'τιος Κοίντου υίος Κάτλος 4 

1) λιπεδου. — 2) πμερων. — 3) ποπλιαια. — 4) καταος. 

ύπατος λό-

SC. de Aaclepiade. 177 

piadem Philini filium Clazomenium, Polystratum Polyarci filium 

Carystiwm, Meniscum Irenaei, qui fuit Meniscus Thargelii i , filium 

Milesivm, nanarchos \ innavibus advenisse bello Italico incipiente 2 , 

eos operam fortem et fidelem rei publicae nostrae navasse, \ eos se 

ex senatus consulto in patrias dimittere velle, si sibi 2 videretur, ut 

pro rebus bene gestis ab eis fortitergue factis in rem publicam 

nostram honor eis haberetur: 

de ea re ita censuerunt: Asclepiadem Philini filium Clazomenium, 

| Polystratum Polyarci filium Carystium, Meniscum Irenaei 

filium, qui fuit Meniscus antea Thargelii, Milesium, viros bonos 

et amicos appellari. \ Senatum populumque Bomanum eocistimare 

eorum operam bonam et fortem et fidelem e re publica nostra 

fuvise; | quam ob causam senatum censere, uti ii liberi posterique 

γους έποιήσατο, Ά[σ/.ληπιάδην] ° Φιλίνου υίόν Κλαζο(λένιον, Πολύ- 6 

στρατον Πολυάρκου υίόν Καρύστιον, Μενίσκον ι Ειρηναίου, τον γεγονότα 

Μενίσκον Θαργηλίου 2 , υίόν Μιλή[σιον, ναυάρχους] ° εν τοΐς 7 

πλοίοις παραγεγονέναι του πολέμου του 'Ιταλικού έ[ξ[αρχομένου 3 , 

τούτους έργασίαν έττανδρον και πιστήν τοΐς δημοσίοις ττράγμασιν 

τοΐς ήμετέρ[οις χαρεσχ^κέ] ° ναι, τούτους εαυτόν κατά το της * S 

συγκλήτου δόγμα εις τάς πατρίδας άπολυσαι βουλεσ&αι, έάν αύτω 5 

φαίνηται, όπως υπέρ των καλώς πεπραγμένων υπ' αύ[τών και άνδρα] 

Ιγαθημάτων 6 εις τά δημοσία πράγματα τά ημέτερα καταλογή 9 

αυτών γένηται* 

περί τούτου του πράγματος ούτως έδοξεν Άσκληπιάδην Φιλίνου 

υίόν Κλαζ[ομέν«>ν], ° Πολύστρατον Πολυάρκου υίόν Καρύστων, 10 

Μενίσκον Ειρηναίου υίόν Μιλήσιον τον γεγονότα Μενίσκον άνωί>εν 

δέ Θαργηλίου, άνδρας καλούς και αγαθούς και φί[λους προσ]°αγο- 11 

ρευσαι. Την σύνκλητον 7 

και τον δημον τον 'Ρωμαίων διαλανβάνειν 

την τούτων έργασίαν καλήν 8 

και έπανδρον και πιστήν τοΐς 

δημοσίοις πράγμασιν τοΐς ήμετέρο[ις γεγο]νέναι, ° δι' ήν» αίτίαν 12 

Ι) μεν.οσκον — 2) Tfidrgelii filius adoptione filhts Iretwei factus est. — 

3) [Intellegitur puto hellum vere Italicum, scilicet Marsicum a. 664—66 (== 

90—88) finititm civitate Italicis concessa, non Sullanum a. 671.672 (= 83.82), 

quamquam hoc et ipsum, cum propterea quod illius pars et sequela fuit 

tum propter Samnites α Sulla debellatos, recte ita appellari potuit et pro· 

pius abest ah anno eo, quo nanarchis iwaemia senatus attribuit ΤΗ. Μ.] — 

4) τπς.— 5) αΰττ\ Goettling; sed intellegitur consul. — 6) ανδραγαοπματων.— 

7) τημουηχλητον. — 8) καλυη. — 9) ηη. 

BKDMS, Fontes iuris. Ed. VII. 12

178 SC. de Asclepiade. 

eorutn in suis patriis vacui omnium rerum et tributorum immunes 

sint: si qua tributa ex \ bonis eorum exacta sunt, postquam 

rei publicae nostrae causa profecti sunt, ut ea iis reddantur restituantur; 

et si qui \ agri aedificia bona eorum venierunt, postquam 

e patria rei publicae nostrae causa profecti sunt, ut ea 

omnia eis in integrum restituantur; | et si qni dies constitidus 

exierit, ex quo e patria rei publicae nostrae cansa profecti snnt, 

ne qitid ea res eis noceat \ neve quid eis ob eam causam minus 

debeatur neve quid minus eis persequi exigere liceat, quaeque 

1 hereditates] ° eis leiberisve eor[wm obvenerunt ut ea& habeant pos- 

2 sideant fruanturque; quaeque ° ei liberi posteri nxoresve eorum ab 

altero persequentw, sive quid] ab eis leibereis postereis nx[oribusve 

3 eorum alii persequentur, ut eis liberis posteris uxoribiisve ° eorum 

ius et potestas sit, seive in patria snis legibus velint iudi]cio cer- 

τήν συνκλητον κρίνειν, όπως ούτοι, τέκνα έκγονοί τε αυτών εν ταις 

εαυτών πατρίσιν αλειτούργητοι πάντων των πραγρ,άτων και άν- 

18 είσφοροι ωσιν ει τίνες είσφ[οραΙ] εκ των ° υπαρχόντων αυτών 

είσπεπραγ(λέναι είσιν μετά τό τούτους των δημοσίων πραγμάτων 

των ημετέρων χάριν * όρμησαι, όπως αύται αυτοϊς άποδοθώσιν 2 

14 άποκατασταθώσιν· ει τέ τίνες 3 ° άγροι οίκίαι υπάρχοντα αυτών 

πέπρανται μετά τό εκ της πατρίδος των δημοσίων πραγμάτων 

των ημετέρων χάριν όρμησαι, όπως ταύτα πάντα αύτοϊς εις άκέ- 

15 ραιον άποκαταστα°ίΗ) 4 · ει τέ τις προθεσμία παρεληλυθεν 5 , αφ' 

ου έκ της πατρίδος τών δημοσίων πραγμάτων των ημετέρων χάριν 

ώρμησαν c 

, μη τι τούτο το πράγμα αύτοϊς βλαβερόν γένηται ° 

16 μηδέ τι αύτοϊς δια ταυτην την αΐτίαν έλασσον οφείληται 7 

μηδέ 

τι έλασσον αύτοϊς μ,εταπορεύεσθαι πράσσειν έξη, οσαι τε κληρονο- 

17 μίαι αύτοϊς η τοις τέκνοις αυτών ° παρεγένοντο, δπως ταύτας 

έχωσιν διακατέχωσιν 8 

καρπεύωνταί τε όσα τε αν αυτοί τέκνα 

έκγονοι γυναίκες τε αυτών παρ' ετέρου μεταπορεύωνται, έάν τέ τι 

18 πα°ρ' αυτών τέκνων έκγόνων γυναικών τε αυτών έτεροι μ.εταπορεύωνται, 

όπως τούτων τέκνων {έκγόνων 9 

) γυναικών (τε 9 

) αύ- 

19 τών εξουσία και αι'ρεσις [^], έάν τε εν ταϊς πα°τρίσιν κατά τους 

ιδίους νόμους βουλωνται κρίνεσθαι, η έπι τών ημετέρων αρχόντων 10 

1) χαρηι. — 2) αποδοθωσιλ. — 3) τινεκίτ//. — 4) ατίοχατασταθη). — 

5) παρεαηλυθεν, — 6) ωρμησαη. — 7) οσεΛηται. — 8) αιακατεχωοιν. — 9) έχγόνων 

et τε inseruit Μο. — 10) [Inter αρχόντων et Ιπ\ tnanu antiqua (de

SC. de Asclepiade. 179 

tare seive apud magistratus [nostros Italicis iudicibus, seive in cir 

vitate libera ° aliqua earum, quae semper in amicitia p(opuli) 4 

B(omani) manseru[nt, ubei velint utei ibei iudicium de eis rebus 

fiat. Sei qua [iudicia de eis absentibus postguam e patria profecti 

sunt, ° facta sunt, ea uti in integrum resiiiwjantur et de integro 5 

iudicium ex s(enatns) c(onsulto) fiat. Sei quas pecunias ci[vitates 

eorum publice debeant, nei quid in eas ° pecunias dare debeant; G 

magistrat\ws nostri queiquomque Asiam Euboeam locabunt vectigalve 

Asiae [Euboeae imponent, curent ne quid ei dare debeant. ° — Utei- 7 

que Q. Lutatitis, M.] Aemilius cos. a(lter) a(mbove), s(ei) e(is) v(ideretur), 

eos in ameicorum formulam referundos curarent, eisfgwe 

tabnlam aheneam amicitiae in Capitolio ponere ° sacrificiumque 8 

facere liceret, munusque eis ex formula locum lautiaque q(uaestorem) 

urb(anum) eis locare mittereq[«e i]ube[rewi. Sdque de snis 

επί 'Ιταλικών κριτών, εάν τε έπι πόλεως ελευθέρας των δια τέλους 

εν ττ) φιλία του δή(/.ου του 'Ρωμαίων (Λεμενηκυιών, ου αν προαι- 20 

ρωνται, όπως εκεί τό κριτηριον ι περί τούτων των πραγμάτων γίνηται* 

ει τίνα κριτήρια ° περί αυτών απόντων μετά το έκ της 21 

πατρίδος opûat γεγονότα εστίν, ταύτα δπως εις άκέραιον άποκατασταθ^ 

κα\, έξ ακεραίου κριτηριον κατά ° το της συνκλήτου 22 

δόγ(Λα γίνηται* ει τίνα χρη(χατα ai πόλεις αυτών δημοσία όφείλωσιν, 

ΐλή τι εις ταΰτα τά χρήματα δούναι οφείλωσιν ° άρχοντες 23 

ημέτεροι, ο'ίτινες άν ποτέ Άσίαν Εύβοιαν μισθώσιν ή προσόδους 

'Ασία Ευβοία έπιτιθώσιν, φυλάξωνται μη τι ούτοι δούναι οφείλωσιν. 

° — "Οπως τε Κόιντος Λυτάτιος 2 

, Μάρκος Αιμίλιος ύπατοι, 24 

6 έτερος ή αμφότεροι, έάν αύτοΤς 3 

φαίνηται, τούτους εις τό των 

φίλων διάταγμα άνενεχ9-[η]°ναι φροντίσωσιν τούτοις τε πίνακα 4 

25 

χαλκουν φιλίας έν τω Καπετωλίφ άναθεΐναι θυσίαν τε ποιησαι 

έξηι 5 

, ξένια τε αύτοΤς κατά τό διάτα °γμα τόπον παροχή ν τε τον 26 

ταμίαν τον κατά πόλιν τούτοις μισθώσαι άποστεΐλαί 6 

τε κελευσωσιν 

* έάν τε περί των ιδίων πραγμάτων ° πρεσβευτάς προς την σύγ- 27 

κλητον άποστέλλειν αυτοί τε παραγίνεσθαι προαιρώνται, ό'πως 

antiquitate additamenti dubitare me vetuit Huelsenus aere inspecto) in· 

seria est littera H, perperam ei quid video; nam iudiciuvi apud magistratus 

Romanos et iudicium iudicum Iialicorum tantum abest, utrecte sibi opponantur, 

ut Italici iudices dari neqneant nisi α magistratu Romano. ΤΗ. Μ.] 

— 1) κριτηριον. — 2) αυτατιος. — 8) αοτοις. — 4) irtva. — 5) επηι. — 6) oratoστουλαι. 

12*

180 SC. de Oropiis. 

9 rebus legatos ad senatum ° wiiijere lega[teive] veneire vellent, uti 

eis leibereis postereisque eorum legatos venire mittereque liceret. 

10 Uteiqjwe Q. Lutatius, M. Aemilius cos. a(lter) a(mbove),] ° sei (videatur) 

e(is), litteras ad magistratus nostros, quei Asiam Macedoniam 

provincias optinent, et ad magistratus eorum mitta[w£, senatum 

11 velle et] ° aequom censere ea ita fierei OJ ita u(tei) e(is) e r(e) 

• p(ublica) f(ideque) s(ua) v(ideatur). C(ensuere). 

28 αύτοΐς τέκνοις έκγο'νοις τε αυτών ° πρεσβευταΐς παραγίνεσθαι καί 

άποστέλλειν τε έξη · όπως τε Κο'ιντος Λυτάτιος, Μάρκος Αιμίλιος 

29 ύπατοι, 6 έτερος ή αμφότεροι, ° έάν αύτοΐς φαίνηται, γράμματα 

προς τους άρχοντας τους ημετέρους, οΐτινες Άσίαν Μακεδονίαν 

30 έπαρχείας διακατέχουσίν ι , ° και προς τους άρχοντας αυτών άποστείλωσιν 

την συνκλητον 2 θέλειν και δίκαιον ήγεΐσθαι ταύτα ούτω 

31 γίνεσ&αι, ° ούτως ώς άν αύτοϊς έκ των δημοσίων πραγμάτων πίστεως 

τε της ιδίας φαίνηται 3 . ου "Εδοξεν. — 

32 Άσκληπιάδου του Φιλίνου Κλαζομενίο[υ]. Πολυστράτου του 

33 Πολυάρκου ° Καρυστίου. Μενισκου του Είρηναί[ου Μ]ιλησίου. 

^42. SC. de Oropiis a. 681 (= 73). 

Magna tahula marmorea reperta m. Iulio a. 1884 in oppido JBoeotiae 

Oropo ubi oraculum Amphiarai fuisse notum est. Edidit eam primus 

S, Bases Graecus Έφημερίς αρχαιολογική 1884 ρ. 98, cf. 1886 p-46, deinde 

Mo. Hermae vol. 20 p.268sq.; uterque editor versionem Latinam adiecit 

et commentarium. Mabent item Viereck senno Graecus {Gottingae 1889) 

n. XVIII et Dittenberger inscr. Graec. VII 413. — Continet tabula 

epLttulam conmlum a. 681 ad Oropios datam (v. 1—16), per quam iis 

transmittunt cum decretum ex iusm senatus anno praecedente facto de 

consilii sententia redditum inter Oropios et publicanos (t>. 16—59) tum 

eenatus consultum quo decretum confirmatur [v. 59—69). Nomina eorum 

qui in consilio fuerunt cur epistulae subiuncta sint, infra p. 184 n. 6 explicatum 

est. Decreto adiuncta sunt instrumenta α partibtis in actione illa 

prolata, scilicet α publicanis caput ex lege censoria (cf. p. 183 n. 1) locationis 

(v. 35—42) ab Oropiis pars decreti Sullani et quo id confirmabatur 

senahis consulti (v. 42—57). Sumptum autem est decretum tx comtnentariis 

consulum, quorum mentio fit v. 31S8, senatus consiiltum ex volumine 

adorum senatus. 

1) αιαχατεχουσιν. — 2) «τυνκαητον. — 3) φανηται.

SC. de Oropiis. 181 

(A. Epistula consulum a. 681 decretum ex consilii sententia continens.) 

Μ[άαρ]κος Τερέντιος Μαάρκου υίος Ούα'ρρων Λεύκολλος, Γα'ιος 

Κάσιος Λευκ[ίου υιός ° Λόγ]γινος ύπατοι


23 φιαράωι προσ

SC. de Oropiis. 183 

(B. Instrumenta in actione prolata.) 

(I.') "Έν τω της μισθώσεως νόμω ύπεξειρημένον 2 

ούτως' cv> 

δοκεΐ 3 

ειν«ζ 35 

° έκτος τε τούτων η ει τι δόγμα 4 

συνκλήτου αυτοκράτωρ 36 

αυτοκράτορες τ[ε] ° ημέτεροι καταλογής θεών αθανάτων ίε- 37 

ρών τεμενών τε φυλακής (ένεκεν 5 ) ° καρπίζεσθαι έδωκαν κατ- 38 

έλιπον, ~ν. έκτος ιε τούτων, ά Λεύκιος ° Κορνήλιος Συλλας 3ί) 

αυτοκράτωρ άπο συνβουλίου γνώμη; θεών ° αθανάτων is- 40 

ρών τεμενών τε 6 φυλακής ένεκεν καρπίζεσθαι έδωκεν, ° δ το 41 

αυτό ή συνκλητος έπεκυρωσεν ούτε (Λετά ταύτα δόγματι 

° συνκλήτου άκυρον έγενήθη.


47 της πόλεως και της χώρας λιμένων τε των Ώρωπίων ° τάς 

προσόδους άπάσας εις τους αγώνας καΐ τάς θυσίας, ας Ώρω- 

48 πιοι ° συντελουσιν θεώ Άμφιαράωι ομοίως δε και ας αν 

49 μετά ταύτα υπέρ της ° νίκης και της ηγεμονίας του δη'μου 

50 του 'Ρωμαίων συντελέσουσιν, cc ° έκτος αγρών τών Έρμοδώ- 

51 ρου Όλυνπίχου υίου ιερέως * Αμφιάραου του ° δια τέλους εν 

τη φιλία του δήμου του 'Ρωμαίων μεμενηκότος. 

52 Περί του°του του πράγμ,ατος δο'γμα συνκλήτου cv> έπι ^Λευκίου 

53 Συλλα Έπαφροδίτου ι, ° Κοίντου Μετέλλου Ευσεβούς υπάτων 2 cx; 

54 έπικεκυρωμένον δοκεΐ 3 είναι, ° ό'περ ή ,συ'νκλητος έδογμάτισεν 

και 4 εις τούτους τους λόγους' 

55 οσα τε θεοα ° Άμφιαρα'ωι και τώι Ίερώ αύτου. (•> .Λεύκιος 

56 Κορνήλιος Συλλας από συ(ν)βουλίου ° γνώμης προσώρισεν συνε-. 

57 χωρησεν, τά αυτά ή συνκλητος του'τω τωι θεωι ° δοθήναι 

συνχωρηθηναι ήγησατο. 

58 Έν τώι συμβουλίωι παρησαν ° οί αύτοι οι έμ πραγμάτων συμ- 

59 βεβουλευμένων δέλτωι πρω'τηι ° κηρωματι τεσσαρεσκαιδεκάτωι 5 . 

urbis et agri portuumque Oropiornm reditns omnes in ludos 

et sacrificia, quae Oropii deo Amphiarao faciunt, item quae 

posthac ob victoriam impermmque popnli Romani facient, extra 

agros Hermodori Olympichi f. sacerdotis Amphiarai, qui perpetuo 

in atnicitia populi Bomani mansit. 

De ea re senatus consultwn L. Sulla Epaphrodito, Q. Metello 

Pio cos. factum videtur esse, qiwd senatus decrevit et in haec verba : 

quaeque deo Amphiarao et aedi eius L. Cornelius Sulla de 

consilii sententia attribuit concessit, eadem senatns ei data concessa 

esse existimavit. 

Jn consilio fuerunt iidem qui in renmi consultarum tabula prima, 

cera quarta decima. 

1) Sulla eodem tempore α senatu appellatus est et Felix et Epaphro· 

ditus, ut in aclis publicis ρορΐύΐ Romani Graece conceptis hoc vocabulo 

uteretur pariter ut illo in Latinis. — 2) a. 674 (« 80). — 3) Cf.-p. 183 

n. 3. — 4) xal Bases delendnm censet, rede ut videtur. — 5) Verba 

έν τω συμβ. — τεσσαρεσκαιδεχάτωι extrema sunt decreti conmlum (nam in· 

strumenta quae proxime praecednnt partetn eius decreti effidunt) et ad id 

ipsum referenda. Nomina eorum qui in consilio sunt cum praescribantur 

in sententia de Adramytenis (Staatsr. 3,967 n. 3), subscribantur in decreto 

Sardo (infra cap. VI), plenaria forma huiusce decreti bis ea exhibet tam 

in prineipio quam in fine, quamquam hic non indicantur nisi remissione.

SS. de Aphrodisiensibus. 185 

(C. SC. confirmans decretum consulum a. 681 (= 78).) 

Δο'γμα συνκλήτου τούτο γενόμενόν ° έστιν · 60 

Πρό ήμερων δεκαεπτά καλανδών Νοενβρίων εν κομετίωι. 

° Γραφομένου παρησαν C\J Τίτος Μαίνιος Τίτου υίός Λεμωνία 61 

(et duo alii). ° 62. 63 

Περί ων Μάαρκος Λευκολλος, Γάιος Κάσιος ύπατοι ° έπιγνόντες 64 

άπηνγειλαν' 

περί Ώρωπίας χ^'ρας και των ° δημοσιωνών εαυτούς έπεγνω- 65 

κέναι* ωσαύτως την Ώρωπίων ° χωρ αν ύπεξειρημένην δοκεΐν 66 

. είναι κατά τον της μισθώσεως νόμον, ° μη δοκεΐν τους οημο- 67 

σιω'νας ταύτα καρπίζεσ&αι, 

ούτως, οο ° καθώς αύτοΐς εκ των δημοσίων πραγμάτων πίστεως 68 

τε της ° ιδίας έφαίνετο, έδοξεν ι . 69 

(C.) Senatus consultum hoc factum est: 

Α. d. XVII kal. Nov. in comitio. 

Scribendo adfuerunt T. Maenins T. f. Lem(onia) (et duo alii). 

Quod M. Lucullus C. Cassius cos. causa cognita rettuletunt 

de agro Oropio et publicanis cognovisse se: Oropiorum quoque 

agrum exceptum videri esse ex lege locationis, non videri 

publicanos eis frui, 

ita, ut eis e re piiblica fideque sua visum esset, censuere i . 

v 43. SC. de Aplirodisiensibus c. a. 712 (= 42). 

C. I. G. 2,2737 inde; Viereck senno Graecus cet. p. 5. — Aphrodisias, 

Cariae oppidnm, vel ut plene dicuntur in nummis Άφροδισιέίς Πλαρασείς 

sive, ut in Jwc marmore, Πλαρασείς κα\ Άφροδισιείς, libertatem accepit non 

tam α Caesare dictatore qnam ex actis eius quae dicebantur α Μ. Antonio 

α. 710 (= 44) una cum confirmatione iuris asyli, qnam memorat Tacitus 

ann. 3,62: Aphrodisienses posthac et Stratonicenses dictatoris Caesaris 

ob vetusta in partes merita et recens divi Augusti decretum attulere.... 

Antiquissima igitur est consuetudo actorum synhodaliwn aetatis Christianae, 

quae itern ubi plene servata sunt indpiunt α recensti praesentium, finiunt 

in subscriptionibus eorundem. 

1) Extrema pars decreti perturbata omissis formuUs tralaticiis qualis 

esse debuerit, intellegitur ex senatusconmlto de Asclepiade; scilicet post relationem 

magistratuum, quae finit ν. καρπ(ζεσθαι, ponendum fuit περ\ τούτου 

του πράγματος οΰτως έδοξεν την ούνκλητον θίλειν ταύτα οΰτως γ£νεσθαι ώς αν 

αύτοΐς U των δημοσίων πραγμάτων πίστεας τε της ίδιας φαίνηται, Έδοξεν.

186 SC. de Aphrodisiensibua. 

Aphrodisiensium civitas Vcneris, Stratonicensium Iovis et Triviae religionem 

tuebantur. Enis decreti in lapide non superest nisi inscriptio γράμματα 

Καίσαρος et argumentum relatum in senatus consulto; ex decreto IIIvirum 

r. p. c, quo id confirmabaiur, quod videtur esse επίκριμα adlegatum 

in epistula Antonii, non superest nisi argumentum solum in idem senatnsconsultum 

receptum. Qnod secundo loco in epistula nominatur δόγμα, eiits 

bona pars superest; tertium iusiurandum quarta lex, quibus foedus sanciebatur, 

perierunt. Tempore extrema, in ordine solito more prima est epistula 

M. Antonii triumvin r. p. c. et cos, des. II et III, id est scripta inter 

a. 715 et 719, per quam haec instrumenta omnia Aphrodisiensibus misit; 

ea integra superest. — Lapidem semel tantum descriptum α Sherardo edidit 

primus Chishull in antiquitatibus Asiatids (1738) deinde Boeckhius, 0.1. 

Gr. l. l. [VII Dittenberger Or. Gr. inscr. sel. 453—455]. Supplementa 

eo tninus certa sunt, quod de hiatuum atnbitu parum constat; sunt autem 

alia priorum, alia mea, alia Viereckiana [Vlf et Dittenbergeriana. Inversione 

Latina quaedam mutata sunt]. 

[Μάρκος 'Αντώνιος Μάρκου υιός τικ,ώς των της πο'- 15 

αυτοκράτωρ, υπατοί άποδεδει]- λεως ύρ.ών ττραγ- 

1 γ(Λένος τό β' και [τό γ'] μάτων, ου [Λονον 

[των] τριών άνδράίν τγ;[ς] ήρκέσθη έπι τοις 

τών δηρ,οσίων χρα- γεγονόσιν οίκονογμάτων 

διατάξεως [|Λη][Λασιν Λ άλλα και 20 

δ Πλαρασέων και Άφρο- ή^ζ παρεκάλεσδεισιέων 

άρχουσιν εν εις τό του γεγοβουλ 

1 ^ δηρ.ω χαίρειν' νότος ύρ.εΐν επι- 

Εί ερρωσ&ε, ευ άν έ- κρί|Λατος και δόγ|/.α- 

χοι· υγιαίνω δέ και τος και όρκίου και νό- 25 

10 αυτός (Λετά του στρα- μου άντιττεφωνηρχτευ{Λατος. 

— Σόλων να εκ των δημοσίων 

Δημητρίου υμέτερος δέλτων έξαποστειπρεσβευτης, 

έττι- λαι ύμεΐν τα άντίγρα- 

(λελέστατα ττεφρον- φα* εφ ο'ις έπαινε- go 

\Μ. Antonius Μ. f. imperator, cos.] designatus iterum et [tertium], 

trium virum rei publicae constituendae Plarasensium et 

Aphrodisiensium magistratibus ordini popnlo salutem. 

Si valetis bene est; valeo equidem ciim exercitu. Solo Demetrii 

f. legatus vester, qui diligentissime res publicas vestras 

curavit, non v 

contentus constitutionibus anterioribus, etiam nos 

hortatus est, ut decreti vobis redditi et senatits consulti et iuris 

iurandi et legis expressa e tabidis publicis vobis mitteremus

SC. de Aphrodisiensibus. 187 

31 σας τον Σόλωνα μαλ- νήδομαι έπι τω έχειν 41 

λον άπεδεξάμην έσ- τοιούτον πολείτην. 

χον τε εν τοις ύπ' έμου "Εστίν δε αντίγραφα 

γεινωσκομένοις, των γεγονότων ύ- 

35 ω καΐ τα καθήκοντα μεΐν φιλάνθρωπων 45 

άπεμέρισα φιλάν- τα υπογεγραμμένα" 

θρωπα, άξιον ήγη- ά ύμας βούλομαι 

σα'μενος τον αν- εν τοις δημοσίοις 

δρα της εξ ημών τει- τοις παρ' ύμεΐν 

40 μης, ύμειν τε συ- γράμμασιν έντάξαι. 50 

Γράμματα Καίσαρος 1 . 

) 

[Περί ών λόγους έποιήσαντο 

περί τούτου του πράγματος οΰτως έδοξεν άρέσκειν τη συγκλήτω 

Πλαρασεΐς και Άφροδεισιεΐς, ώς έκρινε Γάιος Καίσαρ αυτοκράτωρ 

κατά τα 2 ° δί]καια έσθλά τε [πολλ]ά ελευθέρους είναι. 1 

τω [τε] δικαίω και ταΐς [κρίσεσιν ταΐς ίδίαις την πό°λιν] την 2 

Πλαρασέων και Άφροδεισιέων χρησθαι μήτε εγγυην ε[ίς 'Ρω'μην 

αυτούς κατά δόγμα τι ° κ]αι κέλευσιν όμολογεΐν 3 · ά τέ τίνα 3 

exempla; ideo collaudatus α me Solo acceptior mihi factus est eumque 

in notis mihi habui, eidemque beneficia quae par erat tribui 

dignum indicans virum qui α nobis honoraretur. Vobis autem 

gratulor qnod talem habetis civem. Sunt autem exempla beneficiorum 

vobis tributorum infra scripta: quae vos in tabulas vestras 

publicas referre volo. 

Epistula Caesaris. 

[Quod verba fecerunt 

de ea re ita censnerunt: placere senatui Plarasenses et Aphrodisienses, 

sicid decrevit C. Caesar imp., ex] aequo et bono posthac 

liberos esse, et inre [iudiciisque (?) suis civitatem] Plarasensium et 

Aphrodisiensium uti, neque vadimoniwn [Romam eos ad decretum 

' quodvis\ et iussum promittere*; quaeque praemia honores beneficia 

1) Epistula Caesaris ipsa et qnae aequebantur paierunt. — 2) \yn Περ\ 

ων — τα suppl. Mo.; non probat Dittenberger.] — 3) Supplementa Chishulliana 

α Boeckhio fere retenta μήτε έ*γγύην ε[ίσφερειν τούτοις κατά τόδε τ6 δόγμα 

κ]α\ κελευσιν όμολογείν cwm defendi neqneant, magis crediderim hoc loco 

caveri, Aphrodisiensis civis ne iussu magistratus Romani Rotnam evocetnr

188 SG. de Aphrodisiensibus. 

4 έπαθλα τειμάς φιλάνθρω[πα τρεις άνδρες ° ο]1 της των 

δημοσίων πραγμάτων διατάξεως τω ίδίω έπικρίματι Πλ[αρασευσι 

5 και Άφροδισιευ°σι] προσεμέρισαν προσμεριουσιν, συνεχω'ρησαν συν- 

6 χωρήσουσιν, τα[ΰ"τα πάντα κυρία είναι ° γ]ενέσθαι. 

ομοίως τε άρέσκειν τη συγκλήτω, τον δημον τον Πλα[ρασέων 

7 και *Αφροδεισιέ]£ων την έλευθερίαν και την άτέλειαν αυτούς πάν- 

8 των των πραγμάτων έχειν καρπίζεσθαι ° καθ]άπερ καί τις πολιτεία 

τω καλλίστω δικαίω καλλίστω τε νο'μω εστίν, [ήτις παρά του 

9 ° δη'μο]υ του 'Ρωμαίων την έλευθερίαν και την άτέλειαν έχει φίλη 

10 τε και σύμμαχος γεγέ°νηται. j · . 

ο τε] τέμενος θεάς 'Αφροδίτης εν πόλει Πλαρασέών και Άφρο- 

11 δεισιέω[ν καθιέρωται, τοΰτο ° άσυλον έ]στω ταύτω τω ι δικαίω ταύτί} 

12 τε δεισιδαιμονία, ω δικαίω και η δεισιδαιμονία Άρτέμι°δος Έφε]σίας 

έστιν εν Έφέσω. κύκλω τε εκείνου του Ίερου εϊτε τέμενος εΐτ[ε 

13 άλσος εστίν, ού°τος δ] τόπος άσυλος έστω 2 . 

όπως τε ή πόλις και οι πολεΐται ot Πλαρασέών [και Άφρο- 

14 δεισιέων ° με&' ώ]ν κωμ,ών χωρίων όχυρωμάτων ορών προσο'δων 

[. . . . . tresviri] rei publicae constituendae suo decreto JPl[arasensibits 

et Aphrodisiensibus] attrxhuerunt attribuerint concesserunt concesserint, 

ea [omnia rata esse] fieri; 

item placere senatui populum Plarasensium [et Aphrodisiensi]um 

libertateni et immunitatetn ipsos omnium rerum [habere] 

..... uti qnae civitas optimo iure optimaque lege est, [quae civitas 

a] populo JRomano libertatem et immunitatem habet, amica et 

socia [eius facta estj; 

templum autem deae Veneris in civitate Plaraserisium et 

Aphrodisiensium [άσυλον] esto eodeni iure eademque religione, qua 

iure quaque religione [templum deae] Ephesiae est Ephesi, et in 

ambitu eiiis sacrarii si quod temphim sive [sacmm est, is] locus 

άσυλος esto: 

utique civitas et cives Plarasenses [et Aphrodisienses cnm 

quibus] vicis agris castellis saltibns reditibus in amicitiam [po- 

et propterea vadimonium facere cogatur. Similiter (quem locutn debemus 

Kaibelio) Dionysius 11,32: την Ιγγ^ην ομολογείτε είς ττ,ν αυριον ή(«ραν. 

1) τω delet Boeckhius. — 2) Gf. Tacitiis ann. 3,62: non modo templum, 

sed duobus milibus passuum eandem sanctitatem tribuerunt; decretum 

de Oropiis (p. 180) v. 44. Spatium omitti yotuit, quoniam agitur non· 

de loco consecrando, sed de loci sacrati inre asyli confirmando.

Edicta de Esquilino. 189 

προς την φιλίαν το[υ δήρ.ου προσηλθον ι 

, ταύτα ° έχωσ]ιν κρατωσιν 15 

χρ£νται καρπίζονται τε πάντων πραγμάτων άτε[λεΐς οντες. |/.ηδέ 

τίνα ° φο'ρον δ]ιά τίνα αίτίαν εκείνων 2 

δκϊοναι [ληδέ [σ]υνεισφέρειν 16 

όφείλωσιν, [αλλ' αύτοι πα°σι τούτ]οις, κατ' ουσαν [Λετά ταύτα εν 17 

έαυτοΐς κυρωσιν, χρών[ται καρπίζωνται κρατώσιν · Έδοξεν.] 

puli Bomani venerunt, ea habeant] possideant utantur fruantur 

omnium rerum immunes, \neve quod tributum] ex guacumque causa 

illarum rerum dare inferreve debeant, [sed ipsi omnibits in rebus 

secundum] futuram posthac de suis rebus potestatem utantur [fruantur 

haheant. Censuere]. 

44. Senatus consulta et edicta de campo Esquilino. 

v A. SC. de pago Montano. 

@ 6,3823.31577. Dess. 6082.— Ε cippo opisthographo (a.1,54, l 0,74) 

Bomaea.1875 reperto, qui est in aedibus conservatorwtn. SCti, non legis 

esse reliquias inde ifficitur, quod decreta enuntiantur non imperativo, sed 

coniunctivo modo. De decretis ipsis v. Mommseni commentarium in &. Cf. 

infra legem Lucerinam. 

. . . eisque curarent tu[erenturque I. 

arjbitratu aedilium pleibeium, [^wei]comque 

essent, neive ustrinae in 

eis loceis regionibusve nive foci ustrinae^ve^ 

caussa fierent, nive stercus terra[m]ve intra ea loca fecisse δ 

coniecisseve veli[ij 

quei haec loca ab paago Montano 

[redempta habebit; et uti, si qui stercus in eis loceis fecerit terramve II. 

in ea] loca iecerit, in [eum HS. majnus iniectio pignorisq. caf^nO siet]. 2 

B. Edictum praetoris. 

Cippi duo lapidis Tiburtini idem edictum continentes reperti Momae 

locis antiquis, scilicet extra muros Servianos, alter metr. 176 = ped. Rom. 

c. 600 ab aggere, quo is proximus est, ante portam Viminalem prope castra 

praetoria; alter tnetr. 185 = ped. Rom. e. 625 ab aggere ante portam Esqiiilinam 

prope S. Eusebii; inscnptiones ita collocatae sunt, ut ad urbem 

respiciant Terniinant cippi hi (itemque decretum edictumve quod sequitur 

eodem fere quo alter ex his dppis loco eruderatum) eam partem campi Esquilini, 

quo aetate liberae rei publicae licebat conicere et alia omnia et ipsa 

1) Supplementa suggessit Pickius snmpta ex SC. Narthaeiensi (Bull. 

de corr. hell. 6,356) v. 21. — 2) iunge φόρον εκείνων.

190 Senatus auctoritas. 

cadavera (cf. Becker, Topogr. der Stadt Mom p. 554). Edidit eos Landani, 

bnll. della comm. arch. comnn. 1882 p. 159 et 1884 p. 58. — Praetor potest 

esse aut is cuius extant denarii inscripti L. Senti C. f. cusi aetate Sullana 

(rom. Miinzicesen p. 579) aut potins filius eius praeterea ignotus. — Edictum 

praetoris urbani hoc esse verisimile est cum propter praescriptionem 

tum propter verba Tertulliani de pudic. 1: ο edictum cui adscribi non poterit: 

bonum factum, imitanturque edicta magistratuum ludicra popularia 

relata apud Suetonium Caes. 80 et Vitell. 14. Betinui tamen hoc loco, ne 

separarem α titulo eo qui praecedit, cum praesertim edictum magistratus et 

senatus consultum saepe ita sibi respondeant, ut vidimus fieri in tabula de 

Bacchanalibus (p. 160 in exordio). — Oess. 8208. 

L. Sentius C. f. p(raetor) In altero cippo subscnptum est 

de sen(atus) sent(entia) loca litteris non incisis > sed P ^ tan ~ 

terminanda coer(avit). 

B. f. *) — Nei quis intra Stercus longe 

5 terminos propius aufer, 

urbem nstrinam ne malum habeas. 

fecisse velit neive 

stercus cadaver 

iniecisse velit. 

45. Senatus auctoritas a. 703 (== 51) (e Gic). 

Ad illustrandam formam senattis consulti vel potins senatus auctoritatis 

cum intercessione subsaripta unam elegi ex notis illis, quae pr. kal. 

Oct. a. 703 factae initium quodammodo erant belli inter Pompeium et 

Caesarem. Cf. Cic. l. c. Mo. rotn. Gesch. 3,365. 

(Gaelius apud Cic. ad fam. 8,8,6: saepe re dilata et graviter 

acta — SC, quod tibi niisi, factum est, auctoritatesc[ue perscriptae: 2 

) 

Prid. kal. Octobr. in aede Apollinis. 

Scrib. adfuerunt L. Domitius Cn. f. Fab. Ahenobarbus (et sex alii). 

Quod M. Marcellus cos. v(erba) f(ecit) de provinciis, 

d(e) e(a) r(e) i(ta) c(ensuerunt): senatum existimare, neminem 

eorum, qui potestatem habent intercedendi impediendi, moram adferre 

oportere, quominus de r(e) p(ublica) p(opuli) R(omani) q(uam) 

p(rimum) 3 

ad senatum referri senatique consultum fieri possit 4 

; 

1) B(onum) f(actum). Cf. Cic. ad fam. 1,2,4: De his rebus — senatus 

auctoritas gravissima intercessit, cui cum Cato ct Caninius intercessissent, 

tamen est perscripta. Dio 55,3,4: ή γνώμη συνεγράφετο, ou με'ντοι χαΐ χίλοςτιώς 

κεκυρωμενη ελάμβανεν, αλλά άουκτώριτας έγίγνετο. — έλληνίσαι αύτο καθάποξ 

αδύνατον £

SCC. de ludis saecularibns. 191 

qui impedierit prohibuerit, eum senatum existimare * contra rem 

publicara fecisse. 

Si quis huic SC. intercesserit, senatui placere auctoritatem 

perscribi et de ea re ad senatum populumque 2 referri 3 . 

Huic SC. intercessit C. Caelius, L. Vinicius, P. Cornelins, 

C. Vibius Pansa [tribuni plebis 4 ]. 

v/ 46. SCC. de ludis saecularibus a. 737 (= 17) et 800. 

XVvirum sacris faciendis commentariiim ludonim saecularium quintorum 

editorum a. u. c. 737, ctiius pars non exigua nuper Romae emderata 

est edita cura mea pnmum iussu academiae Momanae regiae Lynceorum 

in eius monumentis antiquis vol. 1 (1891) p. 617 sqq., deinde Eph. epigr. 

8, 225 sqq., inter alia (v. 50—64 partis recuperatae) continet senatusconsulta 

duo ad eos lndos pertinentia facta a. 737 Mai. 23, ea quae infra 

sequuntur sub numeris I. II. Eorundem senatus consultorum pars iam 

saec. XVI Romae inventa et ab Ursino primum edita, servata autem 

hodie in museo Vaticano (@ VI, 877b) acta nuper inventa aliquatenus 

explet. — Praeterea ex actis ludorum saecularinm aut Claudianomm ant 

Domitianorum fragmentum ad nos pervenit inventum saec. XVI cum eo 

quod niodo memoravimus, hodie deperditum (@ VI, 877a), continens senatus 

consultum anni incerti, cui insertum est principium senatusconsulii 

facti de ludis saecularibus a. 737 Febr. 17, quod in actis eins anni cum 

eorum parte priore desideratur neqne in decreto hoc posteriore progreditnr 

ultra exordium. Nos haec duo senatusconsultonim fragmenta rettulimus 

stib n. III. IV. [@ VI, 4,2. 32323. 32324.] 

(I.) A. d. X k. Iun. in saeptis [lulis scribundo ad- 50 

fiterunt] . . . ° Aemilins Lep[ii?]us, L. Cestius, L. Petronius 51 

Eufus. 

° Quod C. Silanus [co(n)]s(ul) v(erba) f(ecit) ludos saecularis 52 

post complur[es annos eo Qui nunc est facientibus (?) imp. Caesare] 

° Augnst(o) et M. A[gripp]a,*> tribunic(ia) potestate futuros, quos 53 

[quod sjpedare quam plurimos convenit] ° propter rel[i0io?ie]m at- 54 

que 6 etiara quod tali spectactilo 7 [nemo iterum intererit 8 , permittendum 

videri . . . Zit]dorum eo[nt]m [iZie&wjs qui nondum sunt 

1) tum s. existimari iraditur. — 2) Del. Mo. Forsch. 1,77 n. 2. — 

3) referre traditur. — 4) tr. pl. hic deest, adest in auctoritatibus simul relatis. 

— 5) Censorimis de d.nat. 17,11: Quintos ludos (saeculares) C. Furnio 

C. Iunio Silano cos. a. 737 Caesar Augustus et Agrippa fecerunt. Cf. 

Monum. Ancyr. 4,36. — 6) atqui. — 7) Horat. carm. saec. 23: ludos tor 

die claro totiesque grata nocto frequentes. — 8) [Vii suppl. Mo. collato v. 56.]

192 SCC. de ladia saecularibus: 

55 maritati *, sin[e fraude sua ut adsint, ° q(uid) d(e) e(a) r(e) f(ieri) 

p(laceret), d(e) e(a) r(e) i(ta) c(ensuerunt), ut quoniam ludi iei] 

56 ° religio[wis] causa sun[i iw]stituti neque ultra quam semel ulli 

57 moT[talinm eos spectare licet, . . ., ludos] ° quos [m]ag(istri) XVvir 

r(um) s(acris) f(aciundis) [edjent, s(ine) f(raude) s(ua) spectare liceat 

ieis qui lege de marita[wiiis ordinibiis 2 tenentur. 

58 (Π.) ° Eodemque die ibidem sc(ribundo) [id]em adfuer(unt) et senatusconsultum 

factum est. 

59 ° Quod C. Silanus co(n)s(ul) v(erba) f(ecit) pe[rii]nere ad conservandam 

memoriam tantae b[enevolentiae deoruni commentarium 

60 ludorum] ° saecularium in colum[w]am aheneam et marmoream in- 

61 scribi st[atuiqtie ad futuram rei memoriam utramqne] ° eo loco, 

ubi ludi futufri sjint, q(uid) d(e) e(a) r(e) f(ieri) p(laceret), d(e)e(a) 

r(e) i(ta) c(ensuerunt). 

uti co(n)s(ules) a(lter) a(mbo)ve ad fxi[tiiram rei memoriam co- 

62 lumnam] ° aheneam et alteram [wjarmoream, in quibus commentari[um 

ludorum eorum inscriptum sit, eo loco statuant et id opus 

63 eidem] ° locent praetoribusque, q(ui) [aerario] p(raesunt), inperent, 

uti redemptoribus ea[m summam qua locaverint solvant]. 

(ΙΠ.) (Praescriptio deest.) 

1 [Qwoi?] cos. v(erba) f(ecernnt) de lucari 3 

2 ludorum sa[ecularium *, qui senatus ° decrevit. . . uti] fierent, q(uid) 

d(e) e(a) r(e) f(ieri) p(laceret), d(e) e(a) r(e) i(ta) c(ensuere): uti, 

3 quoniam ant[e . . annos, ° cum item decreti essent ludi] saeculares, 

4 XVir(is) sacr(is) faciund(is) 5 in summa constitu[e«(?a senatus ° secutus 

est sacerdotibus pro ludis], quos pro salute Caesaris fecerunt 0 , 

5 lucaris nomine con$[titutam, ° co(n)s(ules) iis qui aerario praesuri\t 

inperent, uti eam pecuniara dandam adtribuendam [ludorum 

6 ° redemptoribus curent, qna eo] anno C. Silano C. Furnio cos. 7 a. 

7 d. ΧΙΠ k. Mart. senat[z« decrevit ° uti ludi tum edendi propter 

1) Suet. Oet. 31: saecularibus ludis iuvenes utriusque sexus prohibuit 

ullum nocturnum epectaculum frequentare nisi cum aliquo rnaiore natu propinquorum. 

— 2) Lex Iulia de maritandis ordinibus rogata est a. 736 (= 18). — 

3) Fest: Lucar appellatur aes, quod ex lucis captatur. Plut. qxt. Rom. 88.· 

Λοΰκαρ χαλοΰκν, — δπ πολλά Ισην άλση (luci) repl την πόλιν άνειμ.ένα θεόίς, 

— κάΙ την άπο τούτων -ρόσοδον είς τάς θε'ας άνήλισχον. — 4) De notione saeculi 

υ. Mo. Chronol. 172—194, de ludis saecularibns Marquardt, rom. Staatsverw. 

3,385 sqq. — 5) De his v. Marquardt, n. 3 cit. 3,379—397. Decretum 

eorum habemus infra cap. VI. — 6) Cf. Monum. Ancyranum 2,15. — 

7) a. u. c. 737 {=17).

SC. de mease Augusto. 193 

sac]rificium saeculare locarentur in ea verba,

194 SC. Ostorianum. 

Aegyptus hoc mense in potestatem populi Romani redacta sit finisque 

hoc mense bellis civilibus inpositus sit, atque ob has causas 

hic mensis huic imperio felicissimus sit ac fuerit, placere senatui, 

ut hic mensis Augustus appelletur 1 . 

49. SC. de collegiis. 

(Caput ex SO. de collegiis titulo collegii Lanuvini insertum 

est, quem integmm v. inter Negotia cap. XIII. Augusto hoc SG. 

adtribuit Mo. de collegiis p. 81.) 

50. SC. Vellaeanum a. 46 (e Dig.). 

(TJlpianus XXIX ad edichim 2 : Postea factum est SC, — cuius 

SCti verba haec sunt:) 

Quod M. Silanus et Yell(a)eus Tutor cos. 3 verba fecerunt de 

obligationibus feminarum, quae pro aliis reae fierent, quid de ea 

re fieri oportet, 

de ea re ita censuere: quod ad fideiussiones et mutui dationes 

pro aliis, quibus intercesserint feminae, pertinet: tametsi ante videtur 

ita ius dictum esse, ne eo nomine ab his petitio (sit) neve 

in eas actio detur, cum eas virilibus officiis fungi et eius generis 

obligationibus obstringi non sit aequum, arbitrari senatnm, recte 

atque ordine facturos, ad quos de ea re in iure aditum erit, si dederint 

operam, ut in ea re senatus voluntas servetur. 

51. SC. Ostorianum, ante a. 47 (e Dig). 

[Consulum, sub quibns consultum factnm est, prior quo nomine fuerit, 

parum liquet. Cutn in I. 3,8,3 scnptum sit: SCto, quod Claudianis temporibus 

faetum est Suillo Rufo ct Ostorio Scapula cos., dubium est, utro 

loco erratum sit. Solet praeferri quo institutiones ducunt Suillii nomen 

crediturque esse is qui saepius commemoratur apud Taciium sub nomine 

P. Suillii, Suillius Rufus appellahts apud Plinium h. n. 7,5,39, P. Suillius 

Mufus consul loco secundo {prior deficit lapide rupto) in titulo urbano 

Mur. 304,4*=© VI24729. Sed res prorsus incerta. ΤΗ. Μ.] Conira Osto- 

1) Macr. addit: Item plebiscitum factum ob eandem rem Sex. Pacuvio 

tr. pl. rogante. — 2) D. 16,1,2,1. — 3) Valerium Asiaticum, qui 

cum M. Silano a. 46 consul fuit, mox se abdicasse Dio 60,27 narrat. Cui 

suffectum esse Q. Sulpicium Camerinum apparet ex edicto Claudii infra 

cap. VII relato. Huius in locum kal. luliis successisse videtur Vellaeus 

(ita enim hoc nomen scribendum est) is, α quo derivatwn est vocabuhtm senatusconsulti 

ab anctoribus receptum.

SC. Claudianum. 195 

rius Scapula sine dubio is est qui Britanniam rexit a. 47 saepe commemoratus 

apud Tacitum; itaque SC. ad certum alterius consulis nomen appellare 

malui, cum etiam alia SCta α secundo consule nomen traxerint, ut Vell. 

Trebell. Iuvent Quo anno consules ii fasces gesserint, iqnoratur, nisi quod 

ex supra dictis intellegitur fados esse ante a. 47. 

(Ulpianns l. XIV ad Sabinum 1 : SCto, quod factum est Claudianis 

temporibus Vell(a)eo Rufo et Osterio Scapula cos. de adsignandis libertis 

in haec verba cavetur:) 

Si 2 , qui duos pluresve liberos iustis nuptiis quaesitos in potestate 

haberet, de liberto libertave sua significasset, cuius ex 

liberis suis eum libertum eamve libertam esse vellet, is eave, 

quandoque is, qui eum eamve manumisit inter vivos vel testamento, 

in civitate esse desisset, solus ei patronus solave patrona 

esset, perinde atque si ab eo eave libertatem consecutus consecutave 

es(se)t. Utique, si ex liberis quis in civitate esse desisset neque 

ei liberi ulli essent, ceteris eius liberis, qui manumisit, perinde 

omnia iura serv(ar)entur, ac si nihil de eo liberto eave liberta is 

parens significasset. 

52. SC. Claudianum (oratio Claudii) de iure honorum 

Grallis dando a. 48. 

@ 13,1668. Dess. 212. Ε tabula aenea, a. 1528 Lugduni reperta, ubi 

in museo urbano adservatur. Tabula tam alta quam lata est 1,95m.: pars 

superior periit, inferior servata est fracta media ita, ut pancae tantum 

perierint litterae. Inscripta est duabus columnis, capita distincta sunt 

ut 8tipra (p. 90.121 d). Continet orationem Claudii in senatu de iure honorum 

Gallis dando habitam, qna de re v. Tac. Ann. 11,23—25. Edita est α 

multis [VII cf. @ l. c. p. 232sqq.], in his secundum ipsam tabidam db A. Boissieu, 

inscriptions de Lyon, 1846—54, pag. 136; nos damus recognitam ad 

aes ab Ottone Eirschfeld. 

. . . mae rerum no[straru]m sit u . . (26) I. 

Equidem primam omnium illam cogitationem hominum, quam 

niaxime primam occursnram mibi provideo, deprecor, ne 

quasi novam istam rem introduci exhorrescatis, sed illa 

potius cogitetis, quam multa in hac civitate novata sint, et 5 

quidem statim ab origine urbis nostrae in quoi 3 

formas 

statusque res p(ublica) nostra diducta sit. 

Quondam reges hanc tenuere urbem, nec tamen domesticis successoribus 

eam tradere contigit. Supervenere alieni et quidam exter- 

1) D. 38,4,lpr. — 2) Uti si scr. — 3) quod. 

13*

196 SC. Claudianum. 

10 ni, ut Numa Eomulo successerit ex Sabinis veniens, vicinus quidem 

sed tunc externus; ut Anco Marcio Priscus Tarquinius. [Is] 

propter temeratum sanguinem, quod patre Demaratho C[o]rinthio 

natus erat et Tarquiniensi matre, generosa sed inopi, 

ut qnae tali marito necesse habuerit succumbere, cum domi re- 

15 pelleretur a gerendis honoribus, postquam Romam migravit, 

regnum adeptus est. Huic quoque et filio nepotive eius, nam et 

hoc inter auctores discrepat, insertus Servius Tullms, si nostros 

sequimur, captiva natus Ocresia, si Tuscos, Caeli quondam Vivennae 

sodalis fidelissimus omnisque eius casus comes, post- 

20 quam varia fortuna exactus cum omnibus reliquis Caeliani 

exercitus Etruria excessit, montem Caelium occupavit et a duce suo 

Caelio ita appellita(vi)t, mutatoque nomine, nam Tusce Mastarna 

ei nomen erat, ita appellatus est, ut dixi, et regnum summa cum rei 

p. 1 ntilitate optinuit. Deinde postquam Tarquini Superbi mores in- 

25 visi civitati nostrae esse coeperunt, qua ipsius qua filiorum ei[ws], 

nempe pertaesum est mentes regni et ad consules, annuos magistrattis, 

administratio rei p. 1 translata est. 

Quid nunc commemorem dictaturae hoc ipso consulari imperium 

valentius repertum apud maiores nostros, quo in a[s]- 

80 perioribns bellis ant in civili motn difficiliore uterentur? 

aut in auxilium plebis creatos tribnnos plebei? quid a consulibus 

ad decemviros translatum imperium, solutoque postea 

decemvirali regno ad consules rusus reditum? quid in [i?(]uris 

distributum consulare imperium tribunosque mil[iiM]m 

35 consulari imperio appellatos, qui seni et saepe octoni crearentur? 

quid communicatos postremo cam plebe honores, non imperi 

solum sed sacerdotiorum quoque? Iam si narrem bella, a quibus 

coeperint maiores nostri, et quo processerimus, vereor ne nimio 

insolentior esse videar et quaesisse iactationem gloriae pro- 

40 lati imperi tiltra oceanum. Sed illoc potius revertar. Civitatein 

II. . . (40) . . [>o]test. Sane 

novo m[ore] et divus A.ug[ustus av]onc[ulus ?n]eus 2 et patrutis Ti. 

Caesar omnem florem ubique coloniamm ae municipiorum, bonorum 

scilicet virorum et locupletium, in bac curia esse voluit. 

6 Quid ergo? non Italicus senator provinciali potior est? Iam 

vobis, cum hanc partem censurae meae adprobare coepero, quid 

1) p(ublicae). — 2) Exphvit O. Hirschfeld, Wiener Stud. 1881 p. 268.

SC. Claudianum. 197 

de ea re sentiam, rebus ostendam. Sed ne provinciales quidem, 

si modo ornare curiam poterint, reiciendos puto. 

Ornatissima ecce colonia valentissimaque Viennensium, quam 

longo iam tempore senatores huic curiae confert! Ex qua eolo- 10 

nia inter paucos equestris ordinis ornamentum L. Vestinum familiarissime 

diligo et hodieque in rebus meis detineo, cuius liberi 

fruantur quaeso primo sacerdotiorum gradu, postmodo cum 

annis promoturi dignitatis suae incrementa; ut dirum nomen latronis 

taceam, et odi illud palaestricum prodigium, quod ante in do- 15 

mum consulatum intulit, quam colonia sua solidum civitatis Romanae 

beneficium consecuta est t . Idem de fratre eius possum dicere, 

miserabili quidem indignissimoque hoe casu, ut vobis utilis 

senator esse non possit. 

"Tempus estiam, Ti. CaesarGermanice, detegere te patribus conscriptis 20 

"quo tendat oratio tua; iam enim ad extremos fines Galliae Nar- 

"bonensis venisti" 2 . 

Tot ecce insignes iuvenes, quot intueor, non magis sunt paenitendi 

senatores, quam paenitet Persicum 3 nobilissimum virum, amicum 

meum, inter imagines maiorum suorum Allobrogici no- 25 

men legere. Quod si haec ita esse consentitis, quid ultra desideratis, 

quam ut vobie digito demonstrem, solum ipsum ultra fines 

provinciae Narbonensis iam vobis senatores mittere, quando 

ex Luguduno habere nos nostri ordinis viros non paenitet. 

Timide quidem, p. c. 4 , egressus adsuetos familiaresque vobis pro- 30 

vinciarum terminos sum, sed destricte iara Comatae Galliae 

causa agenda est, in qua si quis hoc intuetur, qnod bello per decem 

annos exercuerunt divom Iulium, idem opponat centum 

annorum immobilem fidem obsequiumque multis trepidis rebus 

nostris plus quam expertum. Illi patri meo Druso Germaniara 35 

subigenti tntam quiete sua securamque a tergo pacem praestiterunt, 

et quidem cum a census novo tum opere 5 et inadsue- 

1) De Yalerio Asiatico dicit, de quo v. Tac. ann. 11,2.8. — 2) 'Haec vcrba 

non sunt imperatoris qui ipsc se interpellet, sed senatorum acclamantium 

et simul oratorem prolixum irridentiura, perscripta, ut fit in acclamatiouibus, 

loquentium nominibus nullis adiectis'. Mo. Eph. ep. 7,394. — 3) [VH^JPaullus 

Fabius Persicus cos. a. 34, dc quo cf. Henzen act. Arv. p. 186\ Dess. l. c] 

— 4) p(atres) c(onscripti). — 5) Cf. Livius ep. 139 ad a. 742: civitatcs Germaniao 

.... oppugnantur a Druso et tumultus qui ob censum exortus in 

Galliis erat componitur.

198 Orationes Claudii. 

to Gallis ad bellum advocatus esset; quod opus quam arduum 

sit nobis, nunc cum maxime, quamvis nihil ultra, quam 

40 ut publice notae sint facultates nostrae, exquiratur, nimis 

magno experimento cognoscimus. 

v n 53. Orationes Claudii de decuriis iudicum et de ac- 

cusatoribus coercendis. 

Ε papyro Aegyptiaca, ΒΌ 611. Descr. Gradenivitz et Krebs. Commentarios 

sctips. Blass Litt. Centralblatt 1897, p. 687; Mitteis Hermes 

32,639; Dareste, Nonv. Bevne historique, 22,687; Cuq ibid. 23,110. Brasloff, 

ZSSt. 22,169. — Claudium indicat sermo (cf. e.g. III, 50 cum no. 521,2). 

Col. I. 1 

A. . . .]ave . videtur . [gjuinqne . decnriis . in . iungi . 

. . .]d . certe . face[r]e . ut . caveatis . nequis . 

qu]attuor . et . vi[

Orationes Claudii. 199 

remedia . interim . haiic . praeclnsisse 

• nimium . volgatam . omnibus . malas . lites 10 

habentibus . satis . est; nam . quidem . accusatorum 

. regnum . ferre . nullo . modo . possum 

cum 

qui . apud . curiosum . consilium . inimicos . suos 

reos . fecerunt . relincunt . eos . in . albo . pendentes 

et . ipsi . tanquam . nihil . egerint . peregrinantur 15 

cum re[r]um . magis . natura . quam . leges . t\am] 

accusatorem . quam . reum . [. .Jculatum l . eonstr[ic]tumque 

2 . h[a]beat . adiuvam[. .] . quidem . hoc 

[vox er(â\ pro[ô]situm . accnsa[£o]rum . et . reorum 

del[i]ciae . q[wi]a . min[tt]s . invidio[s]um . sit . eorum 20 

tale . factum . qui . iam . sq[«a]lorem . sumere 

barbam[gif]e . et . capillum . [iwjmmittere 3 

Col. III. 

sua . caussa . quo . magis . miserab[i]lis . [sit] 4 

fastidiunt . sed . vide[a»]t . . [ ] bia [.. .] 

data . inst[r]nmen[fii]m . . [ ] 

a[. . . .]cat [vo]bis qu . [. ] am[. . .] 

hanc . [. . . ,]ni . impot[ ] [. .] [potestate7n] 4 5 

faciamfMJs . praetori . -p[raeteriti]s . inquisitifonis] 

di[e]bus [vocjandi . s.cc[usatores] . et . si . neq[«e a\deru[nM«i«r] . [_pro]nontiet . c[ognita] 

caussa . negotium . r[eliquis]se . . videri [eos]. 

Haec . ρ . c . si . vobis . placen[i . pal]am sigm[ficate] 4 

simpliciter . et . exanim[i vestri] 

10 

4 

. sentent[ia . sin] 

displicent . aliam . reper[iije [.] sed . hic . in[ira] 

templum . remedia . au[i . si . α]ά cogitandum 

voltis . s[2iw]ere . tem[p]us [. siimit]Q . laxsi . s[patii] 

dum qu[oai]mque . loci [. ] fueritis[. . ..] 15 

mem[iner]itis . vobis . ai[cendatii] . esse . $en[tentiam] 

min[uere . id] enim . de[6ei].[.... .Jt . ρ . c . m[aiestatem] 

huius . [o]r[rfi]nis/ . /hic . un[wm iajntum modo 

consule[i?i] . designatum [..] scriptam . 

relatio|w]e 5 . consulnm . a[d verjbum* . dicere 20 

1) iug. Mitteis, vinjc? ma]c? — 2) constr[ic]turaque Hirschfeld.— 3) Cf. 

Mo. Strafr. p. 391. — 4) Dareste. — 5) [con]scriptam [ex] rclalio[n]e Dareste.

200 SCC. de aedificiis. 

senten[fa"a]m . ceteros . unum . verbum . dic[ere] 

'adsentior*; deinde . c[. . . .] . ierint' . f dix[i]. J 

aqv 

54. SCC. de aedificiis non diruendis, a. 44—56. 

& 10,1401. Dess. 6043. Haec SCC, quorum alterum intra a. 44 

—4%, alierum a. 56 factum est, uni tabiilae inseripta Herculanei drca 

a. 1600 reperta sunt. Tabula ipsa periit, edita autem est a. 1607 α Capaccio 

(hist. Neap. 3,9); dlterum exemplar idqxie diligentius descriptum α 

Mommseno Parisiis investigatum a. 1850 editum est Leipz^JSerichte 4,272; 

tertium est in epistulario Meinesii (Lips. 1660) p. 202; sed pendent exempla 

tria ab eodem archetypo habentque mendas communes nonpaucas. Utriusque 

SC. interpretationem dedit: Bachofen, ausgew. Lehren des rom. Civ. B. 

p. 187, textn Capacdi usus. [Hadrianns in epistula scripta a. 127 ad Ήαdrianopolitas 

Stratonicenses nuper in dvitatis formam redactos {Bulletin de 

corr. hell. 11 a. 1887 p. 111) quod scribit: την ο?κ(αν Τι[β.] Κλαυδίου Σωχράτου? 

την οδσαν Ιν ττ] [πό]λει η έκισκευαζέτω Σωκράτης η αποδό[τ]ω τνΑ των Ιπιχωρίων, 

ως μη χρόνω θ-εμελία (sic) καταριφ&είη, ostendit eatenus imperatores 

curam aedifidorutn extendisse, ut etiam in provindis domini aedes suas 

collabentes cogerentur aut reficere aut vendere. ΤΗ. Μ.] 

I. Cn. Hosidio Geta, L. Vagellio cos. 

X k. Octobr., S(enatus) C(onsultum). 

Cum providentia optumi principis tectis quoque 

urbis nostrae et totius Italiae aeternitati prospexerit, quibus 

5 ipse non solum praecepto augustissimo set etiam exsemplo 

suo prodesset, conveniretq(ue) felicitati saeculi instantis 

pro portione publicorum operum etiam privatorum custodire 2 , 

deberentque apstinere se omnes cruentissimo genere 

negotiationis, ne(gwe) inimicissimam pace faciem inducere 

10 ruinis donram yillarumque, placere; si quis negotiandi causa 

emisset quod 3 

aedificium, ut diruendo plus adquireret quam 

quanti emisset, tum duplam pecuniam, qua mercatus eam rem 

esset, in aerarium inferri, utique de eo nihilo minus ad senatum 

referretur. Cumque aeque non oportere(i) malo exsemplo vendere quam 

15 emere, wt 4 

venditores quoque coercerentur, qui scientes dolo malo 

contra 5 

hanc senatus voluntatem vendidissent, placere: tales 

venditiones inritas fieri. Ceterum testari senatum, dominis (ηϋιιΐ) 6 

1) [cum ab]ierint Dareste. — 2) custodiac vel custodia. — 3) quodquod 

proposuit Mo. — 4) emerint. — 5) intra. — 6) dominio.

SCC. de aedificiis. . 201 

constitui, qui rerum suarum possessores futuri aliquas (partes) 

earum mutaverint, dum non negotiationis causa id factum (sity. 

Censuere. In senatu fuerunt CCCLXXIII. 20 

Π. [Q.] Volusio, P. Cornelio cos. Vlnon. Mart., S(en.) C(onsultum). 21 

Quod Q. Volusius, P. Cornelius verba fecerunt de postulatione 22 

necessarifonm] ° Alliatoriae 

d. e. r. i. c: 

Celsil[Z]ae, q. d. e. r. f. p., 23 

° Cum SC, quod factum est Hosidio Geta et L. Vagellio cos. 24 

clarissimis viris, ante aiem 1 (X) k. ° Oct. auctore divo Claudio, 25 

cautum esset, ne 2 quis domum villamve dirueret, quo plus* ° sibi 26 

adquireret, neve quis negotiandi causa eorum quid emeret venderetve, 

° poenaq(ue) in emptorem, qui adversus id S.C. fecisset, con- 27 

stituta esset, [nt\ ° qui quid emisset duplum eius quanti emisset in 28 

aerarium inferre cogere°tur et eius qui vendidisset inrita fieret 29 

venditio, de iis autem, qui rerum ° suarum possessores futuri ali- 30 

quas partes earum mutassent, dum modo ° non negotiationis cansa 31 

mutassent, nihil esset novatum; et necessari ° Alliatoriae Celsil[7]ae, 32 

uxoris Atilii Luperci ornatissimi viri, exposuis°sent huic ordini, 33 

patrem eius Alliatorium Celsum emisse fundos cum aedificis in ° 

regione Mntinensi 4 , qni vocarentnr campi Macri, in qnibus locis mer- 34 

catus a#i 5 supe°rioribus solitus esset temporibus, iam per aliquod 35 

annos desisset haberi, eaque ° aedificia longa vetustate dilaberentur 36 

neque refecta usui essent futura, quia neque ° habitaret in iis 37 

quisquam nec vellet in deserta (a)c ruentia commigrare: ne quid 

0 

fraudi multae poenaeq(ue) esset Celsil[Z]ae, si ea aedificia, de qui- 38 

bus in hoc ordine actum ° esset, aut demolita fuissent, aut ea con- 39 

dicione 6 

sive per se sive cum agris vendi°disset, ut emptori sine 40 

fraude sua ea destruere tollereque liceret; ° in futurum autem ad- 41 

monendos ceteros esse, ut apstinerent se a tam foedo genere negotiation[is], 

° hoc praecipue saeculo, quo excitari nova et ornari

202 SC. de imperio Vespasiani. 

55. SC. Trebellianum a. 56 (e Dig.). 

(.D. 36,1,1,1.2. Consules qui nominantur suffecti sunt anni ut 

videtur 56. Ulpianus l. III fideicommissorum: Factum est SC. temporibus 

Neronis, VIII. kal. Sept., Annaeo Seneca et Trebellio Maximo cos., 

cnius verba haec sunt:) 

Cum esset aequissimum in omnibus fideicommissariis hereditatibus 

si qua de his bonis iudicia penderent, ex his l eos subire, in 

quos ius fructusque transferretur, potius quara cuique periculosam 2 

esse fidem suam: placet, ut actiones, quae in heredem heredibusque 

dari solent, eas neque in eos neqne his dari, qui fidei suae commissum 

sic, uti rogati essent, restituissent, sed his et in eos, quibus 

ex testamento fideicommissum restitutum fuisset: quo magis in reliquum 

confirmentur supremae defunctorum voluntates. 

56. SC. de imperio Vespasiani a. 69. 

@ 6,930. Dess. 244. Ε tabula ahenea Eomae saec. XIIII reperta, 

hodie in museo Capitolino adservata. Capita more solito distincta sunt De 

quaestione, utrum lex haec fuerit an SC, v. Mo. Siaatsr. 2 3 , 876—9. 

— foedusve cum quibus volet facere liceat ita, uti licuit divo Aug. 3 , 

Ti. Iulio Caesari Aug·., Tiberioque Claudio Caesari Aug. Germanico; 

utique ei senatum habere, relationem facere, remittere, senatus 

consulta per relationem discessionemque facere liceat 

5 ita, uti licuit divo Aug., Ti. Iulio Caesari Aug., Ti. Claudio Caesari 

Augusto Germanico; 

utique cum ex voluntate auctoritateve iussu mandatuve eius 

praesenteve eo senatus habebitur, omnium rerum ins perinde 

habeatur servetur, ac si e lege senatus edictus esset habereturque; 

10 utique quos magistratum potestatem imperium curationemve 

cuius rei petentes senatui populoque Romano commendaverit 

quibusque suffragationem suam dederit promiserit, eorum 

comitis quibnsque extra ordinem ratio habeatnr; 

utique ei fines pomerii proferre promovere cum ex re publica 

15 censebit esse, liceat ita, uti licuit Ti. Claudio Caesari Aug. 

Germanico; 

utique qnaecunque ex usu rei publicae maiestate(îie) divinarum 

huma(«a)rum publicarum privatarnraque rerum esse 

SC. Macedonianum. 203 

Tiberioque Iulio Caesari Aug., Tiberioque Claudio Caesari 20 

Aug. Germanico fuit; 

utique quibus legibus plebeive scitis scriptum fuit, ne divus Aug* 

Tiberiusve Iulius Caesar Ang., Tiberiusque Claudius Caesar Aug. 

Germanicus tenerentur, iis legibus plebisque scitis imp. Caesar 

Vespasianus solutus sit; quaeque ex quaque lege rogatione 25 

divum Aug., Tiberiumve Iulium Caesarem Aug., Tiberiumve 

Claudium Caesarem Aug. Germanicum facere oportuit, 

ea omnia imp(eratori) Caesari Vespasiano Aug. facere liceat; — 

utique quae ante hanc legem rogatam acta gesta 

decreta imperata ab imperatore Caesare Vespasiano Aug. 30 

iussu mandatuve eius a quoque sunt, ea perinde iusta rataq. 

sint, ac si populi plebisve iussu acta essent. 

Sanctio. 

Si quis huiusce legis ergo adversus leges rogationes plebisve scita 

senatusve consulta fecit fecerit, sive quod eum ex lege rogatione 35 

plebisve scito s(en.)ve c(ons.) facere oportebit, non fecerit huius legis 

ergo, id ei ne fraudi esto, neve quit ob eam rem populo dare debeto 

neve cui de ea re actio neve iudicatio esto, neve quis de ea re apud 

[s]e agi sinito. 

57. SC. Macedonianum a. 69—79 (e Dig.). 

(D. 14,6,1. De aetate SCti hoc loco nil dictnm est: sed quod 

ait Suetonins Vesp. 11: Auctor scnatui fuit (Vesp.) decernendi, ne filiorum 

familiarum feneratoribus exigendi crediti ius unquam esset, videtur 

de hoc SC. intellegendum esse, quamquam similia iam antea auctore 

Claudio decreta sunt (Tacitus ann. 11,13). Vlp. l. XXIX ad ed.: 

Verba SCti Macedoniani haec sunt:) 

Cum inter ceteras sceleris causas Macedo, quas illi natura administrabat, 

etiam aes alienum adhibuisset et saepe materiam peccandi 

malis moribus praestaret, qui pecuniam ne quid amplius 

diceretur incertis nominibus crederet: placere, ne cui, qui filio 

familias mutuam pecuniam dedisset, etiam post mortem parentis 

eius, cuius in potestate fuisset, actio petitioque daretur: ut scirent 

qui pessimo exemplo faenerarent, nullius posse filii familias bonnm 

nomen exspectata patris morte tieri.

204 SC. Iuventianum. 

58. SC. Eubrianum a. 103 (?) (e Dig.). 

(D. 40,5,26,7. Annus incertus est, cum consules nominati suffecti 

sint; a. 103 proposuit Mo. Forsch. 1,51. Ulpianus l. V fideicommissorum: 

Subventum libertatibus est SCto, quod factum est temporibus 

divi Traiani Rubrio Gallo et Caelio Hispone 1 cos. in haec verba:) 

Si hi, a quibus libertatem praestari oportet, evocati a praetore 

adesse noluissent, si causa cognita praetor pronuntiasset libertatein 

his deberi, eodem iure statum servari, ac si directo manumissi 

essent. 

59. SC. Iuncianum a. 127 (e Dig.). 

(D. 40,5,28,4. Ulpianus l. V fideicomniissorum: Factum est SG, 

Aemilio Iunco et Iulio Severo cos., in haec verba:) 

Placere, [ut] si quis ex his, qui fideicommissam libertatem ex 

quacumque causa deberent servo, qui mortis tempore eius, qui rogavit, 

non fuerit isque 2 , adesse negabitur: praetor cognoscat: et si 

in ea cansa esse videbitur, ut, si praesens esset, manumittere cogi deberet: 

id ita esse pronuntiet. Cumque ita pronuntiasset, idem 

inris erit, quod esset, si ita, ut ex fideicoramisso manumitti debuisset, 

manumissus esset. 

60. SC. Iuventianum a. 129 (e Dig.). 

(D. 5,3,20,6. Ulpiamts l. XV ad edictum: — de petitione hereditatis 

— cum forma SCto sit data, optimum est ipsius SCti interpretationem 

facere, verbis eius relatis:) 

Pridie idus Martias Q. Iulius Balbus et P. Iuventius Celsus 

Titius Aufidius Oenus Severianus consules verba fecerunt de his, 

quae imperator Caesar Traiani Parthici filins divi Nervae nepos 

Hadrianns Augustus imperator maximusque princeps proposuit 3 

quinto nonas Martias quae proximae fuerunt libello 4 

esset, quid fieri placeat; 

complexus 

1) Plin. ep. 4,9: Caepio Hispo. Or. 3670: Caepioni Hisponi cos. C/. 

Mo. 1. l. — 2) isque Dig., delevit Mo. — 3) Exordium restiinendwn est 

ita: Pridie idus Martias. Quod Q. Iulius Balbus, P. Iuventiua Celsus Titus 

Aufidius Hoenius Severianus cos. v. f. de his quae imp. Caesar, divi Traiani 

Parthici f. divi Nervae n., Traianus Hadrianus Augustns optimus maximusque 

princeps p(ater) p(atriae) (pro proposuit Pithoeus). Consules duo 

sunt, non quattuor, id guod putavit Rud. JRG. 1,117; alter πολυώνυμος est 

sicut infra in SC. Beg. Ά1. Nonius Mucianus (cf. Mo. Hertnes 3,75). — 

4) oratio, l.22et40h. t.

SC. de nundinis saltus Beguensis. 205 

de qua 1 

re ita censuerunt: cum, antequam partes caducae ex 

bonis Rustici fisco peterentur, hi qtri se heredes esse existimant 2 

, 

hereditatem distraxerint, placere: redactae ex pretio rerum venditarum 

pecuniae usuras non esse exigendas; idemque in similibus 

causis servandum. Item placere: a quibus hereditas petita fuisset, 

si adversus eos iudicatum esset, pretia, quae ad eos rerum ex hereditate 

venditarum pervenissent, etsi eae ante petitam hereditatem 

deperissent deminutaeve fuissent, restituere debere. Item: eos, qui 

bona invasissent, cum 3 scirent ad se non pertinere, etiamsi ante 

litem contestatam fecerint, qno minus possiderent, perinde condemnandos, 

quasi possiderent; eos autem, qui iustas causas habuissent, 

quare bona ad se pertinere existimassent, usque eo dumtaxat, quo 

locupletiores ex ea re facti essent. Petitam autem fisco liereditatem 

ex eo tempore existimandum esse, quo primum scierit quisque eam 

a se peti, id est, cum primum aut denuntiatum esset ei, aut litteris 

vel edicto evocatus esset. 

Censuerunt. 

61. SC. de nundinis saltus Beguensis a. 138. 

@ 8,270 = 8 S., 11451. Duo lapides eundem hunc titulum continentes 

reperti sunt in loco dicto Henschir Begar in regno Tunetano, alter 

a. 1860 α Υ. Gufrin (voy. arch. 1,391), alter α G. Wilmanns a. 1873, qid coniunctos 

eos edidit Eph. epigr. 2,271 commentario cum Mommseni notis adiecto. 

[VII Nuper lapides inmnseum Tunetannm translato.i contulit Morlin, 

cuius notis uti licuit; in distnbntione linearum usque ad l. 9 prius eocemplum 

secuti sumus.] Illnstrantnr hoc titulo loa iam dudum noti de nundinarum 

iure privatis concesso: D. 50,11. C. 4,60. Plin. ep. 5,4. Suet. Glaud. 12. 

Gf. @ 3,523 n. 4121: Imp. — Coustantinus — nundinas die solis perpeti 

anno constituit. 

SC. de nundinis saltus 4 Beguensis in t(erritorio) 

Casensi, descriptum et recognitum ex libro sententiarum 

in senatu dictarum Kari Iuni Nigri 5 , C. Pomponi 

Camerini cos. 6 , in quo scripta erant A[/r]icani 7 iura s et id 

1) corr. ea. — 2) L. 20 § 12: ita senatus locutus est: 'eos qui — existimassent'. 

— 3) L. 25 § 2: ait senatus: — bona — quac scirent. — 4) Front. 

grom. 53: in Africa saltus non minores habent privati, quam res publica territoria, 

immo — longc maiores. — 5) [VH^Karus Iunius Niger appellabatnr 

alter consulum a. 138 cf. dipl. mil.

206 SC. de C3'zicenis. 

5 quod i(nfra) s(criptum) est. IdibusOct Incomitio in curia 1 Iu{7(ia)]2 

adfuerunt Q. Gargilius Q. f. Antiq(u)us, Ti. Cl. 3 Ti.... Pa[Z.] Quar[i]inus, 

C. Oppius C. f. Vel. Severus, C.Herennius C. f. Pa[J.] Caecilianus, M. Iu[Z.] 

M. f. Quir. Clarus, P. CassiusP. f. Cla. Dexter q. 4 , P.NoniusM.f. Ou[/".] Macrinus 

q. 4 . In senatu fuerunt C. 

10 SC. per discessionem factum. Quod P. Cassius Secundus, 

P. Delphius Peregrinus Aleius Alennius Maximus 

Curtius Valerianus Proculus M. Nonius Mucianus 5 

coss. verba fecernnt de desiderio amicorum Lucili Africani 

c. v. 6 , qui petunt: ut ei permittatur in provincia Afric(a), regione 

15 Beguensi, territorio Musulamiorum 7 , ad Casas, nundinas 

IIII nonas Novemb. et XII k. Dec, ex eo omnibus mensibus ΙΙΠ non. 

et XII k. sui cuiusq(ue) mensis instituere habere, quid fieri 

placeret, 

de ea re ita censuerunt: permittendum Lucilio 

Africano, c. v., in provincia Afric(a), regione Beguensi, 

20 territorio Ifusulamiorum, ad Casas, nundinas ΙΙΠ non. 

Novemb. etXII k.Decembr. et ex eo omnibus mensibus ΠΙΙ non. et XII k. 

sui cniusq(ue) mensis instituere et habere, eoque vicinis 

advenisq(ue) nundinandi dumtaxat causa coire convenire 

sine iniuria et incommodo cuiusquam liceat. 

25 Actum idibus Octobr. P. Cassio Secundo, M. Nonio Muciano. 

Eodem exemplo de eadem re duae tabellae signatae sunt. 

Signatores: T. Fl(avi) Comini scrib(ae), C. Iuli Fortunati scrib(ae), 

M. Caesi Helvi Euhelpisti. Q. Metili. Onesimi. C. Inli Periblepti. 

L. Verati. Phile(rotis). T. Fl(avii) Crescentis. 

62. SC. de Cyzicenis a. 138 — 160. 

@ 3 S., 7060. Eph. epigr. 3,156. Dess. 7190. Ε lapide in Cyzid 

ruinis a. 1876 reperto, deinde Londiniwn in tnitsewn Britannicum translato. 

Ed., suppl., illustr. AIo. 

1) [VII Jn utroque exemplo videtur esse comitiorum; quid subsit ignoratur.] 

— 2) Curia Iulia aedificata eodem loco quo fuerat Hostilia, scilicet 

in comitio; cf. supra SCC. 2.5.6: Iv κομετίο). — 3) Cl(audius). — 4) Cla(rus) 

Dexter q(uaestor). De quaestoris quaestorumve adscriptione v. Mo., Eph. 

epigr. 2,283 ad v. 8. — 5) Consul πολυώνυμος, sicut Iuvenlius Celsus supra 

ρ.20ά η. 3. — 6) c(Iarissimi) v(iri). — 7) Tac. Ann. 2,52: Musulamiorum — 

valida — gens, et solitudinibus Africae propinqtia nullo etiam tum urbium 

culta. Ptolem. 4,3,24: Μισουλάμοι cf. Wilm. 278—9.

Senatus consultum de sumptibus ludorum. 207 

[SC. de ^?]ostulatione Kyzicenor(um) ex Asia, 

qui dicunt, ut corpus, quod appellatur Neon 

* et habent in civitate sua, auctoritate 

[amplissimi o]rdinis confirmetur 2 

. Scri- 

[bendo adftie]runt M. Aelius imp(eratoris) Titi Aeli 5 

[Hadriani ^njtonini f. Pap. Aurelius Ve- 

[rus], s M. f. Gal. Verus, M. Hosidius 

M. f. Α . . . [6?ei]a, M. Annius M. f. Gal. Libo, Q. 

Pompe[iws] Q. f. Hor. Bassianus, L. Fl(avius) L. f. 

Quir. Iulianus, L. Gellius L. f. Ter. Severus, 10 

qA Sententia 4 dicta ab Appio Gallo 

co(n)s(ule) desig(nato) relatione ΠΠ δ concedente 

imp(eratore) Caesfare Tito A]elio Hadriano Άηto[nino 

Aug. Pio] ΙΙΠ relatione sua 

[Kyzicerijos ex Asia, 15 

[quos neos afppellant 

VI 63. Senatus consultum de sumptibus ludorum gla- 

diatorum minuendis (a. 176/7). 

& II S., 6278. Dess. 5163. Ε tabula aenea a. 1888 prope Italicam 

Hispaniae Baeticae urbem primariam eruderata. Descr. Huebner et Berlanga. 

Tractavit Mo. in Eph. ep. 7,388 demonstravitque (l. l. p. 394) sententiam 

dictam α senaiore qnodam hac tabula contineri; cf. n. 4. 

.... tantam illam pestem nulla medicina sanari posse. Nec 

poterat: verum nostri principes quibus omne studium est quanto li 1 

bet morbo salutem publicam mersam et enectam refovere et integrae 2 

valetudini reddere, in primis anima adverterunt quae°causa illi 8 

rnorbo vires daret, unde foeda et inlicita vectigalia ius haberent, 

qnis auctor et patronus esset usurpandis quasi°legitimis, quae 4 

omnibus legibus et divinis et humanis prohibentur. 

1) Mo. iniellegit νε'ων, i. e. iuvenum. — Cf. quae saec. tertio Callistratns 

D. 48,19,28,3 scripsit: Solent quidam, qui volgo so iuvenes appellant, 

in quibusdam civitatibus turbulentis so adclamationibus popularium 

accommodarc. qui — fustibus caesi dimittuntur. — 2) De hac confirmatione 

v. J/o. St.B. 2 3 ,886 n. 5. — 3) q(uaestor) vel q(uaestores), cum non 

constet quot testes qnaestores fuerint; cf. Mo. l. l. p. 157. — 4) Refertur 

senteniia eius senatoris, qui primus censuit cuique probdbile est reliquos 

adeensisse. Recedit Tioc α forma consueta: Quod cos. verba fecerunt cet. — 

5) De inre Ι1ΙΙ relationum v. Mo. St.E. 2 3 

,898 n. 4.

208 Senatus consultum de sumptibus ludorum. 

5 Fiscus dicebatur: fiscus non sibi, set qui lanienae aliorum 

praetexeretur, tertia vel quarta parte ad licentiam foedae rapinae 

6 invi^tatus. Itaque flscum removerunt a tota harena. Quid enim 

7 Marci Antonini et [Luci Commodi] 1 cavendum fisco cum hare°na? 

omnis pecunia liorum principum |_p]ura 2 est, nnlla cruoris humani 

8 adspergine contaminata, nullis sordibus foedi quae°stus inquinata, et 

quae tam sanctae paratur quam insumitur. Itaque facessat sive 

9 illut ducentiens annu(tt)m seu trecenties ° est; satis amplum patr[imojnium 

3 imperio parati(s) ex 4 parsimonia vestra. Quin etiam ex 

10 reliquis lanistarum, quae (sestertium) quingenties st£pra sunt, pars 

lanistis condonetur. Ob quae, oro vos, merita? Nulla sane, inquiunt, 

11 merita, set prohibiti talibus grassaturis sola°cium ferant et in 

posterum tanto pretio invitentur ad opsequium iramanitatis. 

12 0 magni impp., qui scitis altius fundari remedia, quae etiam 

malis consulunt, qui se etiam necessarios fecerint! Et iam fructus 

13 tan°tae vestrae providentiae emerget. Legebatur etiam nunc apud 

nos oratio; sed nbi rumore delatu[w e]st 5 questus lanistarum recisos, 

14 fis°cum omnem illam pecuniam qnasi contannnatam reliquisse, statim 

15 sacerdotes fidelissimarum Galliarnm vestrarum ° concursare, gaudere, 

inter se loqui. 

16 Erat aliquis, qui deploraverat fortunas suas creatus sacerdos, 

qui auxilium sibi in provocatione ad principes facta constituerat. 

17 Sed ° ibidem ipse primus et de consilio amicorum: 'quid mihi iam 

cmn appellatione? Omne onus, quod patrimonium meum opprimebat, 

18 saneitissimi impp. remiserunt; iam sacerdos esse et cupio et opto et> 

'editionem muneris quam olim detestabamur, amplector'. 

19 Itaque gratiae appellationis non solum ab illo, verum et a 

ceteris petitae; et quanto plures petentur! Iam hoc genus causarum 

20 diversam fonnam ° habebit, ut appellet qui non sunt creati sacerdotes, 

im(w)o 6 populus. 

21 Quae igitur tantis tam salutarium rerum consilis vestris alia 

prima esse sententia 7 potest, quam ut, quod singnli sentiunt, quod 

22 universi°de pectore intimo clamant 8 , ego censeam? 

23 Censeo igitur in primis agendas maximis impp. gratias, qui salu- 

1) erasum, ita tamen ut cernatur in aere. — 2) sic Buecheler, cura 

aes. — 3) patrocinium. — 4) Bnecheler. — 5) dclatu/st in ectypo cernitur 

videturque fuisse aut delatu est aut delatumst. — 6) ex im postea factum 

videtur esse imo. — 7) sentententia fuit, sed emendatum est. — 8) clamante 

factnm ex clamans; clamant Buecheler.

Senatus consultum de sumptibus ludorum. 209 

taribus remedis, fisci ratione post liabita, labentem civitatium statum 

et prae°cipitantes iam in ruinas principalium virorum fortuna(s) 24 

restituerunt: tanto quidem magnificentius, quod, cum excusatum esset 

reti°nerent quae ali instituissent et quae longa consuetudo confir- 25 

masset, tamen olli peraeque nequaquam sectae suae congruere arbitra°ti 

sunt male instituta servare et quae turpiter servanda essent 26 

Quamquam autem non nulli arbitrentur de oranibus, quae ad 27 

nos maximi principes rettulerunt, una et succincta sententia censendum,°tamen, 

si vos probatis, singula specialiter persequar, verbis 28 

ipsis ex oratione sanctissima ad lucem sententiae translatis, ne qua 

ex parte pravis in^terpretationibus sit locus 1 . 29 

Itaque censeo, uti munera, quae assiforana 2 appellantur, in sua 

forma mane(a)nt nec egrediantur sump°tu (sestertium) XXX (milia). 30 

Qui autem supra (sestertium) XXX (milia) ad LX (milia) usque 

munus edent, is gladiatores tripertito praebeantur numero pari. 

Summum pre°tium sit — (v. 31—34 seguuntnr pretia gladiatorum). — 31 

Et haec sit summo ac formonso 3 gladiatori defi°nita quantitas. 35 

Utique in omnibus muneribus quae generatim distincta sunt, lanista 

dimidiam copiam universi numeri promisque multitu°dinis praebeat 36 

exque his qui gregari appellantur, qui melior [Z]acertat[?i]s 4 erit 

duobus milibus sub signo pugnet, nec quisqnam ex eo numero °mille 37 

nummum minore. Lanistas etiam promovendos vili studio questns: 

[sibi] copiam dimidiae partis praebendafe negantes] 5 esse ex nu°mero 3S 

gregariorum uti sciant inpositam sibi necessitatem de certeris quos 

meliores opinabuntur transferre tantisper plendi nufmeri gregariorum 39 

gratia. Itaque is numerus universae familiae aequis partibus in 

singulos dies dispartiatur, [ne]que 6 ullo die minus quam ° dimidia 40 

pars gregariorum sit ibi qui eo die dimicabunt. Utque ea opservat(i)o 

a lanistis quam diligentissime exigatnr, iniungendum ° his qui 41 

provinciae praesidebunt et legatis vel quaestoribus vel legatis legionnm 

vel iis qui ius dicunt c(larissirais) v(iris) aut procurator- 

[ibiis] 1 maximorum ° priucipum quibus provinciae rector mandaverit; 42 

is etiam procurator(iZms) qui provinciis praesidebunt. Trans Padum 

1) locis. — 2) fortaese quae edebat lanista qui vellet per oppidorum 

fora asses α spectatotibus prolocis exigens; cfr. Siteton. Vitell.12: circuniforaneus 

lanista. — 3) famoso Hirschfeld. — 4) sic Buecheler, meliori acertatia 

aes. — 5) negem sibi copiam diinidiae partis praebendas esse. — 

6) atque. — 7) procuratores. 


210 Senatus consultum de sumptibus ludoram. 

43 autem perque omnes Italiae ° regiones arbitrium iniungendum praefectis 

alimentorum(dandis), si aderunt, vel viae curatori aut, si nec 

44 is praesens erit, iuridico vel ° tum classis praetoriae praefecto. 

45 Item censeo de exceptis ita opservandum, ut praecipuum mercedes 

gladiator sibi quisque * paciscatur, eius pecuniae quae ob hanc 

46 causam excipiêbatur, quartam portionem liber, ser(t>)us autem 

quintam excipiat. De pretis autem gladiatorum opservari paulo ante 

47 censui secundum praescrip°tum divinae orationis, sed ut ea pretia 

ad eas civitates pertinea(»)t, in quibus ampliora gladiatorum pretia 

48 flagrabant. Quod si quibus civitatibus ° res publica tenuior est, non 

eadem serventur, quae aput fortiores civitates scripta^sunt nec supra 

49 modum virium onerent, sed hactenus in eundem,°ut qu(a)e 2 in 

publicis privatisque rationibus repperientur pretia summa ac media 

50 ac postrema, si quidem provinciarum eae civitates sunt, ab eo ° qui 

praesidebit provinciae opserventur, ceterarum autem iuridico vel 

curatori provinciae 3 vel classis praetoriae praefecto vel procuratori 

51 ° maxumorum principum, uti cuiusque civitatis potestasque ibi prima 

erit. Atqne ita rationibus decem retroversum annorum inspectis, 

52 exemplis ° munerum in quaque civitate edito[nfm] 4 consideratis, conserventur 

ab eo cuius arbitrium erit de tribus pretis: vel si melius 

53 ei videbitur ° ex eo modo quem persequitur effici(a)t et trifariam 

pretia deducantur eaque forma etiam in posternm servetur. Sciantque 

54 v(iri) c(larissimi), qui procon°sules paulo ante profecti sunt, intra 

suum quisque annum it negotium exsequi se oportebit, ii 5 etiam, 

55 qui non sortito provincias ° regant, intra annnra. 

56 Ad Galliam sed et princeps , qui 6 in civitatibus splendidissimarnm 

Galliarum veteri more et sacro ritu expectantur, ne 

57 ampliore pretio ° lanistae praebeant, quam binis milibus. Cum maximi 

principes oratione sua praedixerint fore, ut damnatum ad gladium 

58 ° procurator eorum ...."' nisi plure quam sex aureis et nisi iuraverit. 

59 Sacerdotes quoque provinciarum quibns nullu[»i] cu[w] lanistis 

60 nego[tmm m]t 8 , gladiatores a prioribus sacerdotibus sus°ceptos vel 

sibimet auctoratos recipiunt, at post editi[o]ne[w eoii]e[j«] p[re]tio 9 

61 in succedentes tra[mi]t[ijnnt 10 ; neque singulatim aliquem ° rei gla- 

1) quisquis em. Buecheler. — 2) emend. Buecheler. — 3) imvio curatori 

viae. — 4) edito erunt. — 5) oportere eos requiritur. — 6) princeps qui ectypa: 

sed hiat oratio. — 1) excidisse quaedatn videntur. — 8) η ego t 

ectypa. — 9) editi(15) in ectypa. — 10) tra...ti«nt ectypa.

Edicta praetoruin. 211 

diatoriae causa yendat plure quam lanistis est pretium persolutnm. 

Is autem qui aput tribunum plebei c(larissinmm) v(irum) sponte 62 

ad dimicandum profitebitur, cum habeat ex lege pretium duo milia, 

liberatns si discri^men instauraverit, aestimatio eius post hac (ses- 63 

tertium) XII (milia) non excedat. Is quoque qui senior atque inabilior 

operam suam denuo ° 64 

64. SC. Orfitianum, a. 178 (e Dig.). 

(D. 38,17,1 pr. 9.12. Cf. I. 3,4 pr.: ut liberi ad bona matrum 

intestatarum admittantur, SCto Orfitiano effectum est, quod latum 

est Orfito et Eufo cos. divi Marci temporibus. Codicem Flor. constanter 

scribere Orphitianrim monet Mo. — Ulpianns l. XII ad 

Sabiniim: Sive ingenua sive libertina mater est 7 admitti possunt 

liberi ad hereditatem eius ex SCto Orphitiano. —) 

Si nemo filiorum eorumve, quibis simul legitima hereditas defertur, 

volet ad se eam hereditatem pertinere, ius antiquum esto. 

(Ait senatus:) 

. . . quae iudicata transacta finitave sunt, rata maneant ... 

CAPUT VI. 

Ε D I C Τ Α. 

65. Edictum perpetuum praetoris urbani. 

Recognovit 0. LENEL. 

'Edicta praetorum, quae supersunt, fere omnia Iustiniani libris dige- 

'storum tradita sunt; perpauca tantum Cicerone Festo aliis. Inscriptionibits 

'nihil ad nos pervenit In Digestis aidem quae sunt edicta plurima ex Ul- 

'piani ad edictum libris recepta sunt, quetn constat non genuina vetera sed 

'perpetuum illud edictiim esse secutum iussu Hadriani α Salvio Iuliano Icto 

'compositum Deperditornm argumenta magna quidem ex parte e di· 

'gestis aliisque libris concludi possunt; atqne summopere hac de re mcruit 

'Rudorffius (ed. perp. quae reliqua sunt 1869). Cuius tamcn docta cona- 

'mina nolui hic repetere ipsas tantum edictorum reliqiiias propositurus. Tdn- 

'tuvimodo certa perditorum argumenta breviter indicavi simulque actionnm 

'formnlas, si quas habemus, in notis adieci. Uncis inclusi quae ad intelle- 

'genda verba edictalia e commentariis addenda erant'. BRUNS. Inhaenova 

edicti recensione fines terminosque α Cl. Viro operi constitutos nolui egredi. 

14*

212 Edicta praetorum. 

Edictorum verba e libro meo (das Edictum Perpetuum [Ε. P.], ed. II1907) 

repetii, perpauca immutavi. Quae autem non ad verbum expressa traduntur, 

sed e commentariis restituenda erant, praetermisi nisi ad cetera tnelius intellegenda 

aliquid conferre videbantur. Titulorum seriem praecipne ad TJlpiani 

Pauliqne lihros in margine adnotatos restitui, qua de re cf. Ε. Ρ. 

p. 5 sqq. Controversias hoc loco omittendas esse censni- 

(Pars prima. De litis exordio.) 

'Neqice in partes neque in libros divisum fuisse edictum perpetuum 

'inter omnes constat; titulis autem singula edicta, qnae ad eandem rem per- 

'tinent, comprehensa fuisse tam TJlpianus quam alii dicunl; titulis rubricae 

'inscriptae erant, quae magna ex parte in digestis repetitae snnt, veluti 'de 

'in ius vocando', 'de i. i. restituV, 'de reb. creditis' etc^ Gai. 4,46. D. 3,1,1; 

( 4,1,1; 12,1,1; 43,1,2,3; 50,16,195,3. Titulorum series ex Ulpiani aliorum· 

'que libris ad ed. facile cognoscitur; quaenam fuent disponendi ratio, vehe- 

'menter adhuc disceptatur. Erat antem edictum (ut dicam quid sentiam) 

'neqne codex iuris neque ordo indiciariiis neque liber actionum Nimirum 

'natura eins non potest recie indicari nisi ex offido praetoris ius dicentis. 

'Haec enitn praeciptie illi erant observanda: 1. ut litis exordium ordinaret; 

l 2. ut actiones quibus litigare possent constitueret; 3. ut in fine litis opem 

'ferret adversus reum vel condemnatum vel confessum vel non defensum, 

'actoribns tam singidis quam pluribus, qui in bona eius concurrerent. Quo 

'ordine in disponendis edictis servato effectum est, ut tres principales pos- 

'sint distingid partes, quibus qnarta accedit nova iurisdictionis praetoriae 

'instituta continens: interdicta, exceptiones, stipidationes praetorias. Diffil 

dlior est explicatu ratio ordinis titulorum secundaepartis, qua de re videas 

'Budorffii commentationem in ZMG. 3,53, licet summam quam ille propo- 

'snit divisionem in edicta de iure et de possessione equidem non comproba· 

'verim\ BBTINS. In his omnxbus doctissimi viri sententiae lubenter snbscribo. 

Secundae autem edicti jpartis titulonim ordinem eum esse arbitror, ut 

primum locum teneant iudicia ordinaria i. e. qtiac tempore quo res aguntur 

reddi solent, deinde seqitantur extraordinaria iurisdictionis auxilia i. e. quae 

semper obtineri possunt, cf. Ε. Ρ. p. 25 sqq. Qua ratione totum edictum in 

quinque partes divisi. Is tamen ordo non in omnibus destricte α praetore 

servatur, ciim interdnm ea quae propinquitate aliqua vel similitudine argumenti 

inter se coniuncta sunt, etiam praeter ordinem snb eodem titulo collocentur. 

I. De his qui in municipio colonia foro iure dicundo 

praesunt^. 

1. Si quis ius dicenti non obtemperaverit 2 

, (qnanti ea res erit, 

iudicium dabo). 

1) Gf. Lenel, ZRG. 15, p. 16 sqq. •— 2) Sunt verba Rubr. D. 2,3; pereaepe 

enim edictorum verba initialia digestontm titidis «f rubricae insaripta 

esse videntur.

Edicta praetorum. 213 

b. Si quis in ius vocatus non ierit sive quis eum vocaverit, 

quem ex edicto non debuerit l , (iudicium dabo). 

c. (De damno infecto.) . . . eius rei . . . dum ei, qui aberit, 

prius doranm denuntiari iubeam .... In eum qui quid eorum 

quae supra scripta sunt, non curaverit, quanti ea res est, cuius 

damni infecti nomine cautum non erit, iudicium (dabo) 2 . 

d. De fugitivis 3 . 

e. De vadimonio Bomam faciendo*. ψ%, 

II. De iurisdictione 5 . 

1. De albo corrupto v \ Ρ.Ί; 

2. Quod quisque iuris in alterum statuerit, ut ipse eodem iure 

utatur 7 . Qui magistratum potestatemve habebit, si quid in aliquem 

novi iuris statuerit sive quis apud eum, qui magistratum potestatemve 

habebit, aliquid novi iuris obtinuerit, quandoque postea adversario 

eius postulante ipsziw eodem iure uti oportebit 8 , praeterquani 

si quis eorum quid contra eum fecerit, qui ipse eorum quid 

f ecisset 9 . 

III. De edendo 

l0 Argentariae mensae exer- ^-^ 

citores ei, qui' iuraverit non calumniae causa postidare edi sibi 

rationem quae ad se pertinet, edent adiecto die et consule li 

Argentario eive, qui iterum edi postulabit, causa cognita edi iubebo 

12 . 

IV. De pactis et conventionibu s. Pacta conventa, quae p·^· 

neque dolo malo neque adversus leges plebis scita senatus consulta 

edicta decreta principum neque quo fraus cui eorum fiat facta 

erunt, servabo 13 

. 

V. De in ius vocando 14 

. 1. In ius vocati, ut eant aut vin- p·^; 

dicem dent * 5 

. 

2. Parentem, patronum patronam, liberos parentes patroni 

patronae in ius sine permissu meo ne quis vocet 16 

. 

3 Si quis parentem, patronum patronam, liberos 

1) Rubr. D. 2,5. — 2) D. 39,2,4,1.5.7. — 3) D. 11,4,1,4—8. — 4) D. 

2,11,1; 50,16,3 pr. — δ) Rubr.D. 2,1. — C) D. 2,1,7pr. — 7) Eubr. D. 2,2. 

— 8) D. 50,16,8 yr. — 9) D. 2,2,1,1; 4. E. R p. 58. — 10) Κ Ρ. ρ. 59. - 

11) Ό. 2,13,4 pr. ict. 6,2; 9,3. — 12) D. 2.13,6,8. — 13) D. 2,14,7,7. — 

14) Rubr. D. 2,4. — 15) Rubr. D. 2,6: 'in ius vocati ut eant aut satis vel 

cautum dent'. Cf. Gai. IV, 46. — 16) D. 2,4,4,1. Formulam huic edicto 

adiectam refert Gai. IV, 46.

214 Edicta praetorum) 

aut parentes patroni patronae, liberosve suos [eumue quem in potestate 

habebit] vel uxorem vel nurum in ms i vocabit: qualiscumque vindex' 

2 accipiatur 3 . 

4 In bona eius, qui vindicem 4 dederit, si neque potestatem 

sui faciet neque defendetur, iri iubebo 5 . 

5. Ne quis eum, qui in ius vocabitur, vi eximat neve faciat 

dolo malo quo magis eximeretur 6 . 

VI. De postulando 7 . 1. Qui omnino ne postulent Minor 

annis decem et septem, surdus qui prorsus non audit si non 

habebunt advocatum, ego dabo 8 . 

3. Qui pro aliis ne postulent. Mulieres ^ caecus utrisque luminibus 

orbahis, qui corpore sua muliebriapassus erit, qui capitali 

crimine damnatus erit, qui operas snas, ut cutn bestiis depugnaret, 

locaverit* .... 

3. Qiti nisi pro certis personis ne postulent. Qui lege plebis 

scito senatus consulto edicto decreto principum nisi pro certis personis 

postulare prohibentur, hi pro alio, quam pro quo licebit, in 

iure apud me ne postulent 10 . Qui ab exercitu ignominiae causa ab 

imperatore eove, cui de ea re statuendi potestas fueiit, dimissus erit: 

qui artis lndicrae pronuntiandive causa in scaenam prodierit: qui 

lenocininm fecerit: qui in iudicio publico calumniae praevaricationisve 

cansa quid fecisse iudicatus erit: qui furti, vi bonorum raptorum, 

iniuriarum, de dolo malo et fraude suo nomine damnatus pactusve 

erit: qui pro socio, fiduciae, tutelae, mandati, depositi 11 suo nomine 

[non contrario iudicio] damnatus erit: qui eam, quae in potestate eius 

esset, genero mortuo, cum eum mortuum esse sciret, intra id tempus, 

quo elugere virum moris est, antequam virum elngeret, in matrimonium 

collocaverit eamve sciens [quis] V1 uxorem duxerit non iussu 

eius, in cuius potestate esset: et qui eum, quem in potestate haberet, 

eam, de qua supra comprehensum est, uxorem ducere passus fnerit: 

quive suo nomine non iussu eius, in cuius potestate esset, eiusve 

nomine quem quamve in potestate haberet bina sponsalia binasve 

nuptias [in] eodem tempore constitutas habuerit: qui ex his omnibus, 

qui supra scripti sunt, in integrum restitutus non erit: pro alio ne 

l) Dig.: iudidum. — 2) Dig.: fideiussor iudicio sistendi causa. — 

3) D. 2,8,2£. — 4) Dig.: iudicio sistendi causa fideiussorem. — 5) D. 42, 

4,2pr. cf. D. 2,8,2,5. E. P. p. 71 sq. — 6) Bubr. D. 2,7 ici. eod. 3,2; 

4,2. — 7) Rnbr. D. 3,1. — S) D. 3,1,1,3.4. — 9) D. 3,1,1,5.6. — 10) X). 

3,1,1,8. — 11) Gai. 4,182. - 12) quis del.


postulent, praeterquam pro parente, patrono patrona, liberis parentibusque 

patroni patronae, liberisve suis, fratre sorore, uxore, socero 

socru, genero nuru, vitrico noverca, privigno privigna, pupillo pupilla, 

furioso furiosa, cui eorum a parente aut de maioris partis tutorum l 

sententia aut ab eo, cuins de ea re iurisdictio fuit, ea tutela curatiove 

data erit 2 . pVe. 7 ?. 

VII. De vadimoniis*. 1. Qui satisdare cogantur vel iurato 

promittant vel suae promissioni committantur 4 . 

2. Si ex noxali causa agatur, quemadmodum caveatur 5 . 

in eadem causa eum exbibere in qua tunc est, donec iudicium 

accipiatur 6 . 

3. De eo per quem factum erit, quo minus quis vadimonium 

sistat 7 . 

U p. 8 8T9°' 

Vm. De cognitoribus et procuratoribus et defensoribus 

8 . 1. Qui ne dent cognitorem et qui eara, quam in 

potestate habet, genero mortuo, cum eum mortuum esse sciret, in 

matrimonium collocaverit eamve sciens uxorem duxerit, et qui eum, 

quem in potestate haberet, earum quam uxorem ducere passus fuerit: 

quaeve virum parentem liberosve suos uti moris est, non eluxerit: 

quaere cum in parentis sui potestate non esset, viro mortao, cum 

eura mortuum esse sciret, intra id tempus, quo elugere virum moris 

est, nupserit 9 .... 

2. Qui ne dentur cognitores 10 . 

3. Cognitorem il ad litem suscipiendam datum, pro quo consentiente 

dominus iudicatum solvi exposuit, iudicium accipere cogam 

12 

. 

4. Ei qui cogmtorem (dederit, causa cognita permittam eum 

abdicare vel matajre 13 

. 

5. Quibus alieno nomine agere liceat 14 

. 

6. Alieno nomine, item per alios agendi potestatem non faciam 

1) Cave quid viutes: arg. D. 46,7,3,5, cf. 26,7,3J.7. Cf. I. C. JSiaber, 

Mnemos. NS. 17,388. — 2) D. 3,2,1 ict. 3,1,1,9.11; 3pr. De huius edicti 

restitutione cf. ZRG. 15, p. 56 sq. ict. Gai. 4,182. — 3) De vanis ediclis 

sub hoc titulo propositis ν. Ε. Ρ. p. 80. — 4) Rubr. D. 2,8; cf. Gai. 4,185. 

— 5) Rubr. D. 2,9. — 6) D. 2,9,1 pr. — 7) Rubr. D. 2,10: quo minus 

quis in iudicio sistat. — 8) Rubr. D. 3,3, nibr.fr. Vat. 317. — 9) Fr. Yat. 

320. Qnod fr. ad tiiuhim de cognitoribus pertinere docuit Karlowa, ZRG. 9, 

p. 220 sq. Cf. D. 3,2,15.17.19. — 10) Cf. Fr. Vat. 322. — 11) Dig.: procuratorem. 

Cf. Gai. 4,101. — 12) D. 3,3.8,3. — 13) Fr. Vat. 341. — 

14) Cf. E. R § 29.


in his cansis, in quibus ne dent cognitorem neve dentur edictum 

comprehendit *. 

7. Quihiis municipum nomine agere liceat 2 . 

8. Cuius nomine quis actionem dari sibi postulabit, is enm 

viri boni arbitratu defendat: et ei quocum aget quo nomine aget 

id ratum habere eum, ad quem ea res pertinet, boni viri arbitratu 

satisdet 3 . 

9. Quod adversiis municipes agatur^. 

10. Quod cuiuscumque universitatis nomine vel contra eam 

agatur 5 . 

11. De negotiis gestis. Si quis negotia alterius sive quis negotia, 

quae cuiusque cum is moritur fuerint, gesserit, iudicium eo 

nomine dabo c . 

p'}o' IX. De calumniatoribus. In eum qui, ut calumniae causa 

negotium faceret vel non faceret, pecnniam accepisse dicetur, intra 

annum in quadruplura eius pecuniae quam accepisse dicetur, post 

annum simpli (iudicium dabo) 7 . 

ιιΓιΙ.' Χ· -De * n integrum restitutionibus 8 . .1. Quod metus 

causa gestum erit, ratum non habebo 9 . 

2. Quae dolo malo facta esse dicentur, si de his rebus alia 

actio non erit et iusta causa esse videbitur, intra annum iudicium 

dabo i°. 

3. Quod cum minore quam viginti quinque annis natu gestum 

esse dicetur, uti quaeque res erit, animadvertam ''. 

4. Qui quaeve, posteaquam quid cum his actum contractumve 

sit, capite deminuti deminutae esse dicentur, in eos easve, perinde 

quasi id factum non sit, iudicium dabo t2 

. 

5. Quod eo auctore, qui tutor non fuerit, 

13 

, si id 

actor ignoravit, dabo in integrum restitutionem 14 

. In eum qui, cum 

tutor non esset, dolo malo auctor factus esse dicetur, iudicinm dabo, 

ut, quanti ea res erit, tantam pecuniam condemnetur · 5 

. 

1) Fr. Vat. 322. — 2) D. 3,4,3 cf. ?pr. — 3) D 3,3,33,3. — 4) D. 

3,4,7 pr. — 5) JRubr. D. 3,4. — 6) Rubr. D. 3.5; 3,5,3pr. — 7) Rubr. D. 3,6; 

3,6,1 pr.De ceteris huius tituli edictis cf. Ε. Ρ. p. 105 qq. — 8) Rubr. D. 4,1. — 

9) D. 4,2,1. — 10) D. 4,3,1,1. — 11) D. 4,4,1,1. — 12) D. 4,5,2,1. — 

13) Rubr. D. 27,6: quod falso tutore auctoro gestum esse dicetur. Nec 

tamen de quovis negotio, sed de itcdicio accepto hic praetorem egisse arbitror. 

Cf. D. 27,6,5; 7,3. — 14) dabo i. i. rest] non videntur haec praetoris esse. — 

15) D. 27,6,7pr.


6. Si cuius quid de bonis, cum is metus aut sine dolo malo rei 

publicae causa abesset inve vinculis servitute hostiumque potestate 

esset, posteave (non utendo deminutum esse) l sive cuius actionis 

eorum cui dies exisse dicetur: item si quis quid usu suum fecisset 

aut, quod non utendo amissum sit 2 , consecutus actioneve qua solutus 

ob id, quod dies eius exierit, cum absens non defenderetur inve 

viiiculis esset secumve agendi potestatem non faceret aut cum eum 

invitum in ius vocari non liceret neque defenderetur, cnmve magistratus 

de ea re appellatns esset, sive cui per magistratus 3 sine 

dolo ipsius actio exempta esse dicetur: earum rerum actionem intra 

annum, quo primuni de ea re experiundi potestas erit, item, si qua 

alia mihi iusta causa esse videbitur, in integrum restituam, quod 

eius per leges plebis scita senatus consulta edicta decreta principum 

licebit 4 . 

7. De lite restituenda 5 . 

8. Quae alienatio iudicii mutandi causa facta erit (dolo malo, 

in integrum restitiiam) 6 . 

XI. De receptis. 1. Qui arbitrium pecuuia comproraissa p. 13, ' 

receperit, (eum sententiam dicere cogam) l 

2. Nautae caupones stabularii quod cuiusque salvum fore receperint 

nisi restituent, in eos iudicium dabo 8 . 

3. Argentarii quod pro alio solvi receperint ut solvant®. 

ΧΠ. De satisdando. p-.ft 

XIII. Quibus causispraeiudicium fieri non oportet n . p*\l\ 6 

(Pars secunda. De indiciis ordinariis.) 

XIV. De iudiciis 12 

. 1. De interrogationibus in iure facien- Ρ'.Ι?;^' 

dis 13 

. Qui in iure interrogatus (an heres vel qnota ex parte sit) 

responderit, (in eum ex sua responsione iudicium dabo) u 

omnino non respondisse 15 

2. De iureiurando lf! 

. Si is cum quo agetur condicione delata 

iuraverit (sive id insiitrandum ei remissum fuerit)' 7 

, eius rei. de qua 

1) Haec e Bas. 10,35,1 ins. Mo. — 2) Cf. D. 4,6,21 pr. — 8) Dig. 

pro magistratu. Cf. D. 4,6,26,4. — 4) D. 4,6,1,1. — 5) Ε. Ρ. § 45. — 

6) D. 4,7,8,1; 4,3; 3,4. — 7) D. 4,8,3,2; 15. — 8) D. 4,9,1 pr. — 9) Gf. 

ZRG. 15, p. 62 sq. — 10) Ε. Ρ. p. 130 sqq. — 11) Ε. Ρ. p. 136 sqq. — 

12) Rubr. D. 5,1. Panl. sent. 1,12. Cf. E. P. p. 11,34,139 sqq. — 13) Ruhr. 

D. 11,1. Cf. 11,1,2 — 14) D. 11,1,4,1. — 15) D. 11,1,11,5 ict. 11,4. — 16) Rubr. 

D. 12,2. — 17) D. 12,2,6; 9,1.

218 Edicta praetorura. 

iusiurandum delatum fuerit *, neque in ipsum neque in eum ad quem 

ea res pertinet, actionera dabo 2 

3. Quando cum praescriptione agere oporteat 3 

. 

4. De noxalibus actionibus 4 

Si is, in cuius potestate 

esse dicetur, negabit se in sua potestate servum habere: utrum actor 

volet, vel deierare iubebo in sua potestate non esse neque se dolo 

malo fecisse, quo minus esset, vel iudicium dabo sine noxae deditione 5 . 

5. De vacationibus c . Se iudex litem suam fecerit 7 . 

Ri9.' X^· ê his quae cuiusque in bonis sunt. 1. De Publiciana 

in rem actione. Si quis id, quod traditur ex iusta causa 

non a doraino et nondum usncaptum petet, iudicium dabo 8 . 

p" ig[ 2. De his qui deiecerint vel effuderint. a. Unde in eum locum, 

quo volgo iter fiet vel in quo consistetur, deiectum vel effusum quid 

erit, quantum ex ea re damnum datum factumve erit, in eum, qui 

ibi habitaverit, in duplum iudicium dabo. Si eo ictu homo liber 

perisse dicetur, sestertium quinquaginta milinm nummorum 9 iudiciura 

dabo. si vivet nocitumque ei esse dicetur, quantum ob eam rem 

aequum iudici videbitur euiu cum quo agetur condemnari, tanti iudicium 

dabo. si servus insciente domino fecisse dicetur, in iadicio 

adiciam: aut noxae 10 dedere 11 . 

b. Ne quis in suggrunda protectove supra eum locum, quo volgo 

iter fiet inve quo consistetur, id positum habeat, cuius casus nocere 

cui possit. qui adversus ea fecerit, in eum sestertinm decem milium 

nummorum 1 ' 2 in factum(?) iudicium dabo. si servus insciente domino 

fecisse dicetur' 3 , 

1) de qua iusiur. delatum fuerit] praetori haec abiudicat Gradentoitz, 

ZBG. 21, p. 275. — 2) D. 12,2,3 pr., 7pr. Sequebatur edictum de 

actione, quae ex causa iurisiurandi accommodatur. D. 12,2,9,1. — 3) Cf. 

E. P. § 55.56. — 4) Ruhr. D. 9,4. —. 5) D. 9,4,21,2. — 6) D. 50,5,13; 

5,1,18 pr., Cic. Brut. c. 31 § 117. — 7) D. 50,16,36. Ε. Ρ. § 59. — 

8) D. 6,2,1 pr. Sed haec non esse genuina praetons verba ostendit Lenel, 

Beitr. z. K. d. prdt. Ed. 1878. De variis ad h. l. coniecturis cf. Erman, Zj&G. 

24, p. 225 sqq., Lenel, ibid. 33,11 sqq. Praetorem haec habaisse credideiim: 

'si quis id quod mancipio datur traditum ex iusta causa et nondum et rel.' 

Formulam actionis v. Gai. 4,36. Ad formulam ea quoque pertinere suspicor, 

quae ut praetoris verba referuntur D. 6,2,7,11: 'qui (quem Aulus 

Agerius scr.?) bona fide emit'. — 9) Dig. (n. 11): quinquaginta aureorum. 

— 10) D. (n. 11): noxam. — 11) D. 9,3J.pr. — 12) D. (n. 13): solidorum 

deccm. — 13) D. 9,3,5,6. In D. sequuntur verba aperte mendosa: 'aut 

noxae dedi iubebo'. Ε. Ρ. p. 169 n. 5.


U 23 

3. De servo corrupto. Qui servum servam alienum alienam p". 19. 

recepisse persuasisseve quid ei dicetur dolo malo, quo eum eam deteriorem 

faceret, in eum quanti ea res erit in duplum iudicium dabo 1 . 

si servus servave fecisse dicetur 2 , 

4. De aleatoribus. Si quis eum, apud quem alea lusum esse Ρ.Ί9.' 

dicetur, verberaverit damnumve ei dederit sive quid eo tempore 

e domo :l eius subtractum erit, iudicium non dabo. in eum, qui 

aleae ludendae causa vim intulerit, uti quaeque res erit, animadvertam 

4 

U.15, 

5. Si hereditas petatur b . Si pars hereditatis petatur 6 . De P.20. 

possessoriis actionibus. De fideicommissaria Jier. pet.' 1 . 

Τ Τ 1ίϊ 17 

6. Si singidae res petantur 9 . p.2'1. 

7. Si ager vectigalis" petatur 10 . ρ,'^ϊ; 

8. Si usus fructus petatur vel ad alium pertinere negetur 11 . pî.' 

9. Si servitus vindicetur vel ad alium pertinere negetur ' 2 . p'^ 

10. De modo agri. ^ 

11. Si quadrupes pauperiem fecisse dicetur 14 . (De pastu pe- p*^.' 

coris) 15 . 

II 18 

12. Ad legem Aquiliam 16 . a. Si fatebitur iniuria occisum esse: p'22! 

in simplum 17 

b. In factum adversus nautas caupones stabularios lb . 

13. Finium regundorum. Familiae erciscundae. Communi di-p.^.24; 

vidundo l9 . 

14. De fideiussore et sponsore* 0 

. 

1) D. 11,3,1 pr. — 2) D. 11,3,5,3. — 3) Fl. 'dolo'. — 4) D. 11,5,1 

pr. 3. — 5) Paul sent. l,3 b 

. D. 5,3 — 6) Rubr. D. 5,4. — 7) Cf. D. 5,5; 

5,6. Hoc loco fonnulae propositae erant et actionis, qua fideicotnmissariiis 

de universitate certat, et actionum utilium, quae bonorum possessori fideicommissarioque 

de singidis rebns accommodantur. — 8) D. 6,1: de rei vindicatione. 

Formulam vindicationis v. Gai. 4,41.51. Cic.inVerr.2,2,12.— 

9) Tribon.adi.: 'id est emphyteuticarius'.— 10) Rubr. D. 6,3. Inedictoprovinaali 

sequebalur rubr. l 

si praedium stipendiarium vel tnbutannm pctatur\ 

— 11) Rubr. D. 7,6. — 12) Eubr. D. 8,5. — 13) Pauli sent. 2,17,4. 

ZRG. 17, p. 190 sq. — 14) Rubr. D. 9,1. Cf. Coll, 7,3. — 15) Ε. Ρ. 

§ 76, D. 50,16,31. — 16) Rubr. D. 9£. — 17) Coll. 2,4; 12,7. Utroque 

loco scnptum est: *in simplum et cum (al. eum) diceret (αϊ. dicere, doceret, 

docere)'. Cf. Mommsen in collationis ed. ad h. l. Equidem de hac corriip· 

tela tollenda iarn desperavenm. — 18) D. 4,9,6.7. — 19) Rubr. D. 10,1—3.— 

20) Paul. sent. 1,20. Ε. Ρ. p. 207 sqq.


p-f| 15. Si mensor falsnm modum dixerit 1 

. 

g;|i· 16. Ad exhibendum'-*. 

p-lf; XVI. De religiosis et sumptibus funerum 3 

. 1. Sive 

homo mortuus ossave hominis mortui in locum purum alterius aut 

in id sepulchrum, ia quo ius non fuerit, illata esse dieentur 4 , . . . 

2. De sepulcb.ro violato 5 . Cuius dolo malo sepulcb.rum violatum 

esse dicetur, in eum in factum (?) iudicium dabo, ut ei, ad quem 

pertineat, quanti ob eam rem aequam videbitur, condemnetur. si 

nemo erit, ad quem pertineat, sive agere nolet: quicumque agere 

volet, ei sestertium centum milium nummorum 6 actionem dabo. si 

plures agere volent, cuius iustissima causa esse videbitur, ei agendi 

potestatem faciam. si quis in sepulchro dolo malo habitaverit aedificiumve 

aliud quam quod sepulchri causa factum sit, habuerit, in 

eum, si quis eo nomine agere volet, sestertium ducentorum milium 

nummorum 7 iudicinm dabo. 

3. Quod funeris causa sumptus factus erit, eius reciperandi 

nomine in eum, ad quem ea res pertinet, iudicium dabo 8 . 

U p 2 28T29.' XVII. De rebus creditis 9 . 1. Si certum peteturio. — 

eum a quo iusmrandum petetur, solvere aut 

iurare cogam 1! . . . . Sacerdotem Vestalem et flaminem Dialem in 

omni mea iurisdictione iurare non cogam 12 . 

2. De eo quod certo loco dari oportet 13 . 

3. De pecunia constituta. Qui pecuniam debitam constituit 14 

(se soluturum eove nomine se satisfacturum esse, in eum iudiciiim 

dabo^ ) 

1) Rubr. D. 11,6. — 2) Rubr. D. 10,4. — 3) Rubr. D. 11,7. — 

4) D. 11,7,2,2. Sequuntur verba (interpolata scilicet): qui hoc fecit, in 

factum actione tenetur et poena pecuniaria subicietur. — 5) D. 47,12. — 

6) D.: centum aureorum. — 7) D.: ducentorum aureorum. — 8) D. 11,7, 

12,2. — 9) D. 12,1,1,1: 'quoniam multa ad contractus varios pcrtinentia 

iura sub hoc titulo praetor inseruit, ideo rerum creditarum titulum praemisit: 

— sub hoc titulo praetor ct de commodato ct do pignore edixit'.— 

10) Jiubr. D. 12,1: de R.C., si ccrtum petetur . . . Formulam condictionis 

v. Gai. 4,41.50. — 11) D. 12,2,34,6. Edictum habuisse 'eum a quo certum 

petetur' merito suspicatur Gradenivitz, ZRG. 21, p. 275. De cionsula 

ad referendi facultatem pe?-tinente v. C. 4,1,9. — 12) Gell. 10,15,31. — 

13) Rubr. D. 13,4. — 14) D. 13,5 rubr. et 1,1. — 15) Cf. Ε. Ρ. § 97. 

Quae in D. 13,5,16,2.4; 18 pr. 1 refemntur, ea non edicti sed fonnulae verba 

esse Ι. Ϊ. docui.


4. Commodati vel contra 1 . Quod quis commodasse dicetur, de 

eo iudicium dabo 2 . 

5. De pigneraticia actione vel contra 3 . 

6. De corapensationibus 4 . 

XVIII. Quod cum magistro navis, institore eove, qui 

in aliena potestate est, negotium gestum esse dicetur. 

1. De exercitoria actione 5 . Qnod cnm magistro navis gestum erit 

eius rei nomine, cui ibi praepositus fuerit, in eion, qui eam navem 

exercuerit, iudicium dabo*. Si is, qui navem exercuerit, in aliena 

potestate erit eiusque volnntate navem exercuerit, quod cum magistro 

eius gestum erit, in eum, in cuius potestate is erit qui navem 

exercuerit, iudicium (dabo)" 1 . 

2. De institoria actione 8 . 

3. De tributoria actione 9 . 

4. Quod cum eo, qui in aliena potestate est, negotium gestum 

esse dicetur 10 . a. (De pecidio, de in rem verso, qiiod inssu) l *. Quod 

cum eo, qui in alterius potestate esset(?), negotium gestum erit 12 , ... 

b. Post mortem eius qui in alterius potestate fuerit, posteave 

quam is emancipatus manumissus alienatusve fuerit, dumtaxat de 

peculio et si quid dolo malo eius, in cuius potestate fuerit l:! , factum 

erit. quo minus peculii esset, in anno, quo primum de ea re experiundi 

potestas erit, iudicium dabo 14 . 

c. In eum qui emancipatus aut exheredatus erit quive abstinuit 

se hereditate eius, cuius in potestate cum moritur fuerit, eius rei 

nomine, quae cum eo contracta erit, cum is in potestate esset, sive 

sua voluntate sive iussu eius, in cuius potestate erit, contraxerit, 

sive in peculium ipsius sive in patrimoniura eius, cuius in potestate 

fuerit, ea res redacta fnerit, actionem causa cognita dabo in quod 

facere potest 15 . 

5. Ad senatus consultum Vellaeanum 16 . 

XIX. De bonae fidei iudiciis. 1. Depositi vel contra 17 . 

1) Rubr. D. 13,6. — 2) D. 13,6,1 pr. — 3) Ruhr. D. 13,7. — 4) Rubr. 

D. 16,2. Formulam, qua argentarius experitnr, exhibet Gai. 4,64. — 

5) Rubr. D. 14,1. — 6) D. 14,1,1,1—18. — 7) D. 14,1,1,19. — 8) Rubr. 

D. 14,3. — 9) Rubr. D. 14,4. — 10) Bubr. D. 14,5. — 11) Triplex edictum: 

D. 15,1,1,1. — 12) D. 15,1,1,2. — 13) Dig. 'est\ — 14) D. 15,2,1 pr. 

— 15) D. 14,5,2 pr. — 16) Bubr. D. 16,1. Cf. ibid. 8,7—15. — 17) Bnbr. 

D. 16,3. Haud scio an praetor etiam de contrario iudido edixerit, v. D 

16, 3, 5 pr.


Quod neque tumultus neque incendii neque ruinae neque naufragii 

causa depositum sit (erit scr.?), in simplum, earum autem rerum, 

quae supra comprehensae sunt, in ipsum in duplum, in heredem eius, 

quod dolo malo eius factum esse dicetur qui mortuus sit, in simplum, 

quod ipsius, in duplum iudicium dabo l . 

2 — 7. Fiduciae vel contra 2 , mandati vel contra 3 , pro socio 4 , 

empti venditi 5 , locati conducti 6 , de aestimato 7 . 

XX· De re uxoria 8 . 1. Soluto matrimonio dos quemadmodum 

petatnr 9 ; 2. de alterutro 10 ; 3. de rebus amotis 11 . 

u.34. XXI. De liberis et de ventre. 1. De agnoscendis liberis 12 . 

u. 34. 2. De inspiciendo ventre custodiendoque partu 13 . Si mnlier 

mortuo marito praegnatem se esse dicet, his ad quos ea res pertinebit 

procuratoriZmsve eorum bis in mense denuntiandum curet, ut 

mittant, si velint, quae ventrem inspicient. mittantur autem mulieres 

liberae dumtaxat quinque haeque simul omnes inspiciant, dum ne 

qua earum dum inspicit invita muliere ventrem tangat. mulier in 

domu honestissimae ferainae pariat, quam ego constituam. mulier ante 

dies triginta quam parituram se putat, denuntiet his ad quos ea res 

pertinet procuratoribusve eorum, ut mittant, si velint, qui ventrem 

custodiant. in quo conclavi mulier paritura erit, ibi ne plures aditns 

sint quam unus: si erunt, ex utraque parte tabulis praefigantur. 

ante ostium eius conclavis liberi tres et tres liberae cum binis comitibus 

custodiant. quotienscumque ea mulier in id conclave aliudve 

quod sive in balineum ibit, custodes, si volent, id ante prospiciant 

et eos qui introierint excutiant. custodes, qui ante conelave positi 

erunt, si volent, omnes, qni conclave aut domum introierint, excutiant. 

mulier, cum parturire incipiat, his at quos ea res pertinet procuratoribusve 

eorum denuntiet, ut mittant, quibus praesentibus pariat. 

1) D. 16,3,1,1. JJuplicem actionis formulam, tam in ius quam in 

factum conceptam exhibet Gai. 4,47. — 2) Cf. ZRG. 16J04sqq., 177sqq. — 

3» JRu&r. D. 17,1. — 4) Rubr. D. 17,2. — 5) Cf. Eubr. D. 19J. Formulam 

v. Gai. 4,40.59.131", Cic. de off. 3,16,66. — 6) Rxibr. D. 19£. — 

7) Cf. Rubr. D. 19,3: -de aestimatoria'. Ibid. 1 pr.: 'actio de aestimato 

proponitur tollcndae dubitationis gratia'. De loco huius formulae v. Lenel, 

Palingenesia II, p. 1250 n. 4. JPraescriptis verbis actionis formulam generalem 

praetor non proposuerat. — 8) Cf. Rnbr. fr. Vat. 94—122. — 

9) Eubr. D. 24,3. — 10) C. 5,13,1,3": 'edictum praetoris, quod de alterutro 

mtroductum est'. — 11) Cf. Rubr. D. ?5,2. — 12) Rubr. D. 25,3. — 

13) Rubr. D. 25,4.


mittantur mulieres liberae dumtaxat quinque, ita ut praeter obstetrices 

duas in eo conclavi ne plures mulieres liberae sint quam decem, 

ancillae quam sex. hae, quae intus futurae erunt, excutiantur omnes 

in eo conclavi, ne qua praegnas sit. tria lumina, ne minus, ibi sint. 

quod natum erit, his ad quos ea res pertinet procuratoribusve eorura, 

si inspicere volent, ostendatur. apud eum educetur, apud quem parens 

iusserit. si autem nihil parens iusserit aut is, apud quem voluerit 

educari, curam non recipiet, apud quem educetur, causa cognita con- . 

stituam. is apud quem educabitur quod natum erit, quoad trium 

mensum sit, bis in mense, ex eo tempore quoad sex mensum sit, 

semel in mense, a sex mensibus quoad anniculus fiat, alternis 

mensibus, ab anniculo quoad fari possit, semel in sex mensibus, 

ubi volet, ostendat. si cui ventrem inspici custodirive adesse 

partui licitum non erit factumve quid erid, quominus ea ita fiant, 

uti supra comprehensum est: ei, quod natam erit, possessionem causa 

cognita non dabo: sive quod natum erit, ut supra cautum est, inspici 

non licuerit, quas utique actiones me daturum polliceor his, quibus 

ex edicto meo bonorum possessio data sit, eas, si mihi iusta causa 

videbitur esse, ei non dabo 1 . 

3. Si ventris nomine muliere in possessionem missa eadem p·^· 

possessio dolo malo ad alium translata esse dicatur 2 . 

4. Si mulier ventris nomine in possessione calumniae causa fuisse u.34. 

dicetur 3 . 

XXII. De tutelis 4 . 1—7. De administratione iutornm; de 

falso ttitore b ; de stispectis tutoribus; arbitrium tnlelae; rationibus 

distrahendis; de eo, qui pro tutore negotia gessit; de magistratibus 

conveniendis fi . 

XXIII. De furtis". 1 de tigno iuncto*. 

2 '·'. a. Si is, qui testamento liber esse iussus erit, 

post mortem domini ante aditam hereditatem subripuisse aut corrupisse 

quid dicetur 10 . 

b. Furti adversus nautas caupones stabularios n . 

1) D. 25,4,1,10. — 2) Rubr. D. 25,5. — 3) Rubr. D. 25,6: 'esse dicetur'. 

Index Flor.: 'fuisse dicatur'. — 4) Rubr. D. 26,1. — 5) Ε. Ρ. 

§ 121.122. — 6) Cf. Rnbr. D. 26,10; 27,3-5.8. — 7) Rubr. D. 47,2, 

cf. D. 50,16 J.95,3. Initio huius tituli Ulpianus earum actionum, quae iure 

civili ex furto oriuntur, formulas tractavit. Fonnulae, qua cum peregrino de 

furto nec vianifesto agitur, partem exhibet Gai. 4,37. — 8) Rubr. Ώ. 47,3. 

— 9) Sequuntur actiones, quas ipse praetor ex causa furti introduxit. — 

10) Rubr. D. 47,4. — 11) Rubr. D. 47,5.


c. Si familia furtum fecisse dicetur 1 . 

d. Quod familia publicanorum furtum fecisse dicetur 2 . 

e. Arborum furtim caesarum 3 . 

XXIV. De iure patronatus 4 . 1. De operis libertorum 5 . 

2. Si ingenuus esse dicetur 6 . 

(Pars tertia. De iuris auxiliis extraordinariis.) 

XXV. De bonorum possessionibus 7 . 

A. Si tabulae testamenti extabunt 8 (non minus quam 

septem testium signis signatae)^. 1. De bonorum possessione 

contra tabulas t0 . 2. De legatis praestandis c. t. bonorum possessione 

petita 11 . 3. De collatione bonorum 12 . 4. De dotis collatione 13 . 5. De 

coniungendis cum emancipato liberis eius 14 . 

6. De ventre in possessionem mittendo et curatore eius 1δ 

ventrem cum liberis in possessionem esse iubebo 16 . . . . 

7. Edictnm Carbonianum 17 . 

8. De bonorum possessione secundum tabulas 18 . 

9. De bonis libertorum 19 a. Si quis manumissz


13. In eo qui a patre avove paterno proavove paterni avi patre 

(mannmissus moritur, idem ius servabo atque si ex servitute manumissus 

esset) 1 

. 

14. De bonorum possessione ex testamento militis 2 

. 

B. Si tabulae testamenti nullae extabunt 3 

. 

liberi 

1. TJnde^p^ 

4 . 

2. Tum quem ei heredem esse oporteret, si intestatus mortuus 

esset \ 

3. Unde cognati 6 . 4. Unde familia patroni 1 . 5. Unde patronus 

patroni s . 6. Unde vir et uxor Cj . 7. De postumis 10 . 8. Unde 

cognati manumissoris' l . 

C. Glausulae generales. 1. Quibns non competit bonorum U p 48 possessio 

^ 

12 . 

2. Ut ex legibns senatusve consnltis bonorum possessio detur. 

Uti me quaque lege senatusve consulto bonorum possesssionem dare 

oportebit, ita dabo 13 . 

3. Successorium edictum 14 : quis ordo in bonorum possessionibus 

servetur 15 . 

XXVI. Detestamentis 16 . 1. De condicione iurisiurandi l '. ρ'^' 

2. Testamenta quemadmodnm aperiantur inspiciantnr et describantur 

18 . 

3. Si quis omissa causa testamenti ab intestato [vel alio modo l!) ] 

possideat hereditatem 20 . 

4. Quorum testamenta ne aperiantur 21 . 

XXVII. De legatis 22 1. Ut legatorum servan- £5J; 

1) D. 37,12,1,1.2. — 2) Rubr. D. 37,13. — 3)• D. 38,6 rubr. et 1,1. 

Diversa erat conceptio 'veteris edicti tralaticii', quam exhibet Cic. in Verr. 

2,1,44: *si tabulac tcstamenti non profercntur, tum uti quemque potissimuni 

heredem csse oporteret, si is intcstatus niortuus csset, ita socundum 

eum possessio daretur'. Cf. Leist, Forts. v. Gliick Pand. 1,76—82. — 

4) JRnbr. D. 38,6: l Si tab. tcst. nullae extabunt: undc libcri'. — 5) D, 

38,7,1. — 6) Rubr. D. 38,8. ~ 7) E. P. §159. D. 50,16,195.196. — 

5) Ε. Ρ. §160. — 9) Mubr. D. 38,11. — 10) Ε. Ρ. §161". — 11) Ε. Ρ. 

§ 162. Ulj}. 28,7. — 12) Rubr. D. 38,13. — 13) D. 38,14,lpr. — 14) Cf. 

Rulr. D. 38,9. — 15) Rxibr. D. 38,15. — 16) D. 28,5,32.33.· 'Gai. lib. I. IJ 

dc tcstam. ad cd. pr. urb.' — 17) Rnbr. D. 28,7. — 1S) Rnbr. D. 29,3. — 

19) vcl alio modo] Iustinianoruvi esse videntur. — 20) Rnbr. D. 29,4. — 

21) Rnbr. D. 29,5. — 22) D. 30,65.69.73: 'Gai. 1. I. II. III de legatia ad 

ed. praet' Ε. Ρ. p. 353 sqq. 

BRDNS, Fontos inris. Ed. VII 15


dorum causa caveatur 1 . 2. Ut in possessionem legatorum servandorum 

cansa esse liceat 2 . 

J|' XXVIII. De operis novi nuntiatione 3 . 

^· XXIX. De damno infecto 4 . Damni infecti suo nomine 

promitti, alieno satisdari iubebo ei, qui inraverit non calumniae causa 

id se postulare eumve cuius nomine aget postulatnrum fnisse, in eam 

diem, qnam causa cognita statuero. si controversia erit, dominus sit 

necne qui cavebit, sub exceptione satisdari iubebo. de eo opere, 

qnod in flumine publico ripave eius fiet, in annos decem 'satisdari 

iubebo eum, cui ita non cavebitur, in possessionem eius rei, cuius 

nomine, ut caveatur, postnlabitur, ire et,cum iusta causa esse videbitur, 

etiam possidere iubebo. in eum, qui neque caverit neque in 

possessione esse neque possidere passus erit, iudicium dabo, ut tantum 

praestet, quantum praestare eum oporteret, si de ea re ex decreto 

meo eiusve, cuius de ea re iarisdictio fuit quae mea est, cautum 

fuisset eins rei nomine, in cuius possessionem misero, si ab eo 

qui in possessione erit, damni infecti nomine non satisdabitur, eum, 

cui non satisdabitur, simul in possessione esse iubebo 5 . 

3, XXX. De aqua et aquae pluviae arcendae 6 . 

.|5, XXXI. Deliberalicausa 7 . 1. Si ex servitute in libertatem 

petatur. 2. Si ex libertate in servitutem petatur 8 . 3. Si controversia 

erit, utrum ex servitute in libertatem petatur an ex libertate 

in servitutem 9 

·|>. XXXII. De publicanis l0 . Quodpublicanus eiuspublici'' nomine 

vi ademerit quodve familia publicanornm, si id restitutam non 

erit, in duplum aut, si post annum agetur, in simplum iudicium dabo. 

item si damnum iniuria [furtumvej factum esse dicetnr, indicium 

dabo. si hi ad quos ea res pertinebit non exhibebuntur 12 

, in dominos 

sine noxae deditione iudicium dabo' 3 

. 

-g. XXXIII. De praediatoribus ". 

1) Rubr. D. 36,3. — 2) JRubr. D. 36,4.— 3) D. 39,1,9: 'Gai. ad ed. urb. 

tit. de operis novi nuntiatione'. — 4) D. 39,2,8.19: 'GaL ad ed. pr. urb. tit. 

de damno inf.' — 5) D. 39,2,7ρ: Κ Ρ. §175.— 6) Mubr. D. 39,3. Ibid. 13: 

'Gai. ad ed. pr. urb. tit de aquae pluviae arcendae'. — 7) Mubricam exhihei 

Gai.D. 40,12,2.4.6.9.11. — 8) E. P. §178.179. — 9) C. 7,16,21. Cf. 

D. 40,12,7,5. Thalel in schol. Bas. 48£0£l. — 10) D. 39,4,5: 'Gai. ad 

cd. pr. urb. tit. de publicanis'. — 11) Flor.: 'publicani'. Basil. 56,1,1: 

ονόματι τοΰ τέλους. — 12) D. 39,4,1,6. — 13) D. 39,4,1 pr. — 14) Rxibr. exhibet 

Gai. D. 23,3,54. Cf. D. 50,16,39.40.

XXXIV. De vi turba incendio rel. 


1. De hominibns armatis coactisve, vi bonorum raptorwn et de 

turba l . Si cui dolo malo hominibus armatis coactisue damni quid 

factum esse dicetur sive cnius bona rapta esse dicentur, in eum, qui 

id fecisse dicetnr, iudicium dabo. item si servus familiaue fecisse 

dicetur, in dominum iudicium noxale dabo 2 . Cuius dolo malo in turba 

damwi 3 quid factum amissumve quid esse dicetur, in eum in anno, 

quo primum de ea re experiundi potestas fuerit, in dnplum, post 

annum in simplum iudicium dabo 4 . 

2. De incendio ruina naufragio rate nave expugnata 5 . In enm 

qui ex incendio ruina naufragio rate nave expugnata quid rapuisse 

recepisse dolo malo damnive quid in his rebus dedisse dicetur: in 

quadruplum in anno, .quo primum de ea re experiundi potestas fuerit, 

post annum in simplum iudicium dabo. item in servum et in familiam 

iudicium dabo 6 . 

XXXV. De iniuriis 7 . l s Qui autem iniuriarum 

agit, certum dicat, quid iniuriae factum sit 9 , et taxationera ponat 

non maiorem quam quanti vadimonium fuerit 10 . 

2. Qui adversus bonos mores convicium cui fecisse cuiusve 

opera factum esse dicetur, quo adversus bonos mores convicium fieret: 

in eum indicium dabo u . 

3. Ne quid infamandi causa fiat. si quis adversus ea fecerit, 

prout quaeque res erit, animadvertam 12 . 

4. Qni servum alienum adversus bonos mores verberavisse deve 

eo iniussu domini quaestionem habuisse dicetur, in eum iudicium 

dabo. item si quid aliud factum esse dicetur, causa cognita iudicium 

dabo 13 

. 

1) Rubr. D. 47,8. — 2) D. 47,8,2 pr. Si iuris consultorum commentarios 

accuratius inspexeris,. Tribonianum complura genuini edicti verba 

omisisse faeile intelleges. Cf. E. JP. § 187. Formulam familiae notnine 

propositam exhibet Cic. pro Tull. 8,7; 13,31. — 3) Flor.: 'damnum'. Cf. 

D. 47,8,4,4.6 ict. 2 pr. — 4) D. 47,8,4 pr. — 5) Rxibr. D. 47,9. — 

6) D. 47,9,1 pr. — 7) Rubr. D. 47,10. — 8) Gell. 20,1,13: 'praetores ... 

iniuriis acstumandis recuperatores se daturos edixerunt'. — 9) D. 

47,10,7 pr. Verba, guae seqimntur, in dig. omissa, leguntur in Coll. 2,6,1. 

— 10) Coll. 2,6,4: 'formula proposita est: quod Auli Agerii pugno mala 

percussa est'. — Π) Ό. 47,10,15,2. — 12) D. 47,10,15,25. Formulae 

partem eschibet Coll. 2,6,5: 'quod N S 

N 3 

ilii libellum misit (illum inmisit 

Cdd.) A'A 1 

(A° A" Cdd.) infamandi causa'. — 13) D. 47,10,15,34. 

15*


5. Si ei, qui in alterius potestate erit, iniuria facta esse dicetur 

et neque is, cuius in potestate est ; praesens erit neque procurator 

quisquam existat, qui eo nomine agat: causa cognita ipsi, qui iniuriam 

accepisse dicetur, iudicium dabo Κ 

(Pars quarta. De extremis iurisdictionis) 2 . 

P/H; XXXVI. De re iudicata 3 . Condemnatus, ut pecuniam solvat 

4 

Τ Τ c 

^ft 

Ρ;5β; XXXVIa. De confessis et indefensis. 

XXXVII. Qui neque sequantur neque ducantur 5 . 

P!57.58.' XXXVIII. Quibus ex causis in possessionem eatur fi . 

1. Qui iudicatus prove iudicato erit quive ita ut oportet defensns 

non erit" . . . . cnius de ea re iurisdictio est 8 . 2. Qui 

ex lege Julia bonis cesserit. 3. Quod ciim pupillo contractum erit, 

si eo nomine non defendetur, eius rei servandae causa hona eins possideri 

iiibebo. si is pupillus in suam tutelam venerit eave pupilla 

viripotens fuerit et recte defendetur, eos, qui bona possident, de 

possessione decedere iubebo 9 . 

4. Qni fraudationis causa latitabit, si boni viri arbitratu non 

defendetur, eius bona possideri vendique 10 iubebo 11 . 

5. Qui absens iudicio defensus non fuerit 12 , (eins bona possideri 

iiibebo), et eius, cuius bona possessa sunt a creditoribus, veneant, 

praeterqnam pupilli et eius, qui rei publicae causa sine dolo malo 

afuit 13 . 

6. a. Cui heres non extabit 14 

b. De iure deliberandi. Si tempus ad deliberandum petet, 

dabo 15 

c. Si pupilli pupillae nomine postulabitur tempus ad deliberan- 

1) D. 47,10,17,10. — 2) Inhac parte praetor edixit: 1. de iure ductio· 

nis; 2. de bonis possidendis et vendendis; 3. de sententiis hi duplum revocandis. 

Ε. Ρ. p. 389 sqq. — 3) Bubr. D. 42,1; cf. eod. 7; 25,2,2: 'Gai. 

ad ed. pr. urb. tit. de re iudicata'. — 4) D. 42,1,4,3. — 5) Bubr. exhibet 

Gal D. 50,16,48. Cf. E. P. § 201. — 6) Rubr. D. 42,4. — 7) Ε. Ρ. 

§202. — 8) D. 42,1,5 pr. Edidum, cuius verba hoc loco referunhir, qno 

pertineat, pro certo non dixeritn. — 9) D. 42,4,5,2. — 10} vcndiquc] edic· 

tumhabuit: proscribi venirique, cf. p. 229 n. 4. — 11) D. 42,4,7,1. Cic. pro 

Quinctio 19,60: edicttim 'qui fraudationis causa latitarit'. — 12) Cic. pro 

Quinctio 19,60. — 13) D. 42,4,6,1. — U) Cic. pro Quinctio 19,60. — 

15) D. 28,8,1,1.


dum, an expediat eum hereditatem retinere, [et hoc datum sit, si 

iusta causa esse videbitur] bona interea deminui nisi [si] causa cognita 

boni viri arbitratu vetabo *. 

d Si per eum eamve factum erit, quo quid ex ea hereditate 

amoveretur 2 , {dbstinendi potestatem non faciam). 

7. Qui capitali crimine damnatus erit' A . 

XXXIX. De bonis possidendis proscribendis ven- p.'58.59. 

dundis 4 . 1. Qui ex edicto meo in possessionem venerint, eos ita 

videtur in possessione esse oportere. quod ibidem recte custodire 

poterunt, id ibidem custodiant. quod non poterunt, id auferre 

et abducere licebit. dominum invitum detrudere non placet 5 . 

2 Si qnis, cum in possessione bonorum esset, quod 

eo nomine fructus ceperit, ei, ad quem ea res pertinet, non restituat: 

sive, quod impensae sine dolo malo fecerit, ei non praestabitur: sive 

dolo malo eius deterior causa possessionis facta esse dicetur, de ea 

re iudicium in factum (?) dabo 6 . 

3. Si quis dolo malo fecerit, quo minus quis permissu meo 

eiusve cuius ea iurisdictio fuit, quae mea est", in possessionem bonorum 

sit, in eum in factnm (?) iudicium, quanti ea res erit 8 , ob quam 

in possessionem missus erit, dabo 9 . 

4. De magistris faciendis bonisque proscribendis et vendundis. 

XXXX. Quemadmodum α bonorum emptore vel con- ρ.'εο.'ει.' 

tra eum agatur. 1. De JRutiliana actione 10 . 

2. De privilegiariis creditoribns n 

3. Quod postea contractum erit, quam is, cuins bona venierint, 

consilium fraudandorum creditorum 12 

ceperit, fraudare sciente eo qui 

contraxerit, ne actio eo nomine detur 13 

. 

4. De Serviana actione 14 

. 

5. De separationibus 15 

. 

XLI. De curatore bonis dando 16 

. 1. Deconstituendo cura- p.62.' 

tore et administratione eiiis 17 

. 

1) D. 28,8,7 pr. — 2) D. 29,2,71,3. — 3) Vettistam illatn clawulam 

'qui exsilii causa solum verterit' (Cic. p. Quinctio 19,60) in edictum perpcinum 

transisse veri dissimile est. — 4) Cf. Prob. 5,24: *b. e. e. p. p. v. 

q. i. = bona ex edicto possideri proscribi venirique iubebo'. Gai. 3,79.— 

δ) Cic. p. Quinctio 27,84. — 6) D. 42,5,9 pr. — 7) Cf. D. 39,2,7 pr. - 

8) D. 43,4,1 pr.: fuit. Cf. eod. 1,5. — 9) D. 43,4,1 pr. De huius fmgmenti 

inscriptione ν. Ε. Ρ. p. 408 n. 8. — 10) Ε. Ρ. § 218. Gai. 4,35. ~ 

11) E. P. § 219. — 12) Ita coni. Mo., Dig.: receperit. — 13) D. 42,5,25.— 

14) E. P. § 222. Gai. 4,35. — 15) Eubr. D. 42,6. — 16) Rnbr. D. 42,7. — 

17) Ε. Ρ. § 224.

230 Edicta praetoruin. 

2. Quae fraudationis causa gesta erunt cum eo, qui fraudem non 

ignoraverit, de his curatori bonorum [vel ei, cui de ea re actionem 

dare oportebit,] intra annum, quo experiundi potestas fuerit [actionem 

dabo] i 

. idque etiam adversus ipsum, qui fraudem fecit, servabo 2 

. 

ρ·g|' XLII. De sententia in duplum revocanda^. 

(Pars quinta. Additamenta: interdictorum exceptionum stipidationum 

formnlae.) 

XLIII. Interdicta. 

p."63'64 1· a · Quorum bonomm ex edicto meo illi possessio data est, 

quod de his bonis pro herede aut pro possessore possides possideresve, 

si nihil usucaptum esset, quodque 4 dolo malo fecisti, uti desineres 

possidere, id illi restituas 5 . 

b. Quod de his bonis (quorum possessio ex edicto meo illi data 

est), legatorum nomine non voluntate (illiiis) possides quodque 

dolo malo fecisti quo minus possideres, (id), si (eo nomine) satisdatum 

est si(i;e) per (illum) non stat ut satisdetur, (illi restituas) 6 . 

c. Quam hereditatem 7 .... 

d. Ne vis fiat ei, qui (legatorwn servandorum cansa) in possessionem 

missus erit. Ne vis fiat ei, quae (ventris nomine) in 

possessionem missa erit 8 . 

e. De tabulis exhibendis. Quas tabulas Lucius Titius ad causam 

testamenti sui pertinentes reliquisse dicetur, si bae penes te 

sunt aut dolo malo tuo factum est, ut desinerent esse, ita eas illi 

exhibeas. item si libellus aliudve quid relictum esse dicetur, decreto 

comprehendam 9 . 

(f. Interdictum possessorium. g. Interd. sectorium) 10 . 

^•|j|' 2. Ne quid in loco sacro (religioso sancto) fiat 11 . a. In 

loco sacro facere inve eum immittere quid veto 12 

b. De mortuo inferendo. Quo quave illi mortuum inferre iii- 

1) Praetor hoc loco non actionem pollicitus est, sed restitutionem, arg. 

I. 4,6,6. Cf. Ε. Ρ. § 225. — 2) D. 42,8,1 pr. — 3) Ε. Ρ. § 226. — 

4) Flor.: 'quod quidera'. — 5) D. 43,2,1 pr. — 6) D. 43,3 ictfr. Vat.90, 

uhi ntile Qu. leg. hac fornmla: 'Quod de his bonis lcgati nomiue possidcs 

quodque uteris frueria quodque dolo malo fecisti, quominus possidercs 

utererisfruereris'. E.P.§228. — 7) Ulp.instit.fr. Vindob 4. — 8) Btih: 

D. 43, d ict. eod. 3; 36,4,5,27. — 9) D. 43,5 nibr. et 1 pr. — 10) Gai. 

4,145.146. — 11) Rubr. D. 43,6. — 12) D. 43,6.1 pr.


vito te ius est, quo minus illi eo eave mortuum inferre et ibi sepelire 

liceat, vim fieri veto l . 

c. De sepulchro aedificando. Quo illi ius est invito te mortuum 

inferre, quo minus illi in eo loco sepulchrum sine dolo malo aedificare 

liceat, vim fieri veto 2 . 

3. De locis et itineribus publicis 3 . a. Ne quid in loco p-gf' 

publico vel itinere fiat. Ne quid in loco publico facias inve eum 

locum immittas, qua ex re quid illi damni detur, praeterquam quod 

lege senatus consulto edicto decretove principum tibi concessum est. 

de eo, quod factum erit, interdictum non dabo 4 . 

b. In via publica itinereve publico facere immittere quid, quo 

ea via idve iter deterius sit fiat, veto 5 . 

c. Quod in via publica itinereve publico factum immissum habes, 

quo ea via idve iter deterius sit fiat, restituas 6 . 

d. Quo minus illi via publica itinereve publico ire agere liceat, 

vim fieri veto'. 

e. De loco publico fruendo. Quo minus loco publico, quem is, 

cui locandi ius fuerit, fruendum alicui locavit, ei qui conduxit sociove 

eius e lege locationis frui liceat, vim fieri veto 8 . 

f. De via publica et itinere publico reficiendo. Quo minus illi 

viam publicam iterve publicum aperire reficere liceat, dura ne ea 

via idve iter deterius fiat, vim fieri veto ". 

4. De fluminibus. a. Ne quid in flumine publico ripave eius υ ·68· 

fiat, quo peius navigetur. Ne quid in flumine publico ripave eius 

facias neve quid in flumine publico neve in ripa eius immittas, quo 

statio iterve navigio deterior sit fiat 10 

. 

b. Qnod in flumine publico ripave eius factum n 

sive quid in id 

flumen ripamve eius immissum habes, quo statio iterve navigio deterior 

sit fiat, restituas 12 

. 

c. Ne quid in flumine publico ripave ehis fiat, quo aliter aqua 

fluat atque uti priore aestate fluxit. In fiumine publico inve ripa 

eius facere aut in id flumen riparave eius immittere, quo aliter aqua 

fluat, quam priore aestate fluxit, veto 13 

. 

1) D. 11,8 nibr. et 1 pr. — 2) D. 11,8 rubr. et 1,5. — 3) Enbr. 

D. 43,7. — 4) D. 43,8,2 pr. — 5) Ibid. 2£0. — 6) Ibid. 2,35. — 7) Ibid. 

2,45. — 8) D. 43,9 rubr. et 1 pr. — 9) £>. 43,11 rubr. et 1 pr. ~ 10) D. 

43,12 rubr. et 1 pr. — 11) Flor. fiat; cf. D. 43,12,1,22. — 12) Ibid.1,19.— 

13) D 43,13 rnbr. et 1 pr.


d. Quod in flumine publico ripave eius factum sive quid in id 

flumen ripamve eius immissum habes, si ob id aliter aqua fluit, atque 

uti priore aestate fluxit, restituas Κ 

e. Ut in flumine publico navigare liceat. Quo minus illi in 

flumine publico navem ratem agere quove minus per ripam eius onerare 

exonerare liceat, vim fieri veto. item, ut per lacum fossam 

stagnum publicum navigare liceat, interdicam 2 . 

f. De ripa munienda. Quo minus illi in flumine publico ripave 

eius opus facere ripae agrive qui circa ripam est tuendi causa liceat, 

dum ne ob id navigatio deterior fiat, si tibi damni infecti in annos 

decem viri boni arbitratu [vel cautum 5vel] satisdatum est aut per illum 

non stat, quo minus viri boni arbitratu [caveatur velj satisdetur, vim 

fieri veto 3 . 

^•^· 5. De vi et de vi armata 4 . a. Unde in hoc anno tu illum 

vi deiecisti aut familia tua deiecit 5 , cum ille possideret, quod nec 

vi nec clam nec precario a te possideret r> , eo illum quaeque ille tunc 

ibi habuit restitnas 7 . post annum de eo, quod ad enm qui vi deiecit 

pervenerit, iudicium dabo 8 . 

b. Unde tu illum vi hominibus coactis armatisve deiecisti aut 

familia tua deiecit, eo illum quaeque ille tunc ibi habuit restituas 9 . 

c. Si uti frui prohibitus esse dicetur 10 . 

d. Ne vis fiat ei, qui damni infecti in possessionem missiis erit n . 

u.69.70, 6. a. Uti nunc possidetis eum fundum, quo de agitur, quod 

nec vi nec clam nec precario alter ab altero possidetis, ita possideatis. 

adversus ea vim fieri veto 12 . 

b. Uti eas aedes, q. d. a., n. v. n. cl. n. pr. alter ab altero possidetis, 

quo minus ita possideatis, vim fieri veto 13 

. 

c neque pluris, qnam quanti res erit, intra annum, 

1) D. 43,13 rubr. et 1,11. — 2) D. 43,14 rubr. et 1 pr. — 3) D. 43 J5 

nibr. et lpr. — 4) JRubr. D. 43,16. — 5) D. 43,16,1 pr. Veterem huius 

clausulae conceptionem exhibet Cic. p. Tullio 19,44. — 6) Cic. l. c, ν. Ε. Ρ. 

p.447. — 7) Cic. p. Caec. 30,88 ict. D. 43,16,1 pr. Cf. Ε. Ρ. p. 448sqq. 

— 8) Haec clausula ad in factwn adionem pertinet, de qua υ. fr. Yat. 312. 

In Dig. interdicti verba et edicti, quo praetor hanc in factwn actionem 

promisit, immutata et in unum conglutinata sunt. — 9) Ε. Ρ. p. 450. 

Vetus interdictum: 'Unde tu aut familia aut procurator tuus illum vi hominibus 

coactis armatisve deiecisti, eo restituas'. Cic. pro Caec. passim, 

ad famil. 15,16,3. — 10) Cf. fr. Vat. 91. — 11) D. 43,4,4 pr. 4. — 12) Fest. 

v. possessio. — 13) D. 43,17,1 pr.


quo primum experiundi potestas fuerit, sponsionem restipulationemque 

facere l permittara. 

d. Uti eo fundo .... utimini fruimini 2 .... 

7. a. Α quo fundus petetur, si rem nolit defendere*. 

Quem fundum 4 

b. Α quo usus fructus petetur, si rem nolit defendere. 

Quem usumfructum .... vindicare vult , (si 

reni nolis defendere eogue nomine tibi satisdatum est aut per te stat 

quo mimis satisdetur, restituas) b . 

8. De superficiebus. Uti ex lege locationis [sive conduc- u.70. 

tionis] snperficie q. d. a. nec vi n. cl. n. pr. alter ab altero fruimini, 

quo minus ita frnamini, v. f. v. Si qua alia actio de superficie 

postulabitur, causa cognita dabo 0 . 

9. Deitinere actuque privato". a. Quo itinere actuque p'^; 

[privato] s , q. d. a., [vel via] 8 hoc anno nec v. n. c. n. p. ab illo 

usus es, quo minus ita utaris, v. f. v. 9 

b. Quo itinere actuque q. d. a. is, α quo emisti, lioc anno n. 

v. n. c. n. p. ab illo usus est, quo minus ita utaris, v. f. v. 10 

c. Qno itinere actuque hoc anno non v. n. c. n. p. ab illo usus 

es, quo minus id iter actumque, ut tibi ius est, reficias, v. f. v. 

Qui hoc interdicto uti volet, is adversario damni infecti, quod per 

eins operis 11 vitium datum sit, caveat 12 . 

10. De aqua cottidiana et aestiva. a. Uti hoc anno ^-^ 

aquam, q. d. a., non v. n. cl. n. p. ab illo duxisti, quo minus ita 

ducas, v. f. v. 13 

b. Uti priore aestate aquam, q. d. a., nec v. n. cl. n. p. ab illo 

duxisti, quo minus ita ducas, v. f. v. 14 

c. Item inter heredes emptores(?) et bonorum possessores interdicam 

15 

. 

d. Quo ex castello illi aquam ducere ab eo, cui eius rei ius 

fuit, permissum est, quo minus ita uti permissum est ducat, v. f. v. 

1) Dig. 'agere'. Ad sponsioncm pertinere hanc clausidam coni. JE.P. 

p. 454. — 2) Cf. fr. Vat 90 ict. D. 43,18,1 pr. — 3) D. 39,2,45 inscr. — 

4) Ulp. institut. fr. Vindob. 4. — 5) Fr. Vat. 93, ict. arg. Paul. sent. 1, 

11,1. — 6) D. 43,18 rubr. et 1 pr. — 7) Rubr. D. 43,19. — 8) Delenda. — 

9) D. 43,19,1 pr. — 10) Cf. D. 43,1,2,3; 43,20,1,37. — 11) Cf. D. 43, 

19,5 i.f. — 12) D. 43,19,3,11. — 13) D. 43,20,1 pr. — 14) D. 43^0,1,29. 

— 15) D. 43,20,1,29.37. Cf. autem Lencl, palingen. II, 829 n. 4.


Quandoque de opere faciendo interdictum erit, damni infecti caveri 

iubebo >. 

e. De riVis. Bivos specus septa reficere purgare aquae ducendae 

causa quominus liceat illi, dum ne aliter aquam ducat, quam 

uti priore aestate (hoc anno) non v. n. c. n. p. a. te duxit, v. f. v. 2 

f. De fonte. Uti de eo fonte, q. d. a., hoc anno nec v. n. 

cl. n. p. ab illo usus es, quo minus ita utaris, v. f. v. De lacu 

puteo piscina item interdicam 3 . 

g. Quo minus fontem, q. d. a., purges reficias, ut aquam coercere 

utique ea possis, dum ne aliter utaris atque uti hoc anno non 

v. n. c. n. p. ab illo usus es ? v. f.>v. 4 

u.7i. 11. De cloacis. a. Quo minus illi cloacam, quae ex aedibus 

eius in tuas pertinet, q. d. a., purgare reficere liceat, v. f. v. Damni 

infecti, quod operis vitio factum sit, caveri iubebo 5 . 

b. Quod in cloaca publica factum sive [ea] immissum habes, quo 

usus eius deterior sit fiat, restituas. item ne quid fiat immittaturve, 

interdicam 6 . 

Ρ!67.' '2. Quod vi aut clam factum est, qua de re agitar, id, si 

non phis quam annus est 7 cum experiundi potestas est, restituas 8 . 

u 71 

· ·- 13. a. De remissionibus. Quod ius sit illi prohibere, ne se 

invito fiat, in eo nuntiatio teneat. ceterum nuntiationem missam 

facio 9 . 

b. Quem in locum nuntiatum est, ne quid operis novi fieret, q. 

d. r. a., quod in eo loco, antequam nuntiatio missa fieret aut iu ea 

causa esset, ut remitti deberet, factum est, id restituas 10 

. 

c. Quem in locnra nuntiatuin est, ne quid operis novi fieret, q. 

d. r. a., si de ea re satisdatum est, quod eius cautum sit, aut per 

te stat quo minus satisdetur: quo minus illi in eo loco opus facere 

liceat, v. f. v. 11 

u.7i. 14. De precario. Quod precario ab illo habes aut dolo inalo 

fecisti, ut desineres habere, q. d. r. a., id illi restituas 12 

. 

u.7i. 15. a. De arboribus caedendis. Quae arbor ex aedibus 

tuis in aedes illius impendet, si per te stat, quo minus eam adimas, 

1) D. 43,20,1,38. — 2) D. 43,21,1 yr. 9. — 3) D. 43,22,1 pr. — 4) D. 

43,22,1,6. — 5) D. 43,23,1 pr. — 6) D. 43,23,1,15. — 7) Cf. D. 43,24, 

15,4—6. — S) D. 43,24,1 pr. — 9j D. 43,25,1 pr. — 10) D. 39,1,20 pr. — 

11) D. 39,1,20,9. — 12) D. 43,26,2 pr.


tunc, quo minus illi eam arborem adimere sibique habere liceat, 

v. f. v. 1 

b. Quae arbor ex agro tuo in agrum illius impendet, si per te 

stat, quo minus pedes quindecim a terra eam altius coerceas, tunc, 

quo minus illi ita coercere lignaqne sibi habere liceat, v. f. v. 2 

16. Deglandelegenda. Glandem, quae ex illiusagro in tuum u.71. 

cadat, quo minus illi tertio quoque die legere auferre liceat, v. f. v. 3 

17. a. De homine libero exhibendo. Quem liberum dolo 

malo retines, exhibeas 4 . 

b. De liberis exhibendis, item ducendis. Qui quaeve 

in potestate Lucii Titii est, si is eave apud te est dolove malo tuo 

factum est, quo minus apud te esset, ita eum eamve exhibeas 5 . Si 

Lucius Titius in potestate Lucii Titii est, quo minus eum Lucio Titio 

ducere liceat, v. f. v. 6 

c. De liberto exhibendo 7 . 

18. Utrubi hic homo q. d. a. maiore parte huiusce anni neCp·^; 

v. n. c. n. p. ab altero fuit, quo minus is eum ducat, v. f. v. 8 

19. a. De migrando. Si is homo, q. d. a., non est ex his p·^· 

rebus, de quibus inter te et actorem convenit, ut, quae in eam habitationem, 

q. d. a., introducta importata ibi nata factave essent, ea 

pignori tibi pro mercede eius habitationis essent, sive ex his rebus 

est et ea merces tibi soluta eove nomine satisfactum est aut per te 

stat, quo minus solvatur: ita, quo minus ei, qui eum pignoris nomine 

induxit, inde abducere liceat, v. f. v. 9 

(b. Salvianum interdictum 10 . Formidae actionis Servianae et 

qiiasi Servianae) 11 . 

20. Quae Lucius Titius fraudandi causa sciente te in bonis, p·^ 1 

quibus de [ea re] 12 agitur, fecit: ea illis [si eo nomine, q. d. a., actio 

ei ex edicto meo competere] esseve oportet 13 [ei] 12 , si non plus quam 

annus est cum de ea re, q. d. a., experiundi potestas est, restituas. 

Interdum causa cognita, et si scientia non sit, in factum actionem 

permittam 14 . 

1) D. 43,27,1 pr. — 2) D. 43,27,1,7. - 3) D. 43,28,1 pr. — 4) D. 

43,29,1 pr. — 5) D. 43,30,1 pr. — 6) D. 43,30,3 pr. — 7) Cf. Gal 4,162. 

— 8) Cf. D. 43,31,1 pr. Gai. 4J60.150. — 9) D. 43,32,1 pr. — 10) D. 

43,33. — 11) E. P. § 267. — 12) Dclenda. — 13) si eo nomine oportet 

(cf. Qrademoitz, ZRG. 21,255 sq.)] praetorem haec habuisse suspicor: 

quos co nominc q. d. a. cx edicto meo in posscssionom ire esseve oportct. 

— 14) i. f. act. permittam] haec quoque suspicionem movait.


XLIV. Exceptiones. 

^gg· I. Si quis vadimoniis 1 non obtemperaverit 2 . a. E. 

pacti conventi: si inter A m A m et N m N m non convenit, ne ea pecunia 

peteretur :i . 

b.—f. E es 

quod N* N s 

sine dolo malo rei publicae causa afuerit, 

qiwd valetudine tempestate vi fluminis prohibitus, quod sine dolo 

malo ipsius α magistratu retentus, quod rei capitalis antea condemnatus 

fuerit, quod dolo malo A l A l factum sit, qno minus 

vadimonium sisteret 4 . 

2. E. litis dividuae et rei residuae b . 

u.74. 3. Si alieno nomine agatur: e es cognitoriae, procuratoriae 

tntoriae, curatoriae etc. 6 

υ 

ρ%)· 4. a. E. mercis non traditae: Si ea pecunia, q. d. a., non 

pro ea re petitur, quae venit neque tradita est 7 . 

b. E. redhibitionis 8 . 

5. E. annalis*. 

u.75. 6. Quod praeiudicium hereditati (fundo partive eius) non 

fiat 10 . 

υ-75, 7. JE. rei iudicatae vel in iudicium deductae: si ea 

res, q. d. a., iudicata (non est inve iudicinm deducta) non est n . 

u.76. 8. E. rei venditae et traditae n . 

υ-76, g, a> E. doli mali: si in ea re nihil dolo malo Α' Α 1 factum 

est neque fit 13 . 

b. E. metusi si in ea re nihil metus causa factum est 14 . 

^,·^· 10. Quarum rerum actio non datur 15 

. (a. E. inrisiurandi) 

b. negotii in alea gesti; c. onerandae libertatis causa) 16 . 

1) Dig.: 'cautionibus in iudicio sistendi causa factis'. — 2) Rubr. 

D. 2,11. — 3) Gai. 4J19, cf. D. 2,11,2 yr. — 4) D. 2,11,2,1.4—9; 4 yr. 1; 

5 pr.; 22,3,19,1. Praeterea cf. D. 2,11,5; 1.2. — 5) Gai. 4J22. — 

6) E.P. §271. — 7) D. 50,16,66; 19J,25. Gai.4J.26*. — 8) D. 21,1,59; 

44,1,14. — 9) D. 44,3,1. — 10) D. 44,1,13.16.18; 10,2,1,1. — 11) Gf. D. 

44£,9,2. Praetorem non duas exceptiones alteram rei iud. alteram rei in 

iitd. ded. propositas habuisse, sed utramque speciem una in albo formida 

comprehendisse et Gai. 4,121 et commentarii docent — 12) Bubr. D. 21,3. 

— 13) Gai. 4J19. D. 44,4,2,1.3—5. — 14) D. 44,4,4,33. — 15) Btibr. 

D. 44,5. Sub hoc titulo propositae erant eccceptiones ex iis causis descendentes, 

ex quibus actionem se denegaturwn esse praetor superioribus edicti 

partibus edixerat. — 16) D. 44,5J..2.


11. Si quid contra legem senatusve consultum fac-U.76, 

tum esse dicetur». 

XLV. Stipulationes praetoriae. 

1. Vadimoniiim sisti 2 . U.77. 

2. Pro praede litis et vindiciarum 3 . u.77, 

^ p. 74. 

3. Iudicatum solvi 4 . U.78. 

4. De conferendis bonis et dotibus h . \}.i$. 

5. Si cui plus quam per legem Falcidiam licuerit U.79, 

legatum esse dicetur 0 . 

6. Evicta hereditate legata reddi". u,79, 

& 

p. 75. 

7. Usufructuarius quemadmodum caveat 8 . u.79, 

P. 75. 

8. Legatorum servandorum causa 9 . u.79, 

& 

p. 75. 

9. Eem pupilli salvam fore 10 . u.79, 

* P.76. 

10. Ratam rem haberi 11 . u.so, 

P. 76. 

11. De auctoritate 12 . u. 80.81, 

P. 76.77. 

12. Ex operis novi nuntiatione 13 . u.8i. 

13. Damni infecti 14 . u.ei, 

P. 78. 

66. Edicta aedilium curulium 15 . 

1. De mancipiis vendundis 16 . Qui mancipia vendunt, cer- u. 1, 

tiores faciant emptores, quid morbi vitiive cuique sit, quis fugitivus 

errove sit noxave solutus non sit: eademque omnia, cum ea mancipia 

venibunt, palam recte pronuntianto. quod si mancipium adversns ea 

venisset sive adversus quod dictum promissnmve fuerit, cum veniret 

fuisset, quod eius praestari oportere dicetur: emptori omnibusque, ad 

quos ea res pertinet, (in sex mensibus, quibus primum de ea re experiundi 

potestas fuerit,) iudicium dabimus, ut id mancipium red- 

1) Gai. 4,181. Ε. Ρ. § 279. — 2) Ε. Ρ. § 280. — 3) Ε. Ρ. § 281. — 

4) Jtnbr. D. 46,7. — 5) E. P. § 283. — 6) Mnbr. D. 35,3. — 7) D. 5,3,17; 

29,4,1,9. — 8; Bubr. D. 7,9. — 9) Cf. Eubr. D.36,3. — 10) JRubr. D. 46,6. 

— 11) Rubr. D. 46,8. — 12) Foyimdam actionis, qnae dicitur auctoritaiis, 

hoc loco propositam fuisse ostendi E. P. p. 518 sq. Cui actioni satisdationis 

seciindum mancipium formulam adiunctam fuisse suspicari licet — 

13) D. 39JJ3J; 45,1,4,2. — 14) D. 45,1,4^. — 15) D. 21,1, ubi ex VIpiani 

libris II ad ed. aed. cur. recepta sunt — 16) Gell. 4,2,1: 'in edicto 

acdilium curulium, qua parto de mancipiis vendundis cautuin est'.

238 Edicta aedilium curulium. 

hibeatur, si quid autem post venditionem traditionemque deterius 

emptoris opera familiae procuratorisve eius factum erit, sive quid ex 

eo post venditionem natum adquisitum fuerit, et si quid aliud in 

venditione ei accesserit, sive quid ex ea re fructus pervenerit ad 

emptorem, ut ea omnia restituat, item, si quas accessiones ipse praestiterit, 

ut recipiat. Item si quod mancipium capitalem fraudem admiserit, 

mortis consciscendae sibi causa quid fecerit, inve harenam 

depugnandi causa ad bestias intromissus fuerit, ea omnia in venditione 

pronuntianto: ex Ms enim causis iudicium dabimus. Hoc amplius, 

si quis adversus ea sciens dolo malo vendidisse dicetur, iudicium 

dabimus l . > 

P',21 2. De iumentis vendundis. Qui iumenta vendunt, palam 

recte dicunto, quid in quoque eorum morbi vitiique sit, utique optime 

ornata vendendi causa fuerint, ita emptoribus tradantur 2 . si quid ita 

factum non erit, de ornamentis restituendis iamentisve omamentorum 

nomine redbibendis in diebus sexaginta, morbi autem vitiive causa 

inemptis faciendis in sex mensibus, vel quo minoris cum venirent 

fuerint, in anno iudicium dabimus. si iumenta paria simul venierint 

et alterum in ea causa fuerit, ut redhiberi debeat, iudicium dabimus, 

quo utrumque redhibeatur 3 . Quae de iumentorum sanitate diximus, 

de cetero quoque pecore omni venditores faciunto 4 . 

^•2. 3. De feris. Ne quis canem verrem [vel minorem] 5 aprum 

lupum ursum pantheram leonem, qua volgo iter fiet, ita habuisse 

velit, ut cuiquam nocere damnnmve dare possit 6 . si adversus ea 

factum erit et homo liber ex ea re perierit, sestertium iucentorum 

milium nummorum"', si nocitum homini libero esse dicetur, quanti 

bonum aequum iudici videbitur, (iudicium dabimus). ceterarum rerum, 

quanti daranum datum factumve sit, dupli (iudicium dabimus)*. 

^•|· 4. Duplae stipulatio*. 

1) D. 21,1,1 pr. Exordium vetens edicti apud Gell. 4,24 ita refertur: 

'titulus servorum singulorum scriptus sit curato ita, ut intellegi recte possit, 

quid rel.' Formulae redhibitoriae partem exhib. D. 21,1,25,9. Cf. 

E. P. p. 531. — 2) Praetorem etiam de servomm vestimentis et ornamentis 

edixisse verisimile est, cf. E. P. p. 539 — 3) D. 21, 1,38 pr. — 4) D. 

21,1,38,5. — 5) 'maialem' coni. Euschke, z. Pandektenkritik p. 52; v. tamen 

Sdaloja, bullett. XIII p. 75sqq. — 6) D. 21,1,40J; 42. Quae ibid. 1 leguntur, 

verba edicti non esse pnmus perspexit Bruns (in prioribus huius 

collectionis edd.). — 7) D..· 'solidi ducenti'. — 8) Cf. D.21,1,42. — 9) E. 

P. § 296.

Edicta censorum. 239 

67. Edictum censorum a. 662 (= 92) (e Suet.): 

(Suet de ret c. l l 

: Cn. Domitius Ahenobarbus L. Licinius 

Crassus censores ita edixerunt:) 

Renuntiatum est nobis esse homines, qui novum genus disciplinae 

instituerunt, ad quos iuventus in ludum conveniat; eos sibi 

nomen imposuisse Latinos rhetoras; ibi homines adulescentulos dies 

totos desidere. Maiores nostri, quae liberos suos discere et quos in 

ludos itare vellent, instituerunt. Haec nova, quae praeter consuetudinem 

ac morum maiorum fiunt, neque placent neque recta videntnr. 

Quapropter et iis 2 , qui eos ludos habent, et iis 2 , qui eo venire consuerunt, 

videtur 3 facinndum, ut ostenderemus nostram sententiam 

nobis non placere. 

. Edictum M. Antonii triumviri a. 720. (e grom.) 

Ex collectaneis gromaticis p. 246 Lachm. 

M. Antonius IIIvir r. p. constituendae cos. II des. III dicit 4 : 

Eedditum suum qnibus est, uti finibus antiquis sic teneant, neve 

si qui minus multa iugera professus est capiatnr neve si nimis 5 

multa iugera professus est teneat. 

vn 69. Edictum Octaviani Caesaris. 

Ε pap. BTJ. 628 verso cf. n. 78. Ed. Grademvitz. Cf. Dareste, Nouv. 

lievne 22, 69. — Scriptnm ab homine latini sermonis minm perito. 

Verso A. P· cum Manius Valens veteranus ex. [.] ter recitasserit G 

partem edi[c]ti hoc quod infra scriptum est: Imp. Caesar 

[Djivi filins trinmft']ir rei publicae consul ter 7 dicit. Visum 

[esfjedicendum mi[hi vete)ranis dare omn[ibus] ut trbutis 

coiniti [ώ 8 que[»i] ό 

hiatus 

Verso B. dire 

1 . . bro maio . po 

[. .] ipsis parentibu[s Zi&]erisque eorum e[t ?m>]ribus qui secf«im] 

que 9 erunt imm[?i]nitatem omnium rernm dfajre, utique 

optimo iure optamoque 10 legis cives Eomani sint 11 immunes 10 

1) Idem refert Gell. 15,11,2; cf. supra p. 170 n. 2. — 2) his Gell. — 

3) visum cst Gell. — 4) Sic Mo.; 1 Antonio p. constituende cons ss II 

designatus et tertio traditur — 5) nimis Mo., quis traditur. — 6) ex[acjtor 

recitasse ait coni. Dareste. — 1) Fortasse non eccddit constituendac, sed fuit 

const(ituendac) iter(um). — const. ter(tium) Wilcken. — 8) exerap[ti coni. 

Dar. — 9) qui sunt qnique coni. Mo. — 10) Octaviae coni. Dar. — 11) sunt 

supra lin. additum.

240 Dccreta proconsulum. 

sunto liberi ....[. ?m]litiae muneribusque pnblicis in[ngend]i 

vocat[i]o, [it]em in[. . . .]s tribu s(upra) s(cripta) suffragium 

[/ejrendi c[e]nsendi[

Decretum proconsulis. 241 

Imp. Othone Caesare Aug. cos. XV k. Apriles ° descriptum 1 2 

et recognitum ex codice ansato 1 

. L. Helvi Agrippae procons(ulis) 

quem protulit Cn. Egnatius ° Fuscus scriba quaestorius in quo 3 

scriptum fuit it quod infra scriptum est tabula V O 2 

VIII ° et 4 

Vim et X: 

III idus Mart. L. Helvius Agrippa proco(n)s(ul) caussa 

cognita pronuntiavit: 

° Cum pro utilitate publica rebus iudicatis stare conveniat et δ 

de caussa Patulcensi°um 51. Iuventius Eixa vir oruatissimus procu- 6 

rator Ang(usti) saepius pronuntiaverit 

fi°nes Patulcensium ita ser- 7 

vandos esse, ut in tabula ahenea a. M. Metello ordinati ° essent, 8 

ultimoqne pronuntiaverit: 

Galillenses frequenter retractantes controver°siaw 3 nec parentes 9 

decreto suo se castigare voluisse, sed respectu clementiae optumi 

° maximique prineipis contentum esse edicto admonere, ut quie- 10 

scerent et rebus ° iudicatis starent et intra k. Octobr. primas de 1L 

praedis Patulcensium recederent vacuam°que possessionem trade- 12 

rent; quod si in contumacia perseverassent, se in auctores ° sedi- 13 

tionis severe animadversurum 

et postea Caecilius Simplex vir 

clarissi^mus ex eadera caussa aditus a Galillensibus dicentibus: 14 

tabulam 

se ad eam rem ° pertinentem ex tabulario principis adlaturos, 15 

pronuntiaverit: 

humanum esse ° dilationem probationi dari, 16 

et iu k. Decembres 

trium mensum spatium dederit, 

in°tra quam diem nisi fornia 17 

allata esset, se eam, quae in provincia esset, secnturura: 

° ego quo- 18 

1) i. e. codice tabnlarum colligatarum ansa adiunda. — 2) [Nota Ο 

quod vocabnlum significet α c littera incipiens, parum constat. Caput quominus 

interpretemur, obstat quod in decreto Oropio stqira p. 184 legitur 

(v. 59) iv δε'λτω πρώπ), κηρώματι τεσσαρεσχαιδεκάτω; cera quominus lcgatur, 

impedit quod quomodo plures cerae una tabula contineantur non perspicitur. 

Apud Iosephum ant. 14,10,10 legitur similiter otkxw δευτέρα κα\ ίχ. των 

πρώτων. Ιη senatusconsulto Lebas-Waddington η. 1627... [π]ε'μπτω έ'κτω Ιβογδόω 

Ινάτω δεκτοί πρώτη, ipsutn vocabtilum desideratur. ΤΗ. Μ.] 

l Iam Mo. Ges. Schr. 5,336. 506 c(cram) admittit] — 3) controversiae. 


242 Epistula praef. praet. 

que aditus a Galillensibus excusantibus, quod nondum forma allata 

19 esset, in ° k. Februarias quae p(roximae) f(uernnt) spatium dederim, 

20 et moram l illis possessoribus intellegam esse iucun°dam : 

Galilenses 

ex finibus Patulcensium Campanorum, quos per vim occupaverant 

21 intra k. °Apriles primas decedant. Quodsi huic pronuntiationi non 

22 optemperaverint, sciant ° se longae contumaciae et iam saepe denun- 

23 tiatae animadversioni obnoxios ° futuros. 

In consilio fuerunt: M. Iulius 

24 Romulus, leg(atus) pro pr(aetore). T. Atilius Sabinus, q(uaestor) ° pro 

25 pr(aetore). M. Stertinius Eufus f(ilius) (ef quinque alii). . . ° .. Sig- 

26 natores: Cn. Pompei Ferocis, Aureli ° Galli (ei novem aliorum)... ° ... 

VI 71. Epistula praefectorum praetorio c. a. 168. 

Exemplum epistul(ae) scriptae mihi ° a Sep- 

11 timiano colliberto et adiutore meo subieci, et peto tanti ° faciatis 

sc(r)ibere mag(istratibus) Saepin(atibus) et Bovian(ensibus), uti de- 

12 sinant iniuriam ° conductoribus gregum oviaricorum qui sunt ^sunt]> 

13 sub cura mea facere, ° ut be(we)ficio vestro ratio fisci indemnis sit. oo 

14 (3) Script(ae) a Septimiano ad Co°smum. — (Cwni) conductores 

gregum oviaricorum, qui sunt sub cura tua, in re presenti 

15 ° snbinde mihi quererentur per itinera callium frequenter iniuria(w) 

16 ° se accipere a stationaris et mag(istratibus) Saepino et Boviano 

1) moras. — 2) Macrinus lapis plerumque; sed reqniritur Macrinius. 

— 3) magg. lapis et hic et vv. 11.16.23. — 4) Caput hoc loco significatur 

non spatio vaciio relicto, ut alibi, sed interposito signo >·.

Edictum praef. Aegypti. 243 

eo, quod in tra(w)situ ° iumenta et pastores, quos conductos habent 17 

(retineant) dicentes fugitivos esse et ° iumenta abactia habere et 18 

sub hac specie oves quoque dominicae ° sibi pere&nt l in illo tu- 19 

multu: necesse habe(&)amus etiam (et etiam) scribere, quietius 

ag°erent, ne res dominica detrimentnm pateretnr; et cum in eadem 20 

contumacia ° perseverent, dicentes non cnraturos se neque meas lit- 21 

teras neque si tu eis ° scrips[em Jia]nt fieri re[m], rogo, domine 2 , 22 

si tibi videbitur, indices Basseo Rufo ° et Macrin(i)o 3 Vindici pr(ae- 23 

fectis) pr(aetorio) e(minentissimis) v(iris), ut epistulas emittant ad 

eosdem mag"(istratiis) et stati°onarios 

4 [i]andiu t[eme]re (?) 24 

[ir]ritum (?) factum est. oo 

72. Edictum Ti. Iuli Alexandri praefecti Aegypti 

a. 68 p. C. 

C.I.Gr. 3,445 n. 4957. Hoc edictum a. 1818 in Aegypti superioris 

oasi niaiore in primo propylo tetnpli muro incisum α F. Cailliaud Francogallo 

inventum primum editnm est in itineris descriptione: Voyctge α 1'oasis 

de Thebes p. 115 tab. 24. Cum commentano repetivit Rudorff, JRh. Phil. 

2,64.138. [VH lam de curis Bissingii et Montzii cf. Wilcken Pap. Archiv. 

II p. 171.] — JEdicti emissi ad tollendas pravas consuetudines, qidbus 

in vectigalibus aliisque rebus fiscalibus Acgyptii α magistratibus vexabantur, 

admodum longi eam tantnm partem, quae ad ius privatum pertinet, 

fere sextam totiits recepi, de qua praeter Rud. cit. cf. ZRG. 1,127. Bachofen, 

rom. Pfandr. 241. Bechmann, rom. Dotalr. 1,112. Schrader, Tiibinger 

h\ Z. 1,2,129 sq. Czylharz, rom. Dotalr. 411. [VII Dittenberger, Or. Ghr. 

Inscr.sel. II, 669.] 

(1.) 'Ιούλιος Δηρ^τριος, στρατηγός 5 

Όάσεως Θ[ηβ]αϊδος, του 1 

ττε[Λ

244 Edictum praef. Aegypti. 

4—15 (2.) Τιβέριος 'Ιούλιος 'Αλέξανδρος λέγει. — ° 

(4.) Επειδή ένιοι ποοφάσει των δημοσίων και αλλότρια δάνεια 

παραχωρούμενοι εις τε τό πρακτορειών * τινας παρέδοσαν και 

16 εις άλλας φύλακας, ας και δι' αυτό τούτο ° έγνων αναιρεθείσας, 

ϊνα αί πράξεις των δανείων εκ των υπαρχόντων ο!σι και (λή* 2 

εκ των σωμάτων, έπο'μενος τί} του θεού Σεβαστοΰ βουλήσει, κε- 

17 λευ'ω μηδένα τη των δημοσίων προφά°σει παραχωρεΐσθαι παρ' 

άλλων δάνεια, ά μη αυτός εξ αρχής έδάνεισεν, μηδ' όλως κατακλείεσθαί 

τινας ελευθέρους εις φυλακήν ήντινοϋν, ει μη κακουργον, 

1S μηδ' εις τό πρακ°τόρειον,^ έξω των οφειλόντων εις τον κυριακόν 

λόγον. 

(5.) "Ινα δε μηδαμόθεν βαρύν/] τάς προς αλλήλους συναλλαγάς 

τό των δημοσίων όνομα, μηδέ συνέχωσι 3 την κοινήν πίστιν 

19 ° oi τη πρωτοπραξία προς ά μη δεΐ καταχρωμενοι, και περί ταύτης 

αναγκαίος προέγραψα. Έδηλώθη γάρ μοι πολλάκις, ότι ήδη 

20 τινές καΐ ύποθήκας έπείρασαν άοελέσθαι νομίμως ° γεγονυίας, και 

άποδεδομένα δάνεια παρά των άπολαβόντων άναπράσσειν προς βίαν, 

και άγορασμούς άναδάστους ποιεΐν, άποσπώντες τα κτήματα των 

(2.) Tiberius Iuliits Alexancler dicit: 

(4.) Cum quidam praetextu publicornm etiam propter debita 

aliena sibi cessa in pignerarium * quosdam coniecerint et in alias 

cnstodias, quas vel ob id ijisiim sublatas novi, ut debitorum exactiones 

e bonis, non e corporibus fierent, divi Augusti voluntati obtemperans 

inbeo, ne qnis sub praetextu publicorum aliis debita sibi 

cedere faciat, quae non ipse ab initio crediderit, neve omnino Jw· 

mines liberos in custodiam qnalemcumqite inclndat, nisi maleficum,. 

iieve in pignerarium nisi qid dominicae rationi obnoxii sunt. 

(5.) Ne autem umquam publicorum nomen privatorum contractibns 

molestiam afferat, neve commnnem fidem infringant 2 pri· 

vilegimn exigendi ubi non licet usurpantes, etiam de hoc proscrihere 

necessarium fuit. Saepe enim miiii denuntiatum est, quod 

quidain hypothecas legitime constitntas tollere conati sint, nec non 

debita solida ab iis qni acceperint per vim reposcere, et emptiones 

irritas facere emptoribusque res emptas eripere, quippe qni con- 

1) i. e. Scbuldgcfangniss (πράσσειν = exigere). — 2) t mutum saepius 

perperam additur. — 3) [VII συγχέωσι (i. e. turbent) coni. Dobree, cf. Dittenberger 

p. 394.]

Edictum praef. Aegypti. 245 

ώνησαμένων, ώς ° συμβεβληκότων τισιν αναβολικά ε^ληφο^ ι έκ 21 

του φίσκου, ή στρατηγοΐς, ή πραγματικοί; 2 

, η άλλοις τών ωφειληκότων τω δημοσίω λόγω. Κελεΰω ούν όστις αν έ 

° επίτροπος τοϋ κυρίου ή οικονόμος ύποπτόν τίνα έχη τ ω · ν £ν 22 

τοις δημοσίας πράγμασιν δντων, κατέχεσθαι αύτοΰ το όνομα 3 ή 

προγράφειν, ΐν[α μηδ]εις τω τοιούτω συνβάλλν), V) μέρη των 23 

υπαρχόντων αύτοΰ κατέχειν εν τοις δημοσίοις γρ^μματοφυλακίοις 

προς οφείλημα. Έάν δέ τις, μήτε ονόματος κατεσχημένου, μήτε 

των υπαρχόντων κρατου ° μένων, δαν(ε)ίσν) νομίμως λαβών ύπο- 24 

θτ]κην, ή φθάση ά έδάν(ε)ισεν κομίσασ&αι, ή και ώνησηταί τι, μή 

κατεχομένου του ονόματος μηδέ του υπάρχοντος, ουδέν πρα'γμα 

έξει* ° τάς μεν γαρ προίκας, αλλότριας ούσας και όΰ τών εΐληφό- 25 

των ανδρών, και 6 θεός Σεβαστός έκέλευσεν και οι έπαρχοι έκ του 

φίσκου ταΐς γυναιξί άποδίδοσ&αι, ων βεβαίαν δει ° την πρωτοπραξίαν 26 

Φυλασσειν. 

traxissent cum iis qui species devehendas α fisco accepissent 1 vel 

cum strategis vel cum tabellionibus 2 vel cum aliis publicae rationi 

obnoxiis. Iubeo igitur, si quis posthac procurator Caesaris ant dispensator 

suspectum aliqnem eorum habeat, qui in pnblicis negotiis 

versantur, aut nomen eius detineri* aut proscribi, ne quis cwn eo 

contrahat, aut partes bonorum eius pro debitis retineri in publicis 

tabulariis. Si quis autem alicui cuius neqne nomen detentum est 

neque bona possessa, crediderit hypotheca legitime accepta, aut qnae 

crediderit antea ab eo receperit, aut ab eo emerit aliquid, neque 

nomine neque bonis detentis, nihil negotii ei fiet. Dotes enim, cum 

alienae sint neque virorum qni eas acceperant, etiam divus Aiigiistns 

wssit et praefecti α fisco miilieribus reddi, qnarum privilegium 

exigendi firmum servari oportet. 

1) [Intellegi videntur qui ex Aegypto Bomam devehunt anabolicas 

species (vita Axireliani 45), anabolicarii (Vat. fr. 137). TH. M.J. [VH Si Dittenbergerum 

seqnimur, intelleguntur ei, quibus mora (αναβολή) pendendi 

quod debebunt publico concessa erat] — 2) [Cf. Dig. 48,19,9,4- ΤΗ. Μ.] — 

3) \yn 'κατέχεσθ-αι pass. structuram enuntiati pauhilum ttirbat 1 Dittenberger. 

— Verba κατέχεσθαι αύτοϋ το ονορ,α abundare videntur.]

246 Edictum Mettii Kufi. 

v n 73. Edictum Mettii Eufi de tabulis possessionum 

' fundi (a. 89). 

Ε pap. Oxy. 2,237, vni 27sqq. edd. Grenfell et Hunt — Cf. Mitteis, 

Papynis Arch. 2,183 sqq. 

27 Μάρκος Μέττι- 

28 ος Ρουφος έπαρχος Αιγύπτου λέγει' Κλαύδιο; "Αρειος ό τοϋ Όξυρύγχείτου 

στρατηγός [ε]δ-/λωσέν [ΛΟΙ μήτε τα ί[δι]ωτικά (λ[ήτε τα δημόσια 

πράγματα την καθηκουσαν λαρ,βάνειν διοίκησιν διά το έκ πολλών 

χρο'νων ρ-ή κα&' ον έδει τρόπον ωκονορ,ησθαι τά έν τη των έν- 

80 κτήσεων βφλιοθη'κη δια[σ]τρω'{Λατα, καίτοι πολλάκις κριθέν ύπο ταν 

πρό έμ,οΰ z—y.oytuv της δεουσης αυτά τυχεΐν επανορθώ- 

σεως, όπερ ου καλώς ενδέχεται ει [Λη άνωθεν γένοιτο αντίγραφα, κελεύω 

oCv πάντας τους κτητορας εντός f/,ηνών εξ άπογρά- 

32 ψασθαι την ιδίαν κτησιν εις τγ (ν των ένκτησεων βιβλιοθηκην και τους 

δανειστάς άς εάν έχωσι ύποθηκας καΐ τους άλλους 

οσα εάν εχωσι δίκαια, την δε άπογραφήν ποιείσΟωσαν δηλούντες πόθεν 

έκαστος των υπαρχόντων καταβέβηκεν εις αυτούς 

34 ή κτησις. παρατιθέτωσαν δε και αί γυναίκες ταΐς ιίποστάσεσι τών 

ανδρών εάν κατά τίνα έπιχώριον νό(Λον κρατείται τά ύπάρ- 

Μ. Mettius 

Rufns, praefectus Aegypti, dicit: Clandius Arius Oxyrynchiti strategns 

notum fecit mihi nec privatas nec pnblicas 

res eain quae deceret habere administrationem, quia in longo tempore 

non quemadmodam oporteret relatum esset in tabulas iziris praediorum 

bibliothecae, etiamsi saepe decretiim esset ab eis qid ante me fuissent 

praefedis tit eam quae deceret acciperent emendationem. 

Quod non bene procedet, nisi ab initio fient exempla. Iubeo igitur 

omnes possessores intra menses sex profiteri 

suas possessiones in iuris praediorum bibliothecam et creditores qnas 

habeant hypothecas et ceteros 

quae habeant iura, notum facientes unde unicuique bonorum obvenerit 

possessio. Adscribant vero etiam mulieres indiciis maritorum si secundum 

qiioddam regionis ius tenehmtur.bona;

Edictum Mettii Rufi. 247 

χοντα, ομοίως δε και τά τέκνα ταΐς των γονέων οίς ή μέν 

δια δημοσίων τετηρηται χρηματισμών, ή δε κτη- 

σις μετά θάνατον τοις τέκνοις κεκράτηται ίνα oi συναλλάσσοντες μη 36 

κατ' άγνοιαν ένεδρευονται. παραγγέλλω δε και τοις συναλλα- 

γματογρα'φοις και τοις μνημοσι μηδέν δίχα έπιστάλματος τοΰ βιβλιο- 

φυλακ[ίου τελειώσαι, γνοΟσιν ως οι!κ όφελος τό] τοιούτο* άλλα και 

αύτοι ώς παρά τα προστεταγμένα ποιησοντες δίκην ύπομενοϋσι την 38 

προσηκουσαν. εάν δ' είσιν εν τί] βιβλιοθήκη των επά- 

νω χρόνων άπογραφαί, μετά πάσης άκρ^ε^ιβείας φυλασσέσθωσαν, 

ομοίως δε καΐ τά διαστρώματα, ΐν' ε'ί τις γένοιτο ζητησις εις 

ύστερον περί τοϊν μή δεόντως άπογραψαμένων εξ εκείνων έλεγχθώσι. 40 

[ίνα] δ' ου ν βεβαία τε και εις άπαν διαμένη των διασ- 

τρωμάτων ή χρησ^Υ^ις προς το μή πάλιν άπογραφτς δεηθηναι, παραγ- 

γέλλω τοις β[ι]βλιοφύλαξι διά πενταετίας έπανανεοΰσθαι 

τά διαστρωματα μ,εταφερομένης εις τά καινοποιουμένα της τελευ- 42 

ταίας εκάστου ονόματος υποστάσεως κατά κώμην και κα- 

τ' είδος. 

similiter autem liberi qnoque parentum quibns usus per publica 

obligatus est instrumenta, possessio autem 

post mortem ad liberos redit, ne paciscentes per ignorantiam decipiantur. 

— Veto etiam scribas 

et tabelliones quicquam non iussos α librorum custodibus perficere 

scientes nihil prodesse talia; sed etiam 

ipsi ut contra mandata facientes poenam ferent eam quae par erit. 

Quodsi erunt in bibliotheca professiones 

priorum temporum, cum omni diligentia custodiantur, similiter autem 

et tabidae ut si quae fiat requisitio in 

posterum de eis quae non ut oportet professa sunt ex illis nota 

fiant Ut autem firmus et in perpetuwn maneat 

iabularum iisus ne iterum professione egeant, mando Ubrorum custodibus, 

ut quinto quoque anno renovent 

tabulas ita ut transferatur in novas ultimiim cuiitsqite nominis indicium, 

secundum vicos et secundum 

genera. Anno nono Domitiani, mense Domitiano 4.

248 Decretum XVvirum. 

VI 

74. Edictum XVvirum sacris faciundis de luctu feminarum 

minuendo per ludos saeculares (a. 737 = 17). 

Ex commentario XVvirum, de quo supra p. 191, nr. 46 in exordio diximus, 

inter alia eorum edicta ad ludos saeculares pertinentia Jioc visiim est 

recipere; est ihi v. 110—114. 

110 ° XVvir(i) s(acris) f(aciundis) dic(unt). ° Cum bono more et 

proindfe cjelebrato frequentibus exsemplis quandocumq[we ijusta lae- 

112 titiae publicae caussa fuit, ° minui luctus matrona[r]um placuerit, id- 

113 que tam sollemnium sacroru[w Zjudorumque tempore referri ° diligenterque 

opserva[r]i pertinere videatur et ad honorem deorum et 

114 ad [mjemoriam cultus eorum statuimus ° offici nostri esse per edictum 

denuntiare feminis, uti luctum minuant. 

v 75. Decretum XVvirum sacris faciundis (a. 289). 

@ 10,3698; Or.2263. Dess.4175. Ε tabula marmorea Cumis prope 

castellum Baianum reperta a. 1785, edita post alioa α me l. l. Continet 

decretum decurionutn Ciimanorum factum die 23. in. Maii a. 289, quo sacerdos 

Matris Deum creatur (v. 1—15), et epistulam XVvirum Romanorum 

datam die 17. Aug. eiusdem anni, qiw sacerdos creatns confirmatur. 

Decretum. Epistula. 

1 M. Magrio Basso, L. Eagonio XV. sac. fac. 4 pr. 3 16 

Quintiano cos. 1 k. Iunis. et magistratibus Cuman. sal. 5 

Cumis in templo divi Vespa- Cura ex epistula vestra cognove- 

siani, in ordine decurionum, rimus creasse vos sacerdotem 

5 quem M. Mallonius TJndanus Matris Deum Licinium Secundum 20 

et Q. Claudius Acilianus praet. 2 in locum Claudi Eestituti defunccoegerant. 

Scribundo sorte ft 6 ,secundumvoluntatemvestra(m) 

ducti adfuerunt Caelius Pan- permisimus ei occavo et 

nychus, Curtius Votivos, Considi- corona dum taxat intra 

10 us Felicianus. fines coloniae vestrae uti. 25 

Referentibus pr. 3 Optamus vos bene valere. 

de sacerdote faciendo Matris Pontius Gavius Maximus 

Deae Baianae in locum Eestituti pro magistro suscripsi XVI kal. 

sacerdotis defuncti placuit uni- Septembres M. Umbrio Primo, 

versis Licinium Secundnm T. Fl(avio) Coeliano cos. 30 

15 sacerdotem fieri. 

1) Consnles ordinarii a. 289 sunt v. 12, eiusdem anni sufecti in fine 

v. 29.30. — 2) praet(ores). — 3) pr(aetoribus^. — 4) XV(viri) sac(ris) fac(iundis). 

— 5) Cnman(is) sal(utem). — 6) defunc/cui.

Constitutiones imperatorum. 249 

76. Decretum pontificum. 

@ 10,2,8259. Dess. 8381. Prope Tarracinam nuper repertum loco 

aniiquo in pilis dnabus collocatis hinc inde ad ingressum sepulcri. — Cf. 

titulus urbanus @ VI1884. Dess.1792: reliquiae treiectae {scilicet ex Selinunte 

Cilidae Romam) ex permissu collegii pontificum piaculo facto. 

I. 

[D(isJ] M(anibus). 

[C]ollegi- 

[w]m pon[fi- 

/"jicum \de\δ 

crevit, si ea 

ita sunt 

que libelo 

[cjontenentur, 

pla- 

10 cere per 

[wiiiejre 1 puela- 

[m, cle] q(ua) agatu- 

[r, sjacelo 

Π. 

[eximere et ijter- 

[«»i ex\ pra- 

[escr]ipto 

[

250 Edictum Augusti. 

Venafri in aedibus Ianuarii Nola. — Venafrum oppidum fuit Samniticum, 

quo ab Augnsto colonia deducta est. Aquaediictum ibi ab eo esse eocstructum 

eique ius hoc edicto constitutum ex aliis inscriptionibus Venafri repertis 

Mo. probavit Capita quae distinxi in lapide versibus in marginem una 

littera prominentibus notata sunt. 

[Ed]ict[wn im]ip. Ca.[esaris Augusti] 

8 (desunt versus sexj ° Venafranorum nomin[e .... ius sit /icejatque. 

9 °Qui rivi specus saepta fon[ies] .... que aquae [ducend]sL& 

10 reficinndae ° causa supra infrave libram [facti aeeZijficati structi 

11 sunt, sive quod ° aliut opus eius aquae ducendae ref[icijundae causa 

12 supra infrave libram °Jactum est, uti quidquid earum r[er]um 

13 factum est, ita esse habere itaque ° reficere reponere restituere re- 

14 sarcire semel saepius, fistulas canales ° tubos ponere, aperturam 

15 committere, sive quid aliut eius aquae ducen°dae causa opus [er]it, 

16 facere placet: dum qui locus ager in fundo, qui°Q. Sirini (?) L. f. 

Ter. [est esseve] dicitur, et in fundo, qui L. Pompei M. f. Ter. Sullae 

17 ° est esseve dicitur, m[acerjia saeptus est, per quem locura subve 

18 quo loco ° specus eius aquae p[erve]nit, ne ea maceria parsve quae 

19 eius maceriae ° aliter diraatu[r tollatjur, quam · specus reficiundi aut 

20 inspiciendi caulsa: [neve quid ibi ^njvati sit, quominus ea aqua 

21 ire fluere ducive poss[i£] ° . . (20) . . Dextra sinistraque circa eum 

22 rivom circaque ° ea o[pera, quae eius aqu]&e ducendae causa facta 

23 sunt, octonos pedes agrum ° [u]acuo[m esse placef] ! ; p[e]r quem locum 

24 Venafranis eive, qui Venafranorum ° [nomine opus su]m[et?], iter fa- 

25 cere eius aquae ducendae operumve eius aquae ° [ductus faciendor]u[m] 

reticiendorum (causa 2 ), quod eius s(ine) d(olo) m(alo) fiat, 

26 ius sit liceatque, ° quaeque e&[rum rer]nm cuius faciendae reficiendae 

27 causa opus erunt, quo ° proxume poterit advehere adferre adpor- 

28 tare, quaeque inde exempta erunt, ° quam maxime aequaliter dextra 

29 sinistraque p(edes) VIII iacere, dum ob eas res damn[i] ° infecti iu- 

30 rato promittatur. Earumque rerum omnium ita habendarum ° colon(is) 

(?) Yen[afra]nis ius potestatemque esse placet, dum ne ob id 

31 opus domi°nus eorum cuius agri locive, per quem agrum locumve 

32 ea aqua ire fluere ° ducive solet, invius fiat; neve ob id opus minus 

33 ex agro suo in partera agri ° quam transire transferre transvertere 

1) [Vll Dess. confert @ 10,4843 = Dess. 5744: iussu imp. Caesaris 

Augusti circa eum rivom qui aquae ducendae causa factus cst, octonos 

ped. ager dextra sinistraq(ue) vacuus relictus est] — 2) excidit in lapide, 

ins. Mo.

Edictum de temporibus accusationum. 251 

recte possit; neve cui l 

eorum per qno°rum agros ea aqua ducitur, 34 

eum aquae ductum corrumpere abducere aver°tere facereve, quominus 35 

ea aqua in oppidum Venafranorum recte duci ° fluere possit, liceat. rsj 36 

° Quaeque aqua in oppidum Venafranorum it fluit ducitur, eam 37 

aquam ° distribuere discribere vendundi causa, aut ei rei vectigal 38 

inponere consti°tuere Ilviro Ilviris praefec(to) praefectis eius colo- 39 

niae ex maioris partis decuri°onum decreto, quod decretum ita 40 

factum erit, cum in decurionibus non ° minus quam duae partes 41 

decurionum adfuerint, legemque ei dicere ex ° decreto decurionum, 42 

quod ita ut supra scriptum est decretum erit, ius po°testatemve 2 43 

esse placet: dum ne ea aqua, quae ita distributa discripta deve qua ° ita 44 

decretum erit, aliter quam fistulis plumbeis d(um) t(axat) ab rivo 

p(edes) L ducatur; neve ° eae fistulae aut rivos nisi sub terra, quae 45 

terra itineris viae publicae limi°tisve erit, ponantur conlocentur; 46 

neve ea aqua per locum privatum in°vito eo, cuius is locus erit, 47 

ducatur. Quamque legem ei aquae tuendae op[e]°ribusve, quae eius 48 

aquae ductus ususve causa facta snnt erunt, tuendis ° [Ilviri prae- 49 

fect]i [e]x decurion(um) decreto, quod ita ut s(upra) s(criptum) e(st) 

factnm erit, dixerin[£ ° eam fir]mam (?) ratamque esse pla- 50 

cet oo . . (desunt versus undecim) . . ° (30) Venafranae s . . . (8) 51—62 

° (20) . . atio quam colono aut incola[e aut] . . . ° da . . i is 63 64 

cui ex decreto decurionum ita nt supra coraprensum est nefgotium 65 

datum erit, agenti, tum, qui inter civis et peregrinos ius dicet, iudicium 

° reciperatorium in singnlas res HS X reddere, testibusque 66 

dum taxat X denun°tiand[o ^juaeri placet; dum reciperatorum re- 67 

iectio inter eum qui aget et ° eum quocum agetur ita fi[e£ ut ex lege, 63 

#]uae de iudicis privatis lata est, ° licebit oportebit. rsj 69 

v n 78. Edictum de temporibus accusationum. 

Ε pap. B. TJ. 628 r . Ed. Gradenwitz, emendaverunt Mo. Mitteis. 

Cotnmentario instruxerunt Mitteis, Hermes 32 p. 630 sqq., qui dubitanter 

Tibaio adscribit, Dareste, Nouv. revue 22, p. 689 sqq., Cuq, ibid. 32,111 sqq., 

qui Neroni attribiiunt Mo. (Strafrecht p. 472 n. 5) tertii saeculi edidum 

putat esse. Suppl. snnt Mo. Mitteisii, Gradenwitzii (cf. nr. 69). 

Col. I. 

Exeraplum edicti. 

In multis bene factis consultisque divi parentis mei id quoque 1 

° iure nobis praedicandum pu[i]o [q]uod causas que a[i?J principalem 2 

1) qui. — 2) immo potcatatcmquc.

252 Edictum de temporibus. 

3 ° notionem 1 [vel] provocatae vel [rmjissae fuissenf/ i]mposita qua- 

° dam nec[m]itate a[dmitt]eniB,[s es]se pers[p]exsit ne [aut] prob[i] 

5 h[o]mines ° [c]onflictar[e]ntur di[wi]ina mor[a a]ut call[iiZ]iores fructu[m 

cajpere ° [aZijquem p[roi]rahendn litem [a«iCM]paren[iM]r, quod 

tum animadver°[fi]sset iam p[er] multofs] annos ev[en]ire, et s[an]xit 

salubfn]ter 2 praefini°t[«] tempr[i&Ms] intra que [c]um [ex p]ro\m- 

10 ciis [ajd a[firenc?jum veni° [ssejnt utrae[gti]e [pajrtefs] nec disce[dfe]rent 

priusqu[am] ad disceptan£[(Zw]m i[ntrodit}cti [es]se[nt ] 

scirent fore u[t aZJtera parte audi°ta 3 serfv]aret[w]r sententia aut 

[secjundum praese[iiiejm pronuntia°[rei?fr; A sin vero] neut[er] litiga[7iii]em 

adfuisset ex[ctd]ere tum eas ° [lites] e[x orjdine cognitio- 

15 num offici nostri. E[£ jrcul . cio iam ° [dudiim] id obtine n ndum 5 

fuit [cu]m a pres cr ipto eius edi[c]ti satis super°q[«e tempo]ris quasi 

conive[w]tibus nobis tra|wsjcocurrerint ,°e[i ] dex . . cs 

[ ] medi (.] imis [ ] rento temZ[pore .] io 

[ ] ation [ ] conti[. .] 

deperiit papyri pars quasdam lineas continens 

B. ]s in Italia q[ ] edi[. ..]... 

]t sex menses t[raw]salpinis 

\autem et transmarinis] annuin qui nis[ij adfuerint vel 

[defensi fuerint .... cuni] querelae eorum noscantur. 

Col. II. 

A. sciant fore et 6 stetur sentent[ijae et acc[i/s]atores 

ad petendam poenam in re rogantur; sed quoniam 

capitalefs] causae aliquid a[«]x[ijlium conctationis" admittun[i 

e]t accusatoribus et rei[sj in It[a]lia qu[i]dem 

5 novem [w2«»]ses dabuntur t[ra]nsalpinis audem 8 et transmarin's 

annus et sex menses intra quos nisi a . . 

adfuer[in]t fore iam nu[n]c sciant ut c\\[m] prosecutoribus 

[vjeneant

Edictum Claudii. 253 

tanto [....] i debent so[7Zi]citi [esse u]t iis quae praecepta 

sunt ma[£]urato obsequantur cn[m] praesentem * reputent 

interesse hones[i]atis suae ut quam primum 

molestia careant. Appellationes vero quae ad magistratus 

et sacerdotia et alios honores pertinebunt 15 

habejwi] formam tem[ô]ris sui. Set ea [#]uaequae sunt 

er[ J rump[ ] umqu[e . . ajd notion[m] 

deperiernnt quaedam lineae {cf. pag. 252, l. 17) 

B. copr (8) f 

bo 

79. Edictum Claudii de civitate Anaunorum 

a. 46 p. C. 

& 5,5050. Dess. 206. Ε tabida ahenea, quae a. 1869 prope Tndentum 

in vico 'Cles' vallis 'di Non' effosa est (α. 0,5 m., l. 0,38), pnmum edita 

α Mo. Hertn. 4,99 (indeqne in ZBG. 9,179 [Ges. Schr. 4,291]), post eum 

α F. Kenner, Edict d. Kais. Claud. 1869, cum tabxua ad archetypum depicta 

et commentario. 

M. Iunio Silano Q. Sulpicio Camerino cos. 

idibus Martis Bais in praetorio edictum 

Ti. Claudi Caesaris Augusti Germanici propositum fuit id 

quod infra scriptum est: 

Ti. Claudius Caesar Augustus Germauicus pont. 5 

maxim. trib. potest. VI imp. XI p. p. cos. 2 designatus IIII dicit: 

Cum ex veteribus controversis pencfentibus 3 aliquamdiu etiara 

temporibus Ti. Caesaris patrui mei, ad quas ordinandas 

Pinarium Apollinarem raiserat, quae tantum modo 

inter Comenses essent, quantum memoria refero, et 10 

Bergaleos-i, isque 5 

primum apsentia pertinaci patrui mei, 

deinde etiam Gai principatu quod ab eo non exigebatur 

referre, non stulte quidem, neglexserit, et posteac 

detulerit Camurius Statutus ad me, agros plerosque 

et saltus mei iuris esse: in reni praesentem misi 15 

Plantam Iulium amicum et comitem meum, qui 

cum adhibitis procuratoribus meis qui^V^>que in alia 

regione quique in vicinia erant, sunnna cura inqui- 

1) praesentes Mitteis. — praescrtim ? — 2) pont(ifcx) maxim(us) trib(unicia) 

potest(ate) VI imp(erator) XI p(ater) p(atriae), co(n)s(ul). — 3) petentibus. 

— 4| Hodie 'Val di BergcW sive 'Bregaglia'. — 5) que delendwn.

254 Epistula Vespasiani. 

sierit et cognoverit, cetera quidem, ut mihi demons- 

20 trata commentario facto ab ipso snnt, statuat pronuntietque 

ipsi permitto. 

Quod ad condicionem Anaunorum et Tulliassium et Sindunorum 

ί 

pertinet, quorum partem delator adtributam Tridentinis, 

partem ne adtributam quidem arguisse dicitur, 

25 tametsi animadverto non niniium firmam id genus hominum 

habere civitatis Eomanae originem: tamen cum longa 

usurpatione in possessionem 2 eius fuisse dicatur et ita permixtum 

crnn Tridentinis, ut diduci ab is sine gravi splendi(di) municipi 

iniuria non possit, patior eos in eo iure, in quo esse se existima- 

30 verunt, permanere benificio meo, eo quidem libentius, quod 

plerique ex eo genere hoininum etiam militare in praetorio 

meo dicuntur, quidam vero ordines quoque duxisse, 

nonnulli collecti 3 in decurias Eomae res iudicare. 

Quod benificium is ita tribuo, ut quaecumque tanquam 

35 cives Eomani gesserunt egeruntque, aut inter se aut cum 

Tridentinis alisve, ratam esse iubeat 4 , nominaque ea, 

quae habuerunt antea tanquam cives Romani, ita habere is permittam. 

80. Epistula Vespasiani ad Vanacinos c. a. 72. 

@ 10,8038· Or. 4031. Ε lamina aerea, reperta in vico quodam 

Corsicae. 

Imp. Caesar Vespasianus Augnstus 

° magistratibus et senatoribus ° Vanacinorum salutem dicit. 

5 ° Otaciliura Sagittam, amicum et procu ° ratorem rneum, ita 

vobis praefnisse, ° ut testimonium vestrum mereretur, ° delector. 

° De controversia finium, quam ha°betis cum Marianis 5 , pen- 

10 denti ex ° is agris, quos a procuratore meo ° Publilio Memoriale 

emistis, nt ° finiret Claudius Clemens procxi°rator meus, scripsi ei 

et mensorem ° misi. 

15 ° Beneficia tributa vobis ab divo ° Augusto post septimum consula°tum, 

quae in tempora Galbae retifnuistis, confirmo. 

1) Hodie 'Non, Dolas, Saone', in pago 'Giudicaria' prope Tridentum. 

— 2) Animadvertas possessionem civitatis, ut infra p. 262 n. 4 possessionem 

privilegii. — 3) leg. allecti. — 4) leg. rata esse iubcam. — 5) Ouavaxtvot 

(apud Ptolemaeum) et Mariani populi erant in parte septentrionali 

Corsicae instdae.

Epistula Domitiani. 255 

0 

Egerunt legati ° Lasemo Leucani f. sacerd(os) Aug(usti), 20 

° Eunus Tomasi f. sacerd(os) Aug(usti) ° C. Arruntio Catellio Celere, 

M. ° Arruntio Aquila cos. IIII. idus Octobr. 

81. Epistula Vespasiani ad Saborenses a. 78. 

@ 2,1ά23. Dess. 6092. Ε lamina ahenea, in oppido Canete (intra 

Malagam et Sevillam) saec. XVI reperta, quae nunc ubi sit ignoratur. 

Imp. Cae[s.] Vespasianus Aug. pon°tifex maximus tribuniciae 

0 potestatis VIHI, imp. XIIX, consul°VIII, p(ater) p(atriae), salutem 

dicit Illlviris et ° decurionibus Saborensium. 5 

° Cnm multis difficultatibus infirmita°tem vestram premi indicetis, 

per°mitto vobis oppidum sub nomine meo, ut ° voltis, in 

planum extruere. Veeti°galia, quae ab divo Aug. accepisse dici°tis, 10 

custodio; si qua nova adicere vol°tis, de his proco(n)s(ulem) adire 

debebitis; ego ° enim nullo respondente constitu°ere nil possum. 

Decretum vestrttm ° accepi VIII. ka. August.; legatos dimi°si ΠΙΙ. 15 

ka. easdem. Valete. 

0 Ilviri C. Cornelius Severus et M. Septimi°us Severus publica 

pecnnia in aere inciderunt. 

82. Epistula Domitiani a. 82. 

@ 9,5420; Or. 3118. Ε tabula ahenea Falenone in Piceno effossa 

a. 1595. 

0 Imp. Caesar divi Vespasiani f. ° Domitianus 1 Augustus 

° pontifex max., trib. postest., imp. II, ° cos. VIII 

designat. Vllll, p. p., salutem dicit 

° illlviris et decurionibus Faleriensium ex Piceno. 5 

° Quid constituerim de snbsicivis cognita causa ° inter vos et 

Firmanos, ut notnm haberetis, ° huic epistulae subici iussi. "\; · 

° P. Valerio Patruino / / / / / / 2 cos. ° ΧΙΙΠ k. Augustas. 10 

° Imp. Caesar divi Vespasiani f. Domitianus l ° Aug. adhibitis 

utriusque ordinis splen°didis viris cognita causa inter Fale° 

rienses et Firmanos pronuntiavi quod ° suscriptum est. 15 

° Et vetnstas litis, quae post tot annos ° retractatur a Firmanis 

adversus ° Falerienses, vehementer me movet, ° cum pos- 

1) Domitianus voc. erasicm est. — 2) Alterius consulis nomen erasitm.

256 Epistula Traiani vel Hadriani. 

20 sessorum securitati vel milnus multi anni sufficere possint, ° et 

divi Augusti, diligentissimi et in°dulgentissimi erga quartanos* 

suos ° principis, epistula, qua admonnit ° eos, ut omnia subpsi- 

25 civa sua collige ° rent et venderent, quos tam salubri ° admonitioni 

paruisse non dubito; ° propter quae possessorum ius confirmo 2 

. 

° Valete. 

D(atum) XI k. Aug. in Albano, ° agente curam T. Bovio Vero, 

30 ° legatis P. Bovio Sabino, ° P. Petronio Achille. — D(ecreto) d(ecurionum) 

p(ublice). 

83. Epistula Traiani vel Hadriani. 

@ II S, 5368. Ε lamina alienea, quae in Hispania prope Sevillarn 

in parietinis antiqni oppidi Italicae (la Talca), de quo v. Htiebnerum 

@ 2,145, a. 1868 effossa nunc Sevillae adservatur. Lamina, l. m. 0,22, 

a. 0,16, paene undique fracta est. Litteranim forma ei similis est, qnam 

prior tabxda Ursonensis (supra p. 122) exhibet, quare ipsa quoque videtur 

saeculi esse primi exeuntis vel ineuntis secundi. Videtur continere ant Traiani 

aut Hadriani epistidam; nam e Plin. paneg. 35—6 constat α Traiano 

demum ordinem indiciorum privatormn ad causas fiscales translatum esse, 

licet praetor, qui inter fiscum et privatos ius diceret, iam α Nerva introdnctus 

sit (v. D. 1,2,2,32). Plinius dicit: tribunal excogitatum principatui 

est, par ceteris. — Sors et urna fisco iudiccm adsignat, licet reicere, licet 

exclamare: 'Imne nolo'. — Lamina edita est primwn α Berlanga in ed. 

legis Urson. addita laminae imagine, postea α Μο. (Eph. ep. 2,149) qui 

dnbitanter supplevit. Cf. ZRG. 12,126. 

i . 

/i]eri 

co

v n 

Decretum M. Aurelii et Commodi. 257 

84. Eescriptum Pii ad Smyrnaeos a. 139. 

@ 3,411. C.I. Gh\3175. Dess. 338. — Eep. Smyrnae in crasso marmore, 

iam imminuto. — Preces Smyrnaeorum, quibus constitutionis Hadrianae 

de festis institnendis exemplum α Pio petunt; lineas mutilas omittimiis, 

neque damus nisi (II) rescriptum imperatoris cum (III) actis de exemplo 

impetrato signatoque. 

(II.) Imp. Caes. T. Aelius Hadrianus Antoninus Augustus Pius 8 

Sextilio Acutiano *. Sententiam divi Patris mei, ° si quid pro sententia 9 

dixit describere tibi permitto· Kescripsi. Recogn(ovit) 2 undevicensimus. 

Act(um) VI idus April. Romae Cae(are) ° Antonino II et Praesente II 10 

cos.rv> 

(III.) ΈσφραγίσΟη έν 'Ρώρ.η ττρό τριαν νωνών Μαίων Αυτοκρα- 11 

τορι Καίσαρι Τ. Άιλίω Αδριανό) Άντωνείνω το Β, Γαίω Βρουττίω 

° Πραίσεντι το Β ύτ^άτοις. Παρησαν Τ. Φλ. Μακρεΐνος Σψ.ωνίς, 12 

Λ.Άτάνιος, Φλαοΐ-Ίος Δηριοσθ-ενιανος, Λαίτιος, Έρυ,ογένης Αίλια ..., 

° Μ. Αντώνιος Κρίσπος, Λ. Λικίννιος Άλβεινιανός, Μ. Κο

258 Decretum Commodi. 

9 inter mercatores et mancipes promercalium secundum 12 

10 ortae erant, uti finem veterein legem semel dum- 13 

11 demonstrarent vectigali foricu- taxat exigundo. 14 

lari(i) et ansarii i 

v 86. Decretum Commodi de salto Burunitano 

a. 180—183. 

@ 8,2,10570 et8S, 14464; cf. Ephem. epigr. 5n.47O. Dess. 6870. Lapis 

altus 0,7 m., latus 0,9 m. repertus a. fere 1879 in Africa in loco qui vocatur 

Suk el-Khmis hodie, α Romanis saltus Buruniianus. Non longe inde in vico 

Gasr-Mezuar prodiit similis qnerela cum adiecto simili decreto imp. Commodi 

a. 181, edita Ephem. epigr. 5 n. 465 et & 8 S, 14428; sed ex ea quae 

supersunt frustula parum intelleguntur. De Burunitano decreto commentaius 

stim Hermae vol. 15,386sqq. {Ges. Schr. 3,153 seq.). 

col. 1. .. linearum quinque primamm fines: -tius ( 2 )-os ( 3 )-rm (')c ( 5 )t. 

col. 2. . . . . . . [Procuratoris tni intellegis praevaricationem\,° quam 

2 non modo cum 2 Allio JMaximo adv[er]°sario nostro, set cum omni- 

3 bus fere [con] °ductorib(us) contra fas atq(ue) in perniciem ° ratio- 

5 num tnarum sine modo exercuit, ° ut non solum cognoscere per tot 

ϋ retro ° annos instantibus ac suplicantib(us) ° vestramq(ue) divinam 

8 subscriptionem ° adleg-antibus nobis supersederit, ve°rum etiam hoc 

10 eiusdem Alli Maximi ° [c]onductoris artibus gratiosissimi ° [an?]imo 

12 indulserit, ut missis militib(us) ° [in ejundem saltum Burunitanum 

13 ali°[o5 nos]trnm adprehendi et vexari, ali°[os vincjiri, nonnullos 

15 cives etiam Ro 1[manos] . . virgis et fustibus effligi iusse °[rtY, 

17 scilic]et eo solo merito nostro, qu°[o

Decretum Commodi. 259 

col. 3. .... [Iclqite co]mpulit nos miserrimos h.om\Z[nes iam rurjsnm 1 

divinae providentiae ° [tuae suppl]ica,re. Et ideo rogamus, sa°cra- 3 

tissime imp(erator), subvenias. Ut kapite le°gis Hadriane, quod 5 

supra scriptum est, ad°emptum est, ademptum sit ius etiam proccb. 1 , 6 

° nedum conductori, adversus colonos am°pliandi partes agrarias 7 

aut operar(um) prae°bitionem iugorumve: et ut se habent littere 9 

° proc(uratorum), quae sunt in ta(6)ulario tuo tractus Kar°thag(i- 10 

niensis), non amplius annuas quam binas ° aratorias, binas sartorias, 12 

binas messo°rias operas debeamus 2 itq(ue) sine ulla contro°versia 13 

sit, utpote cum in aere inciso et ab ° omnib(us) omnino undiq(ue) 15 

versum vicinis nostr[/s] 3 ° perpetua in hodiernum forma pra[e]st[i- 16 

i]u°tum et proc(uratorum) litteris, quas supra scripsimus, ° ita con- 17 

f[trjmatum. Subvenias, et cum homiines rustici tenues manu(w)m 19 

nostrarum ope°ris victum tolerantes conductori profusis ° largitio; 20 

nib(us) gratiosis(si)mo irapares aput ° proc(uratores) tuos simu[s], 22 

quib(us) [pe]r vices successi°on(is) per condicionem conductionis 23 

notus est, ° miserearis 4 ac sacro rescripto tuo non ampli°us prae- 24 

stare nos, quam ex lege Hadriana et ° ex litteras proc(uratorum) 26 

tuor(um) debemus, id est ter ° binas operas, praecipere digneris, ut 27 

bene°ficio maiestatis tuae rustici tui vernulae c et alumni sal- 28 

tu(ti)m tuorurn n(on) ultr(a) a conduc°torib(ns) agror(um) fiscalium 30 

inquietem[?ir]. 

(deficiunt quaedam) 

col. 4. [Imp. Ca]es. M. Aurelius Coramodus AnZ[toni]wis Aug(ustus) 1 

Sarmat(icus) Germanicus ° maximus Lurio Lucullo et noraine a°liorum. a 

Proc(uratores) contemplatione dis°cipulinae et instituti 5 

mei ne plus ° δ 

quam ter binas operas 6 

curabunt, ° ne quit per iniuriam contra 6 

perpe°tuam formam a vobis exigatur. ° Et alia manu: Scripsi. Re- 8 

cognovi. 

1) Errore quadratarii; littera b abundat; forma procc. = procuratoribus, 

geminata littera c plnralis significandi causa, per totum instrumentum 

adhibita est. — 2) In lapide Mezuarensi lacero toto lcguntur haec: ut aratoriaa 

IIII, sartorias IIII, messicias IIII. — 3) Verba lecto legis capite ita 

sit ut culpa quadratarii omissa post nostr(is) inserit Mo. — cum in aere incis(um) 

(pro inciso) ut a — vicinis nostris perp. — forma pracccptu(m) 

tum et proc. lit. — confirmatum proponit Joh. Schtnidt. — 4) miserinus 

vel miserianus. — 5) [VII Col. 4 initium usque ad instituti (vox Commodi 

periit) redit in lapide quodam & 8 S, 14451, cuius in partc sinistra haec 

praemissa stmt: exe(mplum) | sac(rum) | prejscrilptu|tn | unc, quae verba 

barbare corrupta esse ex formula exemplum sacri rcscripti censet Mo.] — 

t>) Comma ne—operas insitianm videtur. 

17*

260 Eescripta duo Severi et Caracallae. 

10 ° Exemplum epistulae proc(uratoris) e(gregii) v(iri). ° Tussanius 

12 Aristo et Chrysanthus ° Andronico suo salutem. Secundum ° sacram 

14 subscriptionem domini n(ostri) ° sanctissimi imp(eratoris), quam ad 

15 libellum ° suum datam Lurius Lucullus [wwsii] .... (erasi versus sex) 

22 [Et aft]°a manu: [Opijamus te feli°cissimum be[ne vive\re. 

24 Vale. Dat(a) ° pr(idie) idus Sept. Karthagine. 

25 ° Feliciter ° consummata et dedicata ° idibus M[a]is Aureliano 

27 et Corne°Iian[oJ cos[s.], cura agente ° C. Iulio . . . ope Salaputi 

mag(istro). 

v n 87. Rescriptum Severi et Caracallae de longae possessionis 

praescriptione (a. 199). 

Ε pap. B. TJ.267. Ed. Krebs, commentariis instruxerunt Dareste Nouvelle 

Bevue 1894, 692, Mitteis, Hermes 30,612 sq., Mo. Z. 8. St 16,195. 

22,143(Ges.Schr. 1,477. 2,369not.l). — Cf.Paulsent.5,2,4. — Cf. caputXIV. 

1 [ca. 20] λογ( ) [Αύτοκ]ρ[άτωρ] Καίσαρ ° [Λουκιο; Σε-τίρος Σεουν;jS 

ρ]ος Πέρ[τ]ιναξ [Σε]βαστός ° [Αραβικός Άδιαβη]νι/.6ς ° [Παρ- 

5 θικός Μέγιστος] και αυτοκράτωρ] Καίσαρ ° [Μάρκος Α£ρή]λιος 

6 Άντωνεΐνος Σεβαστος 0 Ίουλιανη Σω[σί^]ενιανοΰ διά Σωσθένους ° άν- 

8 δρός. [Μ]ακρας νορ.ης παραγραον^ς^ ° τοΤς ^ικαία[ν] αίτ[ί]αν έσχη- 

9 κόσι και «νευ ° τινός αμφισβητήσεως έν ττ] νομή ° γενο{Λ[έν]οις 

11 ττρός μέν τους έν άλλο ° τρία Τΰο'λει διατρείβοντας ετών είκοσι 

12 ° αριθμώ βεβαιουται, τους δέ έ~ι τνς ° αυτής ετών δέκα. ° 

14 Προετέθη έν Ά°λεξανδρεία ή L Τυβι γ. 

Imp. Caesar L. Septimins Severus Pertinax Augnstus Arabicns 

Adiabenicus . . . Parthicus Maximus et Imp. Caesar M. Aurelius 

Antoninus Augustus Iulianae Sostheniatti filiae per Sosthenem 

maritum. — Longae possessionis praescriptio eis, qui iiistum initium 

habuerunt et sine ulla controversia in possessione fuernnt, adversus 

eos qui in olia civitate degunt annorum viginti numero firmatnr, 

adversus eos autem qui-in eadem (degunt) annorum decem.— Proposita 

Alexandriae die 30. Dec. 

v n 

88. Rescripta duo Severi et Caracallae de transactionibus 

(a. 200). 

Ε pap. Amherst II 63. Descr. Grenfell et Hunt. Mo. Z. S. St. 19,14,3 

(Ges. Schr. 2,369). 

Ι. [Αυ'τοκράτωρ] Καίσαρ Λουκιος Σεπτίμιος Σεουγρ[ος] Ευσεβής 

[Περτίναξ Σεβ]αστος Άραβ[ι]κό[ς] Άδιαβηνικός ΠαρΟ{ι]κός Μέγισ[τ]ος

Epistula Severi et Caracallae. 261 

[καΐ Αύτοκράτ]ωρ Καίσαρ Μάρκος Αυρήλιο; Αντων[ΐ]νος 

[Ευσεβής Σεβ]αστός 'Αρτεμιδώρω τω και Άχιλλεΐ. 

Ιοις 

οΐξ] συν^ταθέαενος βραδέως μ,έρ,φη τά 5 

·ττρ]οετέθ·> έν ' Αλεξάνδρεια ή (ετει) Φα[/.ενώθ· ιη. 

Ιιηρ. Caesar L, Septimins Severus Pins Pertinax Aug. Arabicns 

Adiabenicns Parthicus Maximus et Imp. Caesar M. Aiirelius 

Antoninus Phis Aug. Arteynidoro cui et Achilli. — Eis [qnae convenerunt?] 

cum consenseris sero reprehendis quae [?]. — Proposita 

Alexandriae. 

II. (ca. 10) τ]ών κυρίων Σεουήρου και Άντωνίνου 

(10) Ε]ύδαί[Λονος το συμβο'[λ]αιον άτιοδοθηναι 10 

(10) ] και άκυρον εκ της διαλ[υ]σ[ε]ω[ς] φανέν και ι 

]υ γενορ,ένην κέλε[υσι?]ν δηλοϊ συνΟη- 

]νο .[...] εαν . . [ ] . σει. Προετέθη 

έν Άλεξανδρ]εία η (έτει) Φ[αρ.ε]νώθ κδ. [Άντινοϊτικόν] 

89. Epistula Severi et Caracallae ad Tyranos a. 201. 

@ 3,781 cf. p. 1009. Dess. 423. Ε tabula marmorea, a. 1847 in 

ήρα fluminis Tyrae (hodie Dniestr) in Bessarabia prope urbctn Ak-Kerman 

effossa, primurn edita in actis soc. hist. Odessitanae. Initinm supplevit Mo. 

In tabula exiat extrema pars rescripti impp. Sevcri et Caracallae, quod, 

adiecta epistida ad alium saipta, praesidi provinciae transmisernnt Tyranis 

edendum. Promulgatur Jwc lapide addito epilogo graeco. 

[Misimus tibi epistulam ad Heraclitum, unde intelleges, quid statuerimus 

de immiinitate, quam Tyrani sibi concessam esse contendunt. 

Quam licet admittere non soleamus nisi 2yrivile\gii 

a,VLct[oritate perpensa et origine immu- 1 

nitatis inspecta, quod ws\iirpatum esse diu qua\qua 

ratione videbatur, cum iusta [moderati]one 

servavimus, ut neque ipsi eon&[tietndi]ne 

diuturna pellerentur, et in poster[?«>i] 5 

decreta civium adsumendorum consilfm] 

praesidis provinciae c(larissimi) v(iri) perpenderentu[V]. 

Exemplum epistulae ad Heraclitum. 

1) De instrumento (solutionis?) vidctnr tractari propter transactioncm 

irrito facto; ccterwn de sententia parum constat.

262 Epistula Severi et Caracallae. 

Quamquam Tyranorum civitas oreginera 

10 dati beneficii non ostendat, nec facile, quae 

per errorem aut licentiam usurpata sunt, praescriptione 

temporis confirmentur l , tamen, 

quoniam divi Antonini parentis nostri 2 litteras, 

sed et fratrum imperatorum 3 cogitamus, item 

15 Antonii Hiberi gravissirai praesidis, quod attinet 

ad ipsos Tyranos quique ab iis secundum leges 

eorum in numerum civium adsumpti sunt, ex pristino 

more nihil mutari volumus. Retineant 

igitur quaqua ratione quaesitam sive possessam 4 

20 privilegii causam in promercalibus quoque rebus, 

quas tamen pristino more professionibus 

ad discernenda munifica mercimoniorum edendas 

esse meminerint. Sed cum Ulyrici fructum 5 

per ambitionem deminui non oporteat, sciant 

25 eos, qui posthac fuerint adsumpti, fructum 

immunitatis ita demum habituros, si eos legatus 

et amicus noster v(ir) c(larissimus) iure civitatis dignos esse decreto 

pronuntiaverit. Quos credimus satis abundequae 

sibi consultum, si grati fuerint, exi- 

30 stimaturos, quod origine beneficii non quaesita 

dignos honore cives fieri praeceperimus. 

Όουίνιο; Τέρτυλλος ° άρ/ουσι βουλ^ δήρ.ω 

Τυρανών χαίρειν. ^\j 

Άντίγραφον τόΐν θείων γραμμάτων, τζζμ.- 

35 φί>έντων [ΛΟΙ ύ~ο των κυρίων ν[λων άνεικητων 

και ευτυχέστατων αυτοκρατόρων, 

τούτοις μου τοΐς γραρμασιν χροέταξα, ο- 

Ovinius Tertulhis magistratibus ordini 2>opulo Tyranorum salutem. 

— Exemplar divinae epistulae, missae mihi α dominis nostris 

invidis felicissimis imperatoribus, meis litteris his praemisi, ut 

1) Cf. D. 1,3,39: Quod — introductura — errore primum, deinde consuetudine 

obtentum est in aliis non obtinet. — 2) i. c. divi Pii. — 3) i. e. 

M. Aurelii et L. Veri. — 4) Nota posscssionem privilegii, ut supra p. 254 

n. 2 poss. civitatis. — 5) i. e. vectigalis regiomim α Danuvii fontibus tisque 

ad mare Ponticum; v. App. Illyr. 6. — 6) D. 49,15,9: Ovinium Tertullum, 

pracsidcm provinciae Mysiac (i. e. Moesiae) infcrioris.

πως γν ο 'ντες τή ν θείαν εις υμάς μεγαλο- 

DeGretum Gordiani. 263 

οωρίαν

264: Rescriptum ad Aurelium. 

{j)r(aetoriae) p(iae f(idelis) 6r]ordiana[e] [centuria] l 

canu[m] 2 

et con[p]ossess[o]rem 3 

. 

(Sequuntur preces) 

Proculi con[vi]- 

(III.) Imp. Caesar M. Antonius Gordianus Pius Felix Aug. vikanis 

per Pyrrum mil. conpossessore[m]. Id genus qu[ae]rellae praecibus 

intentum &n[te] iustitia pr[am]dis potius super his quae 

adlegabuntur instructa discinge [#]uam rescripto principali certam formam 

reportare debeas. Rescripsi. Recognovi. 4 Signa. 

v u 91. Eescriptum de cessione bonorum (a. 200). 

Ε pap. BV 473, ed. Wilchen. Cf. Mitteis, Hermes 32,651 sqq. 

1 Αυτοκράτωρ Καίσαρ Λο[υ'κι]ος Σε[πτί|Λΐος Σεουηρος Ευσεβής 

Πέρτιναξ] ° 'Αραβικός Άδιαβαινικές ΠαρίΗ[κος Μέγιστος και Αυτοκράτωρ 

Καίσαρ] ° Μάρκος Αύρήλ(ιος) Άντωνεΐνος Ευσεβής Σεβ[αστοί 

] ° Άφίστασαι των ύ~αρχο'ντων έγκηδε [ ] 

5 ° τ:ινας 5 ύττομένις 6 ρ.ετά το έκστηναί σε[. . .J ° νοριοθετησαι, οτι 

ου χρή τους τήν ε[κστασιν? ττοίη'σαντας 7 ] ° ένέχεσθαι ούτε πολει- 

τικοϊς c ούτε ίδιωτι[κοϊς ττράγ(/.ασιν ούτε] ° άλλη τινι έκτείσι 6 κρα- 

12 τισθαι 6 , άλλα άτςθλύεσ[θαι?] {sequentia non intelleguntur) ° . (έτος) 

η" s Φαρ[λου·θ[ι . .] Έρρωσο. ° [Α]ύρηλίω Άτ;ολλωνίω τω και Σωτηρι 

στρ(ατηγω) (sequuntur alia). 

Imperator Caesar L. Septimius Sevenis Pius Pertinax Arabicus 

Adiahenicus Parthicus Maximus et Imp. Caesar M. Aurelws Antoninus 

Pkts Augusti .... Abstines bonornm (possessione?) . . . post cessionem 

leges tulisse, non oportere eos qui bonis cesserunt teneri nec 

jmblicis nec privatis debitis nec alia solutione urgeri, (sequentia non 

intelleguntur) Anno 8. — Pharmuthi .... Vale. Aurelio Apollonio 

cui et Soteri magistro pagi. (Sequuntur alia.) 

VI/ 92. Rescriptum ad Aurelium Severum de litibus 

destitutis, Diocletiani ut videtur (a. 293?). 

Ε pap. Amherst II, 27, descr. Qrenfell et Htint. — Commentariis instnixerunt 

Mo. ZSSl. 22, p. 194, qui pnrtem collectionis esse vidit; Graden· 

1) recordianaic. — 2) concanun. — 3) conpposess. rem. — 4) Rescripsi, 

seil. imperator. JRecognovi, scil. ab actis qui hoc exemplar ciim 

descripsisset et recognovisset (cf. Decretum proconmlis Sardiniae v. 2). 

Scaptoparenis misit; cf. Diploma militis peregrini II, 5 et decretum Commocli 

4,9. — δ) Fortasse scriptutn τίνα;. — 6) Intellege Ι. δ υπομένεις, /. 7 

πολιτικό"?, Ι. 8 εκτίσει, κρατέίσϋ-αι. — 7) ίκττασιν ποίησαντας Mitteis. — 8) Mart.J 

April 200 ρ. Chr.

Eescriptum Philipporum. 265 

tvitz ZSSt. 23, p. 356 sqq., qui Diocletiano et anno 293 attribuit propter #enus 

dicendi. — Lin. 16 vel 15 aliam partem collectionis incipit, forte eoo 

libro de extraordinariis iudiciis desumpta. 

(vestigia octo linearum.) 

] debere . [q] . pat. qd ... bus fiet ac Const. 9 

[ ] cci[sul x ° ]Aurelio Severo .[.]... c . . e Rescriptum 10 

se . . . ationibus impetratum ° si contra reum narratio falsi 11 

eligitur posse nocere constat; neque litem institutam ° diu trahi iura 12 

[j?e]rmittunt; si quidem contra eum etiam qui post litem institutam 

desti°tit, huiusm[o]di passis quaestionem c[. ..] operies tuo 2 desti- 13 

tutori a . . . r . ο . s consulan° tur 3 ; propter quod aditus rector 14 

provinciae pro e . . . . tore . . . are [

266 Edictum Constantini. 

plaria lapidi incisa ad nos pervenerunt, primiim sine dubio in Asiae civitate 

aliqua olim propositum indeque saec. XVI delatum Patavium, editum 

autem cum Patavinis @ 5,2781; secundum nuper repertum Lytti in 

Creta α Friderico Halbherr, editutn in JEph. epigr. 7,416, tertium nuperrime 

α Benndorfio repertum in oppido Lyciae Tlo. — Damus, minoribus 

praetermissis, secundum fragmentwn Cretense ad id etiam versibus numeratis, 

in quo defieientia quae e Patavino adsamuntnr, uneis quadratis, quae ex 

Lycio, linea snbducta notavimus, scilicet expressa omnia litteris rectis; inclinatis 

quae dantur, suppleta sunt coniectura. 

[j^jxemplum sacri edicti'. 

(4) ips (5) probatum est plurimos non [s]o[7ttm] 

fortunis (22) accusationis (δ) 

[n]onnum[(?2iim] (8) eiusmodi causis tam e[o]s qui accus[awjtur 

5 quam qui [ad test]imon\nm voc[an]tur gravissimis vexatio[wi]bus 

adfici. Un[i?e c]ons[ti]lentes sefciir]itati provinciarum nosstrarum 

eiusmodi remedifa] prospeximus, ut accusator quidem 

non omnimodo 2 de iudicio repellatur, verum quicumque 

intentionibus suis probationes ad[der]e confidit. habeat 

10 adeundi iudicis liberam potestate[m ac ma]nifestis indiciis 

comraissi 3 reum detegat, ut pro qua[litaie] factorum conpetenter 

in eum qui convictus fuerit vindic[et]ur. Quod si minime potuerit 

ea quae intentaverit conprobare, scire debet severiori 

[se] seutentia subiugandum. Sane si quis alic[ui] maiestatis crimen 

15 intenderit, cum eiusmodi obiectus minirae quemquam privilegio 

dignitatis alicuius a strictiori inquisiti[o]ne tueatur, scia[t] 

se quoque tormentis esse subdendum, si al[iis m]anifestis indiciis 

atque arguraentis accusationera [su]am non potuerit 

conprobare, cum in eo, qui huius esse temeritatis deprehen- 

20 detur, illut quoque tormentis erui oporte[at, cjuius consilio atque 

instinctu ad accusationem accessisse v[idejatur, ut ab omnibus 

tanti comm[issi| consciis vindicta possit r[epo]rtari. 

Delatoribus autein quod adeundi qnoque iudicijs tam] statutis parentum 

nostrorum quam etiam nostris sanc[tio]nibus inter- 

25 clusa sit facultas, omnibus cognitum est, cum eiusraodi hominibus 

4 audienti[a non] debeat commodari, quafndo] quidera eos 

pro tanti sceleris audacia poenae convenifat] subiugari. 

1) sic Cret: in epitome est imp. Constantinus Aug. ad Maxiraura 

praef. praet. — 2) ab odo incipit Pat. — 3) α omraissi incipit Lyc. — 

4) omnibus Cret.

Fragmentum constitutionia. 267 

In servis quoque sive libertis, qui dominos vel [p]atronos accusare 

aut deferre temptant, eiusmodi legem iuxta [a]ntiqui 

quoquo iuris statututn observandam esse censuimus \ ut 30 

[sjcilicet professio tam atrocis audaciae statim in admissi ipsius exor 

dio per sententiam iudicis conprimatur ac de[ne]gata audientia 2 patibulo 

adfixus qui ad [ejiusmodi desperationem processerit, exemplum 

ceteris praestet, ne quis in posterum audfacjiae similis exis°tat. 

Sane ut undique versum securitati inn[o]centium consulatur pla- 36 

cet etiam famosos libellos non admitti. Q[u]os sine nomine 

propositos si qui invenerit, statim det[Vah]ere atque scindere 

vel igni debebit exurere. In quibus [etijam iudiciira eiusmodi 

observantiam esse oportebit, ut, si forte ad se ta- 40 

lis libellus perlatus fuerit, igni eum praecipiat concremar[i], 

cum eiusm[odi scrjipturam ab audientia iudicis penitus oporteat 

[submovjeri; manen[ie] contra eos inquisitione 

qui Jibellfos eiusm]odi proponere ausi fuerint, ut [re]pert[ij 

debitis t[emm']-[t]atis suae poenis subiciantur. 45 

[tfjuper i[taque o]mnibus tam ad praefectos nostros 3 

quam [etiam ot p]raesides et rationalem et magistrum 

privat[ae script]a direximus 4 quorum exemplfarji alio [ejdicto 

no[stroj [j?r][o]dit[o] cuiusmodi lege[m sjtatutumque 

cont[ineat, pl]enissirae declaratur 5 . 

Ρ. Ρ. kal. Ian. Volusiano et Anniano cos. 6 

VI 95. Fragmentum constitutionis contra Caesarianos. 

(& 5,2781 l. 31—-Ί4. 'Extremum caput textus Patavini cum ahsit 

ab exemplo Cretensi et caput id qnod in Cretensi ultinmm est contineat 

quae leges omnes fere claudit clausulam de forma promxdgationis, sinr 

dubio j)ars est constitutioms diversae. Argnmentum quoque ei coniccturae 

favet; nam cxtrcmum cctpiit textns Patavini spcciem prae se fert cxordii 

legis contra Caesarianorum delicta cmissae.' Mo. JEph. cpigr. 7,417. 

° [Fidem, ut no]st\s, conscientia vestra, quae testis est, praebet, 31 

eam summam clementiae ° [nostrae m]pectibus et fuisse senper et 32 

I) ccnscraus Lyc — 2) in dcnogatur (sic) audicn finit Lyc. — 3) practorio 

praefectos iniellege. — 4) Imperator epislulas, quas antc ad magistrattis 

dixerit, ait promulgare se edicto ad populnm emisso. — δ) Sequitur in 

textu Patavino capnt quod suhhingitur sub n. 95. — 6) Ut inscriptio plcna 

ita subscriptio adest in epitoma sola. Errata autem sit necessc est altern 

utra; nnm a. 314 Ian. 1 pracfecttis urbi fuit Rufius Volusianus itcm 

consul: contra Valerius Maximus prnefedus urbi fuit nb a. 319 Sept. 1 

usqne ad a. 323 Sept. 1.

268 Edictum Iuliani. 

esse curarum, ut beatitudo urbis Romanae, [quae mrfibus] nostris 

obtemperat, adversus omnes omnino calumnias, quas in universum 

[ihi genu]s Caesarianorum desperatio porrigebat, firmissimis munita 

33 securitatibus ° \tuta sit]. 

VI1 96. Edictum Iuliani de auro coronario (a. 361). 

Ε pap. Fayum 20; edd. Grenfell et Hunt et Hogarth, qui verba passim 

comipta restituerunt (nonnulla emend. Wilamoioitz GotL· gel. Anz. 1901 p.36 

not.3 et Buecheler Mh. Ph. 56 p. 327). — Iuliani esse demonstravit Dessan 

revue de philologie 1901, 285. — (Ex priore pagina haec tantum supersunt.) 

Εύσε]βής Εύτυχ[ή]ς Σεβαστός . . [ύ]πατος [ττα]τγρ 

pag. II, 1 δ[τΓω]ς //ή δια το τής /αράς τη[ς] εαυτών δηλωσιν ττο 

2 ε .... νην ι έτ:' έ(ΑθΙ τταρελθόντι έτζι τήν άρχ^ν ° είστε[λ]εϊν βιασθεΐεν 

μείζω ή δύνανται, όθεν μ.ο·. —αρέστη το βουλευτά τοϋτο 

3 ουδέ άποδέοντι τταραδιγ^άτων ° έν οίς Τραιανον τε και Μάρκον 

τους έ^αυτου ττρογο'νους Αυτοκράτορας δε ρ,άλιστα δή θαυμάσαι 

4 άξίους ° γεγενηρ-ένους μιμεΐσΟ-αι έρ.ελλον, ών και ~ρός ταλλα τήν 

5 ττροαίρεσιν ζήλουν έγώ γνώρ//)ν νυν έ{Λήν ττοιου^χαι, ° ώς εϊ γε μη 

το της ~[α]ρά τους καιρούς δημοσίας απορίας έ^οδων ην, τ^ολύ αν 

6 φανερωτέραν τήν έρ.αυτου ° μεγαλοψυχίαν έττιδεικ[ν]υ'{λενος ουδ' αν 

έ{λέλλησα όσα και ε'ί τι 2 έκ του τταρελθο'ντος χρο'νου έκ της τοιου- 

7 τοτρόίττου συντέλειας κατιόν ώφίλετο, και ό~οσα ττρος τήν Καί- 

8 σαρος ττροσηγορίαν έτΛ τω των [σ]τεφάνων ονο'ματι ° ψηφισμένα 

ττρότερον και έτι ψηφισ&ησομενα κατά τήν αυτήν αίτίαν υπό των 

ί) χόλεων εϊη 3 , και ταύτα ° άνεΐναι. αλλά ταύτα μεν ουκ οϊομαι, δι' ά 

μεικρ&ν ενττροσΟεν είττον ταύτα δε μο'να ε[ίστελέ]σειν 4 τάς πόλεις, 

ne manifestum facientes quantopere gaudeant vie pervenisse ad imperiwn, 

impendere cogantur plus quam facere jwssint. Unde cepi 

consilium non carens exemjylis, qnibus Traianum et Marcum, 

maiores meos, imperatores summa admiratione dignos, imitari 

volui, quorum, etiam in aliis instiiuta, aemulari in animo est; 

iam, nisi misera publicanim rerum inopia impedimento esset, 

multo manifestiorem magnanimitatem meam demonstrarem nec deessem, 

quominus et si quae praeteriti temporis ex einsmodi tribido 

cumidata debebantur et qnae ad Caesaris nominationem nomine coronarii 

decreta antea sunt et quae decernentur ob candem causam ab 

oppidis, etiam ea remitterem. Sed id quidem non opinor, propter id 

1) ίκανην coni. Wilamoivitz — 2) εϊ τι Wilamowitz; antea legebatnr ETL 

— 3) έτι Wilamowitz; concedunt G. et H. — 4) εΙ?στελέ]σειν, cf. v. 2.

Edictum Iuliani. 269 

° ώς εκ των παρόντ,ων ορώ, δυναμένας ου παρεΐδον. διόπερ ιστωσαν 10 

άπαντες εν ταΐς πόλεσιν άπάσαις ° ταΐς τε κατ' Ίταλίαν κα[ι] ταΐς 11 

εν τοις άλλοις έθνεσιν τά και έπι τη προφάσει της έμαυτου άρχη"ς 

της Αΰτοκράτορος, ° έφ' ην και βουλομένων και ευχομένοιν άπαν- 12 

των παρηλθον, άντι των χρυσών στεφάνων χρήματα άνδ ... η°θεντα 13 

άνεΐναι αύταΐς, ταύτα δε ου δια περιουσίαν πλούτου ποιοΰντα άλλα 

δια την έμαυτου προαίρεσιν δι' ή°ς άεΐ [έ]πει Καίσαρ είμι και περί- 14 

κέκμηκα το κλΐνον άναλήμψασθαι ούχ ορών ζητήσεσιν αλλά σωφρο- 

[συνη], ° μόνον ου προς τό 'ίδιον γεινομένων άναλωμάτων. ουδέ γαρ 1δ 

τουτό μοι σ—ουδαιότε[ρο]ν εξ άπάντω[ν κρατεΐν] J ° χρημάτων, πλην 16 

μάλλον φιλανθρωπία τε και εύεργεσίαις συναιίςειν ταύτην την αρχήν, 

ϊνα έμου ° και τοΐς ήγεμόσιν τοις κατ' επιτροπείας παρ' έμου 17 

άπεσσταλμένοις, ους εγώ εις τό άκριβέστατον δοκιμάσας ° και προελο- 18 

ρ.ενος [ά]πέσστειλα, κάκείνοις συμβοΰλευμα εΐη ώς μετριότατους παρέχειν 

αυτούς, μάλλον ° γαρ δη και ρ-άλλον [ο]Ί τών εθνών ήγε- 19 

μο'νες καταμάθοιεν αν ρ,εθ' όσης αυτούς προθυμίας φείδεσθαι και 

προορασθαι τών εθνών οίς έφεστήκασι προσήκει, όποτε και τον 20 

Αυτοκράτορα όραν τζ^ύ·^ αύτοΐς ° μετά τοσαυτης . κοσμιότητος 21 

και σωφροσύνης και εγκράτειας τά της βασιλείας διοικούντα. — 

Τούτου του έμου ° δόγματος αντίγραφα τοΐς καθ' έκάστην πόλιν 22 

qnod paulo antea dixi, ea vero sola (nec amplins) praestare oppida 

(quanhim video) posse me non effugit. Qna de causa sciant omnes 

omnibus in oppidis et-Italiae et in aliis provinciis me x>ecnnias quae 

occasione initii imperii mei, ad quod et cupientibus et precaniibus 

omnibus perveni, pro aureis coronis [decretae?] sunt eis remittere, id • 

autem me non ob abundantiam divitianun facere, sed mea ipsins 

voluntate, qua semper, ex quo die Caesar sum, adnitebar labentia 

sitstentare, non finitim 2^'oferendorum desiderio sed moderatione, 

dutn ne ad privatam rem impensae fiant. Neque enim ilhul tnihi 

magis studio est, ut ex omnibus rebus pecuniam hanriam, immo humanitate 

et beneficiis amplificein hoc impernan, ut ctiam praefccti mei 

ad procurationes α me delegati, quos post diligentissimam aesthnationem 

et selectionem delegavi, etiam illi studeant, vt quam moderatissimos 

se praestent Magis enim magisqne provinciarwn redores 

discant, qnanto studio parcere et providere provinciis quibus 

praesiint eos deceat, si qnidem iussi sint omnes Cacsarem intueri 

tanta urbanitate et modcratione et temperantia regnum admini- 

1) snppl. Wilamowitz.

270 Epistula Valentiniani. 

23 άρχουσιν γενέσθω επιτελές εις το δημόσιον μάλιστα έστάν[αι] ° συνοπτα 

τοις άναγιγνώσκουσιν. 

(έτους) α, Παυνι λ. 

strantem. — Huius mei edicti exempla unins cuiusque oppidi 

magistratus curent in publico qnam maxime ponere in conspedu 

legentibus. 

v u 97. Epistnlae Valentiniani Valentis Gratiani de 

provincia Asia (a. 370/371). 

Rep. Heberdey, Anzeiger der Kais. Akademie (Wien) 1905 NX., Jahreshefte 

des osterr. Arch. Inst. 8, Beibl. p. 71. — Schulten, ibid. 9, p. 40. JSeberdey, 

ibid. p. 182. Mitteis, Z. S. St. 26,490squ. — Suppl. sunt Sch. et Heb. 

a) Epistula ad Eutropium proc. Asiae de moenibus restituendis et de 

reditibus fundorum civiiatium. 

1 D. D. D. n. n. n. 1 Auggg. Valentinia[w«s, Valens], Gratianus. 

Hab(e), Eutropi car(issim)e nobis. 2 

2 Quod ex reiZJitibus fundorum iuris re[i ρ 3 quo]s intra 

Asiam diversis quibusque civitatibus ad instaurandfaw «iojenium 

3 {a.o[iem pr]o certis ° [partibu]s A habita aestimatione con- 

censimus 5 capere quidera urb[e]s singulas beneficii nostri uberem fruc- 

4 tum et pro [temporum rjefers felici[iaie nostrorjum a foedo ° priom]m 

squalore ruinarum 6 in antiquam sui faciem nova reparatione 

consurgere, verum non integram gra[tiam cowjcessi ad [«r]bes sin- 

5 gulas beneficii ° [peru]euire si quidem pro partibus praestitis reditus 

civitatibus potius q[ita]m ipsi cum reditibus fundi fuerint restitu[enci]i 

6 et ministrandi, idem reditus ab acto[n"Jbus ° j?r]ibatae"' rei nostrae 

et diu miserabiliterque poscantur et vix aegreque tribuantur adque 

7 id quod amplius efce ijsdem fundis super statutum canonem ° [c]olliga

Epistula Valentiniani. 271 

primum Efesenae urbi, quae Asiae caput est, missa ad nos dudum 

legatione poscent[i ° p]artem redituum non fundorum advertimus 10 

fuisse concessam; unde illi interim quam esse omnium maximam 

nulla dubitatio est, in parte co[n°c]essa cum eo fundo quem 11 

Leucem nomine nostra iam liberalitate detentat, tra[ift] centum iuga 

promulgata sanctione mandavimus, ut eius exemplo quid adhoc ° ista 12 

in reparandis moenibus profecerit intuentes an reliquis praestandum 

sit similia, deeeruanms. Hac sane quia ration[e] plenissima, quod 

intra Asiam rei publicae ° iu[g}& esse videantur cuiusque qualitatis 13 

quantumve annua praestatione dependant, mansuetudo nostra instructa 

[cjognovit, offerendam experientiae ta[ae] ° credidimus optionem, ut, 14 

8i omnem hanc iugationem quae est per omnem diffusa^m^ provinciam, 

id est sex milia septingenta triginta sex semis opim[o] ° 

adque idonea iuga, quae praeter vinum' solidorum ad fixum serael 15 

canonem trea milia extrinsicus 2 solidorum annua praestare referuntur, 

sed et septingenta tr[ia deserta] ° et iam defecta [a]c sterilia iuga 16 

quae p[e]r ilia quae idonea diximus sustinentur, suscipere propria praestatione 

non abnuis, 3 petitis maiestas nostra consen[£iaf,] ° s[c]ili[c]et 17 

u[t] arbitrio tao per curias singulas omni iugatione dispersa retracto 

eo redituum modo quem unicuique civitatum propria largitate concen[simws 

4 ° rjeliquam summam per officium tuum rei privatae 18 

nostrae inferre festines, ut et omnem usuram diligentia avidis 

eripiamus actoribus et si quid extrinsi[(ws] ° [luc]ri est, cedat ratio- 19 

nibus civitatum. Sane quia rerum omnium integrara cupimus habere 

notitiam et ex industria nobis tuam expertam diligen[fi]a[m ° pol- 20 

lic]em\ir} plena te volumus ratione disquirere per omnem Asiam provinciam 

fundos iugationemque memoratam, qui in praesentem diem 

h&[bita ° licitati]one possideant et quantum per iuga singula rei pri- 21 

vatae nostrae annua praestatione dependant, qui etiam opimi adque 

utiles fundi ° . . . ,]o gr[. . . 5 stjngulis quibusque potentissimis e 22 

fuerint elocati 7 et qui contra infecundi ac steriles in damnum rei 

nostrae paenes actores ° fjuerint d[erelidi sjcilicet ut omni per 23 

1) VINVM corruptum esse ex VI = sex milium vidit Mitteis ZSSt. 

26,493 iam consentiente Heberdey l. c. 9,188 n. 7, qui tamen VIII (unde VIN) 

fuisse mavult. — 2) Intcllege tria milia extrinsecus. — 3) /. e. Eutropius 

ipse fisco tenetur, cf. Schtilten p. 55. — 4) leg. conccssimus cf. lin. 3. — 

5) fisc]o gt[ati\ Schtdten.— 6) & 11,59,10: qui per potentiam fundos opimos 

ac fertiles occuparunt. — 7) Cf. legem.Arae Hadrianae 1.10.

272 Epistula ad Festum. 

idoneos ratione discussa a(c) (?) confectis quam diligentissirae brevibus 

24 mansuetudini nostrae veri ° fidem nuntjYjes, u[t inst]racti super omnibus 

amplissimum efficacis industriae praestantiae tuae testimonium 

deferamus. 

b) Epistula ad Festum proc. Asiae de ludis provincialibus (a. 375). 

C. Th. 15,5,1. Schnlten l. c. p. 61 sqq. — Municipales munenbiis etiam in 

alia civitate fungi, ut liceat, in decurionatum alius civitatis transire, ne liceat, 

sancitur. Gf. Edicta Pracf. Aeg. Ael. 

1 Ώ. D.\ D. n. n. n. 1 Auggg. Valen[i]inianus, Valens, Gratia[w]us 

[Hab{e)?\ Feste, [car(issim)e n]oh(is). 

2 Honorem Asiae ac totius provinci[a]e dignitatera quae ex iudicantis 

pendebat arbitrio, [eccjemplo IHyri[ci] a[d]que [Ji]alarum ur- 

3 bium recte perspexi[wwts] ° esse firmatum. Nec enim utile videbatur, 

\x[t jpojnpa conventus publici unius arbitrio gereretur, qu[a]m con- 

4 suet[?tjdinis instaurata deberet solemnitas ° exhibere. Ex sententia 

deni[

Epistula ad Festnm. 273 

to[r]iam dignitatem, [ita tam]en, ut satisfacien[fe]s legi in locis 

e[uis] ° alteros dese(r)ant substitutos. Ceterum nequaquam ad com- 13 

modum credimus esse iustitiae, ut expensis rebus suis laboribusque 

transactis ° veluti novus tiro ad curiam transeat alienam, cum rectius 14 

honoribus fultus in sua debeat vivere civitate. 

Τήν τειμήν της 'Ασίας και δλης της επαρχίας τό αξίωσα, όπερ 15 

και εκ της έπικρίσεως ηρτητο του άρχοντος, εξ ύποδίγματος του 

'Ιλλυρικού και των [τ]ής Ιταλίας ° πόλεων ορθώς λείαν κατενόησα- 16 

μεν διακεκρίσθαι · ούτε γάρ λυσιτελές ένομίζετο την πομπήν τη[ς] 

συνο'δου της δημοσίας ενός γνώμη J πράτ[τε]σθαι, ° ή[ν] εκ συνηθίας 17 

έπανατρέχοντες οι χρο'νοι άπητουν. 'Ακολούθως τοίνυν γεγένηται 

έπιμε[ρ]ισθηναι τους χρόνους εις τάς τεσσάρας πόλεις, αΐτινες ° μητρο- 18 

πο'λεις εν 'Ασία 2 ψηφίζονται, ως την της πενταετηρίδος εκδοσιν 

τοιαυτην έχειν την κατάστασιν και μηδεπώποτε δύνασθαι λείπειν 

0 

τόν κοσμουμενον υπό του της 'Ασίας στεφάνου. 'Αλλ' ούτε έπι- 19 

φορτίζεσθαί τις δύναται υπό του δαπανήματος, έπάν μάλιστα άμοιβαδόν 

τρεχόντων ° των χρόνων εκάστη των μητροπόλεων μετά 2ι) 

πενταετή τόν χρόνον δίδωσιν τόν λιτουργη'[σ]οντα. καίτοι ήδέως 

προσηκάμεθα, έπί περ τους τε°χθέντας έν ταΐς μικραΐς πόλεσιν, έπάν 21 

δημοτικωτέρας γενάμενοι ψυχής τόν έπαινον τον έκ του δήμου φαντάζωντε, 

έξουσίαν αύτοΐς ° παρέχεσθαι του έν τ^ Έφεσίων μητρο- 22 

πο[λ]ει μόνη την άσιαρχίαν η τήν άλυταρχίαν αυτόν άνυειν και τοις 

καθηκοις το~ς καλλίοσιν έκ της επιφανούς ° λειτουργίας φαίνεσθαι. 23 

Όθεν, επειδή έκ της εΰμοιρίας των καιρών των ημετέρων αϊ έπιθυμίαι 

αϊ πλιόνα τήν έορτήν εχουσαι οφίλουσιν αύξεσθαι ° και παρ' 24 

ημών αυτών έχειν τήν σπουδη'ν, βουλομένοις αύτοΐς λειτουργεΐν 

παρέχομεν άδιαν, εις τούτο μόνον διασφαλιζόμενοι τους τοιούτους, 

ινα μ[ή ° των ιδίων πόλεων έπιλανθανόμενοι πάντη εαυτούς μετά- 25 

γράφουσιν, Φήστε τιμιάτατε και προσφιλέστατε. Ή επαινετή ένπειρία 

σου του ημετέρου θ[ε]σ°πίσματος άκολουθησάτω τη γνώμη ι 

26 

και πάντας τους εις ταυτην τήν τιμήν επιτρέχοντας πάσας πρότερον 

τάς λιτουργίας τη ι 

εαυτού πόλει άποπληρουν ° προσταξάτω, 27 

πληρωθέντων δε των λιτουργημάτων εις τήν τιμήν τήν μίζονα, τουτέστιν 

δλης της [έ]παρχίας σπευδουσιν αύτοΤς άδιαν παρεχίτω δυναμένοις 

μ[ετά] ° ταΰτα καΐ τό των λαμπρότατων αξίωμα κ[α]τ[αδ]έ- 28 

χεσθαι, ού'τως μέντοι, ως πρότερον αυτούς τό ικανό ν ποιουντας τ£ 

νόμω ι 

εις τον εαυτών τόπον ύποκαθίσταν(ται) τα[ΐς] ° εαυτών πατρά- 29 

1) Intellege 1.16 γνώμτ·,, 1.26 et 30 χτ\, 1.28 τω νόμο». — 2) cf. ρ. 272 η. 2. 

BEONS, Fontes iuris. Ed. VII 13

274 Privilegia veteranorum. 

σιν ετέρους. Ούτε δε έτέρο[θ·ι λ]υσιτελεΐν νενομίκαμεν, οίύτοΐς ίνα 

άναλώσ(α)ντες τα εαυτών μετά τους πο'νους των λειτουργημάτων 

30 άπα[χθεΙς] ° ώς νεαρός τίρων εις έτερον βο[υλευτ]η[ριο]ν εαυτόν μεταγράφει 

οφίλων έν τη (έ)αυτου (μα)λλον ζ[η]ν τε και ί 

ττόλει. 

CAPUT VIII. 

PRIVILEGIA VETERANORUM. 

Civitas vel conubium aetate liberae rei publicae lege tantum dari potuit 

α popido. Quod ius sumpsenmt quidem sibi postea imperatores, semper 

tamen beneficia illa legis vicem hnbebant aerique incisa in loco publico proponebantur. 

Dondbantur autem ita post impleta stipendia legitima milites, 

sive tnilitantes sive dimissi honesta missione, peregrini civitate, cives conubio 

cum peregrinis, atque solebant impcratores una constitutione complecti 

eccercitns provindarum singulos singulasve dasses. Quae constitutio, adscriptis 

omnium nominibtis, in Capitolio affiqebaiur, unde honorato ita 

exemphim descriptum et in formam diptychi redactum dabatur, quo ius 

sutwi probaret. Ε magna eiusmodi diplomatum copia pcr omnes imperii 

provincias dispersa hodie extant ad centum in diversis regionibus reperta. 

Quae etsi imperatorwn sunt α Claudio tisqtie ad Diocletianuvi, cum et argumento 

et formulis simillitna sint inter se, sufficit dnorum generum, scilicet 

civibus datorum et datorum peregrinis, singula exempla proponere; in notis 

adied, si qnae occurrunt minores differentiae. — Collectionem edidit post 

alios plenisshnam et accuraiissimam, commentario totam rem illustrante 

adieeto, Mo. in © 8,2,843—919; suppl. p. 1956—2038. 2212. 2213. 

232864—2328 72 . Qaae nuperrime prodierunt, edita sunt Korrespondenzbl. 

der westd. ZeitscJir. f. Geschichte u. Kunst 1906 p. 20. Mitth. des archaeol. 

Inst Rovi. 1907 p. 434. 

98. Diploma railitis peregrini, a. 71 p. C. 

Ε dtiabus tabellis aheneis in formavi diptychi redactis, quae Salonae 

saec. XVI repertae hodie Berolini in bibliotheca regia [iam in antiquario 

vmsei regii TH. M.] adservantur, ubi ipse eas descripsi. Cf. Mo. p. 853. 

Aequales sunt et forma et magnitudine, a. 0,167, l. 0,128. [De forma et 

vmgnitudine vide exemplaria diptychi et triptychi quae hitic editioni accedunt]: 

Orbiculi, quibus litterae a, b, c, d adscriptae sunt, locos indicant, 

quibus tabulae perforatae sunt. Per fotamina b et d fila ahenea (e et f) 

ducta sunt, quibus tabulae ita coniungebantur, ut libelli duorum foliornm 

8ive quattuorpaginarum instar essent; continent autempaginae 2 et 3 scripturam 

primariam eandemque interiorem, pagina 4 scripturavi exteriorem acciirate 

ex interiore repetitam, pagina 1 signa et signatorum noviina. Clauso

Privilegia veteranorum. 275 

scilicet libello per foramina a et c triplex (i. e. tripliciter tortum) fihwi aheneum 

dueebatur, cui colligato in pagina 1 signa α septem testibus imponebantur 

nominibus hipertito adscriptis. Cum similem formam etiam in con~ 

tractuuvi et testamentorum tabulis ligneis ceratis veteres observaverint, nisi 

quod filis linteis in iis utebantur, illustratur inde locus Paul. sent. 5,25,6: 

ordo decrevit — tabulas — ita signari, ut in summa marginis ad mediam 

partem perforatae triplici lino constringantur, atque impositae supra linum 

cerae signa imprimantxir, ut exteriori scripturae fidem interior servet. Cf. 

Suet. Ner. 17. 

Imp. Caesar Vespasianus Aug., pont. 

max., tr. pot. II, imperator VI, p. p., cos. III, desig. 

IIII, veteranis \ qui militaverunt 2 in 

classe Ravennate sub Sex. Lucilio Basso, 

qui sena et vicena 3 stipendia aut plura 5 

meruerunt et sunt deducti in Pannoniam 

4 , quorum nomina subscripta 

sunt, ipsis liberis posterisque eorum 5 

civitatem 6 dedit et conubium cum 

uxoribus, quas tune habuissent, cum 10 

est civitas is data, aut si qui caelibes 

essent cum iis, quas postea duxissent, 

dumtaxat singuli 7 singulas. Non. April. 

Caesare Aug(usti) f(ilio) Domitiano, Cn. Pedio Casco cos. 

Platori Veneti f(ilio), centurioni, Maezeio 8 . 15 

Descriptum et recognitum ex tabula 

aenea, quae fixa est Romae in Capitolio ad 

1) In alm dipl.: equitibus et peditibus vel trierarchis et remigibus, 

vel classicis. — 2) In aliis: qui militant. — 3) In classicis nominantur 

stipendia XXVI {posteriore aetate XXVIII), in militibtis auxiliaribus 

XXV, in legionariis XX, in praetorianis XVI. — 4) In aliis: et sunt 

dimissi honesta missione, vel emeritis et dimissis hon. miss., vcl coniunctim 

cum sequentibus: honestam missionem et civitatem dedit; in aliis autem; 

qui militant, — item dimissis hon. miss. — 5) In aliis liberi posterique 

oniissi sunt, in aliis additmn est: ipsis filiisque eorum, quos susceperint 

ex mulieribus, quas secum concessa consuetudine vixisse probaverint. — 

6) In al. additum: Bomanam, qui eorum non haberent. — 7) singulis exemplum 

utrumqtie. — 8) Dio 55,32,4: Μαζαίους, Δαλματικον εθνοζ. Verba: 

non Apr. — Maezeio, iteinque infra in Capitolio usquc ad finem, in utraque 

tabula litteris tenuioribus postea adiecta esse mmet Mo. (p. 850), scilicet, 

ut observat idem (p. 904), post recognitionem α testibus factam. In 

tabula adiecta verba illa littcris inclinatis scripsi. 

18*

276 Privilegia veteranorum. 

aram gentis Iuliae i 

f de foras podio sinisteriore, 

tab. Ipag. II. loc. XXXXIIIP. 

99. Diploma militis civis Romani a. 76 p. C. 

Ε lamina reperta in litore tnaris nigri prope oppidum Bulgaricum 

Kicstendje; iuneta ei altera desideratur. Quindecim tantum diplomata eivium 

hucusque reperta sunt: vide Mo. @ 3 suppl. p. 2031 et p. 2328^5- 

Huelsen Roem. MittL· 1907 p. 434. 

Imp. Caesar Vespasianus Augustus, 

pontifex maximus, tribunic(ia) potestat(e) 

VIII, imp. XVIII, p(ater) p(atriae), censor, cos. VII, design(atus) VIII. 

Nomina speculatorum qui in praetorio 

5 meo militaverunt, item 3 militum qui 

in cohortibus novem praetoriis et quattuor 

urbanis subieci 4 , quibus fortiter 

et pie militia functis ius tribuo 4 conubi 

5 , dum taxat cum singulis et primis 

10 uxoribus, ut etiamsi peregrini iuris 

feminas matrimonio suo iunxerint, 

proinde liberos tollaut, ac si ex 

duobus civibus Romanis natos. 

A. d. IV non. Decembr., 

15 Galeone Tettieno Petroniano, 

M. Fulvio Gillone cos. 

Coh(ortis) VI pr(aetoriae) 

L. Ennio L. f. Tro(mentina) Feroci, Aquis Statellis 6 

. 

Descriptum et recognitum ex tabula 

20 aenea, quae fixa est Romae in Capitolio 

η basi Iovis Africi. 

1) In aliis alia loca sunt seripta, post Domitianum vero semper: 

in muro post templum divi Aug(usti) ad Minervam. — 2) Nomina tcstium 

in tdbula adiecta videas; omnes sunt Dahnatae ex opjndis Dalmatids 

Salona, Epitauro, Iadere, Risinio. — 3) In ceteris dipl. praetorianorum 

speculatores hic primxnn locitm tenentes non nominantur. — 4) Ubi dno 

Augusti loquuntur: subiecimus, tribuimus. — 5) Quae sequitntur verba usqne 

ad finevi v. 13 in omnibus dipl. eadem sunt illustranturque loco Gai. 

1,57: veteranis quibusdam concedi solet principalibus constitutionibus couubium 

cum his Latinis peregrinisve, quas primas post missionem uxores 

duxerint, et qui ex eo matrimonio nascuntur, et cives Romani et in potestatem 

parentum fiunt. — 6) Oppidum Liguriae hodie Acqui.

v n 

Iuris iurandi formulae. 277 

100. Missio simplex equitis (a 122). 

Ε tab. altera cerata diptychi {altera periit) in mus. Cairensi ass., 

ubi cum duabus aliis (apiul nos infra) repperit qui descripsit Seymour 

de Ricci. — Ed. S. de Ricci Nouv. Revue 1906 p. 471 cum comm. ipsius 

ct P. F. Grirardii, qui missionis sine aeribus (coll. pap. B. U. 113, Mo. 

& III S. p. 2008), exemplum esse vidit (l. c. p. 488 sq.). — Suppl. sunt 

S, de Riecii. 

M. Acilio Av

278 Iuris iurandi formulae. 

15 liberosq(ue) meos Iuppiter optimus maximus ae°divus Augustus ceteriq(ue) 

omnes di immortales ° expertem patria incolumitate fortunisque 

° omnibus faxint. 

[A. d.] V idus Mai[as] in ° Aritiense oppido veteri Cn. Acerronio ° 

20 Proculo, C. Petronio Pontio Nigrino cos., ° raag(istris) ° Vegeto Tallici, 

. . . ibio . . . arioni. 

102. Ius iurandum Assiorum. 

Tabella ahenea reperta a. 1881 Assi in Troade, edita α Laivtono Americano, 

Papers of the arch. Institute of America, classical series I, Boston, 

: 1882, p. 133. 

1 ΈπΙ υπάτων Γναίου Άκερρωνίου ° Πρόκλου και Γαίου Πον- 

3 τίου Πετρω°νίου Νιγρίνου. 

4 ° Ψήφισμα Άσσίων γνώμη του δημοϋ. 

5 ° ΈπεΙ ή κατ' εύχήν πασιν άνθ^ρωχοις έλτίτισθ-εΤσα Γαίου ° Καί- 

7 σαρος Γερμανικού Σεβαστου ηγεμονία κατήνγελται, ° ουδέν δε μέτρον 

8 χαράς εύρηκεν ι ο κόσμος, πασά δε πόλις ° και παν έ&νο; έπι την 

9 του θεού όψιν εσπευκεν, ώζ άν του ° *'όίστου άνί>ρα'ποι; αιώνος 2 

νυν ένεστωτος, 

10 ° έδοξεν τη βουλή και τοΐς πραγματευομένοις παρ* ήμΐν ° 'Ρω- 

12 μαίοις και τω δημ.ω τω 'Ασσίων κατασταθηναι πρεσΖβείαν εκ των 

13 πρώτων και αρίστων'Ρωμαίων τε καιΈλλή°νων την έντευξομένην 

14 και συνησθησομένην αύτω ° δεηθησομένην τε έχειν διά μνήμης και 

15 κηδεμονίας ° την πόλιν, καθώς και αυτός μετά του πατρός Γερ- 

16 μανικού ° έπιβάς πρωτως τη έπαρ/εία της νμετέρας πόλεως, ° 

Π ύπέσχετο. 

Cn. Acerronio Proculo et C. JPontio Petronio Nigrino coss. 

Decretiim Assiorum de populi consensu. 

Cinn ex voto omnibus hominibits speratus C. Caesaris Germanici 

Aiigusti principatiis nuntiatus sit nidlumque modum laetitiae 

inveniat mundiis, omnis autem civitas omnisque gens ad dei 

adspecttcm festinaverit, quasi gratissimo hominibus saeculo iam coepto, 

placuit ordini et negotiantibus apnd nos JRomanis et popido 

Assiorum decerni legationem ex primis et optimis Bomanis et 

Graecis adihiram et gratulaturam ei petituramque, ut in memoria 

et cura civitatem habeat, sicut et ipse, cum primutn cum Germanico 

patre advenit in provinciam civitatis nostrae, promisit. 

1) ευρηκην — 2) αιωνου.

Iuris iurandi forniulae. 279 

0 Όρκος Άσσίων. 18 

° Όμνυμεν Δία σωτήρα και θεον Καίσαρα Σεβαστον και την 19 

° πάτριαν άγνήν παρθένον ευνοήσει Γαίω Καίσαρι Σεβασ°τω και 20 

τω συμπαντι ο'ίκω αύτου, και φίλους τε κρίνειν, ° ους αν αυτές 22 

προαιρήται, και εχθρούς ους αν αυτός προβα'[λ]°ληται. Εύορκουσιν 23 

[Λεν ήμΐν ευ εϊη, έφιορκουσιν δε τα έναν°τία. 24 

° Πρεσβευται έπηνγείλαντο εκ των ιδίων * 25 

° Γαιος Ούάριος Γαίου υίός Ου'ολτινία Κάστος, 26 

° Έρ(Λοφάνης Ζωίλου, 27 

° Κτητος Πισιστράτου, 28 

° Αίσχρίων Καλλιφάνους, 29 

° Αρτεμίδωρος Φιλόμουσου, 30 

° οΐτινες και υπέρ της Γαίου Καίσαρος Σαβαστου Γερμανικού ° σω- 31 

τηρίας εύξάμενοι Διι Καπιτωλίω έθυσαν τω της πόλε ° ως ονόματι. 33 

Iusiurandiim Assiorum. 

Iuramus per Iovem conservatorem et divum Caesarem Augustum 

et patriam virginem sanctam benevolos nos futuros esse 

erga C. Caesarem Aiigiistum et universam donwm eins, et amicos 

iudicatnros, quos ipse elegerit, et hostes, quos ipse censuerit. Vere 

iurantibus autem nohis bene eveniat, periurantihis vero contra. 

Legati professi sunt suis impensis: 

C. Varhis C. f. Vol. Gastus, 

Hermophanes Zoili f., 

Ctetns Pisistrati f., 

Aesclirio Calliphanis f., 

Artemidorus Philomiisi f., 

qui etiam ob salutem 0. Caesaris Augusti Germanici supplicantes 

Iovi Capitolino sacrum fecenmt nomine civitatis.

280 Ordo salutationis. 

103. ORDO SALUTATIONIS SPORTULARUMQUE 

PROVINCIAE NUMIDIAE 

(a. 361—363). 

@ VIII S, 17896 recognitutn α Dessavio. — Ε lapide alto m. 1,17 

lato in. 0,53 reperto in oppido Numidiae Thamugadi in foro. Titulum 

primus edidit Poidle, reeueil de Constantine 22 (1882) p. 401 sq.; deinde 

Ioh. Schmidt in Ephem.epigr. 5,386; postea recognovi ipse ad eetypum et 

inscriptionem eum commentario edidi JEph. e. 5,629. Continet inscriptio 

ordinem salutationis (v. 1—12) et sportularwm (12—fin.) constitutum α consulari 

Numidiae imperante Iuliano (a. 361—363). 

Ex au[cfon]tate Ulpi Mariscia°ni v(iri) c(larissimi) consnlaris 

sexfascalis, ° promoti primo a domino nostro ° invicto principe 

5 Iuliano, ordo sa°lutationis factus et ita at perpetui°[ijatis memoriam 

aere incisus: 

Primo ° senatores et comites et ex comitibus ° et adminj^si]ratores. 

Secundo prin£ceps, cornic[w]lar[«/s, Prtjlatini. 

10 Ter[ijio co°roDati [proin]nc]iae]. 

[Qnart]p promoti ofificiales, . . . . tus cum ordi° . . . ni. 

[Quinto? o/7?]ciales ex ordine. 

Item ° quamt[a com]moda consequi debeat prin°ceps: Ad off[i- 

15 ciajlem intra civitatem dan°dum Italic[os] tritici modios quinque ° 

aut pretium frumenti; intra p[r]i°mum modios septem aut pretium 

mo°diorum septem; etiam per dena mi°Iia bini raodi vel eorum 

20 praetia ° subcrescant; s[i\ mitte[w]dus sit tra^ns mare, centum modi 

vel modio°rum centum praetium sufficiet. 

Cornicularius et commentarienlsis medietatem huius summae 

25 com°modi nomine consequentur. 

Sco°lastici in postulatione simplici ° quincue modios trittici vel 

quin°que modiorum praetia consequen°tur; in contradictione decem 

30 modi°os tritici vel decem modiorura prae°tium consequantur; in urguenti 

° qnae * finienda sit, qaindeci modios vel ° quindeci modioram 

praetia consequan°tur. 

35 Exceptores in postulatiof ne quinque modios tritici vel quin° 

que modiorum praetium consequan°tur; in contradictione duodeci 

m(o)°dios tritici vel duodeci modiorum ° praetium consequantur; (i)n 

1) qui.

Ordo salutationis. 281 

definita cau°sa viginti ° modios trittici vel viginti ° modiorum praetia 40 

consequantur. 

Car°ta in postulatione singuli tumi l sufficiiunt maiores; in contradictionibus 

° quaterni 2 maiores; in definito nego°tio numquam 45 

amplius sex a liti°gatore exigi oportebit. 

Libellensis in li^bello uno duos modios tritici vel duomm ° modiomm 

pretium debebit accipere. 

Of°ficiali8 missus intra civitate duos mo°dios trittic/ vel duorum 50 

modiorum ° pretium consequatur. 

1) Hd est tomi' Schmidt. — 2) quaternos.

PAES SECUNDA. 

Ν Ε G Ο Τ Ι Α. 

CAPUT Ι. 

LEGES DICTAE REBUS COMMUNI SACROVE 

USUI DESTINATIS. 

[Legem ut suae rei quivis recte dicit (Dig. 23,4,20,1), ita populus 

quoque vel quaevis res publica ad populi similitudinem constituta, neque 

fere dictio ea a privata recedit nisi in rebus communi sacrove usui 

destinatis. Nam quae populi sunt vel collegii corporisve cuiuscumque, 

iis saepissime secundum certas leges aut omnes utuntur aut aliquod 

hominum genus; id quod iuris privati fines excedit. Supersunt autem 

non pauca eius generis instrumenta, quao cum ad hanc syllogen oninino 

pertineant, quo loco potissimum collocentur dubitari potest; sed raagis 

placuit, ut inter privata instrumenta referrentur, cum ea quoque quae 

populi sunt esseve videntur non tam a publico iure pendeant quam a 

rei dominio. Id luculenter ostcndit inter alia lex infra edita vicl Fui 1 - 

fonensis; nam vicus cum iure publico collegiis aequiparetur neque rem 

publicam habeat nisi ea ratione, qua item corpori cuicumque tribuitur, 

hanc legem privatam esse dubitari non potest. Ea autcm lex re non differt 

a lege quam populus Romanus dixit viae Appiae et Appiae aquae. 

Accedit quod haec legum dictio quamquam iure ad populum spectat nequo 

dubium est 'leges de singulis aquis latas' Frontini (de aquis 94) intellegi 

publicas populi Romani, saepenumero perficitur edictis magistratuum 

sivo populi de ea re iussu sive sua potestate rem ordinantium. Denique 

multoties eius generis instrumenta quae ad nos pervenerunt a quonatn proficiscantur 

parum apparet, id quod cadit intcr alias in leges antiquissimas 

duas Lucerinam Spoletinamque. Itaque haec omnia re certe coniuncta hoc 

capite proposui. Potuerunt addi edicta Augusti de aquaeductu Venafrano 

(supra n. 77) et ipsurn conditoris magis iure propositum quam principis et 

L. Scntii praetoris de campo· Esquiliuo (supra n. 44 a 

); scd ea magis visum 

est aliia capitibus relinquere. ΤΗ. Μ.]

Lex vicanorum Furfensium. 283 

104. Leges lucorum a) Lucerina, b) Spoletina. 

a) © 9,782 cf. p. 667. Dess. 4912. Ε lapide, in Apuliae oppido 

Lucera (antiqua Luceria colonia Latina) reperto, primum edito a. 1861 in: 

d'Amelis, storia di Lucera, postea α Mo. Ephem. epigr. 2,198, indeque in 

ZRGr. 12,127. Lapis periit. 

b) Cf. supra η,44°. @ 11,4766. Dess. 4911. Ε lapide a. 1876 prope 

Spoletium reperto (alto m. 0,57, lato 0,54, crasso 0,24) ab utroqne latere 

inscripto, Spoletii in pinacotheca publica adservato. Titulum edidit E. Bormann 

in miscellaneis Capitolinis, qnibus 'Instituto archaeologico C semestria 

feliciter peraeta gratulati sunt iuvenes Capitolini Bormann Duhn aliique', 

Bomae 1879. 

a) Lex Lucerina. 

In hoce loucarid 1 stireus 

ne [gwjis fundatid 2 , neve cadaver 

proiecitad, neve parentatid 3 . 

Sei quis arvorsu 4 hac faxit, [in] ium 

5 quis volet pro ioudicatod n(ummum) 

I 5 manum iniect[i]o 

estod. Seive 

mac[t]steratus volet moltare, 

b) Lex Spoletina. 

Honce loucom 0 

ne qu(i)s violatod, 

neque exvehito neque 

exferto quod louci 

siet, neque cedito" 

nesei s quo die res deina 9 

anua fiet; eod die 

quod rei dinai 9 causa 

[ii]cetod. [/'jiat, sine dolo cedre 10 [ijicetod. 

Sei quis 

violasit, Iove bovid 11 

piaclum datod; 

sei quis scies t 2 

violasit dolo malo, 

Iovei bovid piaclum 

datod et a(sses) CCC 

moltai suntod; eius piacli 

moltaique dicator[ei] 13 exactio 

est[o(7]. 

105. Lex a vicanis Furfensibus templo dicta (a. u. c. 690). 

284 Legcs arae Augusti. 

Sabinae, pertinebat. — Difficultates, quas titulus praebet, Mo. corruptelis 

tribuit, Hu. (Jahrb. f. el. Phil. 5,857) e lingua Sabina, rectius Jordan 

(Hermes 7,201) e rustico sermone explicandas esse censet. 

1 L. Aienus L. f. Q. Baebatius Sex. f. aedem dedicarunt ° Iovis 

liberi Furfone a. d. III idus Quinctileis, L. Pisone A. Gabinio cos., 

3 mense Flusare l , ° comulateis 2 olleis legibus illeis regionibus, utei 

4 extreraae undae quae 3 lapide ° facta hoiusque aedis ergo, uteique ad 

5 eam aede(m) scalasque lapide stauctuendo 4 ° columnae stant citra 

6 scalas ad aedem versus stipitesque aedis, hmus 5 tabula°mentaque, 

utei tangere sarcire tegere devehere defigere mandare 6 ferro oeti 

7 ° promovere referre (liceat} fasque esto. Sei quod ad eam aedem 

8 donum datum donatum dedicatum°que erit, utei liceat oeti, venum 

9 dare. Ubei venum datum erit, id profanum esto. Venditio ° locatio 

aedilis esto, quem quomque veicus Furfens(is) fecerit, quod se sentiat 7 

10 eam rem ° sine scelere sine piaculo (vendere locare) alis ne potesto. 

11 Quae pequnia recepta erit, ea pequnia emere ° conducere locare 

dare, quo id templum melius honestius seit, liceto. Quae pequnia 

12 ad eas ° res data erit, profana esto, quod d(olo) m(alo) non erit 

13 factum. Quod emptum erit aere aut argento, ° ea pequnia, quae 

pequnia ad id templum 8 data erit quod emptum erit, eis rebus ea- 

14 dem ° lex esto, quasei sei dedicatum sit. 

15 Sei qui heic sacrum surupuerit, aedilis multatio esto, ° quanti 

volet; idque veicus Furf(ensis) m[a]i[or] pars fifeltares 9 sei apsol- 

16 vere volent sive condemnare, ° liceto. 

Sei quei ad hoc 10 templum rem deivinam fecerit Iovi libero 

17 aut Iovis genio, pelleis ° coria fanei sunto. 

106. Leges arae Augusti Narbonensis a. p. Chr. 11 

et 12/13. 

& 12,4333; Or. 2489, Dess. 112. Ara marmorea a. 1566 Narbone 

effossa, ubi extat in museo. Scriptam esse non Augnsti ipsius, sed Antoninorum 

aetate ostendnnt et scriptnra et orthographia; itaque aram JPio imperante 

incendio deletam mox restitutam esse recie coniecisse videtur Herzog. 

1) i. e. Florali — Iulio. Mo. Chron. 219. — 2) coraula · teis lapis, in 

quo diei feriati quandam indicationem vetustam latere conicit Mo. — 3) Quid 

significetnr, panim constat. Gf. legem Narbonensem II, 10 squ. (n. 106). —· 

4) STAVCTVENDO lapis; structa endo lordan, structas struendas Mo. 

dubitans. — 5) humus. — 6) Or. mundare, Hu. emendare. — 7) sentiunt. — 

5) Mo.: cmendum. — 9) Vox corrupta, Hu. fingit vocetn Sabinam fifia = 

fibula, fifeltares = fibulati, i. e. patnai Furfenses! — 10 huc.

Leges arae Augusti. 285 

— Votum susceptum est die 22. Sept. a. p. Chr. 11 (I v. 1—3), cui anno 

convenit Augusti tribunicia potestas XXXIIII (v. 9); ara ipsa dedicata est 

per Augusti trib. potestatem XXXV, id est a. 12/13. 

I. In antica. 

T. Statilio Taur[o] ° L. Cassio Longino ° cos. X k. Octobr. 1 

° Numini Augusti votum ° susceptum a plebe Narbo°nensmm in- 4 

perpetuom. 

° Quod bonum faustum felixque sit imp(eratori) Caesari ° divi 7 

f(ilio) Augusto p(atri) p(atriae) pontiflci maximo trib(unicia) potest(ate) 

° XXXIIH coniugi liberis gentique eius, senatui ° populo- 9 

que Romano et colonis incolisque ° c(oloniae) I(uliae) P(aternae) 11 

N(arbonis) M(artii), qui se Numini eius inperpetuum ° colendo obli- 12 

gaverunt! 

Pleps Narbonen°sium aram Narbone in foro posuit, ad ° quam 13 

quot annis VIIII k. Octobr., qua die ° eum saeculi felicitas orbi 15 

terrarum ° rectorem edidit, tres equites Eomani ° a plebe et tres 16 

libertini hostias singu°las inmolent et colonis et incolis ad ° sup- 18 

plicandum Numini eius thus et vinum ° de suo ea die praestent; et 20 

VIII k. Octobr. ° thus vinura colonis et incolis item prae°stent: 21 

k. quoque Ianuar. tlius et vinum ° colonis et incolis praestent; 23 

VII quoq(ue) ° idus Ianuar. qua die primum imperium ° orbis ter- 24 

rarum auspicatus est, thure ° vino snpplicent et hostias singul(as) 26 

in°molent et colonis incolisque tlius vi°num ea die praestent. 'VJ 27 

° Et pridie k. Iunias, quod ea die T. Statilio ° Tauro M.' Aemilio 29 

Lepido cos. 1 iudicia ° plebis decurionibus coniunxit' 2 , liostias ° sin- 31 

gul(as) inmolent et thus et vinum ad ° supplicandum Numini eius 33 

colonis et ° incolis praestent. cv» ° Exque iis tribus equitibus Eo- 34 

man[is tribusve] ° libertinis unu[s] 36 

II. In latere. 

[P%>]s Narbonesis a[raw] ° Numinis Augusti de[i?i]°cavit // 4 

° / / / / ° / / 3 legibus iis q(uae) i(nfra) s(criptae) s(unt): 

1) A.p. Chr. 11. Mai. 31. — 2) Iudicia sunt eorum qui comprobant et 

adsentiuntur solentqne ubi similiter usurpantur referri ad magistratus 

creandos: itaqtie Jioc significatur Augustum effecisse, ut decuriones, in 

quonim potestate tum videtur fuisse magistratuum creatio, eos facerent 

qnos crean vellet populus. [ VI I cf. Dessau 112 n. 7 et @ 4, 1074.] — 

3) Versus 3 fin., 4.5init. in lapide erasi sunt; qnae verba ibi fuerint, non 

perspidtur.

286 Lex arae Iovis. 

6 ° Numen Caesaris Aug(usti) p(atris) p(atriae), quando tibi 

1 ° hodie hanc aram dabo dedicabo°que, bis legibus hisque regio- 

9 ni°bus dabo dedicaboque, quas hic ° liodie palam dixero, uti in- 

11 fimum ° solum huiusque arae titulorum°que est 1 

: 

13 si quis tergere ornare ° reficere volet, quod benificii ° causa 

fiat, ius fasque esto; 

15 sive ° quis hostia sacrum faxit, qui 2 ° magmentum nec pro- 

17 tollat, id°circo tamen probe factum esto; 

18 si ° quis huic arae donum dare au°gereque volet, liceto, eadem- 

20 q(ue) ° lex ei dono esto, quae arae est; 

21 ° ceterae leges huic arae titulisq(ue) ° eaedem sunto, quae sunt 

23 arae ° Dianae in Aventino 3 . 

24 Hisce legi°bus hisque regionibus, sic uti ° dixi, hanc tibi aram 

26 pro imp(eratore) ° Caesare Aug(usto) p(atre) p(atriae) pontifice 

27 maxi°mo tribunicia potestate ΧΧΧΛ 7 , ° coniuge liberis genteque 

2J eius, ° senatu populoque R(omano), colonis ° incolisque col(oniae) 

31 Iul(iae) Patern(ae) Narb(onis) ° Mart(ii), qui se Numini eius in 

32 per°petuum colendo obligaverunt, ° doque dedicoque, uti sies volens 

34 ° propitium. 

v 107. Lex arae Iovis Salonitanae a. 137. 

@ 3,1933. Dess. 4907. Ex epistylio magno Salonis in Dalmatia 

reperto, quod bipertitum descripsit Petrus quidam Tragurinus (c. a. 1435) 

et post eum alii; pars posterior Jiodie eoctat Patavii in porta prope pontem 

S. Benedicti. — Quae hodie non exstant, inchisimus uncis quadratis. 

[L. Aelio Caesare II P. Coelio B]albino Vibullio Pio cos. 

2 ° [VII idus] Octobres. 

3 ° C. Domitius Valens Ilvir i(ure) d(icundo), prae[eunte C. Iulio 

4 Severo pontif(ice), ° J legem dixit in ea verba quae infra scripta sunt rv>: 

δ ° [Iuppiter optime maxime, quandoque tibi] hodie hanc aram 

6 dabo dedicaboque, ollis legib(us) ° ollisque regionibus dabo dedi- 

caboque, quas hic] hodie palam dixero, uti infimum solum huius 

arae est 4 : 

1) Cf. n. 4. — 2) immo quod; cf. infra p. 287 n. 1. — 3) Scilicet ea 

ara aedesque prima videtur fuisse quam Romani dedicaHnt scripta lege 

proposita. — 4) Intellege sic: illis legibus dedicabo, quas hic hodie palam 

dixero; illis regionibus dedicabo, uti infimum solum huius arae est Nam 

ibi arae termini snnt, ubi solntn incipit plannm esse.

Lex arae urbanae. 287 

° [si quis hic hostia sacrum faxit, quod magmentum n]ec pro- 7 

tollat!, it circo tamen probe factum esto; 

ceterae ° [leges huic arae eaedem 2 

sunto, quae arae Dianae 8 

suntj [t]n Aventino monte dictae 3 

. 

Hisce legibus hisce regionib(us) ° [sic, uti dixi, hanc tibi aram, 9 

Iuppiter optime maxime, do] dico dedicoque, uti sis volens propitius 

mihi collegisqu[e] ° [meis decurionibus colonis incolis coloniae Mar- 10 

tiae] [Jjuliae 4 Salonae, coniugibus liberisque nostrijs], 

v 108. Lex dedicationis Brixiana. 

@ V suppl. Italicum n. 1273. Dess. 4910. Ε tahula marmorea 

litteris optimis scripta compluribns paginis, quarum unius quinque versus 

integri, seqnentis quinqne versuum initia servata sunt; descripsi in tnuseo 

Brixiano. 

itque eadem lege sacrum esto. 

Si quot 

donum pecuniave aut stipes huic 

signo dono datae erunt 6 itq(ue) si Ilviri 

decurionesq(ue) coloni coloniae 

Civicae Aug(ustae) Brixiae vendere volue[nwi] δ 

[fu?]neris c[ausa?] ... 

fieri iu\sserit] . . . 

. . . facito .... 

Si hosti 7 

caeder • 

secun .... 10 

109. Lex arae urbanae a. 84—96. 

@ 6,826 = 30837''; Or. 736. Dess. 4914. Tituli compluria exemplana 

videntur prodiisse Bomae, unum in Qnirinali ex fundamentis ecdesiae S. Andreae, 

alteruin loco incerto; neutrum ex iis recte descriptum habemus; tertii 

notitia tantum superest. [ VIJ Qnae una colnmna praebet lapis, datnus duabus 

columnis.] 

Haec area, intra hanc clansa veribus, et ara, quae 3 

2 definitionem cipporuiu est inferius, dedicata est ab 4 

1) Intell.: quamvis exta non deponat. — 2) eadem tradunt auctores 

meliores. — 3) Cf. supra p. 286 n. 3. — 4) Martia | c. Iuliae Tragunnus. — 

5) Haec littera sola e praescriptione superest. — 6) Similia sunt in lege 

Furfonensi (No. 89) v. 8. — 7) Agitur de hostiis caedendis; cf. leges Fur 

fonensem v. 15, Narbonensem v. 15, Salonitanam v. 7.

288 Ex legibus de aquaeductibus. 

5 imp. Caesare Domitiano Aug. 

Grermanico' ex voto suscepto, 

quod diu erat neglectum nec 

redditum, incendiorum 

arcendorum causa, 

10 quando urbs per novem 2 dies 

arsit Neronianis temporibus. 

Hac 3 lege dedicata est, ne cui 

liceat intra lios terminos 

aedificium exstruere, manere, 

15 nego[i]iari, arborem ponere 

aliudve quid serere, 

et ut praetor, cui haec regio 

110. Lex rivi incerta. 

sorti obvenerit. sacrum faciat 4 

aliusve quis magistratus 

Volcanalibus X. k. Septerabres 

omnibus annis vitulo robeo 

et verre 5 . . . r. ac precationibus 

infra scriptam aedi... k. Sept. 

ianist 

. . . dari .... quaes . . 

quod imp. Caesar Domitianus 

Aug. Germanicus pont. max. 

constituit q . . . . 

fieri. 

& 12,2426. Ε lapide in Savoia prope oppidum Echelles ad flumen 

Gayer a. 1787 reperto. — Mo. Hermes 4,283. 

Lex rivi Ul. . . . Iovisd(omestici?)X 7 1 d(ato^). De- 5 

Si quis in eo m- l(atoris) pars dim(idia) esto 8 , 

ixserit spurcit(iam) nesi 1. p. v. 9 

4 fecerit 6 , in tem(plum) 

111. Ex legibus incertis de aquaeductibus urbis 

Eomae (e Front.). 

(Frontinus de aquis urbis Romae c. 94: duin altius repeto leges, de 

singulis collata 10 

quaedam apud veteres aliter observata inveni. apud antiquos 

cautum ita fuit:) 

1) Verba ab imp. Caesare Domitiano Aug. in exemplo pnmum invento 

erasa fuerunt — 2) Scilicet cum sexto die incendio, quod accidit a. 64, 

finis factus esset, mox denuo enipit teste Tacito ann. 15,40. — 3) et hac 

ex. I. — 4) sacrum faciat ex. II, litaturuin se sciat ex. I. — 5) Hic finit 

ex. I; quae sequuntur in ex. II, lacera sunt et parum bene lecta. — 6) Cf. 

No. 104 et infra cap. XI, 23squ. — 7) x.e. denarium. — 8) Praemium delationis 

in titnlis sepulcralihus saepius additur; cf. infra cap. XI, 38; 

Wilm. 298: qui detulerit accipere debebit sum(raac) s. s. quartas; © 3,125 

n. 684: delatori den.cc n. — 9) Notae quid significent, nonliquet. [W/nesi 

(= nisi cf. 104 b 

,6) l(egi) p(arcere) v(olet), sdlicet si delator etiam snam (dimidiam) 

partem Iovis d(omestici?) arcae inferre mavult, proponit Seckel.) — 

10) collata G\inderniann, qui lata cod. 

20 

25

Lex metalli Vipascensis. 289 

Ne quis privatus aliam l 

ducat quam quae ex lacu humum 

accidit 2 

. 

(haec enim sunt verba et leges: id est quae ex lacu abundavit; eam nos 

caducam vocamus. — c. 97: in isdem legibus adiectum est ita:) 

Ne quis aquam oletato dolo malo, ubi publice saliet; si quis 

oletarit, sestertiorum decem milia multatum 3 esto. 

· Addi potest fragmentwn quod servavit Festus in glossa lacera p. 340 

sifus (= tubus) sumptum ex [le]ge rivalicia lata [rogant]e populum 

Ser. Sulpicio: 

[monjtani paganive si[fis aquam dividunto]: donec eam inter 

se [diviserint], . . . . s 4 iudicatio esto. 

. 112. Lex metalli Vipascensis. 

@ 2 S., 5181. Dess. 6891. Ε tabula ahenea a. 1876 in Lusitaniae parte 

meridionali prope vicum Aljustrel in aerifodinis vetustis nuper denuo apertis 

reperta (a. 0,82, l. 0,53), effracta α latere dextro ita ut tricenae ferein quovis 

versu perierint litterae. Tertiam fuisse legis tabulam numerus III ostendit in 

ima tabula positus. Fuit lex fiscalis metallo, quod v. 2 Vipascense appellatur, 

ab imperatore dicta, qua non solum res metallaria sed in universum 

quidqnid ad vicum territoriumve metalli, utv.37 dicitur, pertinebat tamquam 

lege colonica ordinabatur. \ynDatatn eam essepost Hadriani tempora fragmenturn 

a.1906 inventum (n. 113) ostendit] — Tabulae utrumque latus eandem 

inscriptionem proponit, nisi quod in alterins initio accedunt versns undedm, 

i« fine alterins septem, ut priore exemplo propter causas nescio qnas 

improbato in altera parte alterum incisum esse videatur. Secundae scriptitrae 

versus cum pressius scripti sint, prior scriptura quaedam habet deficientia 

in secunda. Lex in capita divisa est, quibus rubricae praescriptae sunt, 

numeri non adiecti. — Editiones sunt: Soromenho, la table de bronze d'Aljustrel, 

Lisbonne 1877. Huebner in Eph. ep. 3,165—189. Bruns ZRG. 13,372. 

Wilmanns, Zeitschr. f. Bergrecht 19,2. J. Flach, Paris 1879. Berlanga, Hi· 

spaniae Anteromanae Syntagma, p. 625. — In hac editione ea, qnae ea: 

priore saiptura suppleta sunt, lineolis subductis indicavi; cetera supplementa 

sunt Huebneri, 3Io., aliorum. \yil Cf. Bnecheler Arch. f. Lexicogr. 2, 605.] 

Centesimae argentariae stipulationis. Conductor ea- 1 

[rum venditionnm quae per b auctio]- • 

1) aquam add. Buecheler. — 2) accidit Graeuius, accedit cod. — Posteriore 

tempore ne hoc quidem licebat. In capite mandatorum, quod servavit 

Frontinus c.lll, sic est: caducam neminem volo ducere nisi qui meo (sic 

cod., non nostro) beneficio aut priorum principuni habcnt. Cf. supra leg. 

Urson. c. 100. — 8) multatum cod. — 4) Ipraetoris Ursinus; sed cninam 

hanc iudicationem lex commiserit, definiri non potest. TH. M.]— 5) Kueb.: 

stipulationum quae ob. 

BRUNS, Fontes iuris. Ed. VII. ]Q

290 Lex metalli Vipascensis. 

2 nem intra fines metalli Vipascensis fient, exceptis iis, quas proc(urator) 

metallorum iu[ssn imp(eratoris) faciet, centesimam α vendito]- 

3 re accipito. Conductor ex pretio puteorum, quos proc(urator) metallorum 

vendet, cen[tesimam ab emptore * accipito.] 

4 Si instituta auctione universaliter omnia addicta fuerint, nihilo 

minus venditor ce[ntesimam conductori socio ado]- 

5 rive eius praestare debeto. Conductori socio actorive eius, si volet 

stipulari a \[enditore, is promittito. Conductor] 

6 socius actorve eius (eins) quoque summae, quae excepta in auctione 

erit, centesimam exigito. ?>u [Qui res snb praecone] 

7 habuerit, si eas non addixerit et intra dies decem, quam sub praecone 

fuerint, de condicifowe vendiderit, nihilo minus con\- 

8 ductori socio actorive eius centesimam d(are) d(ebeto). Quod ex hoc 

capite legis conduct[oH socio actorive eiiis debebitnr,"} 

9 nisi in triduo proximo quam debere coeptum erit, datum solutum 

satisve factum erit, du[plu?n d{are) d(ebeto)]. 

10 Scripturae praeconii. Qui praeconium conduxerit, praeconem 

intra fines praeb[eio. Pro mercede ab eo qui venditionem] 

11 X L 2 minoremve fecerit, centesimas duas, ab eo qui maiorem 3 X C 

fecerit, centesimam exig[ito. Qui mancipia snb praecone venum] 

12 dederit, si quinque minoremve numerum vendiderit, capitularium in 

singula capita [5:. . ., si maiorem numerum vendi\- 

13 derit, in singula capita •& III conductori socio actorive eius dare 

debeto. Si quas [res proc(urator) metallorum nomine] fisci ven- 

14 det locabitve, iis rebus conductor socius actorve eius praeconera 

praestare debeto. Q[ui inventari]um cuiusque rei vendun- 

15 dae nomine proposuerit, conductori socio actorive eius X I d(are) 

d(ebeto). Puteorum, quos proc(urator) metallorum vendiderit, em- 

16 ptor centesimam d. d. Qnod si in triduo non dederit, duplum d. d. 

Conductori socio actorive eius pignus cape(re) liceto. 

17 Qui mulos mulas asinos asinas caballos equas sub praecone vendiderit 

in k. sing. 4 

£ III d. d. Qni mancipia aliamve quam re[m snb] 

18 praeconem subiecerit et intra dies XXX de condicione vendiderit, 

conductori socio actorive eius [idem d(are) d(ebeto)]. 

19 Balinei fruendi. Conductor balinei sociusve eius omnia 

sua inpensa balineum, [quod ita conductum 7ta&e]bit in 

1) Cf. ZBG. 13,380. — Cf. v. 15—16. — 2) Aut hic scribendum C, aut 

postea L. — 3) Hic incipit exemplum prins. — 4) K(apita) sing(ula).

pr. k. Iul. 1 

Lex metalli Vipascensis. 291 

primas omnibus diebus calfacere et praestare debeto a 20 

prima luce in horam septim[am diei mulieribus] et ab hora octava 

in horam secundam noctis viris arbitratu proc(uratoris) qui metallis 21 

praeerit. Aquam in [alveum 2 

usque ad] summam ranam 2 

hypocaustis 

et in labrum tam 3 mulieribus quam viris profluentem recte 22 

praestare debeto. Conductor a viris sing(ulis) 

aeris semisses et a mulieribus singulis aeris asses exigito. Excipiun- 23 

tur liberti et servi [Caes(aris) qui proc(uratori)] in officis 4 erunt vel 

commoda percipient, item inpuberes et milites. Conductor socius 24 

actorve eius [instrnmentum balinei et β]ζί^Ά omnia quae 

ei adsignata erunt integra conductione peracta reddere debeto nisi 25 

si qua vetustate c[orrupta erunt]. Aena quibus 

utetur lavare tergere unguereque adipe e recenti tricensima qua- 26 

que die recte debeto. [Si qua necessaria refectio inpedi]- 

erit 5 , quo minus lavare recte possit, eius temporis pro rata pensio- 27 

nem conductor reputare deb[eio. Praeter] c haec et siquid 

aliut eiusdem balinei exercendi causa fecerit reputare nihil debebit. 28 

Conductori ve[ndere ligna] nisi ex recisaminibus 

ramorum quae ostili idonea non erunt ne liceto. Si adversus hoc 29 

quid fecerit, in singul[as venditiones HS] centenos n(ummos) fisco d. d. 

Si id balineum recte praebitum non erit, tum proc(uratori) metallo- 30 

rum multam conductori quo[ii]ens recte praebitum non erit usque 

ad HS CC dicere liceto. Lignum conductor repositum omni tem- 31 

pore habeto, quod diebus [satis sil] 

Sutrini. Qui calciamentorum quid loramentorumve, quae 32 

sutores tractare so[lent, fecerit clavomve cali]g&rem 

fixerit venditaveritve sive quid aliut, quod sutores vendere de- 33 

bent, vendidis[se intra fines convictus erit, is] 

conductori socio actorive eius duplum d(are) d(ebeto). Conductor 34 

clavom ex lege ferrariar[wm vendito. Conductori soci]o 

actorive eius pignus capere liceto. Reficere calciamenta nulli licebit 35 

nisi cu[m sua dominive "* quis curaverit re/ece]ritve. 

Conductor omne genus calciamentorum praestare debeto: ni ita 36 

fecer[if iinicuiqne ubi volet emendi] ius 

esto. 37 

1) pr(idie) k(alendas) Iul(ias). — 2) Partes balinei; cf. Flach p. 42. — 

3) tan. — 4) offiois. — 5) Ita Flach, Mo.: Si non per conductorem factum 

erit. Illud praeferendnm videtur projpter sequens aliut. l^^Si vis maior 

damnumve fatale inpedi- Hirschfeld apnd Dessav.] — 6) Hueb. et Wilm.: 

propter, relata voce ad v. 25: Aena cet, non recte. — 7) Cf. v. 40.

292 Lex metalli Vipascensis. 

Tonstrini. Conductor frui debeto ita, ne alius in y[ico metalli 

Vipascensis inve] 

38 territoris eius tonstrinum quaestus causa faciat. Qui ita tonstrinum 

fecerit, in sin[gulos ferramentorum usus i? ] 

39 conductori socio actorive eius d(are) d(ebeto) et ea ferramenta commissa 

conductori sunto. [Excipiuntur servi] qui 

40 dominos aut conservos suos curaverint. Circitoribus, quos conductor 

[non miserit, tondendi ius ne es]to. Con- 

41 ductori socio actorive eius pignoris captio esto. Qui pignus capientem 

prohibuerit, [in singulas ^roAiJbitiones X V d(are) 

42 debeto. Conductor unum pluresve artifices idoneos in portionem 

recipito. 

43 Tabernarum fulloniarum. Vestimenta rudia vel recurata 

nemini m[ercede polire nisi cui conductor so\~ 

44 cius actorve eius locaverit permiseritve liceto. Qui convictus fuerit 

adversus ea qm\d fecisse, in singulas Za]cinias 

45 S III conductori socio actorive eius d(are) d(ebeto). Pignus conductori 

socio actoriv[e eius capere liceto]. 

46 Scripturae scaurariorum et testariorum. Qui in 

finibus met[alli Vipascensis scaii\ri- 

47 as argentarias aerarias pulveremve ex scaureis rutramina(i/e) l ad 

mesuram pondu[st>e purgare tundere ^«re]re 2 expe- 

48 dire frangere cernere lavare volet quive lapicaedinis opus quoquo 

modo ia,cien[dum suscipiet, quos ad id] faciendum 

49 servos mercennariosque mittent, in triduo proximo profiteantur et 

solvan[i £ conductori qwo]que mense 

50 intra pr(idie) k(alendas) quasque: ni ita fecerint, duplum d. d. 

Qui ex alis locis ubertumbis ae[Ws argentive ritjtramina 1 in 

51 iines metallorum inferet, in p(ondo) C X I conductori socio actorive 

eius d. d. Q,u[od ex hoc capite\ legis condu- 

52 ctori socio actorive eius debebitur neque ea die, qua deberi coeptum 

erit, so\u\twn satisve factum erif], d(uplum) d. d. 

53 Conductori socio actorive eius pignus capere liceto et quod eius 

scanriae pu 3 [rgatum tunsum ustum expeditiim frac-] 

54 tum cretum lavatumque erit quive lapides lausiae expeditae in 

Iapicaedi[wt5 erunt, commissa ei sunto, nisi quid-j 

1) Cf. Bnecheler l. c. — 2) Plin. n. h. 33,4,69: Quod effossura est, 

tunditur, lavatur, uritur, molitur. Cf. Flach p. 53. — 3) Hic finit exemplum 

secundum.

Eiusdcm legis fragmentuna. 293 

quid debitum erit conductori socio actorive eius solutum erit; ex- 55 

[cipiuntur servi et liberti] l 

flatormn argentariorum aerariorum qui flaturis dominorum patron[o- 56 

rumque operam dant]. 

Ludi magistri. Ludi magistros a pro(curatore) metallorum 57 

immunes es[se placet]. 

Usurpationes puteorum sive pittaciarium. Qui intra 58 

fi[nes metalli Vipascensis puteum locum\que 

putei iuris retinendi causa usurpabit occupabitve e lege metallis 59 

dicta, ~b\iduo proximo quod usurpaverit occupa]verit 

apud conductorem socium actoremve huiusce vectigalis profitea- 60 

tu[r 

VI/ 113. Eiusdem legis fragmentum, a. 1906 repertum. 

Ε tabula ahenea, e pluribus non prima, fortasse ultima; rep. a. 1906. 

Desc. quirepp. Burthe, ingenieur de la sodetedes mines; edd. Cagnat, Journal 

des savants 1906 p. 441 sqq. et p. 671 sq. cum simulacro; Mispoulet, Nouv. 

revue hist. 31 p.20sqq. cum commentario; Mitteis Z.S. St. 1906, p. 356sq. 

— Agitur de occupatore pntei, qui et pretii dimidiam partem fisco dare et 

opus sine intermissione facere debet; si cunctabitur, alii occupandi ius dabitur, 

qui ipse partem dimidiam fisco debebit — Sociorum ius XII tabulis 

morosum debitorem tractantibns simile est. Fiscus partem suam vendere solet, 

eiqiie, qui α fisco emit, alii ex eolonis vendere licet. — Sequuntur regulae 

de puteis agendis cum poenis eorum, qui contra eas regulas facient; liberi 

serviqne α finibus metallorum excludentur, praeterea servi flagellis caedentur, 

liberorum bona in fiscum redigentur. 

.. ..] Ulpio Aeliano suo salutem. 2 

. . . [pretia secundum liberalitatem sacratissimi imp(eratoris) Hadriani] 

|| Aug. praesens nnmerato. Qni ita non fecerit et convictus erit 

prius coxisse venam quam pretium sicut ° supra scriptum est solvisse 

pars occupatoris commissa esto et puteum universum proc(urator) 

metallorum ° vendito. Is qui probaverit ante colonum venam 

coxisse quam pretium partis dimidiae ad fiscum pertinen°tis 3 

numerasse 

partem quartam accipito. 

Putei argentari ex form[a] exerceri 

debent quae ° hac lege continetur; quorum pretia secundum 5 

1) Cf. v. 39. — 2) i. e. [procurator provinciae] procuratori metalli 

Vipascensis. Cf. Mispoulet l. c. p. 5. — 3) Cf. qnod de thesanris refert 

J. 2,1,39: Theaauros, . . . divus Hadrianus naturalem aequitatem secutua 

.. . si quis in Caesaris loco invenerit, dimidiura inventoris, dimidium Caesaris 

esse statuit.

294 Eiusdem legis fragmentum. 

6 liberalitatem sacratissimi imp(eratoris) Hadriani Aug. obser°vabuntur 

it[a] ut ad eum pertineat proprietas partis quae ad fiscum pertinebit, 

qui primus pretium puteo fecerit ° et sestertia quatuor milia nummum 

fisco intulerit. 

Qui ex numero puteorum quinque unum ° ad 

venam perduxerit, in ceteris sicut supra scribtum est opus sine intermissione 

facito; ni ita fecerit [alii] ° occupandi [ius] esto. Qui 

10 post dies XXV praeparationi impensarum datas opus quidem ° statim 

facere coeperit, diebus autem continuis decem postea in opere 

cessaverit alii occupandi ° ius esto. Puteum a fisco venditum continuis 

sex mensibus intermissum alii occupandi ius ° [es]to ita ut 

cum venae ex eo proferentur ex more pars dimidia fisco salva sit. 

O[ccw°â]tori puteorum socios quos volet habere liceto ita ut 

pro ea parte qua quis socius erit impensas ° conferat. Qui ita non 

fecerit tum is qui impensas fecerit rationem impensarum factarum 

15 a se ° continuo triduo in foro frequentissimo loco propositam habeto 

et per praeconem denuntiato ° sociis ut pro sua quisque portione 

impensas conferat. Qui ita non contulerit quive quid dolo ° malo 

fecerit quominus conferat quove quem quosve ex sociis fallat, is 

eius putei partem ne ° habeto eaque pars socii sociorum ut qui impensas 

fecerit esto.' ° Et ii[s] coloni[of] qui impensam fecerint iu eo 

20 puteo in quo pluris socii fuerint repetendi a sociis quod ° bona 

fide rogatum' 2 apparuerit ius esto. Colonis inter se eas quoque 

partes puteorum quas ° a fisco emerint et pretium soluerint vendere 

quanti quis potuerit liceto. Qui vendere suam partem ° quive 

emere volet apud proc(uratorem) qui metallis praeerit professionem 

dato; aliter emere aut vendere ° ne liceto. Ei qui debito[r] fisci 

erit donare partem suam ° ne liceto. 

Venas quae ad puteos prola- 

25 tae ° [tjacebunt ab ortu solis in occasum ii quorum erunt in officinas 

vehere debebunt, qui post occa°sum solis [«

Lex de villae Magnae colonis. 295 

° Putei omnes diligenter fulti destinatique sunto proque putri 30 

materia colonus cuiusque putei no°vam editionem sub[i]cito. Pilas 

aut fulturas firmamenti causa relictas attingere aut ° violare dolove 

malo quid facere quominus eae pilae fulturaeve firmae et 

sint ne liceto. ° [Q]ni puteum vitiasse labefactasse aliutve quid 

dolo malo fecisse quominus is puteus ° firmus sit convictus erit si 

servos erit flagellis arbitratu proc(uratoris) caesus ea conditione a 

dom[i]°no veneat ne in ullis metallis moretur; liberi bona proc(u- 35 

rator) in fiscum cogito et finibus ei metal°lorum in perpetuum interdicito. 

Qui puteos aerarios aget a cuniculo qui aquam metallis ° subducet 

recedito et non minus quam quinos denos pedes utroque latere 

relinquito. [Cw]°niculum violare ne liceto. Proc(urator) explorandi 

novi metalli causa ternagum a cuniculo agere ° permittito ita ut 

ternagus non plures latitudinis et altitudinis quam quaternos pedes 

habeat. ° [Fjenam infra quinos denos pedes ex utroque latere a 40 

cuniculo quaerere caedereve ne liceto. ° [Q]ui aliter quit in ternagis 

fecisse convictus erit, servos flagellis arbitratu proc(uratoris) caesus 

ea condi°tione [α] domino veniet ne in ullis metallis moretur; liberi 

bona proc(urator) in fiscum cogito et imi°bus ei metallorum in 

perpetuum interdicito. 

Qui puteos argentarios [aget] a cuniculo qui 

0 aquam metallis subducet recedito et non minus quam sexagenos 

pedes utroque latere relin°quito et eos puteos quos occupaverit ad- 45 

signatosque acceperit in opere uti determinati erunt ° habeto nec 

ultra procedito neve ecbolas colligito neve ternagos ita agito extra 

finis putei adsignati [itt] 

K// 

114. Lex de villae Magnae colonis data ad 

exemplum legis Mancianae. 

Ε lapide reperto a. 1896 in Africa non longe α Bagrada in ruderibus 

dictis Henchir Mettich. Edd. Toutain 1'inscription d'Henchir Mettich 

(Memoires prdsentes α VAcademie des inscr. ser. I vol. 11,1 p. 31sqq.), 1897; 

Schulten die lex Mandana (Abh. d. Gott. Ges. d. Wiss. II 3), 1897; recognoverunt 

ille Nouvelle revue historique de droit 1899, Mc Rhein. Ph. 56, 

1901 p. 12Osqq. 187sqq. Cf. praeterea Sdaloja et Vaglien bull. delV Istit. 

di dbitto romano 9,1897 p. 185sqq.; Seeck Zeitschr. f. Sozial- und Wirthschaftsgeschiehte 

VI, 1898 p. 305sqq., Neue Jahrb. f. d. klass. Alterth. I, 

l898 p. 628 sqq.; H. Kriiger ZSSt. 20,1899 p. 267 sqq. Loca nonnulla difficiliora 

rogatus α Dessavio nobis contulit Merlin.

296 Lex de villae Magnae colonis. 

In basi lapidis sub prima pagina: [if]eclex scriptaaLur(i)oVictore 

Odilonis magistro etFlavio Greminio defensore; Felice AnnobalisBirzilis. 

1 Pro sal]ute 

Aug(usti) n(ostri) im[p(eratoris)] Caes(aris) Traiani j>rm[c(ipis)] 

totiusqu[e] domus divine 1 

optimi Germanici Pa[rjthici. Data a Licinio 

5 [3fa]ximo et FelicioreAug(usti) lib(erto) procc(uratoribus) ad exemplu[w] 

leg]is Manciane. § l. 4 Qui eorum 2 [ijntra fundo villae Magne 

Variani id est Mappalia Siga 3 , eis eos agros qui su- 

[&]cesiva sunt excolere permittitur lege Manciana 

ita nt eas qui excoluerit usum proprium liabe- 

10 at. 4 Ex fructibus qui eo loco nati erunt, dominis aut 

conductoribus vilicisve eius f(undi) partes e lege Hanciana 

prestare debebunt hac condicione: coloni 

fructus cuiusque culture quos 5 ad area[m] deportare 

et terere debebunt, summas de[/er]ant arbitratu 

15 [s]uo conductoribus vilicis[ve ei]us f(undi) et si conductores 

vilicive eius f(undi) in assem pa[ries co]l(on)icas 6 daturas 

7 renuntiaverint tabellisf^we obsignatis . . .] 8 es 9 caveant 

eius fructus partes, qu[as prestajre debent, 

conductores vilicive 10 eius f(undi) [coZo]ni colonic- 

20 as partes prestare debeant. § 2 4 . Qui in f(undo) villae Magnae 

sive Mappalia Siga villas habent habebunt 

dominicas 11 eius f(undi) aut conductoribus vilicisv[e] 

eorum in assem partes fructu(tt)m et vinea(nt)m ex 

consuetudine Manciane cu[ijusque gene- 

1) Offendit 'domus divine' elocutio cum α Traiani temporibus abhorrens 

tum inter imperatoris nomen et cognomina interposita. — 2) JSx Jioc 

articitlo 'Qui eorum' colligitur fundum villae Magnae partem esse eius territorii, 

de cuius colonis {cf. IV 23) tractahant versus legis Mancianae antecedentes. 

Verbi gratia: Qui coloni agros excolere volent, qui eorum intra 

fundos villarum morabuntur, eis eos agros ... et pro permittitur lege Manciana 

fuit: pcrmittitur hac lege. — 3) Requiri habitabunt monet Schulten 

coll. IV 23,38; idetn disserit de nomine Mappalia Siga (Poeno) et de villa 

Magna plurium fundorum. — 4) § 1 de emphyteutis ut agri rudis cultoribus, 

§ 2 de eis qui cultae iam terrae incubuerunt. — 5) Vaglieri; quot pnores. 

— 6) par[£es] colicas SeecJc ex imagine; pa[r£es co]licas Schulten Bh. Ph. ex 

lapide (ante legerant icas). — 7) Exspedes (se) datur|os; attraxit 'partes' 

femininum prope antecedens. — 8) suppl. Seeck.— 9) esveZfs; [s(iwe)] 

f(raude) s(ua) Seeck. — 10) conductores vilici((s»ve Schulten, conductoribus 

vilicisve H.Kriiger.— 11) dominis ins. Schulten.

Lex de viJlae Magnae colonis. 297 

ris habet prestare debebunt: tritici ex a- 25 

ream partem tertiam, liordei ex aream 

[parijem tertiam, fabe ex aream partem qu- 

[arjtarn, vinu 1 de laco partem tertiam, ol- 

[ei cojacti partem tertiam, mellis in alve- 

[is] mellaris sextarios singulos. § 3. Qui supra 30 

quinque alveos II. l 

habebit in tempore quo [vin]demia 

mellaria in[it fuerit], 

dominis aut conanct[oribus vili]cisve 

eius f(undi) qui in assem [colunt] 2 5 

d(are) d(ebebit). Si quis alveos, examina, apes, [vasa] 

mellaria ex f(undo) villae Magne sive Mappalie 

Sige in octonarium agrufm] 

transtulerit quo fraus aut dominis au[i] 

conductoribus vilicisve eis quam 3 fiat, sil[v]- · 10 

ei, exam(w)a, apes, vasa mellaria, mel qui in [eo f[undd)] 

erunt conductoribus 4 v[t7i]corumve in assem e[ius] 

f(undi) erunt. § 4. Ficus aride arbo[r^ . . . #]ue 5 extra pom[a]rio 

erunt, qua pomariu[m iw]tra villam ipsam 

sit, ut non amplius iu[ ] . . at 6 , col[ow]- 15 

us arbitrio suo co \actorum fruc1un]m con[ducto]ri 

vilicisve eius f(undi) par[iem d(are) d{ebebit)}. § 5. Ficeta ve[iejra 

et oliveta, que ante ha[wc Iege]m [sata sunt, ex] consuetfw]dine 

fructum conductori vilicisve eius presta[rej 

debea(w)t. § 6. Si quod ficetum postea factum erit, eius &c[eti] 20 

fruct

298 Lex de villae Magnae colonis. 

cip[i]at itemque post quinta(m) vindemiafm) quam ita sata 

erit, fructus partes tertias e lege Manciana eonduc- 

30 toribus 

III1 Y[ilicisve] eius in assem dare debebu[wi. 

§ 8. Ojlivetum serere colere in 

eo loc[o] qua quis incultum excoluerit 

permittitur ea condicione u- 

5 t ex ea satione eins fructus oliveti quid 

ita satum est per olivationes proximas 

decem arbitrio suo permittere 

debeat 1 , item post olivationes (decem) ole[i] 

coacti partem tertiam [c]ondueto- 

10 ribus vilicisve eius f(undi) d(are) d(ebebit). § 9. Qui inseruerit 

oleastra post [olivationes quijnqne partem 

tertiam d(are) d(ebebit). § 10. [ ] 2 in f(undo) 

ville Magne Var[iawi] si[ve] Mappaliae 

Sige sunt eruntve ex[tra eo\s agros qui 

L5 vicias habent, eorum a[i]enii Schulten; fuitne sequens, vel 

ut monet Hirschfeld seq[w]ens inde, scilicet ut iungantur: sequens detrimentum 

conductoribus (== detrimentum quod emerserit conductoribus) coloni 

erit (= a colono resarcietur conductoribus) ? — 6) ei cui de[bet p. colonicas 

alterum] suppl. H. Ktiiger.

Lex de villae Magnae colonis. 299 

qui e legitimo [ ] 5 

testamen[ 

l . .. . snp]erficies 

. . . hoc tempus lege Ma[wda«a] 

ritu 2 . . . fiducieve data sunt dabuntur . . . [id] 

. . ve ius fiduciae lege Manciana serv&[bitur ... § 14. Qui] 

superficiem ex inculto excoluit excoluer[i£ ibiqne\ 10 

. . . aedificium deposuit posuerit eive 3 qui [coluit colere] 

desierit perdesierit eo tempore, quo ita ea superfi[ctes] 

coli desit desierit ea quo fuit fuerit ius colendi dumtaxad 

bienn(i)o proximo ex qua die colere desierit servatu[rj 

servabitur; post biennium conductores vilici

300 Ara legis Hadrianae. 

35 ratam seorsu[m . . ,]um. 

§ 18. Stipendiariorfttm qui in f(undo) ville Magne sive Jf]appalie 

Sige habitab[wwi . . . .Juas conductoribus 

\il[icisve . . .]custodias 

f(undi) servis dominic[. . .]nit est 

quae sequuntur quinque lineae legi nbn possunt. 

VI 

115. Ara legis Hadrianae. 

JBasis tribus lateribus inscripta, rep. a. 1892 in Africa ad Ain-Wassel 

non longe α Thugga et TJmbursico Bure (cf. & 8,15470 sqq.), est Tunete. 

Ed. qui repperit Carion revue aYch. ser. 3 vol. 19,1892 p. 214, vol. 21,1893 

p. 21; LaBlanchere collections du Musoe Alaoui p. 134, alii, tractaverunt 

Mispoulet nouvelle Eevue hist. 1892 p. 117, Sckulten JSerm. 29,1894 p. 207; 

post repertum lapidtm n. 116. Carcopino mel. de VEcole fr. le Rome 26, 

1906 p. 440, Mispoulet Nouvelle Meviie hist. 1907 p. 43. JSobis textum constituit 

Dess. — Linea subducta notavimus quae redeunt in simili monumento 

n. 116 vel supplementa ex eo adsumpta. 

1. 

[pro salute et incolumitate] i 

[imp. Caes. L. Septimi Severi Pii] 

[Pertinacis Aug. et imjp. Caes.] 

[M. Aurelii Antonini Aug.] 

1 [et L. Septi]mi Severi Getjae] 2 

[Caes. et Juliae Djomnae Aug. matr. 

[casijrorum, aram legis divi Hadriani 

Patroclus Auggg. 3 lib. 

5 proc. instituit et legem infra 

sc per quam 

adsidue pro humanis utilitatibus 

excubat omnes partes 

agrorum qua[e] 7 

tam oleis 

2. 

[aut vineis quam frumentis aptae) 

1) Supplementum incertum. — 2) Get.. litteras erasas agnovit Merlin. — 

3) tertia g erasa. — 4) intulit (ad) cxemplum Schulten p. 230, refragante 

lapide, in quo v. 7 novum caput incipit. — 5) Bequiritur propositum. — 

6) quid. — 7) quam.

Ara legis Hadrianae. 

[sunt excoli iubet, idcirco permissu] 

[providentiae eius potestas fit] 

[omnibus etiam eas partes] 

occnpandij quae in centu[m] 

elocat\is saltus Blandiani (et) 

TJden|sis] et [in] iis partibus s\\[nt] 

quae ex saltu Lamiano et Dom[iJtiano 

iunctae i Thusdritano 

sunt nec a conductoribus ex[er]centur 

2 ; isque qui occupaverint possidendi 

ac ίτα[βη]ϋ

302 Sermo procuratorum. 

soribns. Quas partes aridas _ L 

15 um quisque debebit dare, eas pr[o]ximo 

buinquennio ei dabit in 

cuius conductione agr(um) occupaverit; 

post it tempus rationi. l 

v n 116. 'Sermo' et epistulae procuratorum de terris 

vacuis excolendis. 

Hunc tit praecedentum libellum danms secundum Dessavium: Lapis in 

quattuor lateribus inscriptus, rep. a. 1906 in Africa, loco dicto Ain-Dschemala, 

circ. 20 chil. α η. 115 orientem versus, 6 chil. α Thignica. Ed. qui 

repperit Carcopino mel. de VEcole frang. de JRome 26,1906 p. 365sqq. cum 

imaginibns, adiecto commeniario. Tractaverunt Mispoulet Nouvelle Revue 

histonque 1907 p. 5sqg.; Schulten Klio 7, 1907 p.l88sqq.; denuo Carcopino 

Klio 8, 1908 p. 154 sqq. — Linea subducta notavimus quae redeunt in 

simili monumento n. 115 vel supplementa ex eo adsumpta. 

1 . . . . tuant 2 , rogamus, procurato- 

[res, per jprjovidentiam vestram, quam 

[nomine Ca]esaris praestatis, velitis nobis 

[et utilitatji* illius consulere, dare 

5 b[is eos agros] qui sunt in paludibus et 

in silvestribus instituendos olivetis 

et vineis lege Manciana condicione 

[sjaltus Neroniani vicini nobis cu . . 

. . eremus 4 hanc pe[faY]ionem nostr[am] 

10 . . ndum suprascriptum η . . . 5 

[ijncrementum habit . . . 6 

1. 

2. 

1) Scilicet Caesaris {i. e. fisco). (Lapis hoc loco integer; nihil deficit.) 

— 2) .. ivani vel ... tuani vel ... tuant. — 3) Supplevit Schulten. — 

4) Cu[rn edjerenms. — 5) [/wlndum suprascriptum N[eronianum]. — 6) habit\atorwn] 

supplet primus editor.

Sermo procuratorum. 303 

iubeas. Sermo procurato[rwm im]- 1 

p. [C]aes. 1 Hadriani Aug. Quia Ca.e\sar n. pro] 

infatigabili cura sua, per qufam adsi]due 

(pro) humanis utilit(ai)ibus excu[bat, oni\nes 

partes agrorum, quae tam oleis au[ij 5 

vineis quam frumentis aptae sunt [ex]- 

[c]oli iubet, itcirco permissu^m^> provfii?]- 

[ewjtiae eius potestas fit omnibus e[fa'a]m 

2 eas partes occupandi quae in c\ent]- 

[ti]ris elocatis saltus Blandiani e[t U\- . 10 

[i/e]nsis (ef) \\n illi\s partibns sunt q[uae ex] 

[saltu Lamiano et Domitiano iunctae] 

[Thusdritano sunt nec α conductoribus] 

hxercentur cet.) 

3. 3 1 

. . . . [si qius /o]ca neglecta a co[i?iZ«i]- 

[ctoribus ojccupaverit, qua[e dd\- 

[ri solejnt tertias partes fructuufi^] 

[dabit. De) eis quoq. regionibus qua- 5 

[e ex] Lamiano et Domitiano 

iunctae Tuzritano sunt 

[tantwn idem] dabit. De oleis quas quis[

304 Testameutum Dasumii. 

Si qui agri cessant et rudes sunt, s[i qui sil]vestres 

aut palustres in eo sa\[tuum trac]- 

[tu, vjolentis lege llanciajwa . . 

CAPUT II. 

TESTAMENTA ET LAUDATIONES FUNEBRES. 

117. Testamentum Dasumii (a. 108 p. C). 

@ 6,2,10229. Magnae tabulae marmoreae, cui inscriptum erat 

hoc testamentum (a. 3 m., l. 1 m.), frustula quaedam a. 1820 et 1830 

prope Romam reperta servantur in horto Instituti archaeologici Germanici; 

quibus totius tabulae altitudo fere integra confidtur, latitudinis vix septima 

pars. Reliquiae media e tabula effractae sunt; initio minor numerus lit~ 

terarum deesse videtur quam in fine; omnino singulos versus octogenas 

litteras continuisse intellegitur ex versuum 61\2 et 63\4 supplementis certis. 

Supplemenla temptaverunt Ambrosch, annali 1831 p. 388, plenius paulloque 

audacius Rud. ZGR. 12,301; novissime ea retractavit Mo. in & l. L, 

unde hic repetuntur. Annum indicaverunt consulum nomina v. 124 servata. 

Testatorem fuisse Dasumium quendam probabile est; qui num fuerit 

auctor SC. Dasnmiani, cnius in D. 40,5,36.51,4 mentio fit, non constat. 

[Notus est L. Dasumius Tullius Tuscus (@ 6,1526) filius naturalis P. Tullii 

Varronis, adoptatiis sine dubio α nescio quo L. Dasumio Tusco; eius 

Tusei hoe esse testamentum et Varronis filium heredem pnmo loco in eo 

institutum sub nominis ferendi condidone, cum Borghesio putaverim, quamquam 

ipse Borghesius postea reiecit; initium formavi, quasi haec certa 

essent. ΤΗ. Μ.] 

° [Tesijamentu[m L. Dasumi Tusci?] 

° [Quod post vitae curswn cori]fectum j)T&est[antissimum est, 

rem cum nomine filio relinquere, ° guoniam mihi natura negavit,] 

amicus rarissim[i

Testamentum Dasumii. 305 

[ex . . cernnntoqiie eadem condicione. Deniqne . . ° eadem condicione 

ex . . m]ihi heres esto '. 

Si T)&[sumia filia non creverit, . . ex . . mihi Jieres esto, item 

° . . . . ex . . mihi heres e]sto, iique cernunto [in diebus G proximis 

quibiis scierunt poteruntque. ° Si nec eorum qimquani] creverit, 

tunc Sy 2 [. . mihi heres esto . . .] 

° [. .. Amicis] infra scriptis qu[isquis mihi heres erit ° dare 10 

damnas esto singul]is auri p(ondo) libras: Iuli[o .... ° . . .\]no, Volusio 

Iuliano, [. . . . ° . . . . PHnio(?)] Secundo, Cornelio [Tacito (?) 

; . . . . ° J;]uspicato; singulis [argenti p(ondo) ... . ° Mi]- 19 

nicio Iusto, Fabul .... {tnultisque aliis)* (19 — 26) 

0 [. . . Pro(?)]Q,n\o iuriseonsnlto, Ateio M[. . . ° . . .]no, Cornelio 27 

Seni, Iulis Threp[io et . . . ° . . .]oro adfini meo X CXXV co[. . . 

0 ... fideiq]ne eius eorumque comitto u[£. . . ° . . . siib inscriptione 30 

nominis m]ei consecrent; Cordubae it[em ... ° ... sub inscripitione 

nominis mei consecjVewf ... ° ... Volo] opera supra scripta fiant 

ei[ws eorwnqiie arhitratu . . . ° ... fidei\qae eius eorumque commit[fo 

ut perficiantur ... ° ... ita ut supra scriptuni] est. 35 

Dasumiae Syche nutric[i do lego .... ° ... Venugum Arrum 

piscator[e6f ... ° ... item . . qnae] elegerit praeterquam 3£ C[, . . 

0 ... item argenti esjcari et potor[i] ex meo quod e[legerit . . . 

0 ... item chartam si]ve philuram calculatoriam .... 

0 [. . . . e]t Sabinum notarium et My[. . . ° . . . rai]ionibus red- 40 

ditis cum cont[nbernalibus suis liberos esse volo. ° Item . . . .]m 

cocum et Crammicum c[. . . ° . . .] et Diadumeimm notarium [. . . 

0 ... item . .jonem smnptuarium ration[ibus redditis cnm contubernali 

sna ° ita ut eam in mjatrimonio habeat fidele. Iu[6eo ... 45 

0 . . . in ajrculis pusillis componi. Tu . . . . 

0 ... [Cjolono lib(erto) 5c clo; Dasumiae Sy[che libertae S ... 

0 ... 7i]b(erto) 5c clo; Heliopaedi l(iberto) S clo; Ca[... ° . . .] singulis 

3c clo; Eurotae lib(erto) S [. . . ° . . . volo dar]l 50 

Eros vestiarius ratione u[t oportet reddita ... ° ... paeda]gogus 

ratione reddita, Tho[ebus .... liberi sunto. ° Si que]m ex 

liis alio scripto liberum [esse vetuero, is liber ne esto. . . . 

0 ... Quodcum]qu.e vicensimae nomine e[x lege puhlica debe- 53 

1) Sequitur virgula capitis indicandi causa, hic et v. 55. — 2) JRecfe 

fortasse editores priores nomen Syches nutrias hic snppleverunt e v. 35. —• 

3) Fieri potest ut etiam vv. 27 et 28 ad hoc caput trahendi sint 


306 Testamentum Dasumii. 

bitur ..."... propter eos omnjes quos liberos esse iussi, eo s[o- 

55 luto iis qui solverunt heredes meos ° reddere volo fideiqne it]era 

eorum committo. 1 

Qjus[quis mihi heres erit dato . . et . . . ° . . . denarios . . ita 

ut ii dent /rijbuant concedant sine ull[a controversia . . liberto fundum 

... ° ... preti denariorum . . et ho]c amplius 3£ V et hoc ampli[«s 

. . .; item ut snpra nominati ... ° ... ancillae] cum primum 

manumisSa [fuerit, dent tribuant concedant... ° ... ajrculam, Thal- 

60 [Z]um ornato[rew ... ° ... item ut supra nomiri]&ti dent tribuant 

concedan[i sine ulla controversia ... ° ... T/mwjmasto Anatellonti 

liberti[s in singulos annos quandiu quis eorum ° vivet, initio cuiusqne 

aw]ni vestiari nomine singul[is denarios ... ° .. . item Te]rpno 

Achilli Heliopaedi lib[ertis initio cuiusque anni vestiari ° noniine 

singulis in sing]xuo8, annos quandiu quis eo[rwn vivet denarios . .; 

65 item ... ° ... libertis quandi\a. quis eorum vivet initio c{uin$· 

que anni vestiari nomine denarios . ., idque ° ita ii danto curajntove 

dare. 

Infra scriptis c[ondicionibns do lego Septumae Secundini ° materterae 

meae patera}m auream meam maxima[m ... ° ... es]t et 

Diadumenum cubicxu[arium ... ° ... e]t Stephanum dropacatorem 

70 [. . . ° . . .]orem et Faustum sutorem e[t . . . ° . . . paria ;«]ularum 

quae elegerit cum [carmcis. Do lego Septumae ° materterae meae 

pienti]ssima.e hoc amplius Epaphro[ifaYwm . . . ° . . .]tum medicum, 

Philocyrium [. . . ° . . . item signa mea aitre]a. et argentea omnia 

75 et ima[gines argenteas meas omnes ... ° ... Bogo autem, Septuma, 

pie]to.tem tnam, ut cures in pub[/ico proponi signa ° deorum imperatorumque,] 

quae ubique habeo, in amp[Ziorem iiominis nostri ho· 

norem. ° Mogo iteni ut .... iZ]ispensatorem rationibus [redditis . . . 

° . . . et . . . .]em et Eutychen cubicul(arium) m&\o[rem(?) mamimittas 

. . . Hoc ° amplius do lego »iaf]erterae Septumae Secundin[i .. . 

SO ° . . . Ifenecraten Paef7e]rotem. Menecraten et Paedero[iem rogo ne 

manumittas, ° sed in eodem o]pere illos habeas donec vivfeni, qno 

habui ego, ... ° ... quoniam wjullo merito meo tam valde [offenderunt 

... ° ... gestione improba et ini]qna. Septumae materterae 

m[eae hoc amplius do lego . . . ° . . .]ns meis habuit fldeique eius 

85 n[. . . ° . . . committo. Hoc a]mplius Septumae matertera[e meae do 

1) Sequitur virgula capitis indicandi causa ut v. 11.

Testamentum Dasumii. 307 

lego ... ° ... cwjrsorem, Encolpium actorem [. . . ° . . . denique 86 

sestertiu]m sexagies quod beneficio ... 

[Memoriae ° meae colendae caus]a, intra biennium quam mo|Vtuus 

ero, quisquis mihi heres heredesve erit eruntve, ° eorum fidei 

com]mitto, uti praedium, in quo[d per eos, quorum curae mandavi 

ut secundum ° verha testamenti hui]ns reli[quias] meas condferewf, 90 

... ° ... reliquiae] meae inlatae fuerint, om[cumque sive antea, 

sive testamento lioc libertatem ° dedi sive codicillis decTjero, prae- 

[i]erquam Hymno -pess[ime de me merito, ... ° ... iis cum adiacen]tibus 

silvis instructum wd\ncipio det ita, ut ne de nomine eorum 

exeat, neve ... ° ... vendant, ^Jnore dent, cedant, condonen[i; 

eius autem qui ex Ms decesserit portionem ° reliquis volo adcrescere, 95 

done]c in rerum natura esset un[us eornm. Quodsi liberti libertaeque 

in rerum ... ° ... natura omnes esse de]sieTin[t, ijunc ad 

libertorum [rneorum posteros, donec in rerwn natura sit ° unus 

eorum, idem volo perti]nere; quod si esse desierit, [ultimus eorum] 

.... 

. . . . ° [Cum a]utem in tam multas partes [idpraedium distrihuerim 

... ° . . . nec pariter omjnes un[i]versa possidere rel[icta 

sibi possint, . . ex iis . . . ° . . . curatores praedii eius ,4]chillen, 100 

Heliopaeden, Gym[aeum (?) constituo, omnium autem, quibus in id .. . 

0 ... ius est suffragio CMrJatorem substitui curatori [qui decesserit 

iubeo, et ab eorum uno, quem ipsi ° curatores elegerint,] alimenta 

omnia computar[i et reditus distribui volo. Sic ° enim effectum iri 

exisfjimo, ut ab uno omnia percip[ia«i omnes\ .... 

. .. . ° [Fidei omnium /ier]edum meorum committo, t[uae autem 

maxime, carissima filia, ... ° ... ne patij&ris post me quemquam 105 

ill[o loco sepeliri neqne eorum quos ipse manumisi ... ° ... neque 

in postjerjim libertorum tuorum. 

V\orro monimentum meum colere volo ex Hbertis ... ° ... meis 

praecijpne Thaumastum et AnatfeZZowfewi, aditum autem et ambitum 

... ° ... eo volo habere omnjes, quos s[i]ve ante testamen[iMm sive 

testamento posteave manumisi, praeter ° te, Hymne, qui quamvis] 

plurimum tibi praestitiss[cm ... ° ... ipse recordaris qua]e a telli) 

passus sim aut timuerjVm.] . . . 

0 [Corpus meum] Ursi Serviani domini mei et [. . curae commendo 

... ° ... lectiijm ferri volo per Serviani mei \\[beros. Monimentum 

volo . . liberti cura ... ° . . . intra dies .. postquam de- 

/Mjnctus ero consummari, in q\uod impendantur denariorum milia 

20*

308 Testamentum Galli. 

114. . . ° . . . Sumptunm rationem eu\m r.eddere volo Serviano me[o. 

115 Item cura eius volo lapidi incidi ... ° ... testamenti Jiuius exemplii\ra. 

et poni ad latus monimen[#i mei], 

[Quisquis heres heredesve . . . ° ... miM erit eruntve, e]um 

eosque rogo fideique eiufs eorumque committo, ut quae cui Tioc . . . 

° . . . testamento dedi Z|egavi, ea vicensimis omnibjtts non deductis 

persolvantur, et aut reddant ° quod solutmn erit vicensimae] nomine 

aut vicensimae n[omine ,cum eo ad quem ea res pertinebit ... °... 

âcisjcantur aut decidant aut in [arbitrum compromittant.] . . . 

120 . . . ° [Si qnid codicillis alio]\e quo ge[wer]e scriptum sig[natumque 

reliquero, valere volo, quasi testamento ... ° ... scriptum 

signatu]mque re\i[quisse]m. 

Liturae [indiictionesqne quae in hoc ... ° ... testamento inveniuntur, 

i]am testam[eni]i fac[i]undi [et signandi tempore ibi 

fuerunt]. 

[Testamentum ° scribendiim curavi per . .]ntidiu[m Cjampa- 

124 num testa,[mentariuni ... ° ... Aeljio H[adria]no et Trebatio 

~Pr[isco cos.] 

125 ° [Quisquis milii heres erit], do lego damnasq[we • esto dare 

... ° ... imp. Caesari Nervae Traia]no Aug. Germanic[o Dacico, 

... ° ... Sos]io Senecioni singu[Zis ... ° ... argejnti p. V; Otacilio 

129 Or[. . . ° . . .]medico HS X. I[tem ...°...]sIS CCCC, ex qu[orum 

reditu . . . ° . . .] Enrota lib[. . . ° . . .jtione di[. . . ° . . .jc 

ex 

118. Testamentum Gralli cuiusdam civis Romani. 

(Saec. I p. C.) 

@ 13,5708. Dess. 8379. Hoc testanienti fragmentum folio membranaceo 

(cuius marginibus imminutis paginae prioris verstmm quorundam litteraeprimae, 

posterioris extremaeperierunt) saec. X servatum in bibliotheca Basileensi 

α W. Wackernagel repertum ab Ad. Kiessling (Anecdota Basileensia, 1863) 

primum editum est; denuo cum notis critids et exegeticis ab E. Huebner, 

annali 36,200. Id apparet descriptum esse de monumento Lingonis cuinsdatn 

in Gallia Lugdunensi (II, 6). Bene igitur Hu. testamentum cwn iure 

civili conceptum sit, factwm esse conicit post Lingones ab imperatore OtJwne 

civitate Itomana donatos (Tac. hist. 1,78), negue vero multo post, cum stricta 

iuris observatio et genus dicendi saec. I indicent. [ l 

Id etiam nepotis no- 

'minibus comprobari mihi videtur, cum ipse vel potius pater eius nomina 

l 

quae sunt Sex. Iulius (II, 3) ab eo α quo in civitatem, receptus sit, acce· 

'pisse censendus sit; is autem, nisi egregie fallor, Sex. Iulius Frontinus fuit, 

'qui strategem. IV 3,14 ipse de se refert, Lingonum civitatem, quae ad Ci-

Testamentum Galli. 309 

'vilem desciverat, cum adveniente exercitu Caesaris [Domitiani] populatio- : 

'nem timeret, a se [salicet a. 70] ad obsequium redactam septuaginta milia 

'armatoruin sibi tradidisse. Si igitur Sex. Iulius Aquilinus pater illo tem- 

'pore fortasse pro meritis nescio quibus erga Eomanos Bomana nomina cum 

'civitate accepit, testamenhim nostrum circa Traiani fere aetatem incisum 

'esse conicere licet'. Hirschfeld, cuius causa Dnemmler professor Basileen· 

sis locos nonnidlos duhios inspexit] Textum mendose descriptum emendarunt 

cum Kiessling et Huebner tum Mo. el Senzenus in notis apud 

Huebnenim [VII et in @]. Tractavit etiam Hu. Multa 305—7. 

I. . . [cellam, qnam ° ajedificavi memoriae, perfici volo ad ex- 1 

emplar quod dedi ita, ut exe°(d)ra sit eo (loco}, in quo statua 

sedens ponatur marmorea ex lapide ° quam optumo transmarino, 

vel l aenea ex aere tabulari quam optumo, ° alta ne miims 

p(edes) V. Lectica 2 fiat sub exedra et II snbsellia ad ° duo latera 5 

ex lapide transmarino. Stratui ibi sit quod sternatur ° per eos 

dies quibus cella memoriae aperietur, et II lodices et cervi°calia 

duo par(ia) cenator(ia) et abollae II ei 3 tunica. Araq(ue) ponatur 

ante ° id aedific(ium) ex lapide Lunensi quam optimo sculpta quam 

optume, ° in qua ossa mea reponantur. Cludaturq(ue) 4 id aedifi(ciura) 

lapide Lu°nensi ita, ut facile aperiri et denuo cludi possit. 10 

Colaturq(ue) id ae°dificium et ea pomaria et lacus arbitratu 

Philadelphi et Veri liber°torum meorum, irapensaq(ue) praestetur 

[ad] reficienifam 5 restituend(um), si quid ° ex iis vitiatum corru(^)tumq(ue) 

fuerit; colaturq(ue) a tribus topiaris et ° di^centib(us) 

eorum, et si quis c ex iis decesserit decesserintve subtra°(c)tusve 

erit in vicem eius eorumve alius alive substi- 15 

tuant(ur); accipi°ant(^)ue singuli ex tribus tritici modios LX in 

ann(os) sing(ulos) et vesti°ar(i) nomine XXX"'. Aquila autem nepos 

meus et h(eredes) eius haec prae°stare debeto debento. .I«scribanturq(ue) 

8 in aedificio extrinsecus ° noraina mag(istratuum), quibus 

coeptum erit id aedificium et quot annis vixero. 

Si ° quis alius aliave unquam in iis pomariis, queraadraodum 20 

eos ° . . (12) . . eri . (5) . ac umii . . (20) . . indussi 9 , com- 

1) ubi. — 2) legtica. — 3) abollet II. — 4) claudatur mutatum in cludatur. 

— 5) pstetur // reficicntium. — 6) quid. — 7) Mo. dari triticiim pntat, 

ne monetae depravatio libertis noceat, unde post Neronem conditum 

esse testamentwn colligit. Hen. coni. 9i XX. — 8) III (corr. fortasse ex IIII) 

scribanturq.; em.Hu. — 9) Hu.: [locos coli, cons]eri, [perfici], a[dit]um [ad 

eos fieri i]ussi. Mo.: [Jiortos det]cr[minavi et Z]acuin [margine] in[cZ]ussi. 

Hirschfeld: [hortos cippis t\er[minavi] ac [t]um\ulum ...] in[d]ussi.

310 Testamentum Galli. 

22 bustns ° sepultusve confossusve conditusve consitusve propiusve iis 

po°maris (erit sive aliquis) aliquid' adversus ea facturus fuerit, 

quae s(upra) s(cripta) s(unt), id b(eres) ° hferedes)q(ue) mei (lieredis 

ne sinito sinunto idemque quae s(upra) s(cripta) s(unt) d(amnas) 2 

y 

d(amnates) esto sunto ea omnia ita fieri neq(ue) aliter fieri. 

25 Loco ° autem huic lex haec in perpetum dicitur neq(ue) quisquam 

post me do°minium postestatemve eorum locorum habeto nisi in 

hoc, (u£) melius co°lantur et conserantur perficianturq(ue). Aditum 

[itum actum ad id aedific(ium) (20) ° (18) habednt quicumque] ad 

29 id colencZum 3 pedib(us) et vehiculis et staticulis ° [adibunt .... 

1 Si quis] 4 ° combustus suffossusve monimentwwve δ factum illatave Π. 

2 ossa propiusve iis posita ° qaidve α G quibus factum fuerit i[w 7 ] iis 

pomariis et locis et s(a)eptis eorum, que(m) ° ad modum supra 

scripsi, Sex. Iul(ius), Sex. Iuli Aquilini fil(ius), Aquila et h(eres) 

h(eredes)q(ne) eius s(upra) s(criptus) s(cripti) ° (si per eum eosve 

steterit, quod 8 ) ita factum non fuerit adversusve aliquit factum 

5 fuerit, aut non caver(ini) ° ab herede heredibusque suis, ut ita 

omnia serventur, quem ad modum s(upra) \s(cripsi), d(are) d(amnas)] 

° d(amnates) e(sto) s(unto) rei public(ae) 9 civitatis Ling(onum) HS 

n(ummum) C 10 . Haec poena' 1 omnibus domini[s] ° huius possessionis 

in perpetm»» V2 inferatur. 

Omnes autem liberti mei et liber[#ae], ° quos et vivos et quos 

hoc testamento manumisi, stipem conferant ° quotannis singul[i 

nutnmos sing(idos). Et\ Aquila nepos meus et (h(eres) eins) pr[a]estet 

10 quotanni[s n(ummos) . .], ° ex quibus edulia [quisq(ue) sibi 13 J paret 

et potui, qnod profane ° morenturque 

ibi donec eam summam consumant. 

1) pomeris aliquid. [Supplevi ego. ΤΗ. Μ.] [VII Iam p(edes) m(ille) ante 

erit coni. Mo. — Fortasse pro pom . ris fuit in lapide p. m. erit] — 2) Hu. 

coni.: heredesque mei heredis propter I,.17. II, 3.5.9. [Reliqua addidi ego. 

TH. M.] — 3) colentium. — 4) Hu. recte: Si vero, quae 8. s. s., facta non 

fuerint, sive quis alius unquam. — 5) monimentive. — 6) propius imponi | 

qucant. [Emendavi ego. TH. M.] [VII lam propius (p(edes)) m(ille) pon[e] 

ve[l] ant[ej qui[djv[e] coni. Mommsen dS l. c. — 7) ibi. — 8) [Addidi ego. 

ΤΗ. Μ.] — 9) raodum desit public, explevit Alo. — 10) Intellege C, i. e. 

centum milia. — 11) [Inserendum ab. Τπ. Μ.] — 12) perpetua. — 13) Erasae 

liiterae quinque. — 14) TJtrum loci an personae hoc sit nomen, non 

liquet. In mentem revocat Kiessling Litavicum JSaeduum e Caes. bell. gall. 

7,37. — 15) Spatium vacat in codice.

Testamentum C. Longini. 311 

Vicibus ex se cura°tores ad hoc officium nominent, qui id of- 13 

ficium annuum l habeant, habe°antque potestatem exigendi hos 

nummos; mandoque hanc curam ° Prisco Phoebo Philadelpho [Fjero 2 15 

]io$[terisq(ue) eor]um 3 , curatoresque 4 ita nom(i)°nati s(acra) 

fladanf) 5 

quotannis in ara quae s(upra) s(cripta) est kalendis 

Aprilibus Maiis Iu°niis Iuliis August(is) Octobri&(?

312 Testamentum C. Longini. 

Ges. Schrr. I p. 442); Scialoja bull. dell' ist. di dir. Rom. 7 p. 1. — Collignon, 

Nouvelle Revue 18 p. 573 arni notis Darestii. — Karlowa, Neue 

Heidelb. Jahrb. 4 p. 189 sq. 

Έρμηνί]α διαθ(ηκης). 

Ι. [Γάιος Λογγΐνος Κάστωρ ούε]τρανος έντιμους άπολυθ-ε[ι]ς 

[εκ κλάσσης Πραιτωρί]ας Μισηνών [δια]θηκην έποί[ησ]εν. 

[Ελευθέρας είναι βούλομαι] Μαρκέλλαν δοΰ[λη]ν μ[ο]υ ρ.ίζονα έ|τ]ων 

5 [τριάκοντα 1 και Κλεοπάτραν] δουλην μου [λ[ίζονα] ετών τριάκ[οντ]α 1 

[και έκαστη έστω κληρο]νο'|Λθ[ς] εξ ϊσου μέρους] έμου κληρον[θ[Λ .Jv. 2 

[Λοιποί δέ πάν]τες άτ:οκληρόνο|/.οι [. . .] έστωσαν. Προσ[ε]ρχέσ- 

[θωσαν 3 ττ| κληρονομιά] μου εκάστη ύτέρ του ιδίου μέρους οπόταν 5 

[ ]ρασθαι 4 έαυτην εμού κλ[η]ρονο'μον είναι, μ,ή έξϊ- 

10 [ναι δ]έ π[ι]π[ρά]σκειν μηδέ ύποτίθεσθαι 5 , αλλ' ει τι εάν άν[ί>]ρούπιν[ο]ν 

πά- 

[θη] Μαρκέλλ[α] ή προγεγραμμένη, το'τε τό μέρος της κληρονομιάς 

εαυτής 

[πρ]ός Σαραπίωνα και Σωκράτην και Λόγγον καταντησαι θέλω, 

ομοίως 

[Κλε]οπάτραν το μ,έρος αυτνς προς Νεΐλον καταντησαι ]Όελω' ος 

έάν μου κλη- 

14 [ρον]ομ.ος γέ[νητ]αι, υπεύθυνος έστω δωναι ποιησαι παρασχ_έσ9αι ταυ- 

Interpretatio testamenti. 

G. Longinus Gastor veteranus honeste missus ex classe praetoria 

Misenatinm testamentum fecit. Liberas esse volo Marcellam 

ancillam meam maiorem annis [triginta et Gleopatram] ancillam 

meam maiorem annis triginta; eaeque heredes ex aequis partibus 

mihi sunto; reliqui omnes exheredes sunto. Adeant autem 

heredes pro sua quaeque parte quando . . . . se heredem meam 

esse, ne liceat iis vendere neve pignerare; sivero aliqidd humanitus 

acciderit Marcellae supra scriptae, tunc partem hereditatis eius ad 

Sarapionem et Socratem et Longum pervenire volo; similiter si 

Gleopatrae, partem eius ad Nilum pervenire volo. Quicunque 

mihi heres erit, damnas esto dare facere praestare omnia quae 

1) cf. Gai. 1,18. — 2) κληρονόμ..ν del. Mo. — 8) προσ[ε]ρχεσθωσαν et 

οπόταν Schubarl. — 4) de έρα]σθαι I. i, i. e. de cernenda hereditate cogitat 

Dareste. — 5) lex imperfecta rebus dicitur, cf. Mo. p. 54, qui Scaev. D. 30, 

114,14. 32,38,4. 35,71 pr. adferi.

Tcstamentum C. Longini. 313 

[τη] πάντα [ά έ]ν ταύτη ^ τη διαθήκη μου γεγραμμένα εΐη, ^ τ ε 15 

πίστι [α]ύτης παρακατατίθομαι. 

[Σαρ]απιάς δούλη μου, θυγάτηρ Κλεοπάτρας άπελευθέρας μου ελευθέρα 

έστω 

[. . .]αι δίδωμι καταλίπω άρουρας σιτικάς πέντε, ας έχω περί κώ- 

μηνΚα- ρα]νίδα εν τόπω λεγομένω Στρουθα. ομοίως άρουραν μίαν τέταρτον 

|Κο]ιλάδος, δμοίως τρίτον μέρος 1 οικίας μου καΐ τρίτον μέρος εκ 

της αύ- 

[τ]ης οικίας, δ ήγόρησα προ'τερον παρά Πραπεθευτος μητρός Θα- 20 

σευτος, 

[ό]μοίως τρίτον μέρος 1 φοινικ£νος, δν ζγω ένγιστα της διαρυγος, 21 

δ καλείται 

'Παλαιά διώρυξ. Έκκο[μι]σθηναι περιστ[αλ]ήναί τε έμαυτό[ν] θέλω 1 

τ^ φροντίδι και ευσέβεια 

των [κ]ληρονο'μων μου. Ει τι εάν εγώ μετά ταύτα γεγραμμένον 

καταλίπω τ^ έμη χειρι γεγραμμένον 

οϊω δη [π]οτε τρόπω βέβα[ιό]ν μοι είναι θέλω. Ταύτη τη διαθήκη 

δόλος πονηρός άπέστη 3 . Οίκετίαν χρή- 

ματα τ[αυ]της διαθήκης γενορ.ένης έπρίατο Ιούλιος Πετρωνιανός 4 

σηστερτίου νουμμου ενός, ζυ- 

in lioc meo testamento scripta sunt, et fidei eins conimitto. Sarapias, 

ancilla mea, filia Cleojpatrae libertae meae libera esto (eique?) 

do lego tritici aruras quinque, quas haheo circa pagum Caranidem 

in loco qui dicitur Στρουθός; item aruram unam et partem quartam 

item partem tertiam domus meae et partem tertiam domus quam 

emi antea α Prapetheute (matre Thaseute), item partem tertiam 

palmeti quod habeo prope fossam qnae dicitnr veterem. — Sepeliri 

pollingi 2 

volo cura et pietate heredum meorum. — Si quid postea 

scriptum reliquero mea ipsius mann quolibet modo, ratum esse 

volo. Huic testamento dolus inalus abesto. — Familiam pecuniarnqne 

Iwc testamento facto emit Iulius Petronianus sest. num- 

1) De 'partitione legata cogiiare videtur Mo. — 2) Sic Mo. ex cotyore 

glossariorum vertit. — 3) άπε'στω mavult Mo. p. 50, coll. formula ab hoc 

iuonumento dolus malus abesto. cf. p. 340, no. 141, 4 l. 6.

314 Testamentuni C. Longini. 

5 γοστα[τοΰ]ντος Γαίου Λουκρητίου Σανορνείλου έπέγνοι *, άντε(/.αρτύρατο 

Μαρκον Σεμπρώνιον Ήρακλια[νόν], 

έπέγνοι 1 . Ή δια[θη]κη έγένετο εν κ[ώ][Λ7) Καρανίδι νομώ 

Άρσινοείτη πρό ιε καλανδών Νοεμβρίων 

2 δυσι Σιλάνοις ύπάτοις, Ι_λ 3 αύτοκράτορος Καίσαρος Μάρ- 

[κο]υ Αυρηλίου Κο[μ]ο'δου Άντωνεί[ν]ου 

ευσεβούς ευτυχούς Σεβαστου Άρριενιακου Μηδικού Παρθικού Σαρματικου 

Γερμανικού Άθύρ κα. Ει δέ 

τι πε[ρ]ισσά γράμματα τη χειρί (Λου γεγραρ.ρ.ένα καταλίτ»ω, βέβαια 

είναι θέλω. 

1° Ήνύγη 4 [κ]αι άνεγνασθ-η Άρσινόει τ^ μητροπο'λει εν τή Σεβαστη 

άγορα εν τη στατιώνι της εικοστής 

των κληρονομιών και ελευθεριών ~ρό θ καλανδών Μαρτίων 5 

ύπάτοις τοις ούσι Lβ 

αύτοκράτορος Καίσαρος Λουκίου Σεπτιμίου Σεουηρου Περτίνακος Σεβαστου 

Με/εφ κζ. 01 λοι~οι σορ(αγισται) 

Γάιος Λογγΐνος'Ακύλας, έπέγνοι 1 , 'Ιούλιος Βολύσσιος, Μάρκος Άντίστιος 

Πετρώνιανός, 'Ιούλιος 

Γεμέλλος ούετρ[α]νο'ς. 

15 Έρμηνία κωδικίλλων δίπτυχων. Γαιος Λογγΐνος Κάστωρ ουετρανος 

απολυθείς έν- 

ηιο Ι, libripende C. Lucretio Saturnino έπέγνοι J , antestato M. Sempronio 

Heracliano επέγνοι 1 . — Testamentum factum est in vico 

Caranide pagi Arsinoitici ante diem XV kal. Nov. dnobiis Silanis 

coss., anno XXX invp. Caesaris M. Aurelii Commodi Antonini 

Pii Felicis Ang. Armenici Medici Parthici Sarmatici Germanici, 

Athyr 21. — Sin mitern aliud quid tnami mea scriphmi reliquero 

valere volo. — Apertnm et recitatum Arsinoe in urbe in Augusti 

foro in statione vicesimae hereditatimi et manumissionum ante diem 

IX kal. Mart consulibus qui sunt, anno altero imp. Caes. L. Septimii 

Severi Pertinacis Aug. Mecheir VII. — Ceteri signatores 

C. Longinus Aquila, έπέγνοι 1 

} Iuliiis Volusius, M. Antistius Petronianns, 

Iulins Gemellus veteranus. 

Interpretatio codicillorum in diptycho scriptorum. G. Longinus 

1) Vox obscura. —2) Oct. 18. — 3) Adnumerantur Comtnodo anni M. 

Aurelii patns, Mo. ZSSt. p. 202. — 4) Sic Blass Γηνυγη = ήνοίγη, i. e. apertum 

est); antea legebatur ηνΰτη (similiter l. 21 ήνύτησαν). — 5) Febr. 19.

Kaput ex testamento. 315 

τί[λο>ς εκ κλάσσης πραιτωρίας Μισηνων κωδικίλλους έποίησα* Μαρ- 16 

κον Σεμπρωνιον Ήρακλιανόν 

φίλον και άξιόλο[γ]ον έποίησα έπίτροπον*• ττ) ιδία πίστι 

Συνγενεΐ Ίουλίω Σερηνω δίδωμι 

καταλίπω σηστερτίους νούμμους δ. Πρό ζ είδ(Γν Φεβραριών τ^ 

ιδία μου χειρ ι έγραψα. Έσφράγισαν 

Λογγΐνος 'Ακύλας και Ούαλέριος Πρίσκος· σφραγισται Γάιος 

Λογγΐνος 'Ακύλας, έπέγνοι 2 , 'Ιούλιος 

Φιλόξενος, Γάιος Λουκρη'τιος Σατορνεΐλος, έπέγνοι 2 , Γαιος Λογ- 20 

γΐνος Κάστωρ, 'Ιούλιος Γερ.έλλος ουετρανός. 

Ήνύγησαν 2 και άνεγνωσθησαν τη αύτη rpipa, έν ή και 21 

ή διαθήκη έλύθη. 

Alia ηιαηιι. 

Γάιος Λούκκιος Γεμινι[ανο]ς νομικ&ς Ί'ωμαικο; ήρ'μήνευσα το προκει'μενον άντίγρα- 

νών τί) αύθ-εντικτ^ δθή 

φον κα( εστίν συμφω- 

Castor veteranus missus honeste ex classe praetoria Misenatium 

codicillos feci. M. Sempronium Heraclianum amicum et familiarem 

feci tutorem l fide ipsius. Cognato Iulio Sereno do lego sestertiorum 

nummorum qnattuor milia. Ante diem VII idus Febr. mea ipsins 

manu scripsi. — Signaverunt Longimis Aquila et Valerius Priscus. 

Signatores C. Longinus Aquila, έπέγνοι, Iuliits Philoxenus, C. Lncretius 

Saturninus έπέγνοι, C. Longinus Castor, Iulius Gemellns veteranus. 

— Aperti et recitati eodem die quo testamentnm solutum 

est. 

C. Lucius Geminianus, iuris perihis Romamis interpretatus sum suprascriptum 

exemphim, quod consonat genuino testamento. 

VI 120. Kaput ex testamento. 

@ 3 S, 6998. Dess. 7196. Ε titido reperto in oppido Phrygiae Nacolin, 

quem descriptum α Sterrettio Americano edidi Ephem. epigr. 5,585; 

finis deest. 

Kaput ex testamento P. Aeli Onesimi Aug(usti) li[&er£i]. 

Civitati Nacolensium patriae meae amantissimae quamvis j)[hi]rimum 

debearn, pro mediocritate tamen peculioli mei dari volo 

1) Mo. p. 52 de procuratore, cogitat. — 2) Cf. p. 314 n. 1. 3.

316 Codicilli. 

IIS CC n(ummum) ea condicione, uti arbitratu Corneli... ini etCorneli [-He]syci 

faeneretur ea pecunia et ex usuris q[uod conf)ectum fuerit, p[ro]- 

5 ximo triennio in sitonico l tribuant, ut q[wo]d[#]iiod annis possit e[q] 

frumentum comparari. Et peracto triennio volo eius omnis pecuniae 

usuras quodquod annis civibus ineis dividi politograp[/w'ii]. 2 

facta, die felicissimo natali domini n(ostri) Traiani Hadriani. Sport[w]li[s] 

autem partem dimidiam eius usurae tribui volo sic, ut [p]ar[s]- 

10 dimidia die festo eoru[m, qnae . . . .]idia appellautur, er[ogetu]r .... 

K 121. Kaput ex testamento a. 385. 

& 14,2934. Dess. 8375. Orelli 4360. Praeneste in basi statuae dedicatae. 

2 Postumio Iuliano 3 c. m. v. 4 ob meritum amorem et religii 

onem, quam erga cibes universus habere satis dig°natus est. 

11 ... Ex(em)pl(um) tes(ta)m(enti) partis: 

15 Tos. Iulianus v. c. 5 , sanus, salbus, sana quoq. mente integroq(ue) 

consilio, memor condicionis omane 6 testamentu(m)' 

feci. Inter cetera: 

'Civibus Prae(nestinis) omnibus dari bolo ex 

massa Prae(nestina) kasam ciii vocabulum est Fulgerita, 

regione Camp(ania) terr(itorio) Prae(nestino), ita ut ad memori(a)m 

20 meam per singulos annos sine dubio colant 

spiritum meum, ita tam(en) ut conlocent statua(m) nomin(is) 

mei in foro et hoc ipsum ex. pl. testam." ascribant ibi, et non 

hab(ean)t potest(atem) dextraendi 8 , ut si qua(n)do alienare 9 boluerint, 

fiscus possideat. 

V 

122. Codicilli (a. 175). 

@ 10,7457. Dess. 8377. Or. 4359. Ε lapide magno Cephaloedii in 

Sicilia reperto, quem post alios descripsi et edidi ego @ l. l. 

Exemplum codicillorum. 

Have mihi, domine pater! 

1) Vocabirfo σιτωνικόν Graeci pro j)ecunia fnimentaria utuntur.— 2) Politographia 

hic est civinm recensus ante divisionem faciendus. — 3) Dcfiinctns 

est Iulianus XVI kal. Dec. d. n. Arcadio Aug. et Bautoni v. c. conss. 

(α. 385). — 4) c(larissimae) m(emoriae) v(iro). — 5) v(ir) c(larissimus). — 

6) Intell. hnmanae. — 7) ipsu(m) ex(cm)pl(um) tcstam(enti). — 8) Intelldistrahendi. 

— 9) alienari.

Vale mihi, domine pater! 

Gesta de aperiundo testamento. 317 

Cum ad te haec dictarem, infelicis- i 

simum te aestimavi, ut eras, cum me 5 

hoc mitteres. Peto, ut monumentum 

mihi facias dignum iuventuti meae. 

Α te peto Eutychianum alumnum 

meum manumittas vindictaque 

liberes; item Aprilem servum raeum 10 

qui solus ex ministerio meo superavit. 

Scripsit XV kal. April. Sirmi 

L. Calpurnio Pisone P. Salvio Iuliano cos. l 

123. Gesta de aperiundo testamento a. 474. 

Servatur Parisiis in bibliotheca nationali n. 8842 papyrus scripta Ravennae 

saec. (secundicm Marinkim) sexto ineimte, coniinens in paginis quae 

supersunt octo gesta qnina de aperiendis testamentis quinque diversae aetatis 

nec temporum ordine relata. Horum testamentorum id quod exhibemns 

scriptum paginis tertia quartaque antiquissimum est. Omnia ediderunt 

Maurini a. 1757 in operis Nouveau traite de diplomatique vol. 3 extr. 

(cf. p. 629), unde repetiverunt Marinius papiri diplomatici 1805 p. 110: 

Spang. 90; Savigny verm. Schriften 3,122. [Ad archetypum nostra causa 

recognovit JE. Hauler Vindobonensis; qni quae emendavit eorutn non adnotavimus 

nisi potiora. ΤΗ. Μ.] 

Leone iun. p(er)p(etuo) Aug(usto) s(ub) d(ie) prid. nonar. No- III, 

vembr. Rav(ennaej apud Pompuliu[iu Preiecticium iun. et Fl. Proi- 

ectum, 

et iterum 2 niag(istrahis), praesentib]us Aelio Marino Commodiano 

Constantio 3 iun,, Ocremodio 4 Victore, Popilio Calomnioso et Mel- 

minio Cassiano principalibus ft , Pascasia h(onesta) f(emina) d(i)x(it). 

'Offero carta(m) testamenti, q(uo)d [Constantius maritus mens 10. 

1) Consules sunt ordinarii a. p. C. 175. — 2) Formula et itcram sic 

solet inseri in his testamentis inter nomen nominave eorum apud quos res 

agitur et vocabulum mag. [Significat, pariter atque in fastis consularibus, 

inagistratus eos de quibiis agitur lociim tenere anno tertio. ΤΗ. Μ.] — 

3) constantio om. Marinius quique eutn compilarunt, non Maurini. — 

4) ocremodio parum certum est; videtnr quiddam emendatum esse, fortasse 

ore mutatum in cre. — 5) i. e. primatibus inter curiales; cf. C. Th. 

12,1,151: Municipalia gesta non aliter fieri volumus, quam trium principalium 

praesentia. (396 p. C.)

318 Gesta de aperiundo testamento. 

fecit. Peto ut] eain i suscipi iubeatis. Testibus praesentibus ostendi, 

ut si signacula vel superscribtiones suas recognoscunt, dignentur 

edicere; eam resignari praecipiatis, linnm m[cidi, aperiri 

et per ordinem recitari faciatis, quo voluntas defuncti possit 

agnosci.' 

Pomjpulius Preiecticius 2 iun. et Fl. Proiectus mag(istratus) d(i)x- 

(erunt) 3 : 

'Suscipiatur carta testamenti, quae offertur; testibus praesentibus 

ostendatur, ut, si signacula vel snperscriptiones [suas recognoscunt, 

singuli edicere non morentur.' 

12. Cumque ca]rta testamenti suscepta f(uisset) et testibus praesentibus 4 

ostensa, Fl. Bonifacius δ , v(ir) d(evotus), apparitur· 5 inl(ustris) [p(r«efecti)] 

p(raetori)o " d(i)x(it): 

Ίη hoc testamento interfui. Agnosco signaculum et superscribtionem 

meam.' 

| ... Heraclius . . . dixit: 

f 

E]go in hoc testamento interfui, agnosco anuli raei signaculiun, 

superscribtionem 8 meam; sed et infra 9 subscribsi.' 

Fl. Probacius v(ir) d evotus) app(aritor) sedis s(npra) s(criptae) 

d(i)x(i): 

Ίη hac voluntate interfui. Agnosco 10 [signaculum et superscribtionem 

meam; sed et] il intrensicus subscribsi.' 

14. Et iterum mag(istratus) d(ixerunt): 

Quid [et de aliis testibus, qiwrum] signaculum hoc testamento 

infixa \vidimus?\ 

IV, 1. Fl. Bonifacius, Proba[ciws], Heraclius vvv. ddd. u 

d(ixerunt: 

'Constat una nobiscum Simplicium . . , ° qui mortnns est, Exuperium 

v(irura) h(onestum) 12 

, Pamonium v(irum) d(evotum) et 

1) eam Maurini; in codice ante suscipi cernitur eu, quod potest esse 

eam vel eum vel eas. — 2) sic cod. — 3) dxx cod. — 4) praesentibus om. 

edd. — 5) sic cod., non Bonifatius. — 6) id est apparitor. [Sed recte fortasse 

Pick commendat apparit(or) v(i)r(i). TH. M.]. — 7) [inl (vel ini) po 

cod., non inbpo, ut est in edd.; esse debuit opinor inl. ppo. ΤΗ. Μ.] — 

8) erscribtioncm fere evanuii. — 9) et infra fere evamdt [Fuit opinor 

intra. TH. M.] — 10) sco fere evanuit. — 11) Quae sunt in edd. inde α νυ. 

intrensicus subscribsi (v. 1S in f.) usque ad Heraclius vvv. ddd. hodie ita 

desiderantur. ut in mediis apices elementorum qnidam supersint, in fine 

litterae liu ///// dd. — 12) h. potius qnam quod est in edd. d.

Cretiones Serapiadis. 319 

Georgio viro devoto, qui absentes simt, in hoc testamento interfuisse, 

quorum signacula et snperscribtiones recognoscimus.' 

° Mag(istratus) d(ixerunt): 

'Quoniam de agnitis signaculis vel superscribtionibus testium 

responsio patefecit, nunc carta testamenti resignetur, linum incida[£wr], 

aperia[fatr], et per ordinem reci[tetur] l \ 

et inciso lino ex offi(cio) reci(tatum) est: 

'Fl. Constantius v(ir) h(onestus), tinct(or) publicus, procedens 

sanus sana mente integroque consilio, cogitans condiciones 

liumanas et repentini casus, praesenti°bus testibus numero competenti, 

in hac cartula testamentum feci, idque scribendum dictavi 

Domitio 2 Iohanni for(ensi), cuique ipse 3 , litteras ignorans, 

subter mann propria signum feci; ° quod testamentum meum, 

si quo casu civili seu praetorio 4 vel alia quaelibet iuris ratione 

valere non potuerit, etiam ab intestato vice codicellorum meorum 

valere illud ° volo, hac valeat, ratamque lianc voluntatem 

meam esse cupio et iubeo: Pascasia, h(onesta) f(emina), 

iugalijs mea heres mihi esto' 0 ]. 

v n 

124. Cretion.es Serapiadis. a. 170. 

Έ dipt. — Rep. in Museo Cairensi Seymour de Ricci et descripsit 

a. 1906 Nouvelle Revne 30 p. 479 sqq. Comm. Girard ibid. p. 490. — Sctipt. 

interior cera, exterior atramento confecta est (cf. no. 100).— Snbscriptum est 

Gi~aeca lingua. 

A. Cretio hereditatis maternae. 

Valeria Serapias, Antinois virgo, per procuratore L. Val(erio) 

Lucretiano Matidio q(ui) e(t) Plutinio Antinoensio fratri eius, testata 

es(t) se hereditatem Flaviae Valeriae matris eius adiisse creviss(a)eq(ue) 

6 

seq(ue) heredes 7 

esse secundum tabulae 8 

testam(enti) eius. 

Actum Aeg(ypto), nomo Arsinoite, 

Metropoli. III Kal(endas) Oct(obres) M(arco) Cornelio Cethego Sex. Servilio 

Claro cos. 9 

Anno XI Imp. Caesaris M. Aureli Antonini Aug. 

Armeniaci Medici Parthici Maximi. Mense Phaophi Die II 10 

. 

1) post reci spatium vacat. — 2) [domino malim. TH. M.] — 3) ipse 

om. Mannins cum sqq. — 4) casu uel civili vel praetorio Marinkis (ciim sgq.), 

recte Maurini. — δ) Charta aperturae ipsa integra est, sed non recepit nisi 

principium testamenti. — 6) hic indpit pag. 4 (tab. 2 ext), pag. 1 valde 

mutila. — 7) leg. hercdem. — 8) leg. tabulas. — 9) debuit esse C. Erucio 

Claro cf. Oirard p. 490. — 10) i. e. 29. Sept. 170. Annum Imperatons 

script int non habet.

320 Declaratio bonorum. 

Ουαλέρια Σεραπειάς προςηλθον τη κληρονομιά τγς μητρός μου, 

ακόλουθος' τγ διαθήκη αυτής* Λουκιος Ούαλέριος Λουκρητιανός, 

έπείτροπος 2 αν αυτής, έγραψα υπέρ αυττς άφήλικος ούσης. 

Valeria Serapias adii hereditatem matris meae secundum tahulas 

testamenti eius; L. Val. Lucretianus tutor eius scripsi pro 

ea impnhere. 

B. Cretio hereditatis aviae. 

Valeria Serapias, Antinois Virgo, per procnratorem L. Val. 

Lucretiano Matid(io) q(ui) e(t) Plotinio Antinoensi[o] fratris eius testata 

est se hereditatem Lucretiae Diodorae, aviae de patre, adisse 

crevissâ^>eq(ue), seqne heredem esse secundum tabulas 3 t(entamenti) 

eius. Actura Aeg(ypto) nomo Arsinoite, Metropoli, III Kal(endas) 

octobr(es), M(arco) Cornelio Cethego Sex(to) io Claro cos. 4 

anno XII Imp. [C]aesaris M(arci) Aureli Antonini Aug(usti) Armen(iaci) 

Medici Parthici Maximi mense PhaopM die II. 5 

Ούαλερία Σεραττειάς προςηλθον τη κληρονομιά της μαμμης μου 

κατά πατέρα 6 , ακολούθως τη διαθήκη αύτης" ΛουκιοςΟύαλέριοςΛουκρητιανές 

έπείτροπος ' 2 ο ν αυτής έγραψα υπέρ αύτης άφήλικος ούσης. 

{Nomina signatorum): Gr. Lucci Sem[. . . . ] ani, Tfiti) Flavi 

Juliani, L. J[...] Numeriani, Gr. Juli Antoni Gr. Rufi Ptolomai, 

Gr. Juli Germani, L. Val(eri) Lucretiani. — 

v n 

125. Declaratio bonorum propter vicesimam hereditatis 

f acta (a. 246 p. Chr.). 

Ε papyro Amherst II 72, Edd. Qrenfell and Hunt; cf. Mittcis 

Z.S.St 22,198. 

1 [Αύρ]ηλίω Μαρκίω τω και Νεμεσι[α]ν

Laudatio quae dicitur Turiae. 321 

μείνου Έρμοπολείτιδος ρ,ετά σ[υ]ν ° [εστ]ώτος του ανδρός 1 Αυρηλίου 4 

Διοσκουρίδου 'Αμμωνίου από [τη]ς ° αύτης πόλεως. άπογρ(άφομαι) δ 

παρά σ[ο]1 εντός τώ[ν] ορΐσί>εισών ή[μ]ερών ° [δί]κ[αι]ον κληρονο- 6 

μίας του πα[τ]ραδέλ

322 Laudatio quae dicitur Turiae. 

(duo ab I. M. Suarez, tertium ab Iacobo Sirmond), Jwdie latent; latuit etiam 

Sirmondiannm apographum usque ad a.1860, quo α G. B. de Mossi in bibliotheca 

Parisiensi inventum est. Totius tabulae reliquias edidit commentario 

adiecto Mo. Zwei Sepulcralreden, 1864 (Berl. Ak. Abh. 1863 p. 455 = Ges. 

Schriftenlp. 395sq.). — [VIIFragmentum, 'quod angulum dextrum totius tabulae 

occupabat, a. 1898 prodiit, .. edidit Vaglieri, Notizie degli scavi 1898 

p. 413' (Dessau). Cuius fragmenti sunt I pr. vocabuhim 'uxoris' maioribus 

litteris praescriptmn toti titulo et II, 1—10; itaque quae prioribns editionibus 

II 1, nobis II11 est linea. Suppl. II, 1—10 damus secundum Dess.] 

Textus repetitus est in: ZRG. 5,161, disputatione addita Huschlcii de iis, 

quae ad ius in laudatione spectant. — Maritus, qtd ipse hanc laudationem 

uxori defunctae scripsit, cum (II, 1—20) proscriptum se ab ea servatum et 

deinde α Caesare restituhim esse dicat, Mo. vidit esse Q. Lucretium Vespillonem 

eum, qnem proscriptum ab uxore Turia morti ereptum esse Val. 

Max. 6,7,2 narrat. Defnncta esse videtur inter annos u. e. 746 et 757. 

[VII Quae opinio nunc novo fragmento reperto refutata est, cf. Dess. p. 928: 

'inrum illum non Romae delituisse immo fuga servatum esse ex novo fragmento 

colligitur, utviderunt Vaglieri l. c. et Hirschfeld JBormannheft p. 1 sqq.; 

hic {l. c. p. 4) cogitavit de Adlio, qnem et ipsum inter proscriptos ab uxoribus 

servatos enumerat Appianusb.c.4,39'(cf. 2,4).] Capita in tabula ipsa 

eminentibus in marginem litteris distincta sunt. 

Fjxoris. 1 

, 1 wo]rum probit[a£e . . . . 

2 ° rum permansisti prob . . . . 

Orbata es re[2)ente ante nuptiar]um diem utroque pa[rew£e 

α nefaria multi] ° tudine 2 una o[ccisis. Per te maxi]me cum ego 

5 in Hacedo[m'am abissem], ° vir sororis tua[e C. Cluvius in J.]fricam 

provinciam, [non remansit inulta] ° mors parentum. 

Tanta cum industria m[nnere es jojietatis perfuncta ei[flagi- 

tando et\ ° vindicando, ut, si praes[io /"«Jissfejinus 3 , non ampliu[s 

praestiiissemus. At\ ° haec habes commnnia cum [s]anctissima fe- 

mina s\orore tna\. 

10 ° Quae dum agitabas, ex patria domo propter custodia[m pu- 

dicitiae sumpto] ° de nocentibus supplicio, e vest[i]gio te in domum 

ma[/m meae* contidisti, ubi] ° adventum meum expectast[i], 

° Temptatae deinde estis, ut testa.men[tum patris], quo nos 

14 eramus heredes, πιρψ

Laudatio quae dieitur Turiae. 323 

ita necessario te cum universis pat[ns honis in] °tutelam eorum, 15 

qui rem agitabant, reccidisse: sororem omni[wm rerum] ° fore expertem, 

quod emancupata esset Cluvio. Qua mente ista acc[epem, 

qua iis prae] °sentia animi restiteris, etsi afui, conpertum habeo. 

° Veritate caussam communem [ijutata es: testamentum ruptum 

non esse, ut [nterque potius] ° hereditatem teneremus, quam omnia 

bona sola possideres, certa qui[i?em sententia] ° te ita patris acta 20 

defensuram, ut si non optinuisses, partituram cum s[orore te ad- 

/ir]°mares: nec sub condicionem tutelae legitumae venturam, quoius 

per [legem in te ius non] ° esset, neque enim familia[e] gens ulla 

probari poterat, qnae te id facere [cogeret:] ° nam etsi patris testamentum 

ruptum esset, tamen iis, qui intenderen[i, non esse id] ° ius, 

quia gentis eiusdem non essent. 

0 Cesserunt constantiae tuae neque amplius rem sollicitarunt: 25 

quo facto [reverentiae in patrem,] ° pietatis in sororem, fide[i] in nos 

patrocinium succeptum sola peregisti. 

° Eara sunt tam diuturna matrimonia, finita morte, non divertio 

in[terrupta: nam contigit] ° nobis, ut ad annum XXXXI sine 

offensa perduceretur. Utinam vetnst[ii«i ita extremam subjlisset 

mutationem vice m[e]a, qua iustius erat cedere fato maiorem. 

° Domestica bona pudici[i]iae, opsequi, comitatis, facilitatis, lanificiis 30 

tuis \adsiduitatis, religionis] ° sine superstitione, o[r]natus non conspiciendi, 

cultus modici cur [memorem? cur dicam de tuorwn cari]Ztate, 

familiae pietate, [c]um aeque matrem meam ac tuos parentes col[weris 

eandemqne quietem) ° illi quam tuis curaveris, cetera innumerabilia 

liabueris commun[ia cum omnihus\ ° matronis dignam f[a]mam 

co[i]entibus? propria sunt tua ; quae vindico, ac [quorum pauci in] 

similia inoiderunt, ut talia paterentur et praestarent: quae rara 35 

ut essent [hominum] ° fortuna cavit. 

° Omne tuom patrimonium acceptum ab parentibus communi 

diligentia cons[ervavimus:] ° neque enim erat adquirendi tibi cura, 

quod totum mihi tradidisti. Officia [ita par]Ztiti sumus, ut ego 

tu[i]elam tuae fortunae gererem, tu meae custodiam sust[i?ieres. 

Multd\ ° de hac parte omittam, ne tua propria mecum communi- 40 

cem: satis sit [hoc] ππ[Λϊ tuis] ° de sensibus [»ic?ijcasse. 

° [Liberali]ta,tem tuam C[M]IH plurumis necessariis tum praecipue 

pietati praesti[h'oii ° domesticae. Feminas egregias Hcet facile 

quis ex tu]is alias nominaverit, unam dumtaxat simillimam [tui 

° . . /i]abuisti sororem tuam: nam propinquas vestras d[ignas eius· 44 

21*

324 Laudatio quae dicitur Turiae. 

45 modi ° . . o/"]ficiis domibus vestris apud nos educavistis. Eaedem 

\\[t condiciolnem dignam famili]ae vestrae consequi possent, dotes 

parastis: quas quidfem α vohis ° constitutas comm]\mi consilio ego 

et C. Cluvius excepimus et probantes [liberalitatem, ° ne vestro 

patrimo]mo vos multaretis, nostram rem familiarem sub[didimus 

° nostraque praedia) in dotes dedimus. Quod non venditandi nostri 

50 c\ansa rettuli, ° sed iit illa consi]\ia, vestra concepta pia liberalitate 

51 honori no[s duxisse constatret exequi de nos]tris. 

52 ° [Gomplura alia benefici]& tua praetermittenda [duxi] . . . 

(perierunt lineae complures) 

II 1 ° [swfrstjdia fugae meae praestitisti ornamentis ° [divenditis], cum omne 

aurum margaritaque corpori ° [detrada iracZjidisti mihi et subinde familia 

nummis fructibus ° \deceptis a]dversariorum custodibus apsentiam 

5 meam locupletasti. ° [Experiri vim wiiZjitis, qnod ut conarere virtus 

tua te hortabatur, ° [destitisti: tutiorem viam tibi m]unibat clementia 

eorum contra quos ea parabas. ° [In tanta calamitate nnlla 

indigna v]ox tua est lirmitate animi emissa. 

° [cejrtis homiuibus a Milone quoius domus eraptione 

9 ° exu[Z] belli civilis occasionibus inrupturum ° 

[t?e/e]ndisti domum nostram. (perierunt nonnullae lineae) [I ure Caesar 

11 dixit tibi acceph

Laudatio quae dicitur Turiae. 325 

° ut auctor meorum peric^Jorum notesceret, quoi noc[uit mox 28 

qnod fecit]. 

° Quid hac virtute efficaciu[s]? Praebere Caesari clementia[e 

locum et cum cw]°stodia spiritus mei not[a]re inportunam crudeli- 30 

tatem [egregia tua] ° patientia? 

° Sed quid plura? parcamujs] orationi, quae debet et potest 

e[xire, ne viliter maxijlma, opera tractando pa[r]um digne peragamus, 

quom pr[o documento] ° meritorum tuorum oc[wh's] omnium 

praeferam titulum [vitae servatae], l 

° Pacato orbe terrarum, res[itfwi]a re publica quieta deinde 35 

n[obis et felicia] ° tempora contigerunt; fue[rw]nt optati liberi, quos 

aliqua[m$m sors i?m']°derat; si fortuna procedefre ejsset passa 

sollemnis inservie[ns, quid utrique wo]°strum defuit? Procedens 

a(ef]as 2 spem [/"jiniebat. Quid agitav[em propter hoc quae]Zq\\e 

ingredi conata sis, f[or]sitan in quibusdam feminis [conspicua et ad- 

»«Va6i]£lia, in te quidem minime a[dwi]randa conlata virtutibu[s 40 

tuis reliquis, praetereo 3 ]. 

0 Diffidens fecunditati tuae [et (?]olens orbitate mea, ne tenen[

326 Laudatio Murdiae. 

56 quid plura? [permansisti] ° aput me; neque enim ced[er]e tibi sine 

dedecore meo et co[mmuni infelici] ° tate poteram. 

0 Tibi vero quid memorabi[Ziws] quam inserviendo mihi o[peram 

dedisse te] ° ut, quom ex te liberos ha[&]ere non possem, per 

60 te tamen [haberem et diffi] ° dentia partus tui alteriu[s c]oniugio 

parares fecunditat[m?] 

° Utinam patiente utriusq[e a]etate procedere coniugium [potuisset, 

donec e]°lato me maiore, quod iu[sii]us erat, suprema mihi 

praesta[res, antea vero super] ° stite te excederem orbitat[e /Jilia 

mihi supstituta. 

° Praecucurristi fato; delegast[i] mihi luctum desiderio tui nec 

65 libe[ro.9 habentem solum w]°rum reliquisti; flectam ego quoque 

sensus meos ad iudicia tu[a, α te destinatam adoptans]. ° Orania 

tua cogitata praescri[^]ta cedant laudibus tuis, ut sint mi[M docMmento, 

quantopere ego ° desiderem, quod inmort[aZi]tati ad memoriam 

consecrat[aw tradidi], ° Fructus vitae tuae non derunt [m]ihi; occurrente 

fama tua nrm[atus animo ef] ° doctus actis tuis resistam 

70 fo[ri]unae, quae mihi non omnia eripfwii, cum laudi]l\)VLs crescere 

tui memoriam [pas]sa est; sed quod tranquilli status e[rat, tecnm] 

° amisi, quam speculatricem e[t ^>]ropugnatricem meorum pericu- 

\\orum cogitans calamijttate frangor nec permanejre] in promisso 

possum. 

° Naturalis dolor extorquet const[

Tabula memorialis. a 327 

laudationem, quam orthographia et scriptura aetati Augusti addici ait Mo. 

@ l. l. 

[C\J Dis Manibus] . . Murdiae L. f. matris. . . . 

sed propriis viribus adlevent cetera, quo firmiora 

probabilioraque sint. 

Omnes filios aeque fecit heredes, partitione filiae data. Amor 

maternus caritate liberum, aequalitate partium constat. 5 

Viro certam pecuniam legavit, ut ius dotis honore iudici augeretur. 

Mihi, revocata memoria patris eaque in consilium et fide sua adhibita, 

aestumatione facta, certas res testamento praelegavit, 

neque ea mente, quo me fratribus meis quom eorum 1 aliqua 

contumelia praeferret, sed memor liberalitatis patris mei 10 

reddenda mihi statuit, quae iudicio viri sui ex patrimonio 

meo cepisset, ut ea, ussu suo custodita, proprietati meae restituerentur 

2 . 

v u 128. Tabula memorialis Dalmatio posita (Saec. V p.C.)· 

Prope Magyar Boly oppidum a. 1901 reperta; ed. cum comm. Mo. 

Sitzungs-Berichte der Berliner Akademie 1902, 836 sq.; Mitteis Z. S. St. 

23,443 sq. — (Of. etiam infra statuam α collegio erectam.) 

Ius ad iustitiam revocare aequumque tueri 

Dalraatio lex est, quam dedit alma fides. 

Bis sex scripta tenet praetorisque omne volumen, 

Doctus et a sanctis condita principibus 3 . 

Hic idem interpres legum legumque minister 3 

Quam prudens callet tam bonus exequitur. 

Multis pro meritis, Valeri, iustissime rector, 

multis pro meritis haec stat imago tibi, 

Quam positi longe testantes publica vota 

usque procul patriae mittimus in gremium. 10 

Hinc praefecturae summos venramur 4 

honores, 

hoc te gaudentes omine prosequimur. 

Quisquis scire volet. quorum celebreris amore, 

ille lioc iudicium sumserit ex titulo: 

Dalmatio posuit provincia Lugdunensis 15 

tertia patrono grata clienta suo. 

1) forum. — 2) Qui sequuntur vv. septendccim omisi. — 3) Intelleguntur 

in vv. 3 et 4 leges duodecim tabularum (= bia sex scripta), ixis prae· 

torinm, constitutiones imperatorum. — 4) pro veneramur.

328 Mancipationes. 

ν π 

129. Monimentum testamento militis fieri iussum. 

Ε lapide rep. a. 1902 Kistanie (vetere Burno, castris legionis XI usque 

ad Vespasiani tempora), vico Croatiae, a. 0,89 m., lat. 0,64 m. — Descr. 

et cum comm. edidit H. Liebl Bormannheft p. 381; ex inst7~umentis in 

lapide incisis colligit testatorem vel medicum legionis fuisse vel certe inter 

eos qui aegris praesto snnt {cf. D. 6,7,6). 

[ius f(ilius)] Cam(ilia) Rufus 

Ravenna miles 

leg(ionis) XI C(laudiae) p(iae) 

f(idelis) 

5 centuria Fabrici Veri 

ann. XXXIII stip(endioruni) XV 

t(estamento) f(ieri) i(ussit). 

C. Muscius Maternus 

et 

CAPUT III. 

MANCIPATIONES. 

a. Emptionis causa pretio accepto. 

C. Asuvius Crescens her(edes) 1 10 

f(aciendum) c(uraverunt). 

Manapationes quae seqiiuntnr quattuor pnores et octo alia instrumenta 

infra relata sumpta sunt e iabellxs ceratis in formam triptychorum con· 

scriptis, in metallis aurariis Transsilvanicis prope oppidum Verespatak inde 

ab a. 1786 usque 1855 repertis. De fortna eonim diptychis aeneis supra 

(p. 274sq.) descriptis simillima pauca addam. Ligneae niniirum adhibebantur 

in privatis negotiis tabulae, temiisshna cera inductae, cui scriptura stilo 

incidebatur. Quae ne laederetur, ita coniungebaniur tabulae, ut sex fierent 

paginae, quarum quathior interiores inscriberentur, binae exteriores, cera 

non indudae, pro operculo scripturam interiorem tuerentur. Cf. exemplar 

huic libro adiunctum. Magnitudine diptychis aeneis pares fere erant, longae 

m. 0,14—16, latae m. 0,06—0,13. Perforatac ut diptycha filo linteo colligabantur, 

obsignatio autem ita perficiebatur, ut pagina secunda et tertia 

interiorem scripturam continerent signis clausam, quarta cum signa et 

signatorum nomina tum initium exterioris exempli, quinta eius finem. — 

Plus XL tabellac repertae sunt, integra tripiycha IV, ceteroncm nonnisi 

tabidae singulares valdeque mutilae, ita ut nmltarum argumentum diibium 

sit Servantur pleraegue Pestini in museo nationali. Scriptae sunt omnes 

litteris eursivis lectu tavi difficilibns, ut a. 1840 demum prirnwn explicandi 

et edendi pericidurn faceret F. Massmann (libellus aurarius). Post eum 

alii alias ediderunt, omnes Mo. in @ 3,921—959, adinhis α Zangemdstero. 

Habemus nunc viginti qninque cautionum reliquias, quarum trededm ad- 

1) Cf. Dess. 5676: bonor(um) possessor(es) Dolabellae in hoc opus 

dederunt HS centena mil(ia) n.

Emptio pueri. 329 

tnodum nmtilas omisi. Scriptae sunt ab anno 131 p. C. usque ad annum 167 

(initium belli Marcomannici), pleraeque in vico Alburno maiore, prope 

quem repertae sunt, nonnullae in vicis vicinis, una in canabis vel in castris 

legionis XIII gem., quae postea facta sunt municipium Apulum (Mo. l. c. 

p. 183). Ad ius Momanum pertinent omnes, sed qui contrahunt magna ex 

parte peregrini sunt ex gente Dalmatica Pirustarum (cf. Caes. b. g. 5, l)i 

qnos ex aurifodinis Dalmaticis in Daacas α Traiano imp. deductos esse 

verisimile est (Mo. l. c. p. 214). 

& 3,940. 

130. Emptio pueri a. 142 p. C. 

Dasius Breucus emit mancipioque accepit ° puernm Apalaustum, 1 

sive is quo alio nomine ° est, n(atione) Grecum, apocatum 1 pro uncis 3 

duabus, ° 5ε DC de Bellico Alexandri, f(ide) r(ogato) M. Vibio Longo. 4 

Eum puerum sanum traditura esse 2 , furtis noxaque ° solutum, erronem, δ 

fugitium 3 , caducum non esse, ° prestari, et si quis eum puerum q(uo) 7 

d(e) a(gitur) ° partenve 4 quam quis ex eo evicerit, q(uo) m(inus) ° 8 

emptorem s(upra) s(criptum), eunve ad q(uem) ea res pertinebit, ° 9 

uti frui habere possidereq(ue) recte liceat, ° tunc quantum id erit, 10 

quod ita ex eo evic°tum fuerit, ° (=11') t(antam) p(ecuniam) duplam 5 12 

p(robam) r(ecte) d(ari) f(ide) r(ogavit) Dasius Breucus, d(ari) f(ide) 

p(romisit) ° Bellicus Alexandri, id[em] fide sua esse ° iussit Vibius 14 

Longus; ° proque eo puero, q(ui) s(upra) s(criptus) est, pretium ° eius 1C 

& DC accepisse et habere se dixit ° Bellicus Alexandri ab Dasio 18 

Breuco. 

° Act(um) kanab(is) leg(ionis) XIII g(eminae), XVII kal. Iunias 19 

° Kufino et Quadrato cos. 20 

(Signatores septem v. exemplar G .) 

1) i. e. apochatum, ut infra n. 132 v. 3. Mo. intellegit eum, de cuins 

pretio is, qui eum Bellico vendiderai, preiii auri unciarnm duarum anri 

emptori apocham dedit. [Vii Appleton La clause ,,ApocJiatum pro uncis duabus" 

et 1'histoire de Vas scxlantaire (Studi in onore di V. Sdaloja, 1904), 

tmcias aeris non auri duas — quattuor asses = sestertiwn nummum unum 

esse putat, collato U. Iust. 7.8,53,37: Verba superflua quae in donationibus 

poni solebant, id est scstertii nummi unius, assium quattuor.] — 2) esse supra 

lineam addittim. — 3) Exterior fugitivum. — 4) Exterior partemve. — 

δ) duplam supra lineam additum. — 6) Inter signaiores sunt ipse venditor 

ehisquc fideiussor, ita ut quinque tantum reliqni haben possint testes. Idem 

est in ceteris triptychis, nisi quod in VII, 1 praeter debitorem dno tantum 

testes adsunt, et in V, 2 tres vel quattuor praeter debitorem fideiussoremque. 

Qua de re v. Mo. p. 922. Bruns, d. sieben Zeugen d. rom. RecJits.

330 Emptio ancillae. 

131. Emptio puellae a. 139 p. C. 

& 3,937. Ε tript. Transs. tab. I et II; periit III. 

1 Maximus Batonis puellam nomine ° Passiam, sive ea quo alio 

3 nomine est, an°norum circiter p(lus) m(inus) sex, empta sportellaria 1 

, 

4 emit mancipioque accepit ° de Dasio Verzonis, Pirusta ex Kavieretio, 

5 ° X ducentis quinque. fv ° Iam 2 puellam sanam esse, a 3 furtis noxis- 

Ί que 4 ° solutam, fugitmm 5 erronem non esse, ° praestari: quot si quis 

9 eam c puellam, ° partemve quam ex eo "· quis evicerit, ° quominus 

11 Maximum Batonis, quo°ve ea res pertinebit, habere possi°dereque 

13 recte liceat, tum quanti ° ea puella erapta est, (to)tam pecuni(a)m 

14 ° (= II,!) et alterum tantum dari, fide rogavit ° Maximus Batonis, 

16 fide promisit Dasius ° Verzonis, Pirusta ex Kaviereti(o); ° proque ea 

18 puella, quae s(upra) s(cripta) est, X ducen°tos quinque accepisse et 

19 liabere ° se dixit Dasius Verzonis a Maximo Batonis. 

20 ° Actum Karto XVI k. Apriles, ° Tito Aelio Gaesare Antonino 

22 Pio II et Bruttio ° Praesente II cos. 

(Nomina signatorwn:) Maximi Veneti principis. Masuri Messi 

dec(urionis). Anneses Andunocnetis. Plani Verzonis Sclaietis. Liccai 

Epicadi Marciniesi. Epicadi Plarentis, qui et Mico. Dasi Verzonis 

ipsius venditoris. 

132. Emptio ancillae a. 160 p. C. 

Ε tript. Transsilv. integro. @ 3,959. Emendationes quasdam, tahella 

ab Hirschfeldio collata, ed. Mo. Eph. ep. 2,467. 

Gl. Iulianus mil. leg. XIII g. 8 0 9 Cl.Mari, emit mancipioque 

accepit mulierem nomine Theudotem, sive ea 

quo alio nomine est, n(atione) Creticam, apochatam l0 pro uncis 

duabus, S quadringentis viginti de 11 Cl(audio) Phileto 

5 f(ide) a(ccepto) Alexandro Antipatri. 

Eam mulierem sanam traditam esse emptori s(upra) s(cripto), et si 

1) Vox ignota. Mo. puellam intellegit non sno pretio emptam, sed in 

emptione matris sportulae causa quasi mumisculum adiectam. — 2) Ext. 

eam. — 3) Ext. om. — 4) Ext. noxaque. — 5) Ext. fugitivam. — 6) era 

int, eam ext. — 7) Sic etiam ext, certe qxda generali contractuum forma 

utebantur, in qua scnptum erat: hominem partemve ex eo. Mo. p. 923; 

eodem modo explican poterit vocabulum fugitium v. 7. — 8) mil(es) leg(ionis) 

XIII g(eminae). — 9) i. e. centuria. — 10) cf. p. 329 v. 1—13. — 

11) Int. de de, ext. de.

Emptio domus. 331 

quis eam mulierem, q. d. a., partemve quam quis ex ea 1 

evicerit, q(uo) m(inus) emptorem s. s. eumve, at 2 

quem 

ea res pertinebit, uti frui habere possidereque recte 

Iiceat, tunc quantum id erit 7 quot ita ex ea quit 3 

(=11,') evictum ablatunve fuerit, sive quot ita licitum 

non erit, tantam pecuniam probam recte dari f(ide) r(ogavit) 

Cl. Iulianus mil(es) s. s. d(ari) f(ide) p(vomisit) Cl. Philetus. 

Id fide sua esse iussit Alexander Antipatri. 

quid 

Inque ea(m) mulierem, quae s. s. est ; pretium eius 3c CCCCXX 15 

accepisse et habere se dixit Cl(audius) Pbiletus a Claudio 

Iuliano mil(ite) s(upra) s(cripto). 

Act(um) canab(is) leg. XIII g. IIII nonas Octobres Bradua 

et Varo cos. 19 

(Nom, sign.:) Val(eri) Valentis

332 Emptio servorura. 

p(ecuniam) r. d. 1 

f(ide) r(ogavit) Andueia Batonis 2 

, fide promisit, 

Veturius Valens. Proque ea dofmu partem 

dim]idiam 3 

pretium 3έ CCC Vetur[ius Vjales 4 

(=II,i) a[b A]n[du]ei[a Bajtonis accepiss[e et] ab[ere se dixit]. 

15 Convenitq(ue) int[e]r eos, [uti] Veturius Va[lens, pro ea] 

domo tributa usque ad recensum dep[e]n[dat]. 

Act(um) Alb(urno) maiori prid. nonas Maias 

Qui[n]tillo et Prisco cos. 

(Nom. sign.:) L. Vasidius V[i]ctor sig(navit). T. Fl. Felicis. 

20 M. Lucani Melioris. Platoris Carpi. T. Aureli Prisci. Batonis Annaei. 

Veturi Valentis venditoris. 

(Emptiones sine mancipatione peractas damus Cap. VIII.) 

b. Fiduciae causa. 

134. Emptio servorum a. 61. 

Ε tabulis ceratis muiilis Pompeiis a. 1887 rep., ass. in museo Neapoliiano. 

Transcrr. de Petra et Mau, edd. de Petra Notizie degli scavi di 

antichita 1887 p. 415—420, Rendiconti (cett.) della Societa reale di Napoli 

1888, p. 48 sg.; Uo. Eerm. 23,157—159; Scialoja Bull. dell' ist. di dir. 

Rom. 1,5—15.205—227; Alibrandi ibid. 16—20; Ecl· ZSSt 9,60—97, 

cf. 151; Tardif, Nouvelle Revtie historique de droit frangais et etranger 

1888, 472 sq. — Α et Β diptychi, C D Ε triptychi partes fuisse cum ex 

eis quae tabulis continentur, tum inde apparet, quod et illae duae eiusdem 

magnitudinis sunt et hae tres. Emptionem maneipiorum, de qua agitur in 

diptycho, non veram esse sed imaginariam fiduciae causa contractam animadvertit 

Gradenwitz (Bnll. dell' ist. di dir. Rom. p. 164), demonstravit 

Eck (l. l. p. 72 sq.); refragantibus Alibrandio, qui de lege commissoria 

cogitat et Karloiva, rom. Rechtsgesch. 2,378.573. Eam opinionem commendat 

inier alia quod v. 4 mancipia negantur 'ali' ulli obligata esse, item 

partiada 'ob' in pignorum instrumentis saepissime pectmiae creditae anieposita, 

denique venditrix (tab. A.) eadem debitrix (tab. C). Obligationis 

eius, quae hoc fidndae pacto confirmatur, reliqnias simul inventas proponit 

triptychon sininl inventum. 

A. Poppaea Prisci liberta Note iuravit pueros Simplicem 

et Petrinum, sive ea mancipia alis nominib[«s] 

sunt, sua esse seque possidere, neque ea mancipia . . . 

ali ulli obligata esse neque sibi cum ulo com[?nimia] 

5 esse, eaque mancipia singula sestertis mxhnmis sin-] 

1) r(ecte) d(ari). — 2) Ext. ins. dari. — 3) Ext. proque ea [do]mn 

dimidia. — 4) Ext. [Fajlens.

Emptio servorum. 333 

gulis Dicidia Margaris emit ob seste[riios x . . et\ 

mancipio accepit de Poppea Prisc[i liberta Note] 

tutore auctore A. Caprasio A. 

Libripende in singula P. C [an-] 

testata est in singula 10 

Poppea Prisci lib[erfa Note] 

uti ea manc[ipia 

B. didu 

mit ea . pro duobu[s 15 

mnis m[i]hi ere[dive meo 

atusve // nt . Si ea pecun[ia 

k. Novem . primis solu[ia non erit . . . . . . 

ea mancip[m ijdibus O[ecembribus 

Pompeis in foro luce palam 20 

tibi egi, neve heres mi[/ii 

a si mi de dolo malo eave 

tatur. 

Si quo minoris efa] mancipia did venie[rint 

cera d[e]bebun[i]u|V] mih[i /i]erediv[e 25 

ea mancipia ada veni[m'ni 

ered[we 

ea pecunia 

Utique ea mancipia sumtu inpu 

id mibi tecum convenit u \Dicidi-] 30 

a Margaris) Poppea [Pjrisci lib(erta) Note tuto ? . . . nsa persc. 

Supra hec inter [e]as convenerufwf 

inter se sunt. Ac[t(nm)] Pompeis IX k. [ cos. 

L. Iunio Caesenuio . . P. Calvi[s]io Kusone. 

G. HS. n. oo LD argentum 

probiim recte dari 35 

stipulata est Dicid[ia 

Margaris, spopond[ii Poppea] 

Prisci liberta 

(desunt plura) 40 

1) L D e v. 34 suppl.

334 Formula Baetica. 

D 

Actum Pompeis VIII . . 

L. Iunio Caesennio Paeto 

P. Calvisio Rusone cos. 

(desunt plnra) 

Ε 

45 . . m . . 

re . . . . 

Actuni Pompeis 

In margine tabulae, uti apud nos indices libris inscribuntur: 

Firmata (?) foenorum scriptio. 

135. Formula Baetica. (Saec. I—II p. C.) 

@ 2,5042, cf. 2 S, 5406. Ε tabula aenea (α. 0,156 m., l. 0,26 m.), 

in Hispania a. 1867 ad ostia Baetis fluminis reperta, nimc Sevillae iure 

privato servata. Ediderunt eam cum commentario: Degenkolb, ZRG. 

9,117,407. Kriiger, krit. Versuche, p. 41—58. Bud. ZRG. 11,52. Sacculo 

I propter formam litteranim talidam adtribuit Hnebner, dubitantihns 

Krnegero et Mo. Cum partem tantum instrumenti tahula exhxbeat, 

altera adiuncta fuerit necesse est, sed neqne diptychi pars est tabida, 

deest enim scriptura exterior, neque negotium de quo agitur unquam vere 

contractnm est: videtur formida tantum fuisse, secimdum quam talia negotia 

concipienda essent, tit docuit Hud. p. 76. 

l Dama L. Titi ser(vus) fundum Baiannm, qui est in agro, qui 

° Veneriensis vocatnr, pago Olbensi, uti optumus maxumusq(ue) 

° esset, HS n(ummo) I et hominem Midam HS n(ummo) I fidi 

fiduciae causa man°cipio accepit ab L. Baianio, lipripende 1 

—, 

5 antest(ato) — 2 

. Adfines /undo 3 

° dixit L. Baianius L. Titium et 

C. Seium et populum et si quos dicere oportet. 

Pactum comventum factum est inter Damam L. Titi ser(vum) 

et L. Baianium, (iiti) ° quam pecuniam L. (Titius L.~) Baian(i)o 

dedit dederit, credidit crediderit, ex°pensumve tulit tulerit, sive 

quid pro eo promisit promiserit, ° sponpondit (spoponderit), fideve 

10 quid sua esse iussit iusserit, usque eo is fundus ° eaqne mancipia 

11 fiducia(e) essent, donec ea omnis pecunia fides° ve persoluta 4 

L. Titi 

1) libripcndl. — 2) Nomina libripendis et antesiati omissa sunt, quia 

forma tantum contrahendi, non verus contracius fuit Cf. n. 137 v. 11.12. 

— 3) eundo. — 4) Transpositis verbis legendum csse eenset Deg. pecunia 

persoluta fidcsve. [Si quid mutandum est, delendum persoluta, ut iungantnr 

pecunia soluta, fides liberata. ΤΗ. Μ.]

Donatio Fl. Artemidori. 335 

soluta liberataque esset; si pecunia sua qua°que die L. Titio h(e- 12 

redi)ve eius data soluta non esset, tum uti eum c fundum eaque 

mancipia, sive quae mancipia ex is vellet l X. TitiZus h(eres)ve 

eius vellet, ubi et quo die vellet, pecunia praesenti ° venderet. 15 

Mancipio pluris HS n(ummo) I invitus ne daret, neve sa°tis secundum 

mancipinm daret, neve ut in ea verba, quae in ver°ba satis 

s(ecundum) m(ancipium) dari solet, repromitteret, neve simplam 

neve ° [duplam] ... 18 

c. Donationis causa. 

136. Donatio Γ1. Artemidori. (Saec. Π ρ. C.) 

@ 6,2,10241. Dess. 7912. Ε cippo marmoreo, qui prope Romam repertus 

postea in Aiigliam translatus est. Or. 4358, Wi. 310, cf. Huschke, 

Syntr. don. p. 7. — V. 1—3 litteris permagnis incisi sunt 

D(is) m(anibus) ° II. Herenni ° Proti; v(ixit) a(nnos) XXII 1 

m(enses) II d(ies) V. Fecerunt parentes ° M. Herennius Agricola 4 

et ° Herennia Lacena filio. 6 

Chirographum: Ollaria n(umero) IIII, ° cineraria n(umero) 7 

IIII, intrantibus par°te laeva, que sunt in monumento ° T. Flavi 9 

Artemidori, quod est via ° Salaria in agro Volusi Basilidis 2 ° ienti- 11 

bus ab urbe parte sinistra, do°nationis causa mancipio 3 accepit 13 

° M. Herennius Agricola de T. Flavio ° Artemidoro IIS n(ummo) I, 14 

libripende II. ° Herennio Iusto; antestatus est Ti. ° Iulium Ero- 16 

tem, inque vacuam ° possessionem earum ollarum ° et cinerariorum 18 

T. Flavius Arte°midorus Herennio Agricole ire ° aut mittere ossa- 20 

que inferre per°misit, sacrumque quotiens face°re vellit Herennius 22 

Agricola ° heredesve eius, permisit, clavis((/)ve ° eius monumenti pote- 24 

statem factu°rum se dixit, dolumque malnm ° huic rei abesse afu- 26 

turumque ° (e.s)se. Haec recte dari fieri praestari°que stipulatus 28 

est M. Herennius ° Agricola, spepondit T. Flavius ° Artemidorus. 30 

Act(um) XVIII k. Ianuar. ° C. Calpurnio Flacco, L. Trebio 31 

Germano cos. 4 

32 

1) [vellct del. Τπ. Μ.] — 2) Basilides. — 3) [VII cf. @ VI 25192. 

Dess. 7913: dis manibus cct. locum in quo posita est cet. sinisteriori, ita 

ut mancipatio continet et sibi et suis posterisq(ue) corum.] — 4) Consules 

Hadriani temporibus adscripsit Borghesius opp. 3 p. 386.

336 Donatio Iuliae Monimcs. 

137. Donatio Statiae Irenes (252 p. C). 

@ 6,2,10247. Ε tabula marmorea, quae Romae a. 1554 effossa 

postea penit. Huschke, Syntr. don. 7, Wi. 311, cf. Brummer, ad leg. Cinciam, 

(a. 1668) c. 14. 

I Monumentum, quot est via triumphale ° inter miliarium secun- 

3 dum et tertium ° euntibus ab urbe parte laeva, in clivo ° Cinnae, 

5 et est in agro Aureli Primiani ° fictoris pontificum cc. vv. 1 et ap- 

6 pella° tur Terentianorum, iuxta monumentum ° Claudi quondam Pro- 

8 culi et si qui ali atfine°s sunt et qua quemque tangit et popu- 

9 lum, ° Statia Irene, ius 2 liberorum habens, M. Licinio c Timotheo 

II donationis mancipationisque cau°sa HS n(ummo) J 3 mancipio dedit, 

12 libripende Claudio ° Dativo, ante^te^>stato Cornelio Victore; inque 

13 ° vacua^cua^>m possessionem monumenti s(upra) s(cripti) cessit, ° et 

15 ad id monumentum itum. aditum ambitum a° ^d^>qu(a)e liaustum, co- 

16 ronare, vesci, mortuum mor°tuas mortuosve ossa inferre uti liceat. 

17 Quot ° mihi Licinnio Timotheo tu Statia Irene i(us) l(ibero- 

18 rum) h(abens) ° monumentum s(upra) s(criptum) SS n(ummo) I 3 

19 mancipio dedisti, ° de ea re dolum abesse afuturumque esse ° a te, 

21 herede tuo et ab his omnibus, ad quos ° ea res pertinebit, haec sic 

22 recte dari fie°ri praestavique stipulatus est Licinius Ti°moteus, 

spopondit Statia Irene i(us) l(iberorum) li(abens). 

2-i Ac°tum pr. kal. Aug. impp. dd. nt». 4 Gallo Aug. II ° et Volu- 

siano Aug. coss. 

26 Isdem coss. eadem ° die Statia Irene i(us) lib(erorum) h(abens), 

27 donationi monumenti ° s(upra) s(cripti) sicut supra scriptum est, con- 

28 sensi, sub°scripsi . . . et atsignavi. oo Actum. 

138. Donatio Iuliae Monimes (Saec. II—III p. C). 

@ 6,2,10231. Ε cippo Romae reperto a. 1773. Or. 4947. 

1 Locus 5 , sive is ager ° est, qui est via Appia inter ° miliariura 

4 secundum et III ° euntibus ab Roma e parte dexteriori, ° in as:ro 

6 Curtiano Talarchiano in ° praedis Iuliaes Monimes et sociorum, 

7 ° locus δ , in quo aedificata est schola sub por(ticu) ° consacrata Sil- 

8 vano et collegio eius sodalic(i), ° mancipio acceperunt immunes et 

1) i. e. clarissimorum virorum. — 2) Stati Airenelus. — 3) N. L. traditur. 

— 4) i. e. dominis nostris. — 5) Scribendum initio fuisse locum idemque 

vocabnlum omittendum versu 7, adnotat Mo. & l. l.

Donatio Flavii Syntrophi. 337 

curator ° et pleps universa collegi eius de Iulia Monime ° et socis 10 

eius sestertio nummo uno donationis ° causa, tutore C. Memio Orione 12 

Iuliaes Monimes, ° et ad eum locum itum actum aditum ambitum 13 

sacrificia i facere vesci epulari ita liceat 2 , ° quandiu is collegius 14 

steterit; quod si aliter ° factum fuerit, quod ad collegium pertinet 16 

0 [#(|lvaiii, is locus sacratus restituetur ° . . . . [s]ibi sine ulla 17 

controversia. Haec ° . . . ti sunt. 19 

139. Donatio Flavli Syntrophi (Saec. II—III p. C). 

@ 6,2,10239. Ε lapide, cuins exigna tantum pars Romae adhuc 

exstat, duo vero apographa saeculi XVII, quorum alterum α Ritschelio 

Romae in bibl. Vallicellina repertum ab Hu. {Fl. Syntrophi instrum. donat. 

1838) editum est, alterius (a Z. Castellino descripti) α Μο. in bibl. Pari· 

sina reperti varia ledio edita est Leipz. Ber. 1,288, unde Or. 7321, Wi. 

313. Tabula iam saec. XVII mutila erat, ut in apographis desint litterae 

finales omnium versnum 20—40. Supplementa sunt Hu., passim emendata 

α Μο. Quattuor capita, quae distinxi, in apographo Vallic. distincta sunt 

magnis interpositis virgulis, quae in Cast. desunt. 

T. Flavius Syntrophus, priusquam bortulos Epagathianos Dadu- 1 

[chianos . . 10 .. ianosque] ° cum aedificio et vineis maceria clusis, 

ita uti instructi sunt, qui sunt via Labic[ana inter miliarium II et 

III] ° euntibus ab urbe parte laeva ad viam, Aithale liberto suo 

mancipio daret, test[atus est se in hanc condi] °cionem mancipare, ut 4 

infra scriptum est 3 . 

Si tibi hortos Epagatbianos Oaa[uchianos . . 10 . . ianosque] 

0 

qu(ibus) d(e) a(gitur), q(ui) s(upra) s(cripti) s(unt), mancipio dedero 5 

vacuamque possessionem tradidero, tum per te no[n fieri factumve 

iri neqne] ° per heredem tuum, eumve ad quem ea res q(ua) d(e) 

a(gitur) pertinet pertinebit, quominus ii ho[rii aedificiumve sit com}- 

°mune tibi cura conlibertis tuis utriusque sexus, qui a me testamento 

codicillisvfe- honorati erunt, cumque is fru]Zans, parique portione inter 

eos 4 

reditum eius custodiatis ita, ut die parentali [meo, item XI. (?) k. 

Apr. die viola] 1 tionis 5 

, item XII k. Iunias die rosationis 5 

, item ΪΠ 

Ianuar. die natali meo, cu[m mortuus ero, tum ut] ° quisque vestrum 10 

vivet, quive ex vobis geniti erunt, aut a quo vestrum quis raa[numissus 

erit, ad qnem unum] ° pluresve portio similiter lmius loci aedificiive 

1) sagrificia. — 2) liclat. — 3) Hu. p. 22 recte monet, non simplicem 

donationem hanc esse, ut superiores, sed potins dationem ob cansam ut in 

D. 39,5,19,5.6. — 4) vos mavult Mo. — 5) i. e. die violarum— rosarum. 


338 Mancipationes donationis causa. 

12 pertinebit, id ex formula au[pra scripta dividatis; et si qnis] ° ibi 

inhabitare voluerit ex coramuni omnium consensu maiorisve partis 

[eorum qui vivent, id ei liceat], ° quae autem membra aedificii vacabunt, 

in reditu sint ita, ut huic volunta[fo" parentes, deducta summa] 

° impensae et quod ad tutelam aedifici opus erit, quod reliquom erit, 

15 inter \[os dividatis; et sic Iwrti cum aec/i] °ficis instrumentoque 

omni, quod die mortis meae ibL habuero, usui vestro \deserviant, 

quamdiu vivetis]. ° Quive ex vobis novissimus morietur, eodem 

modo testamento suo [caveat, ut horti s(upra) s(cripti) per eos 

q(ui) s(upra) s(cripti) s(unt), quive] ° ex iis prognati erint, aequaliter 

in familiam nominis mei permanea[wi, eodemque semper iure sint. Et] 

° ab hac re promissioneque dolus malus cuius vestrum, de quibus 

agitur, [absit. Si adversus ea f(actum) erit, q(uanti) e(a) r(es) e(rit),] 

° tantam pecuniam dari, et amplius poenae nomine HS L m(ilia) 

20 n(ummum) stipulatu[s est T. Flavius Syntrophus,'] ° spopondit T. Flavius 

Aithales libertus. 

Tum hortulos cum aedificio e[t vineis maceria clusis, ita nt] 

° empti sunt et quae postea iis accesserunt, mancipio accepit T. Flaviiis 

Aiiha[les de T. Flavio Syntropho HS n(umm)o /,] ° libripende Ti. 

Claudio Phileto. 

Antestatus est T. Flavium Theopoin[i?Mw; et in vacuam possessionem 

horto\lr\xm, q(ui) s(upra) s(cripti) s(unt), ex causa supra scripta 

ire aut mittere iussit T. Flavius Sj[ntrophus T. Flavium Aithalem, 

seque] ° inde excessisse desisseque possidere^quej> dixit, salva volun- 

25 [tate si qua ossa deinceps supra dictis] ° hortis inferri consacrarive 

voluerit. 

Act(um) III . . . s M[artias? . . . . cos.]. — ° M. Clodi 

27 Saturnini, A. Cascelli Doryphori, T. Flavi Pii, T. St , ° ~ Ti. 

Claudi Phile[ti]. 

140. Aliae mancipationes donationis causa. 

1. Eomae. @ 6,4,27988. Or. 4567. 

— Hoc monimentu(m) L. Titurius Sabinus se vivo 

donavit L. Salvio Symphoro mancu- 

3 pavitque sestertio nummo uno. 

2. Bomae. ® 6,3^0278. Or. 4571. 

1 D(is) M(anibus) ° Sex Iulio Stratonico amico 

3 optimo M. Aur. Forttmatus ° et M. Aur. Alexander daede-

Iura praediorum. 339 

runt donaveruntque, cui ° et fruendum mancipatio- 5 

nem l fecerunt SS n. I. Tunc post ° Iul. Stratonicus fecit sibi 7 

et Clodiae Mercurine coiugi ° suae et X libertis libertabusquae 9 

posteris quae aeorum. ° H. m. s. d. m. 2 concessum est. 11 

3. Romae. © 6,2211. Or. 2984. 

Cosmus, aedituus matris d[eum . . . .] 

Antiocho sacerdote annis XII, eiusd[ew rogatu] 

ab imp. Augusto gratis manumissus, ol[las . . quae] 

supra sunt, HS η. Ι donationis causa mancip[awi]. 4 

4. Romae. © 6,2,10240. Fabretti, inscr. 50,283. 

D(is) M(anibus). ° Hoc monumentum sive 1 

sepulchrum cum aria sua ° T. Fuficius Felix de 3 

Iulia Rufina donationis ° causa mancipio accepit δ 

HS. n. uno, quod comparavit ° Fuficiae Ampliatae 7 

coniugi karissimae et ° liberis suis, item libertis liber- 9 

tabusque posterisque eorum et ° P. Aelio Natali amico karissimo et 11 

Aeliae Eestitutae libertae eius ° locum ponendi corporis utrorumque. 13 

5. Romae. © 6,2,12905. Or. 4544. Dess. 7908. 

C. Avillio Lescho ° Ti. Claudius Buccio 1 

columbaria IIII, oll(aria) VIII ° se vivo' a solo ad 3 

fastigium mancipio ° dedit. 5 

CAPUT IV. 

141. IURA PRAEDIORUM. 

1. Pompeiis. © 10,787 = 1,1252. Ri. tab. 94 f. Dess. 5915. 

M. Holconius Knfus d(uum)v(ir) i(ure) d(icundo) tert(ium), 

C. Egnatius Postumus d. v. i. d. iter(um), 

ex d(ecreto) d(ecurionum) ius luminum 

opstruendorum HS clo clo clo 3 

redemerunt, parietemque 

1) Intellege mancipatione. — 2) H(oc) m(onumentiim) s(ine) d(olo) 

m(alo). — 3) i. e. sestert. tribus milibus. 

22*

340 Iura praediorum. 

6 privatum eol(oniae) Ven(eriae) Cor(neliae) x 

usque at tegulas 

faciundum coerarunt. 

2. Coppiti in dioecesi Aquilana. @ 9,4321 = 1,1291; Ri. tab. 62b. 

Dess. 3480. 

1 Itus actusque est δ Campanam qua . 

in hoce delubrum proxsimuin est 

Feroniai ex hoce loco p. cloccx 

in via poplicam 

3. In termino reperto in medio alveo Tiberis, edito α Lancianio bull. 

della comm. arch. comun. 1885 p. 99 n. 107. @ 6,29781. Dess. 6003. 

M. Agrippa privat(um) iter. 

4. Bomae. & 6,2,8862; Or. 4391. 

Iter privatum a via publica 

per hortum, pertinens ad monimentum 

sive sepulchrum, quod 

Agathopns Aug(usti) lib(ertns), invitator, 

5 vivus et Iunia Epictesis fecerunt 2 

Ab iis omnibus dolus malus abesto et ius civile 3 . 

5. Ateste. © 5,2548. 6. Ateste. & 5,2547. 7. Lorii. @ 11,3743. 

Dess. 6005. Dess. 6004. Or. 5069. Dess. 6008. 

Via priva- [ii]er 4 Q. Critonii. Iter privat(um) 

ta C. Q. Lar- Iter debetur Anni Largi. 

gis L. f. et C. [Q.] Critonio Q. f. et Precario utitur 

Oli Salvi. ... Pomponio Siloni, Antonius 

5 Iter debet- [ali] nulli. Astralis. 

ur fundo 

Eniano et . . 

8. Veronae. @ 5,3472. Cf. 3473: Iter T. Vibi T. l(iberti) Eronis p(edes) 

II S l(atum). Dess. 6011. 

Iter precar(ium) Q. Gavi Phari. 

1) i. e. coloniae α Cornelio Sulla Pompeios deductae. — 2) Etiam 

tituli, qui ad ipsum Agathopi et JZpictesis monwnentum pertinent, reperti 

sunt, & 6,8859—61. — 3) Cf.

9. Tergeste. @ 3,700 -1,1464. 10. Neapoli. © 10,4480 = 1, 

Dess. 6010. 

1215; Bi. 

69d; Or. 4339; Dess. 6009. 

Vieam 

Privatum 

precaream. 

precario 

adeitur. 

11. 

Veronae. 

Iura praediorum. 

341 

@ 5,3849. 12. Nolae. @ 10J285. 

Dess. 6017a. 

Huius monimenti teum haustus Precario aqua recipitur 

emptioni accesit δ aquae ex subur- tegul(is) LXXXX. 

iter acftis ad pu- bano Rutiliano. 

13. Fori Novi (hodie Vescovio prope Torri) in agro Sabino. d$ 9,4786 

integra; pars posterior est apud Grnt. 180,6. Dess. 5767. 

P. Faianius P[Ze]beius Ilvir iter(um) ° aquam ex ag[ro] suo in l 

municipium ° Fornm Novom [j?e]cunia sua adduxit ° et lacus om[we]s 3 

/ecit 1 et in piscinam, ° quae in campo est, saliendara ° curavit 5 

idemque probavit. ° Et cum venditor soli, in quo balneum est, 7 

° parum cavisset emptori de aqua ° ut posset in balneo fluere, 8 

0 aquam suam in id balneum, ne carerent ° commodo municipes, 10 

0 P. Faianius Plebeius dedit. 12 

14. Alby, quod Albinnum fuit, non longe α Genava, tHbus exemplis. 

& 12,2493-2495. Orelli 199. Dess. 5768. De tubis et tubulis v. D. 8,2,13; 

43,23,1,6. 

C. Sennius C. f. Vol(tinia) Sabinus 2 praef(ectus) fabr(um) 1 

0 balineum campum porticus a.q[uas iusqne] ° earum aquarum tubo 2 

ducendarum, [ita ut recte] ° praefluere possint, vicanis Albinnen- 4 

s[ibus d(e) suo d(edit)]. 

15. @ 11,3003. Viterbii in specu aquaeductiis antiqui. Or. 6634. 

Bidl. 1864 p. 106. Dess. 5771. 

Mummius Niger ° Valerius Vegetus consular(is) ° aquam suam 1 

Vegetianam, quae ° nascitur in fundo Antoniano ° maiore P. Tulli 4 

Varronis, cum a eo loco, ° in quo is fons est emancipatus, duxi[i] 6 

° per millia passuum VDCCCCL in vil°lam suam Calvisianam, quae 7 

est ° ad aquas Passerianas suas, compara°tis et emancipatis sibi 9 

locis itineri°busque eius aquae a possessoribus ° sui cuiusque fundi, 11 

per quae aqua ° s(upra) s(cripta) ducta est per latitudinem struc- 13 

tu°ris pedes decem, fistulis per latitudi°nem pedes sex, per fundos 14 

1) iecit traditur. — 2) Eiusdem nominis hominem inveniemns apud 

JJlp. D. 48,18.1. — 3) Benz. coni. c(larissimi) v(iri) ex; sed cum in lapide 

esse adfirmavit Bormann.

342 Iura praediorum. 

16 Antonian(um) ° maiorem et Antonianum mino(rem) ° P. Tulli Var- 

1S fonis et Baebianum et ° Philinianum Avilei Commodi ° et Petro- 

20 nianum P. Tulli Varronis ° et Volsonianum Herenni Polybi ° et 

22 Fundanianum Caetenni Proculi ° et Cuttolonianum ί 

Corneli Latini 

23 ° et Serranum inferiorem Quintini ° Verecundi et Capitonianum 

25 Pistrani ° Celsi, et per crepidinem sinisterior(em) ° viae publicae 

27 Ferentiensis 2 , et Scirpi°anum Pistraniae Lepidae, et per viam 

28 ° Cassiam in villam Calvisianam suam, ° item per vias limitesque 

30 publicos ° ex permissu s(enatus) c(onsulti). 

16. Hunc titulum saec. XVI Sabioneiae prope Mantuam in domo 

dncali a. P. Manutio descriptum hucusque nondum publici iuris factum 

edendum Mo. mihi concessit. Origine autem urbanum esse Sabionetamque 

transvectum idem adnotavit in @ 5,43* n. 463,3*. — Dess. 6034. 

1 Dis M(anibus). ° Ab ostio introitus partem dex°teriorem, por- 

4 ticum, ° sub solarium 3 , aediclam ° et ollaria fructuario°rum 4 . 

17. Titnlus Romae detectus a. 1819, editus Hafniae a. 1820 α Β. 

TJwrlacio Dano; inde Or. 4331. Dess. 6034. 

1 In his praedis ° insula Sertoriana ° bolo esse Aur. Cyriacetis, ° 

4 5 filie meae, cinacula n(umero) VI, tabernas ° n. XI, et repossone 

subiscalire 5 . Feliciter. 

V18. ©10,3678. Miseni. Dess. 5689. 

1 T. Fl. Avito ° Forensi, II- 

H vir(o) iter(um), q(uin)q(uennali) omnib(us) ° muneribus functo. 

. . Hic 

5 idem ad lavacrum bal°near(um) publicar(um) ligni 

7 duri vehes n(umero) CCCC en°thecae° nomine in per- 

9 petuum obtulit, ita ° tamen ut lnagistratuus 

lt quodannis successorib(us) ° suis tradant cet. 

1) Nomen hoc incertum esse monet Borrn. @ l. l. — 2) Fcrentienses. 

— 3) [Videtur significan porticus facta sub horologio solario. ΤΗ. Μ.] — 

4) Ollaria (i. e. loculi, in quibus ollae mortuorum cinere impletae ponuntur) 

fructuariorum esse posse mirum est, cum ususfrudus morte finiatur 

neque usufructuarius ipsum locum religiosum fatere possit. D. 11,7,2,7. — 

5) Intellege repositiones subscalares, i. e. repositoria snb scalis parieti inserta. 

— 6) Entheca est dos vcl peculium praedii, id est praestatio quaedam 

cwn praedio in perpetuum coniuncta. Cf. Gothofredus ad C. Th. 

15,1,12.

Fragmentum tabulae censualis. 343 

V 19. @ 8,6357. Dess. 6868. Lapidem repertum in castello Mastarensi 

(prov. Numidia) descripsit Wilmanns. Conferendum est SC. de nundinis 

saltus Beguensis, supra n. 61 p. 205. 

Nundinae [/m&ejntur hic in ° castello Mastarensi die 1 

III kal. Septemb. primarum ° et die III idum Septembrium 3 

[sjubsequentium et deinceps ° suo quoque mense ex per- 5 

missu ° M. Aureli Comini Cas- . 7 

siani leg(ati) Auggûstorum) pr(o) pr(aetore) ° c(larissimi) v(iri). 9 

1/77 142. Fragmentum tabulae censualis. 

Ε tab. tnarm. alt. et lat. ca. 0,50 m., Arausii a. 1904 rep. Edd. 

Bechelette, Memoires de VAcademie de Vaucluse 1904, p. 209 sqq.; Esperandieu, 

Eevue epigraphique 1904, p. 97sqq. et C.-B. de VAcademie des 

Inscriptions, 1904, p. 497 sqq.; Schulten, Hermes 41, lsqq. cum commentario 

latiore. Simulacrum add. Esperandieu et Schulten. Tabidam essc 

censualem, similem fragmentis minoribus (& 12,1244 et 5427) nec tamen 

formae censualis coloniae dictatorc Caesare deductae indicat Schtilten, sed 

e censu posteriore, forsitan cum Augusti temporibus Crallia censeretur 

(i. e. partium), factam. Μερίδων, sex binae singulis mancipibus adseribuntur. 

Deperierunt descriptiones μερίδων Ietll, nomina mancipum Vet VI. Mancipibus 

aceedunt fideiussores. 

Jfjanc(eps) 0. Naevius Rusticus 

in perpet(uum) 2 eius rei fide — 

iussor C. Vesidius Qua- 

dratus Ad K. 3 

Meris III in fronte p(edes) XXXIV — XLXIXS* 5 

S. et meris IIII in front(e) 

p(edum) XXXV in ann(os) sing(ulos) XI 

Manc(eps) C. Naevius Rusticus 

in perpet(uum) eius rei fide- 

[ussor 0. Vesidius Quadra- 10 

tus Ad K. 

Meris V in fronte p(edes) LVS — XC[ 

et meris VI ad ludum 

[in fronte] p(edum) LXXV [in ann(os)] 

sing(ulos)} . 15 

1) i altera l g' videtur erasa fuisse, sc. interfecto Geta\ Dess. — 

2) Monemus manapibus in etnum locari (cf. Mitteis, Erbpacht, p. 25 squ.), 

non in annos quinque. — 3) ad K(ardinera). — 4) Locos, non agros fuisse 

ex dimensionibus colligit Schulten.

344 Superficies. 

CAPUT V. 

SUPERFICIES. 

143. Aedificium Puteolanum. (Saec. II. p. C.) 

@ 10,1783. Dess. 5919. Lapidem a. 1861 Puteolis repertum, hodie 

Neapoli adservatum, edidit post alios DegenJcolb, ZRG. 4,474. 

1 IIII non. Septembr. in curia templi basilicae Augusti Annianae. 

2 Scribundo adfuerunt: ° Q. Granius Atticus, M. Stlaccius Albinus, 

A. Clodius Maximus, M. Anmllius Lupus, M. Fabius Firmus. rc 

3 ° Quod T. Aufidius Thrasea, Ti. Claudius Quartinus Ilviri v(erba) 

f(ecerunt) de desiderio Laeli Atimeti optimi civis, q(uid) d(e) e(a) r(e) 

ffieri) p(laceret), d(e) e(a) r(e) i(ta) c(ensuerunt): 

4 ° Cum M. Laelius Atimetus, vir probissimus et singulis et uni- 

5 versis karus, petierit in ordine nostro, uti solarium ° aedifici, quod 

extruit in transitorio, remitteretur sibi ea eondicione, ut ad diem vitae 

6 eius usus et fructus ° potestasque aedifici sui ad se pertineret, postea 

autem rei p(ublicae) nostrae esset, placere huic ordini: tam gratam 

7 voluntatem optimi civis ° admitti remittique ei solarium, cum plus ex 

pietate promissi eius res publica nostra postea consecutura sit. 

In curia f(uerunt) n(umero) LXXXXII. 

144. Aedificium post columnam divi Marci (193 p. 0.). 

@ 6,1585a.b. b—Dess.5920. Duos lapides, tnuro aedificiidequo agitur 

insertos, a. 1777 repertos ediderunt C. Fca, fasti 77. Rud., ZRG. 11,219. 

Mo., ibid. 15,335 [== Ges. Schr.3,102\. Or.39, quem lapide altero inspecto 

correxit Henzen, Or. 3,1 ad n. 39. 

a. 1 Libellus L. [Septimii Aug(ustorum) l(iberti) Adrasti, ex officio] 

2 c operum publftcorwm in verba haec), ° scripta Severo [Angusto:] 

4 ° Domine permitta[s rogo, tit rectius fungar o/"]°ficio meo, post 

6 colu[wmam centenariam divorum] ° Marci et Faustmfae pecunia mea 

1 loco publiZco] pedibus plus min[ws . . aedificium me exsltru\eTe et 

9 in matri[cw?am referri, quod ° sine i'w]iuria cuiusqua[w fiat; et reliqua 

10 fieri] ° secundum litter[as Aeli AcMllis, Cl. Perpetui] ° rationalium 

12 [tuorum, quas hnic libello] ° subieci. O&[ium . . Bomae Falcone 

et Claro cosA] 

1) Hic explieit @ 1585α: Έχ alia epistula ad eandem rem pertinente 

videtur superesse frustulum VI, 1585a.' Dess. ad b.

Superficies. 345 

b. Exemplaria litte°rarum rationali- 1 

um dominorum nn(ostrorum) ° scriptarum, pertinen- 3 

tes ad Adrastum ° Augg. nn. 1 lib(ertum) quibus aei 5 

permissum sit aedifi°care loco cannabae 7 

a solo 2 iuris sui pecunia ° sua, prestaturus solari- 9 

um sicut caeteri. 11 

Aelius Achilles, Cl. Perpetu°us Flavianus Eutychus 12 

Epaplirodito suo salutem. ° Tegulas omnes et inpensam 14 

de casulis, item cannabis ° et aedificiis idoneis adsigna 16 

Adrasto, procuratori ° columnae divi Marci, ut 18 

ad voluptatem suam hospi°tium sibi exstruat, quod ut 3 20 

habeat sui iuris et ad he°redes transmittat. — 22 

Litterae datae VIII idus Aug. ° Romae Falcone et 24 

Claro cos. 26 

Aelius Achilles, Cl. Perpetu°us Flavianus Eutychus Aqui- 27 

lio Felici. — Hadrasto Aug. lib. 4 ° ad aedificium quod custodi- 29 

ae causa columnae cente°nariae pecunia sua exstruc- 31 

turus est, tignorum vehes ° decem, quanti fisco consti- 33 

terunt, cum pontem neces°se fuit compingi, petimus 35 

dari iubeas. — Litterae datae ° XIIII kal. Sept Eomae 37 

Falcone et Claro cos. 39 

Eationales Seio Superstiti ° et Fabio Magno. — Procura- 40 

tor columna(e) centenariae ° divi Marci, exstruere habi- 42 

tationem in conterminis ° locis iussus, opus adgredi- 44 

etur, si auctoritatem ves°tram acceperit. Petimus 46 

igitur aream, quam demolnstraverit Adrastus lib(ertus) 48 

domini n(ostri), adsignari ei iubea°tis, praestaturo secundum 50 

exemplum ceterorum sollarium. — Litterae datae 52 

VII idus Sept. Eomae; red°ditae IIII idus Sept. Romae 54 

isdem cos. 56 

1) 'videtur intellegi Severtis cum Albino Caesare\ Dess. — 2) aedificium 

aut cogitatione supplendum est aut inserendum. — 3) [malim et. 

TH. M.] — 4) Aug(usti) lib(erto).

346 Obligationes alimentariae. 

CAPUT VI. 

OBLIGATIONES ALIMENTARIAE MUNICIPALES 

ALIAEQUE SIMILES. 

145. Ex institutione alimentaria Traiani. 

Iam Nervam imperatorem puellas puerosque natos parentibus egestosis 

sumptu publico per Italiae oppida ali iussisse Aur. Yict. ep. 12,4 

narrat. Quod incohaverat Nerva, perfecit Traianus tain solida stabilique 

ratione, ut usque ad Diocletianum pennanserit eius institutio. Certas ad 

hunc tisnm pecunias singulis oppidis adtribuit, quarum ex reditn alimenta 

per certos magistratus praestarentur. Adtributionem auteni neque ita instituit, 

ut nostro more pia corpora, quae personamm vice fungcrentur, 

constitueret. neque ita, ut pecunias ipsis civitatibus administrandas coneederet, 

sed privatis hominibus, fundos possidentibus, pecunias fenori dedit, 

qui praedia sua tam pro sorte quam pro usuris imperatori vel reipublicae 

obligarent. Errore Savigny (verm. Schr. 5,57) et PucJita. (Inst. § 118) 

privato fiduciarum vel hypotheearum inre eam obligationem factam esse 

pntaverunt; immo colligitur e lege Malac. c. 60.63 sola praediorum siib· 

signatione in tabulas publicas relata eam peractam esse, ut mos erat in 

omnibus privatorum adversns rcm publicam obligationibxis. Ita opus non 

erat longo mancipationum et remancipationum circuitu, quo Plinius simili 

in re usnm se esse dicit (infra n. 146), id quod putaverunt Baclwfen (rom. 

Pfandr. 1,226) et Henzcn (tab. alim. Baeb. 25.26). — Ex omnibus per 

universam Italiam tunc conscriptis praediorum dbligationibus duo tantuni 

ad nos pervenerunt professionum indices, alter Veleiatium, alter Ligurum 

Italiae inferioris, quorum satis habui recipere quibus summa rei ilhistraretur. 

Neque enim ipsam obligationem vel siibsignationem praediorum iis 

contineri, sed eius perficiendae causa factum indicem quendam verba sollemnia: 

professus est — acciperc debet et obligare, declarant. — Totius 

institutionis alimentariae historiam conscripsit Henzen l. c. 7—57, cui adde 

Mo. Berl. Ber. 1861 p. 87, & 2,1174, Bcrmes 3,101.124. 

a. Tabula Veleias (a. 103-112 p. C). 

@ 11,1147. Dess. 6675. Tabula pcrmagna (α. 1,-15 m., l. 0' m.) septem 

columnis (772 versibus) inscripta, quibus praescriptio litteris maioribus 

supcrseripta cst, reperta a. 1747 in ruinis Veleiac antiquae, hodie Parmae 

adservata. Edita cst α F. A. Wolf, Stiftung Traians, 1808, P. dc Lama, 

tav. alim. Vellej. 1819, Desjardins, de tabulis alim. 1854, quocum cf. eiusdem 

libellum: Velleia. Romae 1858. 

Praescr.,1 Obligatio praediorum ob HS deciens quadraginta quattuor milia 

(1044000), ut ex indulgentia optimi maximique principis imp. Caes.

Obligationis alimentariae. 347 

Nervae ° Traiani Aug. Germanici Dacici pueri puellaeque alimenta 2 

accipiant: legitimi n(umero) CCXLV in singulos HS XVI n(nmmum) 1 , 

f(iunt) HS XLVTlXL 2 (47040) n(umm.). 

legitimae n(umero) XXXIV sing(ulae) HS XII n(umm.) ? 

f(iunt) Hs ivDCCCXCVI (4896) n(umm.), 

spurius I HS CXLIV (144), 

spuria I HS CXX (120), 

° summa HS LSCC (52200) 

quae fit usura zz—ZI 3 sortis supra scribtae. 

(1) C. Volumnius Memor et Volumnia Alce per Volum(nium) I 1 

Diadumenum Iibertum suum professi sunt ° fundura Quintiacura, Aurelianum, 

collem Muletatem cum silyis, qui est in Veleiate J pago Ambitrebio, 

adfinibus M. Mommeio Persico, Satrio Severo et pop(ulo), HS 

σνϊϊί (108000); ° acciper(e) debet HS vniDCLXXXXII (8692) 

n(ummum) et fundura (supra) s(criptum) obligare. ° 

(2) M. Virius Nepos professus est praedia rustica, deducto vecti- Ι δ 

gali, HS CCCXDXXXXV (310545) n.; ° accipere debet HS XXVCCCLIII 

(25353) n., et obligare fundum PJanianum, qui est in ° Veleiate pago 

Iunonio cet. 

(10.) M. Vibius Q. f. per M. Vibium Verum f(ilium) suum pro- II 12 

fessus est praedia rustica ° HS xxc (80000), accipere debet HS 

YiCCCCXXXVIII (6438) n. et obligare fund(um) Mucian(um) ° °, 14 15 

quem professus est HS LVI (56000), in HS V (5000), ° item fund. 

Gellianum — °, quem professus est IIS XXHII (24000)', in HS 

TODXXXVIII (1438) n. 

(13.) M. Mommeius Persicus professus est praed(ia) rustica in Π 36 

Veleiate et ° Placenteno, deducto vectigali et eo quod Cornelius Gallicanus 

° obligavit |x| CLXXXDO (1180600) n., accip(ere) debet HS 

XCIIIlDCCLXV (94765) n. et oblig(are) ° fund. Attianum cet. 

(16.) C. Coelius Verus per Onesimum ser(vum) suum prof(essus) III11 

est praed(ia) rustica in Plac(entino) ° —, deducto vectigali et is, quae 

ante Corne"lius Gallicanus et Pomponius Bassus obligaverunt, HS 

DCCCXLU(i)DCCC ° LXXVIIII (843879) n., accipere debet cet. 

(17.) L. Annius Rufinus nomine suo et C. Anni Veri frat(ris) ni 52 

]) In lcgitimis menstrua, in spwiis annua alimcnta computata sunt 

— 2) Niinierornm notae, quibus lineae superscHptae sunt, tnilia significant, 

qnae lineis inclasae stint (n. 13.17.43), centena milia. — 3) Significantur 

usurae quincunces.

348 Obligationes alimentariae. 

professus est praed(ia) rustica, ° deducto vectigali et quod Pomponius 

Bassus obligavit HS |χ"| ΧΪΪΪΪΧΟ (1014090) η., ° accipere debent cet. 

VI 60 (43.) Coloni Lucenses publice professi sunt saltus praediaque 

Bitunias, sive quo ° alio vocabulo sunt, pro indiviso pro parte tertia, 

quae pars fuit C. Atti Nepotis, ° (71) et saltus praediaque Velianium vectigal(es) 

et non vectigal(es), ° sive alis nominib(us) vocabulisque sunt, 

qui sunt in Lucensi et in Veleiate ° et in Parmense et in Placentino 

et montibus ° (75) deductis reliquis colonorum et ° usuris pecuniae et 

pretis mancipiorum, quae in emptione eis cesserunt, ° habita 

ratione etiam vectigalium, HS jxvij (1600000); accipere debent HS 

CXXVLUDCC°LXXX (128780) n., et obligare saltus sive praedia, 

quae s(upra) s(cripta) s(unt), deducta parte quarta. 

VII31 Item 1 obligatio praediorum facta per Cornelium Gallicanum 

° ob HS LXXII (72000), ut ex indulgentia optimi maximique principis 

° imp. Caes. Nervae Traiani Augusti Germanici 1 , pueri puellaeq(ue) 

0 alimenta accipiant; legitimi n(umero) XIIX in singulos HS XVI 

n(ummum), ° fiunt HS mCCCCLYI (3456), legitima HS XII; fit 

summa utraque ° HS UlDC (3600), quae fit usura I I - 2 summao 

s(upra) s(criptae). 

VII 37 (1.) C. Coelius Verus professus est saltus Avegam — ° — qui 

sunt in Ve°leiate pag(is) Albense et Velleio, adf(inibus) rep(ublica) 

Lucensium et rep(ublica) Ve°^ve^leiatium HS XC (90000); accipere 

debet HS ΐχ (9000); item professus est cet. 

b. Tabula Baebianorum (101 p. C). 

@ 9,1455. Dess. 6509. Haec tabula a. 1831 prope Beneventum effossa, 

deinde adservata Campolattari, iam Romae est in tnuseo publico. Tribus 

colutnnis inscripta est, qttanim primae pars dimidia deest. JEdita est cum 

commentario ab Henzeno, tab. al. Baeb. 1843, postea tabula denuo excussa 

α Mo., Inscr. Neap. 1354; inde α Desjardins, p. 198 n. 3 cit. Or. 6664. 

Praescr.,2 \Imj){eratore) Caes(are)] Nerva Traiano Aug. G[ermanic]o ίϊϊϊ, 

° [Q.) Articuleio Paeto [cos. 

° Qui i(nfra) s(cripti) s(unt,) ex praecepto optim]i maximiq(ue) 

principis obligarunt prae[tfo'a, ut ex em]pto Ligures Baebiani 3 

° [ustiras 

1) Hic in tabula ipsa addita est obligatio altera iam antea per Gallicanum 

praefectum alimentorum facta (i. e. accepta), cum Traianus nondum 

Daacus cognominabatur, id est ante α 102. Cf. supra n. 13.16.17. — 2) quincunx 

ut ]). 347n. 3. — 3) Inielleguntiir Ligwes ad XL milid victi a.572 et

Obligationes alimentariae. 349 

semestres i(nfra) s(criptas) percipiant e]t ex indulgentia eius pueri 

puellaeq(ue) al[imenta a]ccipiant. 

[Debentur a l : ] 

(18.) Crispia Eestituta fund(i) Pomponiani, pertica ° Benevent ana), II 5 

pago Aequano in Ligustino, adf(ine) ° Nasidio Vitale, aest(imati) HS 

L (50000) in HS ΓίϊϋΧΧ (3520): HS LXXXIIX (88). 

(42.) C. Valerio Pietate, fund(i) Herculeiani, adf(ine) Caes(are) III17 

n(ostro), aest(imati) HS XXV (25000), in HS Π (2000); item oblig(atione) 

VIIII 2 fund(i) Vibiani, pago s(upra) s(cripto), adf(ine) Marcio 

Rufino, aest(imati) HS XV (15000), in HS MD (1500); f(iunt) HS 

XXXX (40000), in HS ffiD (3500): HS LXXXVIIS (871/2). 

146. Institutio alimentaria Pliniana. (97—100 p.C. [e Plinio]). 

Plinins epist. 7,18. De tempore, quo facta sit Jiaec institutio, v. Mo., 

Hermes 3,101. [Ges. Schr. 4,435.) 

C. Plinius Caninio suo s. Deliberas mecum, quemadmodum 

pecunia, quam municipibus nostris in epulum obtulisti, post te quoque 

salva sit. — Numeres reipublicae summam? Verendum est ne dilabalur. 

Des agros? Ut publici neglegentur. Equidem nihil commodius 

invenio, quam quod ipse feci. Nam pro quingentis milibus 

nummum, quae in alimenta ingenuorum ingenuarumque promiseram, 

agrum ex meis longe pluris actori publico mancipavi, eundem vectigali 

inposito recepi, tricena milia annua daturus. Per lioc enim et 

rei publicae sors in tuto nec reditus incertus, et ager ipse propter id, 

quod vectigal large supercurrit, semper dominum, a quo exerceatur, 

inveniet. 

0 

K 

147. Obligatio Atinas. 

@ 10,5056. Dess. 977. Atinae. 

[21] Helvio T. f. Basilae ° aed(ili), pr(aetori), pro co(n)s(ule) 1 

legato Caesaris Augus(ti), 3 

0 

qui Atinatibus HS CCCIOOD ccclooo ccclooo CCCIOOD (400000) 4 

puhlico siimptu α Cornelio et Baebio consulibus traducti in agrum publicum, 

qui erat in Samnitibus prope Beneventum. Liv. 40,37.38. 

1) Ρήοηιηι septendecim obligationum nonnisi fragmenta in tabula 

extant. — 2) Raec verba, tribus tabulae locis repetita, indicare videntur 

novem imperatoris largitiones praediorumque obligationes hnic decimae 

praecessisse; cf. Henzen l. c. p. 14—15. :

350 OWigationes alimentariae. 

5 ° legavit, ut liberis eorum ° ex reditu, dum in aetatefwj ° pervenirent, 

8 frumentu[m] ° et postea sesterti[a] ° singula millia darentur; 

10 ° Procula filia posuit. 

v 

148. Obligatio Tarracinensis. 

Obligationes alimentariae. 351 

Municipibns meis Cirthensibus ° Siccensibus carissimis mihi dare 1 

° volo HS ixilll l . Vestrae fidei committo ° municipes carissimi, ut 3 

ex usuris ° eius summae quincuncibus quodan°nis alantur pueri CCC 5 

et puellae CC 2 , pueri ° ab annis tribus ad annos XV et accipiant 7 

° singuli pueri X IIS 3 menstruos, puellae ° ab annis tribus ad annos 8 

XIII X II 4 . Legi ° autem debebunt municipes item in°colae, dum- 10 

taxat incolae, qui intra ° continentia coloniae nostrae ae°dificia mora- 12 

buntur, quos si vo°bis videbitur, optimum erit per ° Ilviros cuiusque 14 

anni legi; cura°ri autem oportet, ut in locum ad°ulti vel demortui 16 

cuiusque sta°tim substituatur, ut semper ple°nus numerus alatur. 18 

151. Obligatio Ferentinas. 

352 Pecunia certa. 

CAPUT VII. 

PECUNIA CERTA. 

153. A. Credita. 

Ε tript. Transs. integro. @ 3,930. — a. 162. 

1 1. S centum quadraginta sortis et eorum ° usuras ex ea die 

3 sing(ulas) centesimas \ quandiu ° abstinuerit 2 , id utrumque probos 

4 recte dari ° f(ide) r(ogavit) Anduenna Batonis, d(ari) f(ide) sua 

5 promisit ° Iulius Alexander; quos eae reddere debe°bit, qua die 

7 petierit, cum usuris s(upra) s(criptis). ° Id utrumque sorte(m) 3 et 

8 usura s probos rec°te dari fide rogavit Anduenna s(upra) s(cripta) 

9 ° dari fide sua promisit Iulius ° (=11 l ) Alexander. II. 

11 ° Actum Deusare XII kal. Iulias ° Eustico II et Aquilino cos. 4 

@ .3,934. Ε tript. Transs. tabh. I et II; periit III. — a. 162. 

1 2. δ LX q(ua) d(ie) p(etierit), p(robos) r(ecte) d(ari) f(ide) 5 

2 rogavit Iul(ius) Alexander, dari f(ide) p(romisit) ° Alexander Cari(cci) 6 

3 et se eos X LX, q(ui) s(upra) s(cripti) s(unt), mutuos ° numeratos 

4 accepisse et debere se dixit; ° et eorum usuras ex hac die in dies 

5 XXX 7 Ο I 8 ° dari Iul(io) Alexandro e(ive) a(d) q(uem) e(a) r(es) 

6 p(ertinebit), f(ide) r(ogavit) Iul(ius) Alexander, ° dari f(ide) p(romisit) 

7 Alexander Caricci (° = II *). Id fide sua esse iussit Titius Primitius, II. 

8 d(ie) s(upra) s(cripta) s(ortem) ° cum u(suris) r(ecte) p(robe) s(olvi). 

9 ° Act(um) Alb(urno) maiori, XIII k. Novembr. ° Rustic(o) II 

et Aquilino c[o]s. 

(Nom. sign.·) L. Vasidii Vi[c]toris . . . ctati . as. Batonis 

Pr . . . vi. Tovetis. Titius Primitius. Alexandri Caricci i[ 

debitori[s]. 

1) i. e. in XXX dies, ut scriptum infra n. 2 v. 4. Ita usurae centesimae 

in iure semper intelleguntur. Centesimae singulae dicuntur, quia 

etiam binae centesimae deberi potuerunt, ut C. 4,32,2. Mecte igitur Mo. 

suppleri vetat sing(ulis) sc. diebus. — 2) Magis significatur, 'quamdiu eos 

nummos abstinuerit debitor ab ea ad quam iure pertinent' qxiam 'quamdiu 

creditor abstinuerit α petendo', nam etiam post petitionem currunt usurae. 

— 3) Int. sorte, ext. sortem. — 4) Nomina signatorum plene legi nonpossunt. 

— 5) Omnia haec verba in scr. ext. percnpta snnt. — 6) Caricci 

ext. — 7) Similiter in D. 45,1,135 pr. — 8) i. e. centesimas singulas. Cf. 

supra not. 1.

Pecuuia certa. 353 

154. Β. Constituta. 

@ 3,933. Έ tript. Transs. tah. III; perierunt 1 et II. Primus 

Detlefsen, Wien. Ber. 27,89 tabulam legit ediditque, perperam vero ad 

emptionem eam rettulit. 

° και των λοιπών κ' . . (5) . . γων 5fc κγ' κ[αι] ° 

τούτων έκατοστή[ν τίσει]ν άπο της ° προγεγρα(Λ[Λένης ημέρας εις 

[την δ'] κ. Όκ[τω]°βρίας · έάν δε μη αποδώ σ[οι εις] την ή°μέραν 

άρισμένη[ν], αποδώσω ώ[ς] ° παριόν έτι S κε'. ' Εγένετο εις [*Άλ]β[ουρ]°νον 

μεγάλην. 

Beliquorum XX . . . 3e XXIII et Jwrum centesimam me soluturum 

ex die supra scripta in diem IV k. Oct.; si vero tibi non 

reddidero in diem constitutam, reddam pro accessione amplius 3E 

XXV: Act. Alb. mai. 

155. C. Commendata. 

a. 167. 

@ 3,949, XII. Έ tript. Transs. tdb. 1; II et III perierunt. 

Vero ΠΙ Quadrato cons. ΙΙΠ kal. Iunias 

X quinquaginta L commendatos 1 Lupus Ca- 

rentis dixit se accepisse et accepit a Iulio 

j\4Z]exandro, quos ei reddere deb[e]t 

sine ulla contraversia. 5 

Actum Albur[no] maiori .... 

v 156. D. Transscripta. 

& 14,3471. Titulum repertum in agro Tiburtino primus edidit qui 

descripsit ZdeJcauer: bull. delV inst. di corr. arch. 1882 p. 252. Kuper 

contulit Huelsen. Hestituta per eum vera tituli lectione, de interpretatione 

iam dnbitari non potest. Praedia, scilicet ea ipsa in quibus titulns inventus 

est, stibsignata ostendimt agi debitis publicis, sive populo Romano 

duo nomina haec debebantur sive JPraenestino aliive municipali. Debitor 

fuit C. Cae[sius] Bassus (quem nihil impedit quominus habeamus pro amico 

Persii); praedia eius debiti causa subsignata fuerunt A. Furii R[uf]i. 

Eorum nominuin cum dies venisset, debitor autem absens, ut ait titulus, 

non solveret, aerario qui praeerant cum praedia illa vendere possent, eo 

iure non usi sunt, sed transscripsenint nomina illa α debitore in dominum 

praediomm, secundum praeceptum Gaii 3,130: a persona in personam 

transcriptio fit veluti si id quod mihi Titius debet, tibi id expcnsum 

tulero, id est si Titius te delegaverit mihi, nisi quod Rufus debitor factus 

1) D. 16,3,24 pr.: centum — commendasti —. Eespondi depositi actionem 

locum habere; quid est enirn aliud commendare, quam deponere? 

BRUNS, Fontes inris. Ed. VII. 23


est non ex delegatione, sed sola creditoris transscriptione, id quod iure 

praediatorio ereditori licuisse iam apparet. Mufus cum nomina illa solvisset 

itaque praedia liberavisset, ne postea de iis lis sibi tnoveretur id 

ipsum in iis perscribi iussit, adscripto ad solutiones earum anno. Eorum 

annorum de altero dvbitari non potest; priorem vix licebit referre ad a. 46, 

cum quod ad collegam M. Iunii Silani D. (ut videtur) Valerium Asiaticum 

vestigia secundi nominis (/\ deficientibus deinde litteris circiter quinque) 

parum quadrant, tum propter intervallum decennii in tali re nimium; 

tnagis crediderim suffectos esse anni alicuius α secundo non longe remoti. 

V. 5.6 cum litteratura declaret post tempus adieetos esse, duo nomina in 

priore tituli parte perseripta ostendunt eani eo consilio incisam esse, ut ei 

posterioT adderetur soluia summa altera. — 5 fin. et 6 quid fuerit, non 

apparet; agebatur fortasse de solutione usurarum. 

1 A. Furius R[M/M]S, quod in eum transscriptum 

est a C. Cae[sio] Basso, apsente [rfejbitore 

nominibus [ifoijobus, subsignatis praedis 

solvit: M. Iunio Silano Α .... cos. 1 ΧΪΪ m(ilia) n(ummum); 

5 HS LVm m(ilia) n(ummum) solvit [Saturnin]o et Scipione 2 .... 

[ajdiect . . . 

onii . . . 3 

157. E. Apochata (Apochae Pompeianae). 

Pompeis a. 1875 cista lignea ceratas tdbulas continens ejfossa est in 

cubiculo quodam domus, quae fuisse videtur L. Caecili Iucundi. In ea fuerunt 

diptycha VI, triptycha CXXI, valde mntila ea fere omnia ceraque 

sublata in plerisque, ita tamen ut litterae tam stilo cerae impressae quatn 

atramento inscriptae ligno non prorsus perierint. Et ex sexaginta quidem 

triptychis non supersunt nisi nomina signatorum, reliquae autem tabulae 

plus minus lectae stint. De ratione conficiendorum diptychorum et triptychorum 

egimusp. 274 et 328 in exordio. Continent omnes hae tabulae apochas 

pecuniae solutae α lucundo aut propter auctiones pro aliis institutas aut 

ex conductionibns rerum ad coloniam Pompeianorum pertinentium. — 

Edita sunt α Iulio de Petra, le tavolette cerate diPompei, Bomae 1876. Commentarium 

scripsit Mo., Hermes 12,88—141 [V/7 Ges.Schrr.IIIp.221sqq.], 

quem repetitum et auctwm publicavit in Giornale degli scavi di Pompei, 

1879, p. 70—115. Addidit XX triptycha emendata ab ipso et db A. Mau 

et O. Zangemeister. [Brunner, znr Meehtsgeschichte der romischen und germanischen 

Urkunden I a. 1880 p. 44; Erman, zur Geschichte der romischen 

Quittungen und Solutionsacte, Berlinl883; Hruza in Gruenhutiana 

ephemeride 12,249. Suius editionis causa Zangemeister noster editor earum 

futurus quae nos recepimus omnia diligenter recognovit. TH. M.] [VH' Iam 

cf. & 4, S. 1, 3340 I—CLIIL] 

1) Cf. Exordium. — 2) p. Chr. 56. — 3) v. 5 et 6 Euelseno videntur 

post intervallum temporis incisa esse.

Pecunia certa. 355 

a. Apochae privatae. 

Professiones in scripturam collatae. 

IHversa occurrunt privatarum apocharum genera: aut enim ereditor 

dixisse dieitur se accipisse, aut ipse scribit: scripsi me accepisse, aut interiore 

scriptura dixisse eum legitur, exteriore ipse loquitur: scripsi me 

accepisse. Apochae quas ipse seripsit chirographa appellatae sunt, ceterae 

propria carent appellatione. Differentiae causa dubia est. Mo. eas tabulas 

quibus formula dixit se accepisse inest, aeceptilationes continere putat. 

Contra ego disputavi in ZRG. 13,362 sqq. Videtur mihi formula illa id 

negotium significare, quod in G. 8,42,14 describitur: Pecuniae solutae professio 

[i. e. coram testibus facta confessio] collata instrumento, quae gestae 

rei probationem continere dicitur; idem igitur est, quod saepe in tabulis 

Transsilvanieis occurrit verbis: dixit se accepisse, fatetur se locasse cet. 

Cf. supra n. 130—133. 153,2. 155.165,1.2. — Numeri praemissi ad editionetn 

Iulii de Petra spectant [ V/I numeri uncis quadratis inclusi ad editionem 

Zangemeisterianam © 4 supplJ]. 

P. 1 [l]. Diptychon a. 15 p. C. Scriptnra interior 1 . 1 

HS. n. DXX ob mulum ° venditum [M.] Pomponio 3 

M. l(iberto) Niconi, quam pequniam ° in stipulatum [L.] Caecili 5 

Felicis redegisse dicitur ° M. Cerrinius Euprates, 7 

eam pequniam omnem, ° quae supra scripta est, 9 

[njumeratam dixit se ° [«jccepisse M. Cerrinius M. 1. 11 

[i?]uphrates ab Philadelpho ° [Cjaecili Felicis ser(vo). — 13 

Actum Pompeis V k. Iunias ° Druso Caesare 15 

C. Norbano Flacco cos. 

P. 2 [2]. Tript. a. 27. Scrijrt. exterior' 1 . 

Rubr.:* Ver[scriptio M. Alleio Carpo]. 1 

HS. n. 00 CCC . . . quae [p]ecn[nia in stipulatum] 

L. Caecili Iucundi [venijt [o]b [auctionem] 

M. Allei Carpi in idus D[e]cembr(es) pr[iwas] 

mercede minus, n[umerata habere se] δ 

dixsit M. Alleius Carpus ab L. Caeci[lio Iucundo], — 

Act(um) Pomp(eis) V k. Dec. 

Calpurn[i]o M. Licinio [cos.] 

P. 3 [5]. Tript. a. 54 4 . Scr. ext^ 

1) Paginae externae neque scripturae neque signorum vestigia habent. — 

2) Atramento scripta. Scr. int. penitns extincta est. — 3) Rubrica in hac 

ut in aliis apochis in margine tab. II atramento est scripta. Perscriptio 

idem est ac solutio in n. 139 et 147. Cf. Mo. JBerm. p. 111. — 4) Imaginem 

huius tabulae dedit de Petra Ταυ. IVa. — 5) Atramento scripta, 

int. extincta. 

23*


1 HS. n. oo C co LXXXV, quae pecunia in stipnlatu(m) venit L. 

Caeci(li) Iucundi ob auctionem buxiaria(m) C. Iuli Onesimi 

in idus Iulias primas, mercede minus, numeratos accepisse 

i dixit C. Iulius Onesimus ab M. Fabio Agatbino 

nomine L. Caecili Iucundi. — 

5 Actum Pompeis VI idus Maias 

M\ Acilio Aviola M. Asinio Marcello cos. (octo.signatores). 

P. 39 [49]. Tript a. inc. Scr. ext. 2 

Mubr. Perscriptio [L. Cornel]io Ma[a;s]. 

1 HS. n. VCCC, quae pecunia in stipulatnm 

L. Caecili Iucundi venit ob manc(i)pia 

duo veterana vendita r(atione) hereditaria 

L. Corneli Terti, soluta habere se 

[c?w:si]t L. Cornelius Maxsimus 

δ ab L. Caecilio Iucundo . . . (novem sign., inter quos L. Corn. Maxs.) 

Chirographa. 

Scripta sunt aut α creditore ipso (115.128) aut α servo eius (19.112) 

aut α tertio qnodam rogatu creditoris (14.27). 

P. 115 [45]. Tript. a. inc. Scr. ΐηί. 3 

1 . . ο . . ο L. Iunio 4 cos. ° VI k. Septembres P. Alfe- 

3 nus Varus, trecena°rins Augussti scri[^s]i 

δ me a(c)cepisse ab L. Cae°cilio Iuqundo HS vigin- 

7 ti quinque quadrin°gentos triginta nove(m) 

9 nummo[s] ex auctione ve- 

10 naliciaria P. Alfeni ° Pollionnis de. (?) N. Epri ° Niciae 

13 pro parte eius, quam ° stipulatus est ex 

Ιό delegatu eorum. — ° Acctum Iulianis Cos. 

17 sta[i]i[ow]e Nucherina. ° (quinqne signa, hina utriitsqne Alfeni.) 

Ρ. 20./2Ι [25]. Tript. a. 56. 

[Perscjriptio [M. Ali\tio Carpo. 

1 Int. Q. Volusio Satnrnino ° P. Cornelio Scipione cos. 

3 [VIII] k. Iulias ° [M. Alleiu]s Carpus scripsi 

5 me a[ccepi]sse ab L. Caecilio ° [Iuciindo HS\ mille trecen- 

7 [tos octoginta] s[e]xs nummo[s ex auctione venalic?]i&na,. 

1) 'Fortasse iss[e correctum est in ise | se'. Zangemdster. — 2) Atr. 

scr., int. extinda. — 3) Ext in parte servata non differt — 4) k 

Intellegitur, 

ut ostendit exemplum exterius, L.Iunius Gallio Senecae philosophi 

frater, consid anni incerti, sed post a. 52'. Zangemeister.


Q. Volusio Saturnino P. Cor°nelio cos. VIII k. Iul. 16 

M. Alleius Carpus scripsi me 18 

accepisse ab L. Caecilio ° Iucundo HS oo CCCXXCVI 19 

ob auctione me(a) sup sti°pulatu eius. — 21 

Actum Pomp. (quattnor signa, cuncta Allei Garpi ipsius.) 23 

P. 40 [50]. Dipt. a. inc. Scr. int. 

s [cos] . . ° non Dece. 1 

C. Novellius Fortunatufs scripsi me accepisse] 3 

HS n. MCC [a]b L. [Gaec. Inc. ob auctione mea] 4 

sub stipu[Zafw eius] . . . (qninque signa, qnormn duo Fortunati.) 5 

P. 19 [20]. Tript. a. 56. 

Mubr.: Perscriptio — [Fiesfajlis. 

Scr. int: ° Q. Volusio Saturnino [P. Gornelio cos.] l 

XIV k. Iulias. Vestalis V\opidiae\ °servos 1 scripsi me [accepisse ab] 2 

L. Caecilio Iac[undo, merce]°de minus 2 , \HS η . . ] , . . . 4 

qu[ae . . . in stipidatn] ° eius venit [ex auctione] & 

domina[e meae] . . ° Actum Po[mp.] 8 

Scr. ext.: Chirograpum [Vestalis] ° Popidiae .... 10 

ab L. G[aecilio Iucundo] ° ob mancipia . . 11 

stipula(tu) ven(it) [ob auctionem] Popidftae] . . 13 

P. 113 [23]. Tript. a. 56. Scr. int 3 

[Q. Volusio £]aturnin[0 P. Corlnelio Scipi]one [cos] ° ΠΙ idus 1 

Novembr. ° s Umbriciae Antiochidis ser[vos ° scripsi ea]m 4 

accepisse ab L. Caec[iiio ° Iucundo] sestertios nummos sescentos 6 

° [quadragi\nta, quinque [ob a?i]ctionem ° [ cum] ° rebus 7 

inpositicis Ye[nditarum] .. . ° ex qua summa [accepit ante lianc diem 4 

] 10 

0 

sestertios ducentos, [in 5 

] arbitria s[esterti]os ° viginti et access[i"o«e]s 11 

HS XEH et minus ° HS LI et hac &[ie reli]qxios ego ° sestertios 13 

trec[entos] sexsaginta ° nummos. — ° Actum Pompeis. 15 

P. 112 [6]. Tript. a. 54. Scr. intj 

Mubr.: [C7t]irograpum 

M'. Acilio Aviola M. Asinio cos. ° ΠΠ k. Iunias 1 

Salvius herednm N. Nasenni ° Nigidi Vacculae servo[s] 3 

scripsi me accepisse ab ° L. Caecilio Iucundo sesterti[a] 5 

nummum tria milia ° quinquaginta nove(m) 7 

1) serus in seruos correet. — 2) [W/ 'sequitur aut ob .. aut summae 

nwneri' @.] — 3) Ext. periit cum signis. — 4) accepit numeratos temptat 

Mo. — 5) et Mo. — 6) Ext. penit.


9 nummos ° ob auctione mea, 

11 [i]n stipulatu eius redegi, ° quae minutati(m) quem- 

13 admodum volui, ab eo ° accepi in hanc diem. — 

15 Actum Pompeis. (quattuor signa, quorum duo SalviL) 

P. 14 [24]. Tript. a. 56. Scr. inf 2 

- 

Bubr.: [Persjcriptio Trophimo. 

1 L. Duvio Avito P. Clodio cos. ° TTTT idus Decembr. 

3 M. Helvius Catullus scripsi rogatu ° TJmbriciae Antiochidis eam 

5 accepisse ab L. Caecilio lucundo ° HS vICCLII nummos ob 

7 auctionem Trophimi servi ° eius, mercede minus, 

9 [persolidos?]. ° Act. Pompeis. 

P. 27 [30]. Tript. a. 57. Scr. inf A 

1 \Nero]ne Cae[sare II ° 1λ] Calpurn[w cos.] 

3 VH k. [Febr.?] ° Ti. Claudius Syn . . 

δ scripsi rogatjw et] ° mandatu Abasc[awii] 

7 Caesaris An[g. Phi] °lippiani eu.[m acce- 

9 pisse ab L. [Caejcilio [Iiicimdo] ° sestertia duo [milia] 

11 septingentos [iri]°ginta duos nummos 

13 [ol·] res quas 4 in st[i1pula]t\i eius . . . 

15 Act. ... 

Professiones cum chirographo coniunctae. 

P. 34 [40]. Tript. a. 57. 

1 Scr. int: ° HS n. Ioo oo oo oo DLXII ° quae pecunia in stipu- 

3 ilatum L. Caecili Iucundi ° venit ob auctionem ° Tulliae Lampuridis, 

6 ° mercede minus, ° persoluta habere ° se dixsit Tullia ° Lampyris ab 

10 L. Caecili(o) ° Iucundo. — ° Act. Pomp. X k. Ianuar. ° Nerone 

13 Caesare Π° L. Caesio Marti(ale) cos. 

1 Scr. ext.: ° Nerone Caesare II 5 

° L. Caesio Martiale cos. ° X k. 

4 Ianuarias Sex. Pompeius ° Axiochus scripsi rogatu ° Tulliae Lampy- 

6 ridis eam ° accepisse ab L. Caecilio Iucundo ° sest(eri)ia nummum octo 

8 ° quingenti sexages dupun ° dius ob auctionem eius ° ex interrogatione 

11 facta ° tabellarnm signatarum 6 

— (8 sign., inter qnos Sext. Pomp. 

Axiochus.) 

P. 15. Tript. a. 56. 

Biibr.: [Perscriptio] Umbriciafe laniiariae]. 

1) [it]em Mo. — 2) Ext. servata non differt — 3) Ext. periit — 

4) [VII vel quos.] — δ) [Viipostea insertnm: act. Pompeis.] — 6) Cf. P. 30' 

facta interrogatione tabellarum.


Scr. int: HS n. ccloo oo XXXVIIII, ° quae pecnnia in l 

stipulatum L. Caeci°li Iucundi venit 3 

ob auctionem ° Umbriciae Ianuariae, 5 

mercede minus, ° persoluta habere se 7 

dixsit Umbricia Ianua°ria ab L. Caecilio 9 

Iucundo. — ° Act. Pom[j?.] pr. id. Dec. 11 

L. Duvio P. Clodio cos. 13 

Scr. ext.: L. Duvio Avi[to P. Cjlodio Thrasea cos. pr. [id.] Decembr. 1 

D. Volcius Tha[ZZ«s] scripsi rogatu Um- 2 

briciae Ia[wwa]riae eam accepisse ° ab L. Caec. Iuc. HS. η. χΙΧΧΧΤΧ 4 

ex auction[e eius], mercede minus, ° ex inter[roâii]one facta 6 

tabellaru[m signat.] . . 

A[ct.?] [Pompe?]is. (9 signatores, inter quos Volc. Thallns.) 

P. 23 [28]. Tript. a. 57. 

Scr. int: HS n. ccloo CCCV, quae 1 

pecunia in stipula°tum L. Caecili Iucu- 2 

ndi venit ob aucti°onem M. Fabi Secundi, 4 

mercede minus, ° persoluta habere se 6 

dixsit M. Fabius Secundus ° ab L. Caecilio Iucundo. — 8 

Act. Po[«ip.] idib. Ianua[r.] ° Nerone Caesa. II 10 

L. Cal[^>]urni[o] cos. 12 

Scr. ext: [Nerone cet. M. .F]abius Secundus [scnpjsi m[e accepisse] 

ab L. Caec. Iuc. sest. [de]ce milia trecentos quinque [?i2i]mmos 

ob auctione mea ex [wiferjrogatione facta tabellaru[?H signa\ta,Tum. 

(octo signatores, inter qitos Fab. Secundiis.) 

b. Apochae rei publicae. 

P. 119 [143]. Tript. a. 59. 

Scr. int: Cn. Pompeio Grospho, Grospho 1 

Pompeio Gaviano Ilvir. iur. dic. ° VI idus Iulias. 2 

Privatus colonornm coloniae ° Veneriae Corneliae Pompei- 4 

anorum ser(vus) scripsi me ° accepisse ab L. Caecilio Iucundo 6 

sestertios mille sescentos ° quinquaginta nummos nummo 8 

libellas quinque ex reliquis ° ob fullonica x 

anni L. Verani io 

Hupsaei et Albuci Iusti d. v. i. d. solut(os). —° Act. Pom. 12 

M. Ostorio Scapula T. Sextio Africano cos. 14 

(quinqiie signa, quorum dno Privati sunt.) 15 

1) Ad fullonicam pertinent ctiatn P. 118 [142]. 120 1144].

360 Pecunia certa.. 

1 Scr. ext: Duobus Grosphis d. i. d. ° VI idus Iuli. 

3 cMrograpum Privati c. c. V. C. s. 1 

4 HS


iussu Caltili Iusti et ° Helvi ProcufZi]. . 8 

Act. Pomp[ets] D. Iunio Torquat[o SU]smo ° Q. Haterio Ant[onino cos.] 10 

(quinque signa, quorum unnm deperiit) 12 

Scr. ext: Q. Coelio cet. c. c. V. C. ser. scripsi me accepisse ab 

P. Terentio Prim[oJ HS. DCCLXXVI reliquos ob avitum [ftmjii Audiani 

et accepi ante [Tijanc d[ie]m HS vCCXXIIII. Act. cet. 

v n 158. Liberatio tutoris auctoris (a. 168). 

Ε papyro Lond. 470, Ed. Eenyon, cf. Wilcken Pap. Arch. 3,244 sq.; 

Mitteis Z. S. St. 25,375sq. — Civis Romanae maritus peregrinus tutori 

uxoris, qui acceptilationi auctor factus erat, litteras mittit quibus eum — 

utpote propter auctoritatem in id quod interest obligatum — iam accepta α 

debitore pecunia liberat. 

Σαραπίω[ν] 'Ισίδωρου του [και] ° Παν[ά]το[ς] 'Αιωνίου του [κα]ι 1 

*Αθιτ]νοδ[ϋ']ρου Σωσικόσ[Λΐ[ος] δ και ο> Αλθ·αιεύς 1 Άντωνίω Τ[ι]βερεί- 3 

νω ούετρανφ χαίριν. ° Έχ[ει] έπεγράψω κύρ[ι]ος της δ 

[έ][/.ης γυναικός περιλυού 1 σης δάνιον [χητρικον αύ- 7 

της κατά τόν νόμον των 'Ρω°(Λαίων 2 τρί[τ]ου {χέρ[ο]υς 3 Άμα- 9 

τίας Πρείσκας τ^ς και Λου°κίας, 4 εντεύθεν άνευ9-υ- 11 

νόν σε ποιώ δια τό αυτήν ° άπειληφέναι. (Έτους) η κτλ 13 

Sarapion filins Isidori qui et Panatis nepos Ammonii qui et 

Athenodori Sosicosmius qui et Althaeeiis l Antonio Tiberino veterano 

salutem. Cum adscriptns sis tutor uxori meae dnm acceptum fert 

mutmim α matre eins datum (secundum ins Bomammi 2 tertiae partis 3 ), 

Amatiae Priscae (qnae et Lucia) 4 , inde te solvo Uberoque quoniam 

mulier quod acceptum tulit recepit. (sequitur annus, mensis, dies.) 

159. F. Indicii nomine promissa. 

1. Pompeis, inscr. pariet. picta. & 4,64 (cum add.p. 191) et tab. II, 1. 

Urna aenia pereit de taberna. ° Sei quis rettulerit, dabuntur 1 

HS _[_ XV; sei furem ° dabit, unde [rem] servar[e possim] 3 

XX . . .5. δ 

2. Ε lamella ahenea quadrata m. 0,055, per anidum ad collum servi 

adligata. Extat Romae in museo Kircheriano, ubi ipse eam descripsi. Ed. 

α Maffeo in mus. Veron. 262,4. Or. 4319. Dess. 8731. Similes denuntiationes, 

at sine promissione, v. [VII © 15,7171 sq. Dess. 8726sq.] 

1) Cf. Kenyon, Pap. Arch. 2, p. 70 sq. — 2) JDe tutelae iure potius 

quam de hereditario cogites. — 3) Scil. hereditatis. — 4) Vel mater vel ipsa 

uxor. — 5) Sic Zangemeister in Addit. Mo. @ 1,1254 legerat: dabitur 

duplum a Vario.


Fugi; tene me; cum revocaveris l me d(omino) m(eo) Zonino 

accipis solidum. 

3. Ε papyro Aegyptiaca a. 146 a. C, ed. α Letronne, Recompense 

promise cet. 1833. Brunet de Presle, in: Notiees des manuscrits de la 

bibl. imp. 18,178. 1865. Locuni adtulit ad hanc quaestionem Tzschirner, 

D. de indole promiss. pop. 1869. p. 25. 

— παις άνακεχώρηκεν εν Άλεξανδρείκ, ω όνομα "Ερμων, — 

ο ς ετών ιη', — εχ ω ν ·— περί το σ

Emptio praedii. 363 

se denarios mille ei, qui ad se servum perduxisset. Quidam perduxit; 

perductus in libertatem adsertus est et liber pronuntiatus. 

Petit ille mille denarios; contra dicit qui dominus fuerat. 

CAPUT VIII. 

EMPTIONES SINE MANCIPATIONE 

PERACTAE Κ 

v 160. Emptio areae scalis sepulcri faciendis a. 211 p. C. 

@ 6,2,10233. Prope Romam. — Ad qpograjjhwni saec. XVOrell. 4570. 

P. Aelius Chrestus et Cornelia Paula 1 

hoc scalare adplicitum huic sepulchro 

quod 2 emerunt a fisco, agente Agathonico 

proc(uratore) Augustorum nostrorum, quod liabet 

scriptura infra scripta. δ 

Gentiano 

et Basso cons. VII kal. April. 6 

Martialis Augg. lib(ertus) prox(imus) tab(uiariorum) 3 scripsi me 

accepisse ab Ael(io) Chresto pro podismo structionis 

scalaris, quod est via Ostiensi 

parte leva inter mil(iaria) I et II, quod conductum 10 

habet Sulpicianus ex bonis Aeliorum Onesimi 

et Fortis 4 , in praedis Amarantianis secundum 

renuntiationem mensor(um) pro are(a) ped(um) . . n(umraos) C. 5 

K 161. Emptio praedii a. 153/54. 

Ε papyro Aegyptiaca in insula Elephantine reperta quavi edidit cum 

iabula Letronne Notices et ecctraits des manuscrits de la hibl. imp. 18,2 n. 17 

pl. XXI; quaedam correccit K. Wessely, Wiener Studien 7 {1885) p. 70 sq., 

plnra qui nostra catisa institiinenium ad tabulam rccognovit U. Wilclcen. 

1) Mancipationes v. cap. III. — 2) quod abundat. — 3) Scilicet cum 

vendit fiscus, venditionem ipsam perfidt promrator pxita praediorutn Amarantianorum, 

pccunia solvitur proximo tabulanonim. — 4) Hi fortasse domini 

fuerunt praediorum antequam fisci facta sunt. — 5) Quod traditur 

pedcs . η . c sic fere eviendandnm ped(um) L s(estcrtios) n(ummos) C.

364 Emptio praedii. 

1 [l-ΐς' αυτοκρ]άτορος Καίσαρος Τίτου Αιλίου 'Αδριανού Άντωνίνου 

Σεβαστου Ευσεβούς, Φαρμουθι λ. 1 ° [Έν της Θ]ηβαίδος 

[τ]ου περί Έλεφαντίνην νομού, έπι 'Ρουφίλλου Νίγρου άγορανόμου. 

Άπέδοτο ° [Πάρις Παρίου] μητρός Ταναπώτις των άπό Έλεφαντίνης 

της μητροπόλεως κληρονόμος ° [. . .] ερ . . . . του μετηλλαχότος 

αύτου πατρός Πα'ριδος ώ(ς) (?) L κγ μέσος λευκο'χ(ρους) ούλη 

5 ° [ τ]ο υπάρχον αύτω μέρος ημισου κελλ(ών) δυο, ούσων 

έν τη μέση μέριδι Έλεφαντίνης* 0 [έπ' άμφόδου] Έρμωνος, ακολούθως 

τη έπενεχθείση αύτου κατά χειρόγραφον διαιρέσει, γενομέ°[νη 

τφ ένεστ(ώτι)] μην! Φαρμουθί. Γείτονες της όλης οικίας* νότου 

οικία Ταχόμτα Έρμωνος, βορρά ° [. . . . .] λιβός τόπος καλούμενος 

Φανκαλατηις, άπηλιώτου οικία Πετορζμηθου Ζμεν ° [ η] 

οι εάν ωσιν γείτονες πάντοθεν, καθώς έπηγόρευσεν ό άποδόμε- 

10 νος, εφ' ή ° [ ] τήν συνπεφωνημένην τιμήν άργ(υρίου) 

Σεβαστών νομίσματος δραχμών ° [είκοσι οκτώ], κη, ας και άπέσχεν 

παρά της πριαμένης δια χειρός εξ οίκου. Έπρίατο Θινσεν°[πώς 

Σαραπαμμ]ώνος μητρός Θινσενπώτος των από της αύτης 

13 'Ελεφαντίνης, μετά κυρίου ούπα ° [. τ]ου εαυτής κατά 

πατέρα αδελφού Παχνουμις Σαραπαμμώνος των από της αύτης 

[Αηηο XVI] imp. Caes. T. Aelii Hadriani Antonini Aug. Pii, 

Pharmuthi XXX l [In] urhe (vico) Tiiebaidis, nomi Elephantine, 

Rufillus Nigri f. agoranomus instrumenhim perfecit. 

Vendidit [Paris Parii], matris Tanapotis, ex Elephantine metropoli, 

Jieres defimcti patris sui Paridis, annornm circiter 

(?) XXIII, mediae staturae, albus colore, cicatrice . . ., 

partem suam dimidiam cellarum duarum, quae simt in media regione 

Elephantines \in vico] Hermonis, secundum prolatam suam ex 

chirograplio divisionem, quae facta est [praesenti] mense Pharmuthi. 

Vicini totius casae: meridie casa Tachomta Hermonis, septentrione 

[....], occasu locus dictus Phanealateis, oriente casa PetorzmetMs 

Zmen [. . .. sive] qui circiimqnaqite adfines sint, secundum explicationem 

venditoris. Pro qna [emptrix solvit] pretium de quo convenit 

argenti Augnstonim nummos drachmas [dnodetriginta] = XXVIII, 

qnas et habuit ab emptrice de manu ex arca. Emit Thinsen[pos 

Sarapamm]onis, matris Thinsenpotis, ex eadem Elephantine, cum tutore 

, siio consangidneo fratre Pachnnme Sarapammonis ex 

1) i. e. a. 153 Apr. 25.

Emptio praedii. 365 

° [Έλεφαντίνης.] Προπωλητής καΐ βεβαιωτής των κατά την ώνήν 14 

ταύτην πάντων ° Πάρις [Παρίου ό άπ]οδο'μενος, δν έδέξατο Θινσεν- 15 

πας Σαραπαμμώνος ή πριαμένη, fl και άνέ°[δω]κεν την γενομένην 

κατά χειρογραφον διαίρεσιν. 

Πάρις Παρίου μητρός Ταναπώτις των από Έλεφαντίνης ° [6 

π]ρογεγραμμένος τίθιμαι την προκιμένην ώνήν του υπάρχοντος 

μ.οι μέρος ήμυσους κελλών δυο ουσών εν τη μέστ) μέριδι Έλε° 

[φα]ντίνης και απέχω την τειμήν τάς του αργυρίου δραχ(μάς) 

[εΐ]κοσι όκτό διά χειρός εξ οϊκου και βεβαιοίσω καθώς προ'κιται. 

Κοϊντος Κ . . . . ιος έγραψα υπέρ ° [αύτο]υ μη είδο'τος γράμματα. 

L ις' αύτοκράτορος Καίσαρος Τίτου Αίλίου 'Αδριανού Άντωνείνου 

Σεβαστοΰ Ευσεβούς Φαρμου&ι λ. 1 

Θινσμεμπώς Σαρα ° [παμμ]ώνος μητρός Θισμεμπατος ή προ- 20 

γεγραμμένη μετά κυρ[ί]ου του όμ,οπατρίου μ[ο]υ αδελφού Παχνουβις 

Σαραπαρ,° [μώ]νος έώνημαι καθώς πρόκειται. Σωκράτης Αμμωνίου 

έγραψα υπέρ αυτής ερωτηθείς διά τό μη είδέναι ° [αύ]τήν 

γράμματα. 

Ερμογένης Καικιλίου μισθωτής είδους εγκυκλίου καΐ υποκειμένων 

βασιλική γραμματεία ° [και] 'Αμμώνιος Σωκράτους κλήρο- 23 

eadem Elephantine. Fideinssor et confirmator eorwn quae ad 

emptionem hanc pertinent omnium Paris Parii venditor, quem accepit 

TJiinsenpos Sarapammonis emptrix, cni etiatn tradidit divisionem 

ex chirographo factam. 

Paris Parii, matris Tanapotis, ex Elephantine, supra scriptus 

constitno propositam emptionem partis quae mea est dimidiae cellarum 

duarum quae sunt in media regione Elephantines et hdbeo pretium 

drachmarum argenti duodeviginti de manu ex arca et firmaho sicut 

proponitur. Qninhis C.. ius scripsi pro eo litteras nesciente anno XVI 

imp. Caes. T. Aelii Hadriani Antonini Aug. Pii Pharmuthi XXX x 

. 

Thinsmempos Sarapammonis, matris Thismempotis, supra scripta 

cum tntore fratre consanguineo meo Pachnnbe Sarapammonis emi 

sicut proponitur. Socrates Ammonii scripsi pro ea rogatus propterea 

quod litteras ignorat. 

Hermogenes Caecilii conductor trihuti emptiomim eorumque quae 

sunt sub scribatu regio et Ammonius Socratis hercs patris sui de· 

1) i. e. a. 153 Apr. 25.

366 Emptio servi. 

νόμος του μετηλλαχότος αυτού πατρός κοινωνού μου γεναμένου 

24 ° [Θ]ινσεμπώτι Σερωπίωνος χα(ίρειν). Έσχαμεν παρά σου το γεινό- 

25 μενον τέλος της προκειμένης ώνης. L ιζ' ° [αύ]τοκράτορος Καίσαρος 

Τίτου Αίλίου 'Αδριανού Άντωνίνου Σεβαστοΰ Ευσεβούς Θώτ ις. 1 

Άμμώνις συνεπίσθην. 

functi, qui mihi socius fuit, Thinsempoti Seropionis salutem. Habuimus 

α te tributum emptionis propositae. A. XVII imp. Gaes. T. Aelii 

Hadriani Antonini Aug. Pii, Thot XVI 1 . 

Ammonius adsensi. 

162. Emptio servi a. 359. 

Ε papyro reperta Arsinoe in Aegypto, servata Berolini in mnseo antiquitatutn 

Aegyptiacarum. Edidit eam et illustravit JJ. WilcJcen, Hermes 19, 

417; iterum edidit BGU 316.— Papyrus continet instrumentum emptionis 

factae a. 359 Ascalone in Phoenicia; annus indicatus est nominibus consulum 

et aera Ascalonitana, cuius annus 462 incipit a. d. V kal. Nov. a. 358. 

Ύπατεία Φλ(αουίου) Εύσεβίου και Φλ(αουίου) Ύπατείου των 

λαμποροτάτων [τη xpr τεσσά]°ρων είδων [Ό]κτωβρίων, άγαθί) 

τυχ7], εν κολωνία 'Ασκ^λωνι], ° τη πίστη και ελευθέρα, έτους 

δευτέρου εξηκοστού τετρακοσιοστο[υ του] ° μηνός Γορπιαίου δι 2 5 

. 

β Έπρίατο καλή αΐρέσει Φλ(άουιος) Βιταλιανος βίαρχος ούεξελλ[ατίωνος] 

° ιππέων καταφρακταρίων, είδρυμένων τα νυν εν [τη 

Άρσι]°νοειτών πόλει της Αιγύπτου, υπό Δωροθεον τριβου[νον], 

παρά Φλ(αουίου) Άγεμούνδο[υ] σινάτορος νούμερου αύσιλ[ιαρίων] 

9 ° Κωνσταντιακών, υπό Βάριον τριβουνον νυν εξ [··.·] ° τη έν- 

11 ταυθα διατριβοΰση φαμιλία των γεννετ[άτων] ° Κονσταντιακών 

Consulatu Flavii Eusebii et Flavii Hypatii virorum clarissimorum 

ante diem IV id. Oct., bonum factum, in colo7iia Ascalone 

fida et libera anno quadringentesimo sexagesimo secnndo mensis 

Gorpiaei die XIV 2 

. 

Emit bona condicione Flavius Vitalianus biarchus vexillationis 

equitum cataphractariorum consistenthim nunc in civitate Arsinoe 

Aegypti snb Dorotheo tribuno α Flavio Agenmndo senatore 

numeri anxiliarium Constantiacorum sub Vario tribuno nunc \jpraejposito?] 

ibidem commoranti familiae fortissimorum militum Con- 

1) i. e. σ. 154 Sept. 13. — 2) i. e. a. 359 Oct. 12.

Bmptio servi. 367 

στρατεωτών, δουλον αύτου ό[νόματι] ° "Αργουτιν, ει και εϊ Tivt 12 

έτέρω ονόματι καλΐτε ή κλη&[ήσεται], ° γένι Γάλλον, οντά ώς 

ετών δέκα τεσσάρων μικ[ρο]° πλέον, λευκόχρουν, ύπο'σιμον, εύόφθ-αλμον, 

εύθυ'[ρινον], ° τεφρής της συνφωνηθείσης μεταξύ αυτών χρυ- 15 

σ[ινών] ° δεσποτικών τετραγραμμιαίων διζο'δων δέκ[α οκτώ], ° ουσπερ 

της τειμής χρυσινούς δέκα οκτώ άπέσχεν κ[αι έπλη]°ρώθη ο 

πεπρακώς παρά του πρια|Λένου κατά τή[ν χροκειμ(ένην)] ° ώνήν και 

δια χιρος, και παρέδωκεν αύτω τον [προγεγρ(αμμένον)] ° δουλον, 20 

κυρίως ε/ειν και δεσποτικώς κτασ&[αι και] ° πωλεΐν διοικεΐν ον άν 

αίρήτε τρο'πον άπ6 της σ[ημερον] ° ημέρας και εις αεί. 

Καν τις του πεπρα[Λένου δ[ουλου] ° αντιποιηθώ] ή έπενεχθγ) 

τι κατ' αύτου τρόπω ° οϊω δη τινι, ό πεπρακώς και διά[δοχοι 

αύτο]ΰ t τοϊς ιδίοις άναλοψ-ασιν ° βεβαιώσει τω πρια^χένω ή έκτείσι 25 

αυτω παραχρήμα) °τήν τε^ήν και τό βλάβος και δσον άν αύτω 

δια°δόχοις τε αύτου διαφέρη. 

Ίεράν δε νο'σον και σίνος °παλεόν και κρυπτον πάθος μέχρις 

[Ληνών εξ, και °δρασ(Λον (λέχρις μηνών δέκα δυ'ο, ομοίως ό °πε- 29 

πρακώς και διάδοχοι αύτου βεβαιώσουσιν τω °πριαμένω και διαδο'χοις 

αυτού, η έκτίσουσιν αύτω °τήν τειμήν και τό βλάβος καΙ 32 

stantiacorum servum eius nomine Argutem, sive qno is alio nomine 

appellatur appellaMtnrve, natione Gallum, annorum circiter quattuordecim 

plus minus, albi coloris, subsimwm, bene oadatum, recto 

[naso], pretio de quo inter eos convenit solidorum domini nostri 

eorumque scripulorum quaternorum, imaginibus binis diwdeviginti 

quos pretii solidos duodeviginti accepit etplenos liabnit qui vendidit 

ab emptore secundum [praesens] instrumentum et de manu et iradidit 

ei [supra scriptum] servnm pro suo habendum et domini iure 

possidendum vendendum habendum quo modo volet ab Jwc die et in 

omne tempus. 

Et si quis venditum servum sibi vindicet vel quicquam contra 

eum obiciatur qualicumque ratione, venditor successoresqne eiiis suis 

impensis satisfaciet emptori vel solvct ei statim pretium et damnum 

et quidquid ipsius successornmque eius intersit. 

De comitiali morho et ulcere vetere et vitio latente per menses 

sex et de fuga per menses dnodecim, similiter venditor successoresque 

eins cavebunt emptori successoribiisque eius vel ei pretium 

1) Verha καΙ 8ta[Soôt αύτο]0 postea inserta sunt inter versus 23 et 24.

368 Instrumentum Bavaricum. 

33 όσον αν αύτα °διαδόχοις τε αυτού" διαφέρη, της πράξεως πάν°των 

34 γεινο(λένής τω πριαμένω εκ τε του °πεπρακοτος και υπαρχόντων 

36 αύτου, ων τε ° νυν έχει και ών αν μετά ταύτα έπικτηση[τ]ε, έν 

37 ° παντι εϊδι και γένι ούτως ώσει εκασ[το]ν αυτών °κατ' είδος 

39 και κατά γένος και όνομαστι ύ[πο]θ^κν|[ς] ° ένεχυ'ρου τε δικαίω 

40 [υπόκειται ώστε] έξουσίαν [εχειν τ&ν πριάμενον 

41 [ ] του ° [.] . ασθ-αι κ[. .]α 

42 των [ ] ° [· · · 0 π Ρ[ ] *«[ 1 

solvent et damnum et quidquid ipsius successorumqne eius intererit, 

ut exactio omnium permittatur emptori de venditore bonisque eius 

quae nunc habet posteave habiturus est in omni specie vel genere, 

ita ut quidquid eorum secundum speciem et secundum genus et nominatim 

hypothecae pignorisve iure [tenetnr], ut liceat emptori .... 

Vl 163. Instrumentum venditionis Bavaricum 

(saeculi VII et VIII) (e cod. Passav). 

Editum in monumentomm Boicorum vol. 28 b. p. 5 et accuratius α 

Bnmnero (Zur Rechtsgeschichte der romischen und germanischen Urhmde 

p. 254). — Instmmentum venditionis quod sequitur repertum in codice 

traditionum Passaviensi f. 2 inter instrumenta pagi Rottachiensis, originis 

tamen incertae (vicws enim Fonalva alibi non memoratur), manu scriptum 

saec. IX et interpositum inter chartas duas saec. VIII exeuntis; quamqxiani 

sic ut legimus sine dtibio α Brunnero recte relatum est ad saecultim 

septimum vel incipiens octavum, propter formulas vere Romanae aetatis 

(maxime quod venditores dimntur fide spondere) et ab illorum temporum 

instrumentis plane abJwrrentes dignum visum est, quod in hac sylloge, licet 

ecctra ordinem, collocaretur. Pnncipium quod deficit, ita fere fuisse putat 

Bnmnerus: escripsi ego Quartinus rogitus a Maiorano Dominico et Dominicante 

eos vindidisse runcum in vico . . . Idem adeundus est propter 

formidarum originem et interpretationem. 

. . . quantum praecinm vinditoris ad emtoris de presente ac- 

ceperunt et reraemoratum runcum tradidernnt emptori demenio * 

in perpetuo possidendi. emptor fidem querit, vinditoris fide spon- 

diderunt et sic dixerunt: 2 sed de proximis ant de extraneis per- 

sonis contra hunc strumentiim refregare voluerit, tnnc se spondi- 

derunt vinditores emptori dnpla pecunia esse reddituri et pagina 

vero strumenti in suam permaneat firmitatem stipnlatione inter- 

posita 2 

. Actum in vico Fonalvae die consule; et testes de presente 

1) id est dominio. — 2) sed de — inteiposita] hae formulae in papyris 

saepissime adlnbentur.

Manumissio inter amicos. 369 

rogaverunt. sign. manus Mairani, Dominici et Dominicantes que 

strumentum fecerunt. sign. manus Floriti praepositi *• testes. sign. 

manus Vigili milites testes. ego Quartinus qui escripsi. 

v n 164. Manumissio inter amicos accepta pecunia. 

(a. 221). 

Ε Pap. Amherst — Ed. Seymour de Bicd, Proceedings of the Soaety 

of biblical Archaeology 26, 145sqq. — In textu Latino tertia, in Graeco 

prima persona usurpatur. — Ceterum utergue textus accurate congruit, 

nisi guod in Ghraeco adiecta est: 'και ού μετελεύσομαι* Ελενην notissima ex 

papyris formula. 

Marcus Aurel[w]s [J.]mmonion Lupergu 

Sarapionis ex m[air]e Terheutae 2 

ab Hermupoli m[aio]r(e) antiqua et splend(ida) 

Helenen ancillam suam vernam 

annorum circiter ΧΧΧΙΙΠ inter ami- 5 

[c]os manumisit liberamque esse ius- 

[si]t et accepit pr[o] liber[i]ate eius ab 

Aurelio Aletis Inaroutis a vico Tisicheos 

nomi Hermupolitu dr(achmas) Aug(ustas) dua millia 

ducentas quas et ipse Ales Inaroutis donavit 

Helen(a)e liberta(e) supra scripta(e). 

Actum Hermupoli maior(e) antiqua 

io 

et splend(ida) VII kal. Augustas Grato 

et Seleuco cos. anno IIII Imp. Caesaris 

Marci Aureli Antonini Pii Felicis Aug. 

15 

mense Mesore die Ι. 3 

Μάρκος Αυρήλιος 

Άμ[/.ονίων Λουπέργου Σαραπίωνος Έλένην δουλην 

(λου οίκογενη ώς L λδ μεταξύ φίλων ήλευθέρωσα 

και έσχον υπέρ λύτρ[α]ν αύτης δράνμας 

σεβαστάς δισκειλίας διακοσία[ς παρά Α]ύρηλίου "Αλητος 

20 

3 

Ιναροΰτος ως πρόκειται 4 

. Α[υρ]ήλιος "Αλης Ίνάρωουτος 

έξωδιασα 5 

τάς του αργυρίου δραχμάς δισκειλίας 

διακοσίας καΐ ού μετελευσομαι 

2δ 

6 

Έλένην 

1) de praepositis ν. Brunner, Rechtsgeschichte 2,177 η. 20. — 2) suppl. 

WilckenPapArch. III, 309. — 3) = a.221Iul.25. — 4) id est ut suprascriptum 

est. — 5) donavi. — 6) Hic quamquam de manus iniectione cogitaris, tamen 

terminus μετερχεσθαι de omni in rem actione pristini domini usurpatur. 


370 Locationes operarurn. 

την προκειμένην άπελευ&έραν. Αυρήλιος 'Αμμώνιος 

Έρμείνου έγρα(ψα) ύττ(έρ) αύτ(ου) μη ειδο(τος) γρά(μματα) Κ 

CAPUT IX. 

LOCATI ONES. 

165. Locationes operarum. 

1. @ 3,948, Χ. Ε tript. Transs. tab. Ι; penerunt II et III. — α. 164. 

1 [Macri\no et Celso cos. XIII kal. Iunias Flavius Secundinus 

scripsi rogatns a Memlmio Asclepi, quia se lit[

Lex horreorum. 371 

° Senioris, quia se litter[a]s scire negavit: fatetufr] ° se locasse et 3 

[i]oca[v]it oper[as s]uas opere aur°io ius l 

. . . . ° quidquit opus 5 

fuerit ex hac die in id[w]s ° Novemb. proximas venturas Tito Beu- 7 

santis qni et Bradua X centum quinque. Ex qua mer°cede a[d]- 8 

huc in cesso accepit 3£ viginti quin°qu[e]. Eeliqua(m) mercedem 9 

per tempora ° acci[j?e]re debebit. Quas operas sanas valen°tes 10 

edere debebit conductori s(upra) s(cripto). ° Quod si ° infvijto con- 12 

ductore a re cessa[&]it, in dies ° . . . 14 

K 166. Lex horreorum. 

& 6,4,337ά7. Dess. 5414. Tabulae marmoreae pars dimidia sinistra (l. 

m. 0,98, a.m. 0,88) rep. a. 1885 Bomae extra portam Salariam. Ed. et suppl, 

eam Ios. Gatti, bull. de lla commiss. arch. comtnun.l885p.HO—129; tractavit 

item V. Scialoja, rivista ital. per le sdenze giundiche I. — Quamqicam ad 

Caesaris horreum pertinet, legem posui inter negotia privata; vere enim 

non est nisi communis forma locationibus futuris ad id horreum pertinentibus 

in universum α domino stabilita ideoque publice proscripta, pariter 

atque tabernae cuinsvis dominus similia cavere potest et proscribere. Sdlicet 

dominus tabernae si negotiis ibi ab eo quem ei proposuit contrahendis 

certam formam dare vult neque aliter teneri, legetn praepositionis palam 

proscribat necesse est, ut ait TJlpianus Dig. 14,3,11,3: proscribere palam 

sic accipiraus claris litteris unde de plano recte legi possit, ante tabemam 

scilicet vel anto eum locum, in quo negotiatio exercetur, non in evidenti 

.... Proscriptum .. in perpetuum esse oportet: ceterum si per id 

temporis, quo propositum non erat, vel obscurata proscriptione contractum 

sit, institoria locum habebit. Eoc solo opinor haec nostra proscnptio α 

vulgaribus recedit, quod hae atramento miniove fieri solebant (unde etiam 

XMpianus l. c. de abolitione per pluviam loquitur), in Caesaris horreis 

propter causam perpetuam eae in marmore incidebantur. — Supplementa 

vv. 1.8 fere Gatti sunt, v. 4 Alibrandii, reliqua mea. — Adtnonuit Gattius 

(Mitth. d. rom. Instituts 1886 p. 76) tituli alterius urbani servati in codice 

Barberinae bibliothecae XXX, 92 f. 162 et inde editi α Prellero (Regionen 

Boms p, 104), quo licet male corrupto continetur lex nostrae simUis 

ad hanc fere formam proscripta: In his horreis privatis ( 2 ) Q. [!T]inei 

[&]acerdotis cl. m. [v.] (^ loc(antur) ( 4 ) [A]orrea, apothecae, compendiaria, 

annaria, ( 5 ) intercolumnia et loca armaris ex (°) bac die et ex k. Iuli[s]. 

Significatur in codice, errore opinor, hiatus 1 fin. post privatis, 3 ante et 

post loc; praeterea pro qi in eis sacerdotis reposiii monente Huelseno nomen 

consult8 a. 158; denique pro orrea posui horrea. Edocemur hoc progammate 

in eiusmodi locationibus solitum fuisse proscribi locari loca aut α praesenti 

die aut ab ea, quae sollemnis est rebus locandis (Sueton. Tib. 35; @ IV, 138 

quaeque ibi adnotavit Zangemeister), scilicet α kal. Iuliis. 

1) auri oius legitur. 

24*

372 Locationes rerum minores. 

1 [In /ijorreis ° [imp . . . , 1 C]aesaris Aug-(usti) loc(abun- 

3 tur) ° [mercatoribus frwnent]ar(iis) armaria et loca ° [cum operis 

5 cella]rar(iorum) ex hac die et ex ° [Jc. Iulis] 2 . 

Lex horreorum. 

6 ° Qnisquis in annum fidurum retinere volei guod conduxit armarium 

almd]ve quid, ante idns Dec(embres) pensione soluta re- 

7 nuntiet. Qui non ° [renuntiaverit, si volet retinere et cum horreario 

aliter pro •i]nsequente anno non transegerit, tanti habebit, quanti 

8 eius gener(is) ° [armarium eo anno ibi locari solebit, si modo ali 

locatum w]on erit. 

9 Quisquis in his horreis conductum habet, elocandi et ° [sub· 

stituendi ius non habebit. Invectorum in haec Jiorrea ew]stodia non 

10 praestabitur. Quae in his horreis invecta inlata ° [erunt, pignori 

erunt Jiorreario, si qicis pro pensionib]u$ satis ei [non fece]vit. 

11 Quisquis in his horreis conductum habet et sua ° 

fuer(it) venia. 

[Qinjsquis in his horreis conduct(um) liabet, pensione soluta 

12 chirogr(apho) ° [liberabitur (?) 

Qnisquis habens condndu]m horreum su[a ibi] reliquer(it) et 

custodi non adsignaver(it), horrearius sine culpa erit. 

167. Locationes rerum minores. 

1. @ 4,138. JSx inscr. in ptta aedificii in tectorio atramento scripta. 

intra quadratum, Somanellii apographo parum accurato tradita. 

Insula Arriana ° Polliana Cn. Al/ά 3 

Nigidi Maii ° locantur 

4 ex i(dibus) 4 

Iulis primis tabernae ° cum pergulis suis et cenacula 

5 ° equestria 5 

et domus. Conductor ° convenito Primum Cn. Allei' s 

Τ ° Nigidi Mai ser(vum). 

1) Hadriani suppl. Gatti, non recte, cum eius aetate Caesar iam non 

soleat collocari post cognomen pritnarium; litterarum forma cum credatnr 

prioribus Caesaribus parutn convenire, potest fuisbe Nervae. — 2) Suppl. 

ex titulo supra (in exordio) laudato. — 3) Gn. Alifi traditnr; corrigitur 

e multis titidis, qui Cn. Alleium Nigidium Maium nominant 03 4,499. 

504.1177—80.1483. — 4) Sic traditur; Za. cum Or. 4324 proponit k(al.) 

propter Suet. Tib. 35, sed cf. tit. praeced. et sequ. — 5) Za. proponit equil(ia) 

tria. Mo. et vestibula. [Sed fortasse vulgari locutione lauta cenacula, quae 

vel equiti Romano convenirent, equestria dicta sunt; possisque simili ratione 

nongentum tabernas explicare in titulo sequenti; nam eo vocabulo equites 

equitumve genus significari Plinius ait h. n. 33,2,31. TH. M.]

Libellus coloni. 373 

2. & 4,1136. Dess. 5723. Inscr. picta colore nigro in tectono. Extat 

Neap. in museo. 

In praedis Iuliae Sp(urii) f(iliae) Felicis ° locantur ° balneum 

Venerium et nongentmn *, tabernae, pergulae, ° cenacula ex idibus 4 

Aug. primis in idus Aug. sextas anno[s co]ntinno[s ^wjinque. ° S. q. δ 

d. 1. e. n. c.2 

3. @ 4, 807. 

Hospitium hic locatur ° triclinium cum tribus lectis. 

VI 168. Libellus Geminii Eutychetis coloni (a. 227). 

©6,4,33840. Εlap. a. m. 0,57, l. m. 0,86. Ed. Barndba, Notizie degli 

scavil887, p. 115. Bepetiverunt inde Mo. quiillustravit ZSSt. 8,248 = (Ges. 

Schrr. III p. 71 sqq.) et Scialoja Bull. dell' ist. di dir. Rom. 1.21. — Ad 

libellum coloni (J) de praedio collegii Faustiniani quinquennales eius collegii 

ita respondent, ut epistulam (II) ad collegii scnbas dirigant 

(I) Cnm sim colonus hortorum olitoriorum, qui sunt via Ostiensi, t 

inris ° collegi magni arkarum divarum Faustinarum matris et Piae 3 , 

colens in ° asse 4 annuis SS XXVI et quod excurrit 5 , per aliquod 

annos in ho°diernum pariator 6 , deprecor tuam quoq(ue) iustitiam, 

domine Salvi, sic°ut Enphrata v(ir) o(ptimus) collega tuus q(uin)- 5 

q(nennalis) Faustinae matris aditns a me permis(it) ° consentias extruere 

me sub monte memoriolam per ped(es) XX in quadra°to; 

acturtts genio vestro gratias, si meraoria mea in perpetuo const° 

[halitnra ?] itum 7 ambitum. — 

Dat(a) a Geminio Eutychete colono. — 

(II) ° Euphrata et Salvins Chrysopedi, Pudentiano, Yacintho, 

Sophroni q(aestoribus ° et Basilio et Hypurgo scrib(is) salutem. 10 

Exemplum libelli dati nobis a Geminio ° Eutychete colono litteris 

nostris adplicnimus; et cum adl[e]get 8 

aliis quoq(ue) ° colonis permissum, 

curabitis observare. ne ampliorem locum memoriae ° extruat, 

quam quod libello sno professus est. 

Dat(a) VIII kal. Aug. ° Jlaximo et Albino cos. 14 

1) Cf. p. 372 n. 5. — 2) Notae nondum explicatae. [Possis talia proponere: 

si quis desiderabit, locatricem eo nomine convenito. ΤΗ. Μ.] — 

3) de hoc collegio vide Mo. l c. p. 249sq. — 4) cf. Dig. 19,2,25,6; 20, 

6,9pr.; 47,2,26,1. — 5) cf. Dig. 16,3,26,2. — 6) id est, qui reliquator 

nunquam fuit. — 7) const | habitus itum lapis. — 8) adliget.

374 Locatio operis. 

K/ 169. Tabula deae Hludanae sacra. 

Rep. Beetgum, prope Leeuivarden, ubi in museo provindali adservatur. 

Edd. Pleyte in Verslagen der kgl. Akad., letterhmde 3,6,58; Boissevain in 

Mnemosyne, 1888, p. 439; deinde Zangemeister Korrespondenzblatt der Westdeuischen 

Zeitschrift fiir Geschichte und Kunst 8, nr. 1, col. 2—12 cum 

commentario ipsiics et Mo.; Mo. etiam Bull. dell' ist. di dir. Botn. 1,129, 

de hoc titulo dissmiit — @ 13,8330. Dess. 1461. 

Deae Hludanae Q. Valerio Secuconductores 

5 ndo v. s. 1. m. 2 

3 piscatus mancipfe] 1 

170. Locatio operis. 

Lex parieti faciendo Puteolana a. υ. c. 649. (= 105. 

@ 10,1781 = 1,577. Ri. tab. 66; Or. 3697; Dess. 5317. Ε tdbula 

marmorea(a. 0,48, 1.1,32), tribus columnis scripta, Puteolis reperta, hodie 

NeapoU adservata. Ipsam inscriptionem aetate demum imperatoria incisam 

esse e scribendi dicendique genere ostendit Mo. \VH Cf. Wiegand Jahrb. f. 

klass. PMlologie snppl. 20,661.] 

I Ab colonia deducta anno XC, 

N. Fufidio N. f. M. Pullio duovir(eis), 

P. Eutilio Cn. Mallio cos., 

operum lex II. 

5 Lex parieti faciendo in area, quae est ante 

aedem Serapi trans viam: qui redemerit, 

praedes dato praediaque*subsignato 

duumvirum arbitratn. 

In area trans viam paries, qui est propter 

10 viam, in eo pariete medio ostiei lumen 

aperito, latum p(edes) VI, altiim p. VII facito. Ex eo 

pariete antas duas ad mare vorsum proicito 

longas p. II, crassas ρ. Ι 3— 3 

. Insuper id 4 

limen 

robustum, long(um) p. VIII, latum ρ. Ι Ζ— 2 

. altum p(edis) 

s(emissem) Z— - 

15 inponito; insuper id et antas mutulos robustos 

II, crassos s(emissem) Z 2 

, altos ρ. Ι proicito extra pariete 

in utramq(ue) partem p. IV." Insuper siraas pictas 

ferro figito. Insuper mutulos trabicnlas 

l)mancipi tabula.— 2) v(otum) s(olverunt) l(ibentes) m(erito). — 3) i. e. 

III vel II vel IV uucias. — 4) id delendum videtur. \VU lam retinetur.]

Locatio operis. 375 

abiegineas II, crassas quoque versus s(emissem) inpon(i)to 19 

Π ferroque ligito; inasserato asseribus abiegnieis, 

sectilibus, crasseis quoque versus Ζ Ζ 

1 

ί 

; disponito ni plus s(emisse)Z— *; 

operculaque abiegnea inponito; ex tigno pedario 

facito. Antepagmenta abiegnea lata s. ~— l , crassa 8 2 , 

cumatiumque inponito, ferroque plano 

portulaque tegito, tegularum ordinibus seneis 

figito, 5 

quoque versus. Tegulas primores omnes in antepagmento 

ferro figito, marginemque inponito. 

Eisdem fores clatratas II cum postibus aesculnieis 

facito statnito ocludito picatoque ita, utei ad aedem 10 

Honorus facta sunt. Eisdem maceria extrema paries 

qui est, eum parietem cum margine altum- facito p. X. 

Eisdem ostium, introitu in area qupd nunc est, et 

fenestras, quae in pariete propter eam aream sunt, 

pariete^mj> opstruito; et parieti, qui nunc est propter 

viam, marginem perpetuom inponito; eosq(ue) parietes 

marginesque omnes, quae lita non erunt, calce 

harenato lita politaque et calce uda dealbata recte 

10 

facito. Quod opus structile fiet, in terra calcis 

restinctai partem quartam indito; nive maiorem 

caementa struito, quam quae caementa arda 

20 

pendat p(ondo) XV, nive angolaria altiorem Ζ Ζ g 2 facito 3 . 22 

niLocumque purum pro eo opere reddito. 

Eidem sacella aras signaque, quae in 

campo sunt, quae demonstrata erunt, 

ea omnia tollito deferto componito 

1 

statuitoque, ubei locus demonstratiis 

erit, duumvirum arbitratu. 

Hoc opus omne facito arbitratu duovir(um) 

et duoviraZium 

δ 

4 , qui in consilio esse 

solent Puteoleis, dnm ni minus viginti 

adsient, cum ea res consuletur. Quod 10 

eorum viginti iurati probaverint, probum 

esto; quod ieis inprobarint, inprobum esto. 

Dies operis: k. Novembr. primeis. Dies pequn(iae): 

1) cf. p. 374 adnot. 2. — 2) i. e. semiunciam. — 3) Explicavit hunc 

locum Jahnius, bullet. archeol. 1841 p. 11. — 4) duoviratium.

376 Societas. 

pars dimidia dabitur, ubei praedia satis 

15 subsignata erunt; altera pars dimidia solvetur 

opere effecto probatoque. 

C. Blossius Q. f. 

HS clo D, idem praes; Q. Fuficius Q. f., 

Cn. Tetteius Q. i, C. Granius C. f., Ti. Crassicius. 

CAPUT X. 

171. SOCIETAS. 

a. 167. 

® 3,950. Ε trvpt. Transs. tab. I et II ass. Berolini in antiquario 

musei regii; periit III. 

(I.) Inter Cassium Frontinnm et Iulium 

Alexandrnm societas dani[5i]ariae l ex 

Xkal. Ianuarias, q(uae)p(roximae)f(uerunt)Pudente e[i]Polione cos. 2 ,in 

prid[i]e idus Apriles proximas venturas ita conve- 

5 n[i]t, ut quidq[tti]d in ea societati ab re 

natura 3 fuerit lucrum damnumve acciderit, 

aequis portionibus s[uscip]ere debebunt. 

In qua societate intuli[f Iulijns Alexander numeratos 

sive in frncto S: [qu]ingentos, et Sectmdus 

10 Cassi Palnmbi servus a[ctor] intulit X dncentos 

sexaginta septem pr . . . . tin 

(= II, 11 sum Alburno .... d[e&e&Jit. 

In qua sodet[ate] si quis d[olo ma]lo fraudem fec[isse de]prehensns 

fue[nij, in &[sse] uno X tmum .... 

15 [denarium] unum S XX .... alio inferre deb[e&i]t, 

et tempore perac[i]o de[(fo

Iura sepulcroruin. 377 

De qua re dua paria [iajbularum signatae sunt i 

. 20 

[Item] debentur Lossae 5L, quos a socis s. s. 2 

accipere debebit. 

[Act(um) Deusa]re V kal. April. Vero ffl et Quadrato cos. 

CAPUT XI. 

172. IURA SEPULCRORUM. 

A. Prohibitiones alienandi. 

Omnes fere qui sequuntur tituli aut libens aut lihertis aut utrisque 

posterisque eorum scripti sunt; sed notandum est liberos ius sepeliendi habere, 

sive heredes patri eccstiterint sive se abstinuennt, libertos autem non 

aliter, nisi heredes exstiterint patrono, quamvis quidatn inscripserint monumentum 

sibi libertisque suis fecisse. JD. 11,7,6. 

1. Romae. @ 6,3.21096. Or. 4388. Pess. 8215. Integer titulus. 

D(is) M(anibus). A. Larcius 

Adiutor fecit 

monumentum 

sibi et suis libertis 

libertabus- 5 

que posterisque 

eorum. Hoc m(onumentum) 

veto veniri, veto donari 3 . 

2. Bomae. @ 6,13203; Or. 4386. 

— hoc autem monumentum cum aedificio g 

neque veniet neque donabitur neque 

pignori obligabitur, sed nec ullo modo 10 

alienabitur, ne de nomine exeat familiae suae. 

3. Romae. © 6,22083; 765,2; Or. 4403. Dess. 8273. 

— ° feceront sibi et snis libertis ° libertabusqfue) posterisq(ue) 3 

eorum, ° ut usque ad unum ex domo eorum ° qui extiterit possideat, 5 

ne at exterum ° perveniat. ι 

4. Romae. & 6,4,26940. Or. 4387. Vess. 8277. 

— fecit — et sibi et suis posterisqne eorum ita, ne de nomine 

libertorum libertarumve meorum posterisq(ne) eorum exeat. 

1) Cf. supra n. 61 v. 26. — 2) s(upra) s(criptis). — [3) VII Cf. Dess. 8269: 

... sibi libertis libertabusque posterisque suia etProculi, qui testamento statu 

Hbertatis relicti essent. Huic monimento vendnndi potestas nulli sit.]

378 Iura sepulcrorum. 

5. Cordubae. © 3,4332. Dess. 8271. 

2 — ° ux(ori).. ° .. f(ecit) et s(ibi) viv(us); inq(ue) memoriam per- 

4 petuam ° hortos coherentes sive suburbanum tradidit ° lib(ertis) li- 

G bertabusq(ue) ex familia ux(oris), — ° excepitq(ue), ne quis eos 

7 ° venderet, set per genus ipsorum posessio decurreret ° vel per 

atnatos vel manumissos. 

6. Montisferrati. @ 5,7454, cf. 10,504; Or. 4417. Dess. 8342. 

7 — ° hi horti ita uti o(ptimi) m(aximi)f que sunt, cineribus ° servite 

10 meis; nam cu°ratores substituam, ° uti vescantur ex ho.°.rum horto- 

13 rum redi°tu natale meo et per rosam 1 ° in perpetuo. ° Hos hortos 

16 neque divi°di volo neq(ue) abalienare. 

7. Bomae. @ 6,4,29909. Or. 7331. Dess. 8282. 

— ne veneat, ne fidu 1 ciare liceat, nec de nomine ° exire liceat 

secundum sen° tentias pontificum c. c(larissimorum) v. v(irorum) cet. 

8. Bomae. @ 6,2,8456. 

11 — ea condicione, ne fiducient, ne vendant, neve alio 

quo genere id sepulchrum, sive monumentum est, 

alienare ulli potestas sit cet. 

B. Multae alienationum et laesionum prohibitarum. 

9. Puteolis. © 10,3750; Or. 4430. Dess. 8351. 

7 — si qui — hunc monumentum ° — vendere volent, 

9 tunc ad rem publicam coloniae Puteolanae pertinebit. 

10. Brundisii. & 9,136; Or. 4431. Dess. 8238. 

5 — neque ull]i 2 liquebit locationijs 

6 causa in] annis centum quan[°doq(ue) trjansvendere; quo[d- 

8 si qui adversus it fecerint, ° eorum bona pertinere 

10 debebunt ad rera publicam ° Brundisinorum]. 

11. Romae. @ 6,2,10219; Or. 4425. Dess. 8226. 

7 — ° ne de ° nomine meo exiat; quod si quis it mounimentura 

10 partenve eius vendere quis vo°let, vel donationis causa cui manci- 

11 pare ° 3 voluerit, aliove quo nomine eius monimenti ° partem alienare 

13 temptaverit, dare damnas esto ° aerario populi Eomani SS XV 

11) VII Cf. No.174 v. 15: item V id."Mai die rosae ... dividerentur. —] 

2) Uncis quadratis quae inclusimus Jiodie deperierunt. — [3) VII Cf. & 

6,2,10791. Dess. 8228 (Bomae): Post obitum nostrura quisquc hunemunilnentum 

dolo malo donationis causa tradedisse voluerit, compellabitur a 

pomdtices (sic!) poenae nomine SS XXX n.]

Iura sepulcrorum. 379 

m(ilia) n(ummnm) et collegio ° pontificum SS XV m. n. et emptor 14 

et venditor. Comparatu(m) autem est de SS VIIII m(ilibus) n(ummum). 

H(uic) m(onimento) d(olns) m(alus) a(besto). H(oc) m(onimentum) 

ext(erum) h(eredem) n(on) s(equetur). 

12. Romae. & 6,2,13152; Or. 4427; Dess. 8229. 

— ° si quis hoc sepulchrum vel monimentum — ° post obitum 6 

° meum vendere vel donare voluerit ° vel corpus alienum invehere 8 

vellit, ° dabit poenae nomine ark(ae) pontif(icum) HS C η., ° et ei 10 

cui donatum vel venditum fuerit, ° eadem poena tenebitur. 12 

13. Romae. © 6,2,10284. Dess. 7947. Cf. Mo. Staatsr. 2 3 p. 71. 

° — Hoc monumentum — ° ne quis a nomine nostro alienare 2 5 

audeat ° neve in eo corpus extraneum inferri patiatur: ° alioquin 6 

sit facultas cuicumque ex familia ° nostra 1 adeundi per querellam S 

pontifices ° cc. vv., quorum de ea re notio est, ° et poenam HS L 9 

m. n. arcae ° collegii eorum ° inferendorum exsequendi. 11 

14. Romae. @ 6,2,10848; Or. 4428. Dess. 8231. 

— ° — quod ° si quis hunc monimentum vel aedificium dona- 13 

tionis ° causam vel alio que nomine temptaverit facere, dare damnas l^ 

esto aerario po°puli Komani SS L m. n., item v(irginibus) V(esta- 16 

libus) SS L m(ilia) n(ummum). 

15. Romae. @ 6,3,20661; Or. 4421. Dess. 8272. 

— ° ita ut ne quis ex hoc agro aedificislve, quibus donationis 4 

causa eman°cipatum erit, de nomine alienasse ° velit, nisi in per- (> 

sona filiorum ° aut libertorum suorum, ne simili ° poena sepulchri S 

teneatur. 

16. Veronae, sed eo delatus ex urbe. & 6,4,26445; Dess. 8216; 

Maffei, museum Ver. p. 320. 

— huic munimento intercedet lex ne donatio fiat; quodsi quis 

admiserit, inferet aerario p(opuli) E(omani) HS XXX n. 

17. Aquileiae. @ 5,952; Or. 7337. Dess. 8239. Similiter


18. In νια Αρρία. @ 6,3,20989. 

9 — ° quisq(uis) [/i]unc mun(imentum) — ° immutare alioque 

11 quo genere vender°[e aut donar]e voluerit, tunc dare debeb°[ii 

HS L m. n.] aerario p(opuli) E(omani). 

19. Romae. & 6,2,13618. Dess. 8231 not Similiter Grnt. 881,9 = 6,4, 

22609. Or. 2415.4509.4549.4610. & 6,10876. 1600 (= Dess.8092). 15405. 

5 — ° hoc monumentum sive locum si ° quis vendere vel donare 

7 voluerit, ° inferet virginib(us) Vestalibus HS XX ° n. aut aerario 

populi Eomani cet. 

20. Romae. Grut. 827,2 = @ 6,4,26128. 

— si quis autem istam memoriam ex numero filiorum sibe 

libertorum distrahere voluerit, inf(eret) aer(ario) p(ublico) p(opuli) 

E(omani) HS I (L?) m. n. 

21. JRomae. Grut 835,8 = & 6,4,27627. 

— si quis autem lioc vendere voluerit, arkae ponteficum HS 

X m. n. inferet, vel si quis aliennm corpus hic intulerit, poenam 

supra scriptam inferet. 

22. Romae. Fdbretti, inscr. p. 49 n. 281 = & 6,4,28567. 

— hoc monimentum si quis donationis vel emancipationis_ 

causa ali tradere voluerit, prius inferet arce pontificum SS C m. 

denari cet. 

C. De sepulcro violato et de mortuo inferendo. 

23. Romae. Or. 4423 = @ 6,4,26488. 

— huic monimento manus qui intulerit, dabit sestertios XX 

24. Romae. & 6,2,5175; Or. 7339; Dess. 8211. 

4 — ° locum lmi si qui manus ° intulerit, virginebus Vestalibus 

° solvet poena HS n. V. χχ Κ 

25. Romae. Grut. 928,1. & 6,4,29913. 

— si quis titulum meum violaverit, inferat aerario HS IX n· 

26. Salonis. @ 3,2107; Or. 4429. Dess. 7236. 

4 — ° cot si quis aeam arcam ° [po]st mortem eorum aperire 

6 vo°[Zi«]erit, in[/]er[ei] decuriae meae 2 

5έ XXV . . . 

V 27. Ravennae. Mur. 1131,3. & 11,136. Dess. 7311. 

5 — ° si qui vero post mortem ° nostrara eandem arcam ° aperire 

8 ° voluerit, inferet ° convibio veteranorum sive ° ITartensmm X c. 

1) Fortasse scr. V m(ilia). — 2) Scil. collegii fahrum et centonariorum.


28. Oxonii, onginis Eomanae. Or. 4393 = @ 6,4,27593. Dess. 8210. 

— sibi — libertabusque suis, ita ne quis ubi ° ego conquiesco, 

comurat aut cineres ° suas ponat; quae adversus (û) 1 fecerit, virginibus 

damnas esto d(are) HS (decem milia) cet. 

29. Romae. © 6,4410. 

Huic ° monumento ° ustrinum apli°cari non licet. 

Cf. @ 6,797 n. 3413. Dess. 8203: ne quis hic urina(m) faciat. 

Et Or. 7302: duodecim deos et Deanam et Iovem opt. max. habeat 

iratos quisquis hic mixerit aut cacarit. 

30. Canusii. © 9,405; Or. 7332. Dess. 8263. 

— ° in hoc monimento ali inuri licet c nulli, nisi quorum 

nomina s(cripta) s(unt). 

31. Ostiae. @ 14,1153; Or. 7338. Dess. 8223. 

— quisquis hunc ° titulum— deasciaverit a(«)t 2 vio°laverit vendiderit, 

HS CC milia n. ° aerario populi Romani damnas esto dare cet. 

32. Romae. & 6,2,7788; Or. 2691; Dess. 8219. 

— ° si quis huic monimento post me ° aliquam controversiam 13 

facere voluierit aut de nomine auferre, inferet aera°rio p(opuli) 15 

R(omani) HS V m. n. cet. 

33. 11. Prope Romatn. @ 6,3,22915. Or. 5048. Dess. 8221. 

° — si quis ° eum titul(um) adulterav(e)rit, alienigenum cor- 8 

p(us) aut ossa aut cineres ° in hoc monum(entum) inferre volens, adi- 10 

ftim 3 non haber(e) et dare debeat a(erario) p(opuli) R(omani) HS L 

m. η. ° Huic mon(umento) dol(us) mal(us) abesto. 11 

34. Puteolis. @ 10,2039; Or.4422. Dess. 8311. 

Dis Manibus ° P. Alfeni Anterotis. Locus exc(eptus) ° sepulcri 1 

et itineris, in front(e) p(edes) XI, in agr(o) ° ρ. ΧΧΧΙΠΙ, et poena 4 

excepta HS XX cet. 

35. Sassinae Utnbriae. @ 1,1418; Dess. 7846. Integra dum fuit, de· 

scripta est: hodie quae non supersunt, rectis litteris expressimus inclusa 

wncis quadratis. 

. . . [Hora[ftws . . f] BaAb[u$] — ° raunicipibus [s*t]eis incoleis- 1 

q(ue) ° [loca sepulturae d(e) s(ua)] p(ecunia) dat, ° [extra auctor]- 3 

ateis et ° [quei sibei laqujeo manus ° [attulissent 4 

] et quei ° [quae- 5 

1) Mo. — 2) Dess. — 3) adhum. — 4) Serv. in Verg. Aen. 12,603: 

cautum fuerat in pontificum libris, ut qui laqueo vitam finisset, inaepultus 

abiceretur.


8 stumj spurcum ° [professi es]sent, singuleis ° [in fronjte p. X, in 

10 agrum p. X ° [inter po]ntem Sapis cet. — ° [In quib]us loceis nemo 

14 huma°[tus] erit, qui volet sibei ° [vi]vous monumentum faci°et; in 

17 quibus loceis hu°mati erunt, ei d(um) t(axat) quei ° [hjumatus erit 

19 postereis°(qu]e eius monumentum ° [fierji licebit. 

V 36. Puteolis. & 10,2015. Dess. 8235. 

1 Aelia Decorata in me°moriam Isionis b(ene) m(erentis) mariti 

una ° cum Sextilia Laurina nuru sua cubi°culum superiorem ad 

δ confrequen°tandam memoriam quiescentium sibi ° suisque et posteris 

eorum extruxerunt. ° Tabernula autem cum suis snperioribus ° 

nullo modo ab hoc loco sacro et religio°so ob tutelam obitorum 

10 separari poterit. Quod ° si adversus ea aliqui inrumpere temptaverint, 

0 inferent singuli rei p(ublicae) Puteolanorum HS XL m(ilia) n(ummum), 

° eic ut et foris in titulo scr(i)ptum 1 continetnr ° in nomine 

Eucherior(um) nepotor(um); reditum autem ° terrulae et aedificii in 

15 refectionibus cubi°culorum sacrorum et aedificii s(upra) s(cripti) 

super°stites erogare cnrabunt. 

ν 37. Ostiae.


eor°pus meum, numquam ullo liceat acced°ere neque aperire et 3 

vexare ossa mea, ° neque filius neque nepotes neque de ad°finitate 5 

nllus; si quis autem ausus fuerit ° infringere vel aperire, inferet 

poene nomi°ne rei pub(licae) C(ompsinorum) folles mille. Sane 

Nevia ° Prisca, si permanserit usque in diem fi°nitionis sues, reci- 10 

pietur ibi iuxta maritum suu[w]. 

40. Ostiae in urnula. & 14,1872. 

Quicuinque violaverit ° sive inmutaverit, ° sentiat iratos ° semper 

sibi. 

VII41. Romae. @ 6,4,36467. Dess. 8184. 

Dis man(ibus). ° C. Tullius Hesper ° aram fecit sibi ubi ° ossa 

sua coiciantur, ° Qua si quis violave°rit aut inde exeme°rit, opto 

ei, nt cum ° dolore corporis ° longo tempore vivat ° et cum mortuus 

fue.rit, inferi eum non ° recipiant. 

VII42. Romae 6,4,29946''. Dess. 8185 a . 

Quisquis ° hoc sustulerit ° aut laeserit, ° ultimus suo°rnm moriatur. 

VII 43. Prope Burnum Dalmatiae. & 3,15016. Dess. 8248. 

Sarcofagum ita def °endunt, ut super avo°nim [s?i]orum corpora° nul- 2 

ln[s ejxtraneum ponat; ° quod si quis posuerit, det ° fisco auri pondo dua. 4 

44. Momae. & 6,4,29942. Dess. 8207. 

Inscriptor rogo te ut transeas hoc monumentum ... quoius condidati 

nomen in hoc ° monumento inscriptum fuerit, repulsam ferat ne· 

que honorem nllum unquam gerat. 

D. De aditu ad sepulcrum. 1 

45. Romae. @ 6,2,9404; Or. 4085. Dess. 7249. 

— ° sibi et — ° nxori et ° libertis libertabus ° posterisque 8 

eorum omnibus. ° Taberna cum aedificio et cisterna ° monimento 12 

custodia cedit. ° Lege publica uti liceat itum, aditnm, ambit(um), 14 

0 haustum aquae, ligna sumere. 15 

46. Romae. & 6,2,10235; Or. 4379\: Dess. 8364. 

0 — Iobacchus fecit — ° ° excipit(ur) itus, actus, ° aditus, am- 2 

bitus, item aquae, aeram(enta), ° funem, pistrini, farni, virgar(um), 9 

ligni ° sacrificiis faciundis et cetera, quae ° in lege publica continen- 10 

tur. Hoc moZnumentum heredem non sequitur 2 cet. 11 

47. Romae. @ 6,2,13823; Or. 4373. Dess. 8752. 

— ° praecepit, ut ad it ° sepulchrum hortus, qui est cinctus 

0 maceria, et dieta aiuncta ianuae ° custodiae causa sepulchro cedat, 5 

1) Cf. sxipra n. 137 v. 14; n. 138 v. 13. — 2) Est anni 149 p. C.

384 lura sepulcrorum. 

9 ° et itum aditum ambitum sacrifi°cique faciundi causa proximis 

° eius recte liceat. 

48. Bomae. @ 6,2,12133; Or. 4374. Dess. 8365. 

15 — ° in hoc monumento itus ad[ii]us ambitus libertis liberta- 

16 busq(ue) meis omnib(us) ° pateat, heres clavem dato ad sacrificia 

facienda quotiens quomque opus erit. 

49. Romae. @ 6,3,19562; Or. 4392. Dess. 7933 Κ 

3 L. Hostilius — ° libertis libertabusque suis ° posterisque eorum 

fecit; ° exterae familiae aditus non datur, ° nec iure quis in hoc 

monumento ° ollas emet. 

50. Ostiae. & 14,1473; Or. 45,11. 

1 C. Plarius Privatus sen(ex) se vibo cessit Pla°riae Privatae 

libertae suae — ° adcumbitorium cum conditi°bum — ° — ita, ut 

liceat ei itum aditum ° ambitum humandumve sacrificandum caussa 

° habere cet. 

51. Bomae. ©6,2,10562*= Or.4382. Leas. 8362. Similiier & 6,3626 

6,2,10876. 6,3,17652.53. 6,4,26229. Or. 4830. 4500. 4509. 4513. 

5 — ° et in eo mon(umento) ° itu(m), act(um), amb(itum), in°la- 

t(ionem), mor(tuum) mort(uam) ° inferre *, coron(are), ° sacrif(icare), 

10 sacrif(icium) 2 fac(ere) ° ei, a(d) q(uem) e(a) r(es) p(ertinet) p(ertine- 

bit), r(ecte) l(iceto) — ° fil(iae) pientissimae cet. 

vii 52. Frope Momam. @ 6,14672; Or. 1175. Dess. 8156. 

D. m. Cerelliae Fortunatae coniugi carissimae, cum qua v(ixi) 

ann. XL s(ine) u(lla) q(uerella). ° M. Antonius Encolpus fecit sibi 

et Antonio Athenaeo ° liberto suo karissimo et libertis libertabus- 

que eorum ° et posteris — excepto M. Antonio Athenione, quem 

veto ° in eo monimento aditum habere neque iter ambitum ° intro- 

itum ullum in eo habere, neque sepulturae causa ° reliquias eius 

posterorumque eius inferri; quod si quis ad°versus hoc quis 3 fecerit, 

tunc is qui fecerit poenae nomine ° pontificibus aut antescolaris 4 

virginum HS L m(ilia) n(ummum) inferre de°bebit, ideo quia me 

10 pos multas iniurias parentem sibi amnegaverit — ° et A. Lelio 

Apeliti clienti karissimo, quem boluerit do[w]ationis causa sarco- 

fa°gmn eligat sibi, opter 5 quod in tam mana clade non me reli- 

querit, cuius beneficia abeo cet. 

1) Mo. in @ compendia sic solvit: inlat(ionem) mort(ui habere) mort(uum) 

inferre. — 2) sacrif(icia) Mo. l. l. — 3) l. quid. — 4) cf. Petron. 

sat. 81: antescolanus. — 5) {VII De opter cf. Biicheler Rh. Ph. 51, p. 472.]


tunc is qui fecerit poenae nomine ° pontificibus aut antescolaris- 1 

9 

virginum HS h m. n. inferre de°bebit; 

iniurias parentem sibi amnegaverit cet. 

ideo quia me pos multas 10 

V 53. Ostiae. @ 14,1636. Dess. 7926. 

I M. Statilius Mercuri°us fecit sibi et — ° introitum exitum 1 

omnem°que rem possidere quod mihi ° concessum est a T. Flavio 10 

Rufino, ° in parte dimidia, intrantibus ° parte sinisteriore, in fronte 12 

° pedes ΧΧΧΙΠ, in agro ped(es) XXX. 14 

II Euphrosyno ° et Hercliano ° ser(vis) C(aesaris) n(ostri) concessum 1 

° eis ab Flavio Rufino ° in monumento ° Iuniano, quod est ° iuris 4 

mei, intran°tibus parte dexte°ra, in triclinio ° in quo pari(e)te sunt 8 

0 ollae ossuaria ° numeroXllll, ° et in triclia saricophaga n(umero) 11 

III, ° quot cessi ego 2 ° ambas partes et ° Statilio Mercurio ° et 15 

nominibus s(upra) s(criptis). 

E. Cognitio de sepulcris. 

54. Romae. © 6,2,10675; Or.4515; Dess. 8386. 

— Aelius Dignus, ° Paccius Charito et socii ° hoc cepotaphium 2 

muro cinctum ° cum suo iure omni ex auctoritate ° et iudicio ponti- 5 

ficum possederunt. 

55. Bomae. & 6,2963; Or. 4406. Dess. 8382. Cf. D. 47,12,7: lapsum 

monumentum corporibus non contactis licet reficere. D. 11,8,5,1: sed si religiosus 

locus iam factus sit, pontifices explorare debent, quatenus salva 

religione desiderio reficiendi operis medendum sit. 

— petit a pont°fices, ut sibi permitterent ° reficere n(ostrum?) 4 

monumentum ° iuris sui, lib(ertis) libertabusque ° sibi et suis poste- 7 

risque ° eorum. 9 

56. Beneventi. @ 9,1729. 

— hoc vas disomum sibi et ° Felicitati suae posuit, et ° tribu- 2 

nal ex permissu pontif(icum) perfecit. 

57. Romae. © 6,2,12389; Or. 4355. Dess. 8388. 

— in hoc monumento sive ° sepulc(ro) corp(us) per aedil(es) 9 

inferri licebit. 

58. Romae. @ 6,1884; Or. 794, emend. 3,78; cf. Paul. sent. 

1,21,1. D. 11,7,8.44. 

, — abscessit Selinunte, pri. idus Augus. ° Nigro et Apro- 6 

1) Cf. Petron. sat. 81: antescholanus. — 2) eco traditur. 

BBUNS, Fontes iuris. Ed. VII. 25

386 lus hospitii. 

8 niano cos. 1 ; ° reliquiae treiectae eius ° III nonas Febr. ex permissu 

10 ° collegii pontific(um), piaculo facto, ° Catullino et Apro cos. 2 cet. 

59. Bomae. @ 6,3,20683. Dess. 8389. 

7 — isdem corporibus tralatis perm(issu) trib(unorum) pl(ebis) cet 

V 60. Ostiae. @ 14,1135. Fragmenta quattuor eiusdem lapidis, continentia 

titulos tres praeter nomina pares. 

1 D(is) m(anibus). ° Ti. Iulius Ama°ranthus ob ° cessionem 

5 ° donationemq(ue) ° monumenti ex ° parte tota 3 ab Iun°ia Anthide 

9 et Plo° tio Herma lib(ertis) ° libertabusq(ue) et ° posterisq(ue) eor(um). 

VII 61. @ 10,8259. Dess. 8381. l Prope Tarradnam, loco antiqito, 

in pilis dnabns, ad ingressum ut videtur sepulcri'. 

[D(isj\ m(anibus) [s(acrum). C]ollegi[tt]m pon[fa/]icum d[e]crevit: 

4 si ea ita sunt que libelo [c]ontenentur placere per . . . re 

puela [de] q. agatu[r sjacelo. 

{in pila altera) [eximere et i]ter[nni ex\ pra[escr]ipto [ifjeponere 

et scripturam tituli at pristinam formam restituere piaculo prius 

dato operis faciendi ove atra 5 . 

CAPUT XII. 

173. |US HOSPITII ET CLIENTELAE. 

Cf. Mommsen, dasrom. Gastrecht u. d. rom. Clientel, in libro: 

Forschnngen 1,319. Antiquissimas tantum recepi tesseras hospitales, alias 

v. apud Or. 3056—63. [@ 2,1343.] 

1.

Ius hospitii. 387 

Ρ. Sulpicio Quirinio, C. Valgio cos. 1 

senatns populusque civitatium stipendiariorum 

pago Gurzenses 2 hospitiura fecerunt quom L. Domitio 

Cn. f. L. n. Ahenobarbo 3 procos., eumque et postereis 4 

eius sibi posterisque sueis patronum coptaverunt, 5 

isque eos posterosque eorum in fidem clientelamque 

suam recepit. 

Faciundum coeraverunt: Ammicar Milchatonis f., 

Cynasyn(ensis); Boncar Azzrubalis f., Aethogursensis, 

Muthunbal Saphonis f., Cui. Nas. Uzitensis 5 . 10 

2. & 2,2633. Έ tdbula ahenea, quae hodie in musei Berolinensis 

antiquano adservatur, a. 0,32, l. 0,20. Dess. 6101. 

M. Licinio Crasso, 

L. Calpurnio Pisone cos. 6 . 

ΙΙΠ k. Maias 

gentilitas Desoncorum ex gente Zoelarum 7 

et gentilitas Tridiavorum ex gente idem 5 

Zoelarum hospitium vetustum antiquoni 

renovaverunt, eiqne omnes alis alinm in fidem 

clientelamque suam suorumque liberorura 

posterorumque receperunt. 

Egerunt 

Arausa Blecaeni et Turaius Clouti, Docius Elaesi, 10 

Magilo Clouti, Bodecius Burrali, Elaesus Clutami, 

per Abienum Pentili magistratum Zoelarum. 

Actum Curunda. 

Glabrione et Homullo cos. 8 

V idus Iulias 

idem gentilitas Desoncorum et gentilitas 15 

Tridiavorum in eandem clientelam, eadem 

foedera receperunt: ex gente Avolgigorum 

Sempronium Perpetuum Orniacum, et ex gente 

1) a. u. c. 742 (= 12). — 2) Gorza, oppidum Africae'Zeugitanae prope 

Uticam, Polyb. 1,74. In alia tessera {l. c. n. 69): civitas Gurzensis ex Africa. 

— 3) Avo imp. Neronis; cf. Suet. Nero 1—6. Tac. ann. 4,44. [VHCos. a. 

738 (=16), proc. Africa a. 742 (=12)]. — 4) Dtbuxt esse posteros. — 

5) Hirt, b. Afr. 41,51: oppidum Uzitta, in Africa Byzacena. — 6) α. 27 

ρ. G. — 7) Zoelas Plin. h. n. 3,3,28 inter Asturum jpopiilos enumerat, alio 

loco (19,2,10) eam avitatem Callaeciae et oecano propinquam appellat; cf. 

Huebn. l. c. p. 363. — 8) α. 152 ρ. V. 

25*

388 Collegium Lauuvinum. 

Visaligorum Antonium Arquium, et ex gente 

Cabruagenigorum Flavium Frontonem Zoelas. 

Ε gerunt 

L. Domitius Silo et 

L. Flavius Severus, 

Asturicae. 

CAPUT XIII. 

C Ο L L Ε G I A. 

174. Collegium symphoniacorum. 

© 6,2,4416. Dess.4996. TJnus dequadringentis titulis columbarii a.1847 

prope Eomam eruderati. Cf. Mo. ZGR. 15,353 (= Ges. Schrr. III p. 113). 

Dis manibus. ° Collegio symplionia°corum f qui sacris publi°cis 

5 praestu sunt 1 , quibus ° senatus c(oire) c(onvocari) c(ogi) permisit 2 

6 e ° lege Iulia 3 ex auctoritate ° Aug(usti) ludorum causa. 

175. Collegium funeraticium Lanuvinum (a. 136). 

@ 14,2112. Dess. 7212. Ε tabulamarmorea, quae exstat in oppido Civita 

Lavigna edita α Ν. Ratti, atti d. aecad. pont. 2,462. Inde eam repetivit et 

illustravit Mo., de collegiis (1843) p. 98—116 (cf. Hnschke, ZGR. 12,207); 

postea lapide ipso excusso titulum correxit ZG-R. 15,357 — Ges.Schrr.III 

p. 115; cf. Or. 6086. Est tabula duabus columnis inscripta praescriptione 

per utramque perscripta; capita sunt distincta. 

Praescr. [L. Ceionio] Commodo, Sex. Vettuleno Civica Pompeiano cos. 4 

a(nte) a(iem) V idus Iun(ias). 

I. ° [Lanuvi in 5 ] templo Antinoi, in quo L. Caesennius Rufus, 

2 ° [patronu\s nranicipi, conventum haberi iusserat per L. Pompeinm 

1) Cf. © 6,2191; Or. 2448; Dess. 4965: Collegio tibicinum et fidicinum 

Romanoram, qui s. p. p. s(unt) (111 p. C). Similiter @ 6,240 = Or. 1803, 

@ 6,1054 = Grut. 269,2. Tibinnum secessionem Tiburtinam enarrat Liv. 9, 

30,5 sq. — 2) Ulustrantur haec verba loco Dig. 3,4,1: neque collegium 

neque — corpus passim omnibus habere conceditur. — collcgia — certa 

sunt, quorum corpus senatusconaultis atque constitutionibus principum confirmatum 

est. Inde passim in collegionnn titulis additur: quibus ex SC. 

coire permissum est vel licet, Or. 1567. 2787. 4075. 4115. 4235; in uno: 

quibus ex permiss(u) div(i) Pii arcam habere permiss(um) @ 5,4428 = 

Or. 3913. In aliis qpjpellantur corpora licite coeuntia, Grut. 399,4. 331,1. 

Cf. Mo., de collegiis 80. — 3) Caesaris videtur esse. Suet Caes. 42: cuncta 

collegia praeter antiquitus constituta distraxit. Aug. 32: collegia praeter 

antiqua et 'legitima' dissolvit. — 4) a. 136.— δ) [W/miinicipioin ins.Mo.]

Collegium Lanuvinum. 389 

° . . . . um, q(uin)q(uennalem) cultorum Dianae et Antinoi, pollicitus 3 

est se ° [... djaturum eis ex liberalitate sua HS XV 1 m(ilium) n(ummum) 

usum, die ° [naiaZjis Dianae, idib. Aug., HS CCCC n., et die 5 

natalis Antinoi V k. ° [Dec], HS CCCC n., et praecepit legem ab 

ipsis constitutam sub tetra° [stylo JL]ntinoi parte interiori perscribi 

in verba infra_ scripta: 

0 2 

[M. Antonio Hiber]o, P. Mummio Sisenna cos. k. Ian. 

collegium salutare Dianae ° . . > et Antinoi constitutum, L. Caesennio 

L. f. Quir(ina) Eufo dict(atore) ΠΪ idemq(ue) patr(ono). 

0 

cv> Kaput ex SC. p(opuli) E(omani). ου ίο 

° Quib[«s coire co]nvenire collegiumq(ue) habere liceat. Qui 

stipem menstruam conferre vo°len[< in /ime]ra, in it collegium 

coeant, neq(ue) sub specie eius collegi nisi semel in men°se 

c[oeant cojnferendi causa, unde defnncti sepeliantur. 

0 

[Quod fa]uBt[um /e]lix salutareq(ue) sit imp. Caesari Traiano 

Hadriano Aug., totiusque ° [(?o]mus [Atig(ustae)\, nobis [w]ostris l& 

collegioq(ue) nostro: et bene adque industrie contraxerimus, ut 

° [ejxitus d[e/i

390 Collegium Lanuvinum. 

26 ° Item placuit: quisquis 1 a municipio ultra milliar(ium) XX 

decesserit et nuntiatum fuerit, eo exire debebunt ° electi ex corpore 

n(ostro) homines tres, qui funeris eius curam agant, et rationem 

populo reddere debebunt ° sine dolo m[a?o]; et si quit in eis fraudis 

causa inventum fuerit, eis multa esto quadruplum. Quibus ° [funeraticium] 

eius dabitur, hoc amplius viatici nomine ultro citro sing(ulis) 

30 HS XX n. Quodsi longius ° [α municipio sw]pra mill(iarium) XX 

decesserit et nuntiari non potuerit, tum is qui eum funeraverit 

testa-[tor rem tabu]\is signatis sigillis civium Eomanor(um) VII, 

e[t] probata causa funeraticium eias, sa ° [tis dato ampltjns neminem 

petitarum, deductis commodis et exequiario, e lege collegi dari ° [sibi 

33 petito α cojllegio; dolus malus abesto. Neque patrono neque patronae 

II. 1 neque dfowiwo] ° neque d[o]minae neqne creditori ex hoc collegio ulla 

petitio esto, nisi si quis testamento heres ° nomina[iw]s erit. Si quis 

intestatus decesserit, is arbitrio quinq(uennalis) et populi funerabitur. 

a ° Item placuit: qjmjsquis ex hoc collegio servus defunctus 

fuerit, et corpus eius a domino dominavfe] ° iniquitatae 2 5 

sepulturae, 

datum non fuerit, neque tabellas fecerit, ei funus imag[iwa]rium fiet. 

° Item placuit: quisquis ex quacumque causa mortem sibi adsciveri[£], 

° eius ratio funeris non habebitur. 

0 

Item placuit, ut quisquis servus ex hoc collegio liber factus 

fuerit, is dare debebit vini ° [δο]ηί amphoram. 

Item placuit: quisquis magister suo anno erit ex ordine &\[bi] 

0 

ad cenam faciendam et non observaverit neque fecerit, is arcae 

10 inferet HS XXX 

restituere debebit. 

η.; ° insequens eius dare debebit, et is eius loco 

° Ordo cenarum: VIII id. Mar. natali Caesenni . . patris; V 

k. Dec. nat. Antfiwoi]; ° idib. Aug. natali Dianae et collegi; XIII 

k. Sept. na[£. Caes]enni Silvani fratris; pr. n[onas . .] ° natali 

Corneliae Proculae matris; XIX 

patr(oni) mnmc[ipi]. 

k. Ian. n&[tal. Caejsenni Eufi, 

°. Magistri cenarum ex ordine albi facti qu[o#tt]o ordine ho- 

15 mines quaterni 3 

ponere debeb[ww£] ° vini boni amphoras singnlas et 

panes a(ssium) II, qui numerus collegi fuerit, et sardas [rm]°mero 

quattuor, strationem, caldam cum ministerio. 

° Item placuit, ut quisquis quinquennalis in lioc collegio factus 

18 faerit, is a sigillis eius teniporis, ° quo quinquennalis erit, immunis 

1) [excidit non ΤΗ. Μ.] — 2) pro iniquitate. — 3) Cf. n. 179 v. 18.

Collegium Aesculapii. 391 

esse debebit; et ei ex omnibus divisionibus partes dup[Zas] ° dari; 19 

item scribae et viatori a sigillis vacantibus partes ex omni divisione 

sesquip[Zas] ° dari placuit. 20 

° Item placuit, ut quisquis quinquennalitatem gesserit integre, 

ei ob honorem partes se[s^fi]Iplas ex omni re dari, ut et reliqui 

recte faciendo idem sperent. 

° Item placuit: si quis quid queri aut referre volet, in con- 23 

ventu referat, ut quieti e[t] ° hilares diebus sollemnibus epulemur 

° Item placuit, ut quisqnis seditionis causa de loco in alium 25 

locum transierit, ei multa es°to HS ΙΙΠ n. OJ Si quis autem in 

obprobrium alter alterius dixerit aut tu[mwZ] ° tuatus fuerit, ei multa 

esto HS XII n. ro Si quis quinquennali inter epul[as] ° obprobrium 

aut quit contnmeliose dixerit, ei multa esto HS XX n. OJ 

° Item placuit, ut quinquennalis sui cuiusque temporis diebus 29 

sollQum[ibus ture] ° et vino supplicet et ceteris officiis albatus fun- 30 

gatur, et aie[bus natalibus] ° Dianae et Antinoi oleum collegio in 

balinio publico ροη[αί, antequam] ° epulentur. 

176. Collegium Aesculapii et Hygiae (a. 153). 

@ 6,2,10234. Dess. 7213. Ε tabula marmorea Romae in aedibus 

Barberinis adservata. Primutn ed. in Sponii miscell p. 52, inde Or. 2417 

Lex collegi Aesculapi et Hygiae. 

0 

Salvia C. f. Marcellina ob memoriam Fl. Apolloni proc(ura- 2 

toris) Aug. qui fuit a pinacothecis et Capitonis Aug. l(iberti) adiutoris 

° eius mariti sui optimi piissimi donum dedit collegio Ae- 3 

sculapi et Hygiae locum aediculae cum pergula et signum marmoreum. 

Aesculapi et solarium tectum innctum, in ° quo populus collegi 4 

s(npra) s(cripti) epuletur; quod est via Appia ad Martis intra milliarium 

I et II ab urbe euntibus parte laeva inter adfines Vibium 

Calocaerum et populum; item ° eadem Marcellina collegio s(upra) 5 

s(cripto) dedit donavitque HS L m(ilia) n(ummnm) hominibus n(umero) 

LX sub hac condicione, ut ne plures adlegantur, quam numerus 

s(upra) s(criptus), et ut in locum ° defunctorum loca veniant et liberi 6 

adlegantur, vel si quis locum suum legare volet filio vel fratri vel 

liberto dumtaxat, ut inferat arkae n(ostrae) partem ° dimidiam fune- 7 

ratici l 

; et ne eam pecuniam s(npra) s(criptam) velint in alios usus 

convertere, sed ut ex usuris eius snmmae diebus infra scriptis locum 

t) De hoc capite scnpserunt Mo. de colleg. 93, Hu. ZGB. 12,185.

392 Collegium Aesculapii. 

8 confrequentarent *; ° ex reditu eius summae si quod comparaverint, 

sportulas hominib(us) n. LX ex decreto universorum quod gestum 

9 est in templo divorum in aede divi Titi con°ventu pleno, qui dies 

fuit V id(us) Mart(ias) Bruttio Praesente et Iunio Enfino cos., uti 

XIII k. Oct. die felicissimo n(atali) Antonini Aug. n(ostri) Pii 

10 p(atris) p(atriae) sportulas dividerent 2 : in ° templo divorum in aede 

divi Titi C. Ofilio Hermeti q(mn)q(ueimali) p(er)pfetuo) vel qui tunc 

erit, Χ ΙΠ, Aelio Zenoni patri collegi Χ ΙΠ, Salviae Marcellinae 

11 matri collegi Χ ΙΠ, imm(nnibus) ° sing(ulis) 3t II, cur(atoribus) sing(ulis) 

Χ Π, popnlo sing(tilis) X I. Item pl(acuit) pr(idie) non(as) 

Nov(embres) n(atali) collegi dividerent ex reditu s(upra) s(cripto) 

ad Hartis in scholam n(ostram) praesentibus q(uin)q(uennali) X VI, 

12 patr(i) colleg(i) X VI, ° matri collegi X VI, imm(nnibus) sing(ulis) 

ΧΠΠ, cnr(atoribus) sing(ulis) ΧΠΙΙ, panem [a(ssium)1 ΠΙ; vinum 

mensuras q(nin)q(uennali) S 3 VJUil, patr(i) coll(egi) S VHII, imm(unibus) 

sing(ulis) Β VI, cur(atoribus) sing(ulis) & VI, populo 

13 sing(ulis) S III. Idem pr(idie) non. Ian. ° strenuas dividerent, sicut 

s(upra) s(criptum) est ΧΠΙ k. Oct. Item VIII k. Mart(ias) die kare 

cognationis ad Martis eodem loco dividerent sportulas pane(m) et 

14 vinum, sicut s(upra) s(criptum) est ° prid(ie) non. Nov. Item pr. 

id. Mart. eodem loco cenam, quam Ofilius Hermes q(uin)q(uennalis) 

omnibus annis dandam praesentibus promisit, vel sportulas, sicut 

15 solitus est dare. Item ° XI k. Apr. die violari eodem loco praesentibus 

dividerentnr sportulae vinu pane, sicut diebus s(upra) s(criptis). 

Item V id. Mai. die rosae eodem loco praesentib(us) dividerentur 

16 sporltnlae vinu et pane sicut diebus s(upra) s(criptis), ea condicione 

16 qua ° in conventu placuit universis, ut diebus s(upra) s(criptis) ii 

qui ad epnlandum non convenissent, sportulae et pane et vinu 

17 ° eorum venirent et praesentibus divideretur, excepto eornm, qui 

trans mare erunt vel qui perpetua valetudine detinetur. 

18 Item P. Aelius Aug. lib(ertus) Zenon ° eidem collegio s(upra). 

s(cripto) ob memoriam M. Ulpi Aug. lib(erti) Capitonis fratris sui 

piissimi dedit donavitque HS X m(ilia) n(nmmum), uti ex reditu 

19 eius summae in contri°butione sportularum dividerentur. rv; 4 

Quod 

1) nt infra lineam additum.— 2) Condiciones quas Marcellina ipsa 

diocit, decretumgue de ea re postea factum hoc loco male contaminata esse 

tnonet Mo. @ l. l. — 3) sextariorum. — 4) Spatium triginta fere litterarum.

Collegium Alburnense. 393 

si ea pecunia omnis, quae s(upra) s(cripta) est, quam dedit donavit 

collegio s(upra) s(cripto) ° Salvia C. f. Marcellina et P. Aelius Aug. 20 

lib(ertus) Zeno, in alios usus convertere voluerint, quam in eos usus, 

qui s(upra) s(cripti) s(unt), quos ordo collegi n(ostri) decrevit, et 

uti ° haec omnia, q(uae) s(upra) s(cripta) s(unt), suis diebus ut ita 21 

fiant dividantque, quod si adversus ea quid fecerint sive quid ita 

non fecerint, tunc q(uin)q(uennalis) vel curato°res eiusdem collegi, 22 

qui tunc erunt, si adversus ea quid fecerint, q(uin)q(uennalis) et 

curatores s(upra) s(cripti) uti poenae nomine arkae n(ostrae) inferant 

HS XX m. n. 1 

° Hoc decretum ordini n(ostro) placuit in conventu pleno, quod 23 

gestum est in templo divorum in aede divi Titi, ν id. Mart, G. 

Bruttio Prae°sente A. Iunio Eufino cos., q(uin)q(uennali) C. Ofilio 24 

Hermete, curatorib(us) P. Aelio Aug. lib(erto) Onesimo et C. Salvio 

Seleuco. 

177. Collegium funeraticium Alburnense (a. 167). 

@ 3,2,924. Dess. 7215«. Ε tnpt Transsilv. integro; v. supra p.328 

in exordio item Mo. de coll. 94. Hu. ZQB. 12,173. 

Descriptum et recognitum factum ex libello, qui propositus 

erat Alb(urno) maiori ad statione 2 Eesculi, in quo scriptum erat 

id quod i(nfra) s(criptum) est: 

Artemidorus Apolloni, magister collegi Iovis Cerneni, et 

Valerius Niconis et Ofias Menofili questores collegi eius- δ 

dem posito hoc libello publice testantur: 

Ex collegio 3 

s. s. 4 

, ubi erant \io[m(ines)] LIIII, ex eis non plus 

remasisse ad Alb. 5 

, quam quot h. 6 

XVII; Iulium Iuli quoque, 

commagistrum sunm, ex die magisteri sui non accessisse 

ad Alburnum, neq(ue) in collegio; seque eis, qui pre- 10 

sentes fuerunt, rationem reddedisse, et si quit 

eorum (h)abuerat, reddedisset sive funeribus, 

II. et cautionem suam, in qua eis caverat, recepisset; 

modoque autem neque funeraticis sufficerent 

neque loculum (h)aberet, neque quisquam tam magno 15 

tempore diebus, quibus legi continetur, convenire 

1) 'Haec quoque perturbata sunt α scnptore parum pento'. Mo. l. l. 

— 2) Ext. stationem. — 3) Ext. collegis. — 4) s(upra) s(cripto). — 5) Ext. 

remasisse Albur(ni). — 6) h(omines).

394 Collegium aquae. 

17 voluerint aut conferre fnneraticia sive munera. 

Seque i[iZ]circo per hunc libellum publice testantur, 

tit, si quis defunctus fuerit, ne putet se colle- 

20 gium abere aut ab eis aliquem petitionem 

funeris (h)abiturum. 

Propositus Alb(urno) maiori, V idus Febr. imp. L. Aur(elio) Vero ΠΙ 

et Quadrato cos. 

Act(um) Albfurno) maiori. 

178. Collegium aquae (Saec. I p. C.)· 

© 6,2,10298. Ex inseriptionibus α card. F. Barherini saec. XVII 

collectis ed. Marinius, Arvali (1795) 1,70; inde Dirksen, Beitr. {1825) 

p. 216, Haub. 177; denuo collato apographo Rudorff, ZGR. 15,203, eui 

quaedam adiecitMo. ibid. p. 345 (— Ges. Schrr. III p. 108); novissime JBu., 

Multa 533. Quo loco prostiterit, ignoratur. Prima postremaque desunt et 

tota pars laeva, quam coniedura supplere conati sunt Rud. et Hxi.; supplementa 

α me recepta Mo. sunt, cidus cf. excursum infra adiectum. Numeri 

uncis inclusi capita α Μο. distincta indicant 

... [midt]a, esto a(ssium) D. 

2 (1.) ° [Ctii magisteriu]m ex h(ac) l(ege) capere gerere licebit, 

3 s[i is magister ° factus erit, ei, nisi hici pal]am in conlegio aquae 

4 intra paticabnlum, qno die mag(isterio) ° [ahibit, iuraverit se hoc conlegium 

rejmque 1 hoiusce conlegi, quod quidquid penus sese venit, 

5 ° [recte administravisse, neque se adversus 7i.] 1. fecisse scientem 

6 d(olo) m(alo) in suo magisterio, suosque prohibuisse, ° [quominns adversus 

h. l. facerent, quod eius sat]is sit, a(ssium) D multa esto. ro 

7 (2.) ° [Qui magister ita non iuraverit, is deinde wia]g(ister) 

8 m' 2 

esto nive suffragium inito; si quis adversus ea faxit, multa 

° [esto a(ssium) C. Ei, qui exaisabitnr, necesse sibi esse, tjre pere- 

9 gre longius p. CSX· reip. et Zitis 3 

causa, magistrornm ° [de ea re 

iudicium esto. Qni ita j)ost tempns exatsabitur, ei multa] esto 

10 a(ssium) L. Idcirco nihilominus' deieratio esto apud magistros ° [ita 

uti s(uj)ra) s(criptum) e(st): si non deieraverit ita,] uti s(npra) 

s(criptnm) e(st), assium C multa esto. 

11 (3.) ° \Nuntius, per qnem quis ita se excusavit, tempore ius]to 

12 si non denuntiarit, ipsius multam sufferto, ° [aut cum eo tantae pecuniae, 

quantae qnis ita multatm erit, ex hac] lege actio esto. 

1) ... m. qui. — 2) nl. — 3) Ita Hu. pro: rei peritis.

Collegium aquae. 395 

(4.) ° [Magister si cui fulloni ex h. l. multam dicere volet,] 13 

liceto, si semel si saepius volet; dictio esto a(ssis) I. 

(5.) ° [Pro conlegio ni quis fulloniam fecisse] nive cretulentum 14 

exegisse velit, nisi in duabus lacunis p(opuli) E(omani) ius emet 

° [qui contra fecerit, adversus eum qui volet rem conlegii] gerere, 15 

liceto, magistrisve denuntiamino in biduo continuo; ni nuntiar(it) 

° [ei, qui quem impedierit qui ad fonte]m venerit, multa a(ssium) 16 

V esto. 

(6.) ° [In eum, qui contra h. l. fulloniam fecerit cretulentumque 17 

exeg]erit, ex h. 1. magister magistrive iudicium danto. Qui ni iuraverit' 

° [paratum se esse excipere iudicium praetdjris, recuperatorem 18 

unum communem adeunto sinralque iuranto: ° [se non calumniae 19 

causa fecisse facturumve esse.] Ni ita iurassit, multa esto a(ssium) D. 

(7.) ° [Quem magister ex h. l. iudicare insserit, is ni\ iudicassit 20 

ita uti s(upra) s(criptum) e(st), multa esto recuperatore uno quotque 

[in consilio ei erunt in singulos a(ssium) V.] 

(8.) ° [Praeterquam si cui non liqnebit, qua de re mag. /ac]ito 21 

uti iuret, isque sibi testium causa esse dicet magis quam ° [iuris 22 

rem dubiam, qui s. s. s. ex magistrorum edictis perpejtuis rem iudicanto; 

ni ita iudicarint, ita multa esto recuper(atore) [uno quotque 

ei in consilio erunt, uti s. s. e.] 

(9.) ° [Praeterquam si qui iuraverit corporis vitium sibi im- 23 

pedimen]to esse, ita gnatum esse, ni iudicassit, a(ssium) ν multa 

esto. Id ° [vitiwn si . . ., multa] esto a(ssium) V OJ. 24 

Excursus Mommseni, Capitis primi argumentum evidenter apparet 

agitur nimirum de iure iurando magistratas abeuntis, quod imitatur eiurationem 

publicam (Staatsrecht l 3 , 625 n. 4). Locutio 'qxiod quidqiiid penus sese venit', ut 

quidquid relativa vi careat, cum formula qiioquo modo similiter passim usurpetur, 

et ipsa admitti poterit (c/. Lachm. ad Lucr. p. 286. Madvig defin.p. 645). 

HuschJciana restitutio ut in aliis peccat, ita concinnitatem enuntiati, quod unum 

est omnino, perperam solvit. Paticabidtivi vocabulum hoc solo loco repertum 

fortasse significat locum qui patet, ut latibulum eum quo latemus, nani paticare 

a patendo derivari potuit sicut morsicare a mordendo. — Capite secundo 

quo Hti. credit caveri, cur quis magister creari nequeat, nec per se recte ex 

cogitatum cst (nam ab eiuratione ita reicimur ad comitia. i. e. a calce ad cnput 

et omnino eo refutatur, quod v. 9 deierationis vocabulum legitur, ut certum sit 

totum hoc caput et ipsum ad eiurationem spectare. Etiam quae sequuntur apud 

Hu. nmlta continent parum apla, ut illud profectus pereger, quod tam est Latinum 

qnam futurum paullo ante ab Hu. restitutum abiet, et quod sequitur 

1) Tab. qui iniuraverit.

396 Collegium aquae. 

longius pedum centum milia, quasi pro passu etiam pes in eiusmodi mensura 

locum obtineat, et centum milia quasi notari possint ab bac aetate abhorrentibus 

notis C. M., quas temere snbstituit plane sanae lectioni CXX, i. e. centum 

et viginti milia, ut certissimae quaeque numerorum notarumque leges eadem 

qna grammaticae ruina pereant. Sed satis sit de istis. Mibi videtur tractatus 

de eiuratione ita continnari, ut primum qui eiurationem omiserit, praeter multam 

honore et suffragio deinceps careat, multa quoque contra eam legem facienti 

adiecta, deinde pergatnr ad excusationem eiurationis et iudicium de excusatione 

ea instituendum. Quod reposui, ut nequaquam certum est, ita opinor per se 

probabile; nempe iudicium penes magistros esse, excusationem autem admitti 

magistri, qui quo die magisterio ei abeundum sit, rei publicae aut litis causa 

consistat in loco dieram sex pluriumve itinere ab urbe Boma remoto; eum, 

qui non ante diem eiurationis excusationem adleget, niultam, exiguam tamen 

assium L, sufferre debere; denique ab eiuratione recte excnsatam nihilo minus 

quo tempore poterit eiurare oportere, ut multa quoque, quamquam non gravissima, 

non eiuranti ita imponatur. Quae emendatio mihi admittenda fuit, ut 

baec ita ordinarentur, BEIP . ET . LITIS pro REIPEKITIS, ea Huschkio accepta 

ferenda est.— Capite tertio quod posui, simplicitate opinor praestat invento 

Huschkiano et recte aptatur prioribus. Nempe absens si per alium se excusavit 

neque is iusto tempore nuntiavit, multa quidem eadem est, sed multam eam 

aut nuntius statim inferat necesse est, aut eam, si magister solvit, a nuntio repetere 

potest. Pro tantae pecuniae cui magis placebit, quod Hu. posuit, dupla 

jyecunia, ei non contra dico. — Capitis quarti sententiam recte opinor perspexit 

Rtidorffius: scilicet ut praeter multas ex lege descendentes maiores praetori 

publico populi Eomani permissum est civi cnivis multam dicere quam vocant 

maximam, id est non maiorem assium IIIXX (Staatsrecht l 3 ,158—160), ita magistro 

collegii fullonum simile ius adyersus fullones tribuitur, modo asses singulos 

singulae muliae ne excedunt. — Capite quinto ante omnia ineptum 

illud PKIUS ita tollendum est, ut substituatur iusta interpunctione P- κ- IUS. 

Qno posito probabiliter inde efficietur in collegium boc eum admissum esse, qui 

dnas lacunas, id est fontes publicos populi Romani utendos sibi ab eo comparasset, 

vectigal inde aerario eolvens; ei condicioni qui satis fecissct, ius fuisse 

fulloniae exercendae exigendaeque pecuniae pro creta, id est opinor pro usu 

fontis ad lavanda et perpolienda vestimenta. Sequuntur cauta de eo qui condicione 

illa non impleta pro fullone se gerat. Primum eum qui vult manu impedire 

potest, sed ut dennntiet eum magistris (denuntiamino = denuntiator) intra 

biduum quod sequitur; nuntiationem si omiserit, multa ei imponitur, sed, ut 

consentaneura est, perparva. — Sequitur capite sexto iudicium contra eum 

qui sic ut diximus denuntiatus est vel deprehensus. Quae ibi posui, posse eum 

revocare ad iudicinm praetoris eaque fori declinatione iureiurando firmata liberari 

a magistris; id autem qui non faciat, una cum actore rem collegii gerente 

ad exemplum actionis popnlaris ad recuperatorem unum adire; ntrumque 

antem calumniam iarare oportere multa non iuranti proposita, ea ut non omnia 

certa sunt, ita non habent opinor in rebus verbisve quod offendat. — Caput 

septimum aperte vertitur in qnaestione, quomodo iudex ex hac lege factus 

cogi possit iudicium reddere; sed pleraque incerta sunt. In principio in nniversum 

videtur perscriptum fuisse, recuperatorem illum unum quique ei in

Collegium militum. 397 

•consilio essent (ita enim suppleo propter pluralem v. 22 Hudicanto* et Hudicarint'), 

ni iudicarent, multam sufferre oportere; restitui ita, ut inter v. 20 et 21 interposuerim 

non perscriptum in parte nobis servata. — Sequuntur cap. octavo et 

nono exceptiones, quarum primam Hu. vidit agere de iis, qui sibi non liquere 

iurent. Secunda ni fallor eos complectitur, quibus morbus causave sontica est. 

Edicta perpetua horum magistrorum si qui non probabunt, quidvis aliud substituant; 

nec magis nego mire omnino vitium corporis quocum natns sis, nominari 

v. 24. Sed manum de tabula, ne ut fit in talibus a certis ad probabilia, 

a probabilibus ad lusus perveniatur. — Ad aetatemquod attinet, lexante Tiberium 

scriptaest, cum conlegium, non collegium in ea scribatur (v Ephem. epigr. 1, 79). 

179. Collegium militum (a. 203). 

@ 8,2557. lemploAesculapiiinscriptum, cuius parietinae adhucLam· 

baese in Numidia exstant. Ed. Renier, inscr. rom. de VAlgerie (1858) p. 15 

n. 70. Inde Eenzen, Or. 3,517 n. 7420a w . Cohn,rom. Vereinsr.l29. Postremus 

Wilmanns @ l. c. Explicatio compendiorwn valde dubia; recepi in Cor- ' 

pore propositam. [Vl/ Similem legem coll. tubidnwn ed. Cagnat, Klio 7,1907, 

p. 183 sq.]. 

Pro felicitate et inco°luniitatem saeculi do- 1 

minorum n. n. Auggg. 1 ° L. Sep(timii) Severi Pii Pertinacis 3 

Aug. et M. Aureli Antonini ° Aug. [Part. Brit. Germ. 5 

Max.] 2 Aug. et Iuliae Aug. ° matri Aug. [n(ostri) 2 ] et castr(orura) 7 

[et senatus et patriae 2 ], ° Antonini Aug. nostri [invicti 2 ]. 9 

Cor(nicines) leg(ionis) 3 III Atig(ustae) p(iae) v(indicis): 11 

Clodius Secundus opt(io): C. Iulius Felix fel XXXIV alii). 12 

Scamnari n(omine) 4 dabunt col(legae) qui fac(ti) fuer(int) 30 

S DCCL. Si qui d(e) col(legis) tram(are) pro(ficiscetur), cum 

pr. s., acc. viat. pro. m. 5 X CC. eq. a. r. D 6 . 

Item 7 vetranis anularium 8 nora(ine) S D. 

Item si qui ex coll(egio) amplio(re) grad(u) prof., 9 accip(iet) S D. 

Item si qui obitum naturae red., acc. her. ips. 10 sive proc(urator) -S D. 35 

Item, quod abom. 11 , si q(ui) locu(m) smitn 12 amis., accipiet -3c CCL. 

1) tertiumG. erasum. — 2) Erasum: l. 6 et L. SeptimiGetaeCaesfaris)^» 

1.8 duorum, l. 9 Fulviae Plautillae Aug(ustae), l. 10 coniugis. — 3) Cf.D' 

47,32,1: ne — milites collegia in castris habeant. — 4) i. e. pro introitn 

pro sedendo in scamnis collegii. — 5) pr(omotus) s(it), acc(ipiet) viat(icum) pro- 

(cessus) m(iles)? Interpretatio incerta est. [VHIam Cagnat l. c. p.187 et in collegio 

iubicinum et hoc loco non prs. sed per s. legit.]. — 6) eq(ues) a(utem) X 

d(abit)? — 7) itim. — 8) Cf. @ 8,2554: ( 6 )v eter(ani) quoque missi accipiant 

kal. Ian. anularium, singuli HS VI mil. n., ( T ) quae anularia sua dic 

quaestor sine dilationo adnumcrare eurabit; ibidetn n. 2553: ( 8 ) anulari n(omine) 

singfttft accipiant] cet. Cf. Or. 6790. Cohnp. 133. — 9) prof(iciscetur)· 

— 10) red(diderit), acc(ipiet) her(es) ips(ius). — 11) abom(inamur). — 12) sun.

398 Collegium Silvani. 

37 Item \ qui arc(a) solut(i) sunt, et si quis de tironib(us) ab hac die 

satis arcae fec(erit), accipiet quitquit debet(ur). 

Lex fact(a) XI kal. Sep. 

[Plautiano] 2 Π et [Geta] 3 Π cos. (Sequuntur nomina guattuor). 

^180. Collegium Silvani. 

@ 10, 444; Or. 6085. Ε lapide magno in valle Silari fluvii superiore 

a. 1834 reperto. 

Silvano sacrum voto ° suscepto pro salute Domitian[i] ° Aug(usti) 

n(ostri). 

4 L. Domitius Phaon ad cultum ° tutelamque et sacr(i)ficia in 

5 omne ° tempus posteru(m) iis, qui in collegio ° Silvani hodie essent 

quique postea ° subissent, fundum Iunianum et ° Lollianum et Per- 

10 cennianum et ° Statuleianum suos cum suis villis ° finibusque attribuit, 

sanxitque uti ° ex reditu eorum fundoru(m), q(ui) s(upra) 

s^'cripti) s(unt), k. Ianu(ariis), ° III idus Febr(uarias) Domitiae 

Aug(usti) n(ostri) natale, et ° V k. Iulias dedicatione Silvani, et 

15 XII k. ° Iulias rosalibus, et IX k. Novembr. natal(e) ° Domitiani 

Aug(usti) n(ostri), sacrum in re praesenti ° fieret, convenirentque ii 

qui in ° collegio essent ad epulandum cura°ntibus sui cuiusque anni 

20 magistris. Huie ° rei dolum malura afuturum quominus ° ea quae 

supr(a) scripta sunt fiant, ° manifestum est, cum pro salute optum[t] 

° principis et domini i(nfra) s(cripti) 4 fundi consecrat[i] ° sint diesque 

sacrificiorum conpre°hensi. Praet[e]rea locus, sive ea pars 

25 ° agri 5 

silvaequ[e] est, in vivario, quae cippis ° positis circa Silvanum 

determinata ° est, Silvano cedet, et via aditus ad Silvanu(m) 

° per fundum Q(w)aesicianum omnibus patebit. ° Lignis quoque et 

30 ex fundo Gralliciano ° et aqua sacrifici causa et de vivario ° promiscue 

licebit uti. 

33 Haec sic dari ° fieri praestari sine dolo malo iussit ° permisitque 

[L.] Domitius Phaon ° cuius omnis 0 

locus fuit. 

1) eistm lapis. — 2) erasum. — 3) errore erasum nomen Getae consulis, 

fratris imp. Seven. — 4) [Respicitur fortasse ad fundorum indicem 

ipsi cautioni subiiinctum hic ita omissum, ut exordio nomina breviter inserantur. 

TH. M.] — 5) agpi. — 6) omines.

Collegium eborariorum. 399 

VI 181. Collegium eborariorum (Aetatis Hadrianae). 

& VI, 4,33885. Dess. 7214. Ε tabicla marmorea, rep. a. 1887 Traste 

vere, ass. Romae. Desideratnr pars sinistra. Descr. Borsari (et ed. bull. 

della comm. areh. comunale di JRoma 1887 p. 3), et Huelsen, unde rep. 

Ch-adenwitz Z.S.St. 11,72; deinde iterum legit Huelsen et ed. Bull. dell' 

istituto arch. Germ. 1890 p. 287, cuius novam lectionem dedit etiam Z.S.St 

12,138. — Posteriorem tabulam hanc nostram fuisse cum ex praescriptione 

tutn ex eo colligitur, quod lex collegii ab eis quae v. 4 sq. habemns, initium 

capere non potuit. — Suppl. sunt Mo., Hirschfeld, Huelsen. 

° Iulius] Aelianus ius scholae tetrastyli ° Aug. quo 1 

conveniretur a negotiantibus ° . . .. eboraris dedit. ^ 3 

° [Jiem] placere, ut si alius quam negotiator eborarius aut 4 

citriarius [p]er ° [/rjaudem curatorum in hoc collegium adlectus 5 

esset, uti curatores eius ° [cawjsa ex albo raderentur ab ordine. 6 

Debebunt utique curatores de eo ° [#we]m adlecturi fuerint, ad quin- 7 

q(uennalem) referre. CVJ 

° [Placere] item uti k(alendis) Ian(uariis) strenuam (denarii 8 

quinque) ex arca n(ostra) a curatoribus n(umero) (quattuor) sui cuiusq(ue) 

° [anni et m]ustacium et palma et carica et pir[a] osch [da- 9 

rentur. Iteni] Vill [Ikal.] Febr. ° [natali ifa]drianiAug(usti) sportulae 10 

darentur ·Χ V, et a curatorib(us) praestari pl[a]c(uit) ° [pan. et] 11 

vin[wm et] caldam passive iis, qui ad tetrastylum epulati fuerint. 

° [Item natali J]uli Aeliani sportulae ex arca darentur (denarii 12 

tres) et a cur(atoribus) ° [pan. et vimim et caldam pas\si\e praestari 13 

placuit iis qui ad tetrastylum epulati ° [fuerint Item 14 

natali Jjuli'Flacci fili sportulae ex arc(a) darentur (denarii tres) 

et a curatorib(us) ° [panem et vinnm et caldam passiv]e praestari 15 

placuit iis qui ad tetrastylum epulati fuerint. ° [Item nti] sport(ulae) 16 

ex arc(a) darentur 3E III pan. et vin. et cald(a) passive iis ° [qni 17 

ad tetrastylmn epulati /"Juerint. Item placere ut cena rec(fa) l 

ΠΙ 

Idus Aug. die iraperi ° [Hadriani Aug ] ... sportul(ae) 18 

darentur a curat(oribus) n(umero) IV 2 

sui cuiusq(ue) anni. ° [Item 19 

placere J ... a S ... omnibus annis divideretur. 

Item ° [curatores quaterni omnihus] 2 

annis fierent ex albo per 20 

ordinem. Item placere ° [ ] t sui anni commoda cuncta acci- 21 

perent. o»> 

\) Cf. Marquardt, Pnvatleben p. 208. 210. — 2) Mo. ex v.v. 8.18 et 

restituitv. 20 et interpretatus est coll. Lanuv. (n. 173) II, 14.

400 Statua a collegio erecta. 

22 ° [Singulis annis k quod sujpere]sset in arca corporis, 

23 curatores dividerent aequis ° [portionibus aut si quid tardius] in- 

24 ferrent centesim(is) datis a curatorib(us) sing(ulis) ° [mensibus .....] 

25 Item placere uti adlect[i ow]ne eod(em) anno praestarent ° [et pariter 

26 siimpt]xis ab utrie,q(ue) erogentur .......... Item placere uti ° [qnis- 

quis adlectns e]sset, inferret arcae (denarios) 

182. Institutiones duae in Augustales collatae. 

1. @ 14, 431 Ostiae; pnncipium defidt. 

1 HS . L m . n. arcae eorum l [intulif] ° excepta stipu- 

3 latione, ut ex usuris . . m II 2 s(ummae) s(upra) (sfcriptae)) ° quodannis 

idibus Iunis natali suo in [cjonventu inter praesentes hora 

4 Π ° usque ad asse dividatur, deducta ornatione statuae HS C n(ummis). 

5 Quodsi ita ° factum non erit, tunc ea HS. L m. n. dari rei p(ublicae) 

Ostiens(ium) sub eadem condicionem stipulatus est cet. 

2. (Sr 14,367 Dess. 6164. Ostiae. 

10 ° . . . excepta stipulatione [nt] ex usuris ° semissibus et m. II 2 

12 s(ummae) s(upra) s(criptae) quodannis idib(us) Martis ° natali suo 

13 inter praesentes hora II nsque ° ad asse dividiatur, deducta orna- 

14 tionee statue, ° et familiae Augustal(ium) Hs C n.: quotsi ita 

15 ° factum non erit, tumea HS XL m. η. ° dari rei p. Ost. sub eadem 

17 condicioDe ° qua s(upra) s(criptum) est. 

Statua a collegio propter larg-itionem erecta 

(saec. IV p. Chr.). 

Dess. 8376. Ε tab. ahenea rep. a. 1903 in foro veteris Praenestis. Ediderunt 

Gatti, Notizie degli seavi 1903 p. 575 sqq.; deinde Cuq, Noiwelle 

revue historique 28, p. 265 sqq. — Titulus positus est in basi statuae erectae 

α collegiis Praenestinis in honorem adulescentis donatoris, qui decedens 

α patre impetraverat, uti collegiis fundutn propriutn daret et traderet, 

hortos pretio V milium follium compararet, iisdem collegiis daret. Nam 

quod Gl·. Gatti et Cuq editonbus placet, hortos collegiis pretio viliore redimendos 

offerri, mihi non probatur; praesertim ciim non 'eis' sed 'sibi' possessio 

comparanda dicatnr. 

Arljenii. 3 

1) Sdlicet Augustalium Ostiensium. — 2) Haec non' intelleguntur, 

sed simillima inter se sunt 1β et 2,10. — 3) 'Hoc scriptum in plintho 

basis'. Dess.

Scntentia Minucioruin. 401 

Ρ. Aelius Apollinaris Arlenius, natus die 

IIII kal., nob(ilissimus), honeste vita moribus adque 

litteris educatus, cum die VIII kal. Iulias, 

agens annum octavum decimum, caelo 

desideratus corporeo carcere liberaretur, 

petit adque impetravit a Publio 

A]elio Apollinare v(iro) p(erfectissimo) patre suo 

5 

1 , actore causarum, 

preside provinciae Corsicae, praefecto 

vigilibus, uti fundum, q(ui) *ad duas Casas' 

con[/"]inium territorio Praenestinorum, 

daret ac traderet collegiis Praenesti- 

[nae] civitatis ea condicione, ut isdem vel 

10 

Jique 2 in eorum iura corpusque successerit 

[a]balienandi quocumque pacto potestas 

non esset 3 sed ex ipsius fundi fructibus con- 15 

[vjivia bis annua diebus supra scriptis 

berentur; et quo auctior esset eiusdem 

voluntas, petit a supradicto patre suo 

exhi- 

ut quinque milibus follium 4 horti sibe r> 

possessio conpararetur quae eorum 

iuri adque corpori cum supradicta 

2t) 

condicione traderetur. Adque ita ob c 

causa(s) s. s. 6 in fundum s. s. 6 et hortos conparatos 

supra dicto modo pecuniae 

omnes collegiati inducti sunt. Prop- 25, 

ter quod veneficium 7 

collegiati omnes 

statuam eidem togatam 

in foro conlocarunt. 8 

CAPUT XIV. 

CAUSAE FORENSES. 

184. Sententia Minuciorum (a. u. c. 637 = 117). 

©1,199 [1,584] = 5,7749. Bi.tab.2O. Dess. 5946. Ε tabula ahenea, a. 

0,37, l. 0,47, a. 1506 prope Genuam reperta, hodie ibidem in curiaadscrvata. 

1) Cf. codicillos n. 102. — 2) Aut isdem quique aut isdem vel quicumque 

requiritur. — 3) Cf. 121,22.23.—A) = HS. — δ) i. e. sibi. — 6) s(upra) 

s(cript..)· — ~) i e. bencficium. — 8) Cf. modum 121,21. 


402 Sententia Minuciorum. 

Capiia distincta non sunt, nisi quod v. 37vocis prata littera Ρ in marginem prominet. 

De editionibus prioribus v. @. Addo Rudorffium commentationem 

suam a, 1861 repetisse in: ZBG. 1,168 (cf. ib. 2,473 et Bh. Mus. 18,452). 

[VH Poggi, Atti della societa] Ligure di storia patria, 30]. Genuatium 

dvitas libera vicos castellaque vicina ita regebat, ut si quae cum 

illis exoriebantnr lites, arbitri petendi essent α senatu Rotnani. Dati 

ita a. 637 Q. et M. Minucii Rufi fratres, nepotes fortasse eius Minucii qui 

Ligures a. 557 subegerat, Genuam profecti controversiam composuerunt et 

agros terminaverunt sententia Romae data coram uiriusque partis legatis. 

1 Q. M. Minucieis Q. F. Bufeis l de controvorsieis inter ° Genuateis 

et Veiturios in re praesente cognoverunt, et coram 2 inter eos 

3 controvosias composeiverunt, ° et qua lege agrum possiderent et 

qua fineis fierent, dixserunt. Eos fineis facere terminosque statui 

4 iuserunt; ° ubei ea facta essent, Romam coram 2 venire iouserunt. 

Eomae coram 2 sententiam ex senati consulto dixerunt eidib(us) 

δ ° Decemb(ribus) L. Caecilio Q. 1, Q. Muucio Q. f. cos.: 

Qua ager privatus casteli Vituriorum est, quem agrum eos 

6 vendere heredemque ° sequi licet, is ager vectigal. nei siet. cv> 

Langatium fineis agri privati: Ab rivo infimo, qui oritur ab 

7 fontei in Mannicelo ad flovium ° Edem; ibi terminus stat. cet. Inde 

8 flovio Lemuri susum usque ad rivom Comberane(am). ° Inde cef. 3 ° 

13 Agri poplici quod Langenses posident hisce finis videntur esse. 

14 Ubi comfluont ° Edus et Procobera, ibei terminus stat. Inde Ede 

15 flovio sursuorsura in montem Lemurino infumo; ibei terminus ° stat. 

Inde sursum vorsum iugo recto monte Lemurino: ibei termin

Sententia Minuciorum. 403 

Quei intra eos fineis agrum posedet Genuas aut Viturius, quei 

eorum posedeit k. Sextil(ibus) L. Caicilio ° Q. Muucio cos., eos ita 29 

posidere colereque liceat. Eis 1 quei posidebunt, vectigal Langensibus 

pro portione dent ita uti ceteri ° Langenses, qui eorum in eo 30 

agro agrum posidebunt fruenturque. Praeter ea in eo agro ni quis 

posideto nisi de maiore parte ° Langensium Veituriorura sententia, 31 

dum ne alium intro mitat nisi Genuatem aut Veiturium colendi 

causa. Quei eorum ° de maiore parte Langensium Veiturium sen- 32 

tentia ita non parebit, is eum agrum nei habeto nive fruimino. 

Quei° ager compascuos erit, in eo agro quo minus pecus [pjascere 33 

Grenuates Veituriosque liceat ita utei in cetero agro ° Genuati com- 34 

pascuo, ni quis prohibeto, nive quis vim facito, neive prohibeto quo 

minus ex eo agro ligna materiamque ° sumant utanturque. 35 

Vectigal anni primi k. Ianuaris secundis Veturis Langenses 

in poplicum Grenuam dare ° debento. Quod ante k. Ianuar. primas 36 

Langenses fructi sunt eruntque, vectigal invitei dare nei debento. oj 

° Prata quae fuerunt proxuma faenisicei C. Caecilio Q. Muucio 37 

cos. in agro poplico, quem Vituries Langenses ° posident et quem 38 

Odiates et quem Dectunines et quem Cavaturineis et quem Mentovines 

posident, ea prata, ° invitis Langensibus et Odiatibus et Dectunine- 39 

bus et Cavaturines et Mentovines, quem quisque eorum agrum 

° posidebit, inviteis eis ni quis sicet nive pascat nive fruatur. Sei 40 

Langueses aut Odiates aut Dectunines aut Cavaturines ° aut Mento- 41 

vines malent in eo agro alia prata inmittere defendere sicare, id 

uti facere liceat, dum ne ampliorem ° modum pratorum habeant, 42 

qnam proxuma aestate habuerunt fructique sunt. rv 

Vitnries, quei controvorsias ° Genuensium ob iniourias iudicati 43 

aut damnati 2 sunt, sei quis in vinculeis ob eas res est, eos omneis 

° solvei mittei leiber(are)ique Genuenses 3 videtur oportere ante 44 

eidus Sextilis primas. 

Sei quoi de ea re ° iniquom videbitur esse, ad nos adeant 45 

primo quoque die et ab omnibus controversis et hono. publ. li. 4 

° Leg(ati) JIoco Meticanio Meticoni f., Plaucus Peliaui(o) Pe- 46 

lioni f. 

1) eus. — 2) [Vii Cf. Gai.IV 21: quod tu mihi iudicatus sive damnatus 

es.] — 3) [VII Genuenses del?] — 4) Ita Ri. iabula; Or. conicit: 

et one(ribus) publ(icis) Ii(beri) (sinty. At neque onerum publiconim mentio 

apta videtur et scribendum erat popl.; requiritur fere: et ab omnibus 

controversis abstineant 

26*

404 Decretum Lex. 

185. Sententia arbitri ex compromisso (Saec. I p. C). 

@ 9,2827. Dess. 5982. Ε lapide in agro Histoniensi ad litus maris 

Hadriatid reperto, edito α Mo., Stadtrechte p. 484 {= Ges. Schr. Ip. 374). 

1 C. Helvidius Priscus, arbiter ° ex conpromisso inter Q. ° Tillium 

4 Eryllmn, procurato°rem Tilli Sassi, et M. Paquium Aulanium, 

5 ° actorem municipi Histoniensium, ° utrisq(ue) praesentibus l iuratus 

7 sententiam ° dixit in ea verba, q(uae) inf(ra) s(cripta) s(unt): 

8 ° 'Cum libellus vetus ab actoribus Histoniensium ° prolatus sit, 

10 quem desideraverat Tillius ° Sassius exhiberi, et in eo scriptum 

11 fuerit, ° eorum locorum de quibus agitur fa° ctam determinationem per 

13 Q. Coelium Galllum: M. Iunio Silano L. Norbano Balbo ° cos. 2 

15 Vlll k. Maias inter P. Vaccium Vitulum ° auctorem Histoniensimn 

16 fnndi Herianilci et Titiam Flaccillam proauctorem Til°li Sassi 

18 fundi Vellani, a(ctum) e(sse) in re praesenti ° de controversia finium, 

19 ita ut utrisq(ue) ° dominis tum fundorum praesentibus ° Gallus tenni- 

21 naret, ut primum palum ° figeret a quercu pedes circa undeclim, 

23 abesset autem palus a fossa (neque ° apparet, quod pedes scripti 

24 essent, ° propter vetustatem libelli interrupti ° in ea parte in qua 

26 numerus pedum ° scri(j9)tus videtur fuisse), inter fos°sam autem 

28 et palum iter commune^m^> ° esset, cuius prop

Sententia de sepulcris. 405 

'Congruens est intentio mea qua ° tus proximae argumentis 13 

parte prolatis rei ° . . ρ . . . Aput me actu[m] est d 15 

inspectio itaqjwe] ° ... [g]ui in priva 1T 

amox .... 19 

187. Sententia de sepulcris (Saec. II—ΠΙ p. C). 

@ 10,1,3334. Dess. 8391. Titulum Miseni repertuni, hodie autem 

deperditum descripsit primus Accursius loco antiquo, cuius unius exemplum 

fidum est; ceteri Utulum interpolarunt; partem postenorem totam confidam 

abiecimus. 

[ln his] aedificis et locis 

[acZi]acentibus aedificis, sive is locus ager est, 

[P.] Aeli Rufini militis, 

[omnijbus se possessorem esse. ex causa emptionis P. 

Aeli Abascanti, patris sui, Alfenio Senecioni subpraef. 

class. pr. Mis. 

5 

1 probavit et meruit sententiam, quam iussu 

eiusdem Senecionis subpraef. 2 huic titulo proscripsit. 

Senecio c. c. c. 3 dixit: 

'Necessariam fuisse inspectionem aedificiorum et 

loci, de quibus apu[i] me actum est, re ipsa manifestatur. 

Cum igitur aedificia solo puro posita deprehenderim 

neque nllo sepulcbro superposita vel coniuncta, apparet 

venditionem eorum iure factam, ideoque ad Aelium 

Rufinum militem ex causa emptionis pertinere videntnr 

10 

Loci vero sive agri, quem adiacentem aedificis Aelius Abas- I 5 

cantus, pater Eufini, ab heredibus Patulci Diocletis aeque 

mercatus est, cum habeat plurima et dispersis locis sepulchra, 

ius per venditionem transferri ad emptorem 

non potuit; set, cum pater Rufini et postea Rufinus, quamqnam 

non iure facta emptione, semper in possessionem 

fuerint, nullo iure eum locum vindicare sibi Patulci pos- 

20 

sunt. Plane cum in re praesenti inspexerim[o2?pwm, ubi nomen] 

erasum 4 

Patulci dicunt, reman[ere tamen vestigia 

exprimentia haec verb[a ... 

scripturae\ 

1) cla8si(s) pr(aetoriae) Misenatis. — 2) subpraef(ect.) — 3) p. 404 

n. 5. — 4) [W 'Titulw sepulcralis in quo Patulcorum notnina erasa erunt 

esctabat Neapoli tempore Accursii. @ 10,2826' Dess.].

406 Lis fullonum. 

188. Lis fullonum de pensione solvenda (a. 244). 

@ t 6,266. Ε tabula marmorea, quae Romae in Esquilino a. 1701 

reperta postea in duas partes dissecta parieti affixa est musei Capitolini. 

Pars dextra, cui extrema pars tituli inde α υ. 29 inscripta est, nunc quidem 

mutila dextro caret latere, integram vero descripiam exhibet FahretH, 

inscr. 278 ; quae hodie desunt, proponimtur inclusa uncis quadratis. Alierius 

eiusdem tituli exempli partem servavit Fabr. p. 279. De re ipsa cf. 

Bremer, Rh. Mus. 1886 p. 10, et Mo. l. c. 

Herculi sacrum posuit 

P. Clodius Fortunatus q. q. * perpetuus huius loci. 

Interlocutiones 

Aeli Floriani, Herenni Modestini et Faltoni 

5 Eestitutiani, praeff. vigil. p. p. v. v. 2 

Florianus d.: 3 'Quantum ad formam a me datam pertinet, 

quoniam me convenis 4 , de hoc inprimis tractandum 

est. Ita interlocutum me scio esse hesterna 

die: 'docere partem diversam 5 oportere hoc 

10 'ex sacra auctoritate descendere, ut pensiones 6 

'non dependerentur'; et respondit 7 ; 'se quibus- 

'cumque rationibus posse ostendere, hoc 

'ex sacra auctoritate observari'; et hodie hoc 

dicit 8 : *ex eo tempore', inquit, 'ex quo Augustus 

15 'rem publicam obtinere coepit, usque in hodiernum 

*

Querela. 407 

R[esi]it[Miia]nus c(um) c(onsilio) c. d. 1 

: 'Manifestum est, quid 

'iudicavferiui] pp. vv. 2 

nam Florianus partibus 25 

'suis diligentissime functus est, qui, cum in 

'rem praesentem venisset, locum inspexit 

*et universis indiciis examinatis senten- 3 

'tiam de eo loco d[e quo cum maxime] 

'qu(a)eritur protu[lit, a qua provocatumj 

'non est.' 

30 

Et in[fra. Eestitutianus d.] 2 : 

'Modestinus quo[que secutus res] a Floriano [iu]di[catas 

'exigi prohibu[it.' 

pensiones] 

Et infra.] 

Eestitutia[nus d.] 2 : 'Illud servabitur 

'fontanis, quo[d obtinuerunt] 

'aput suos iudic[es et quod habue]- 

'runt in hodier[num sine pensione']. 

35 

Actum IIII idu8 Mar(tias) ann(i), 

q[uo] victoriam percepimus 4 . 

Ex Alexandro Au[g. II et Marcello II cos.] 

litigatum est [in] 40 

Peregrino et [Aemiliano cos]. 5 

VI 189. Querela de testamento nullo (a. 124). 

Ε papyro C. P. B. No. 18, descripta aWesselio Vindobonensi, primum 

edita acm commentario α Mo. Z.S.St 12,284 sq. — Quae in margine superiore 

leguntnr et subscriptio inde α ν. 40 atramento rubro scripta sunt, 

quo et in corrigendo βιβλιοφύλαξ ille Claudius utebatur, qui exemplar hoc 

nostrum stratego nomi Arsinoitid missurus erat (= Ges. Schr. I p. 445 

sqq.). Cf. Hiint, Qottinger Gelehrte Anzeigen 1897 p. 461. 

In margine superiori: Σ///υτ ς 

In margine: [S ] stratego 6 

γ 6 

στρα[τ]η 

Arsi(noites). 

Άρσι- 

1) c(ollocutus) d(ixit). — 2) Cf. p. 462 n. 3. — 3) Hic incipit exeniplum 

alterum mutilum. — 4) actum — percepimus habet ex. alterum solum. — 

5) Exemplum altenim habet: Litigatum est ex Alcxandri Aug. II et Marcelli 

II cos. in Peregrini et Aemiliani cos. dies (numerus dierutn, qni addi 

debuit, non est additus). — Consules sunt annorum 226 et 244. — 6) Cf. 

p. 243 n. 5. Wessely nunc mavult: Ηρ(αχλειδου) μ,ερις στρατηγ(ιας).

408 Querela. 

Έκ τόμου [ύπο^νηματισμο'ν [Β]λαισίου Μα[ρ]ιανου έπαρχου ι 

σπείρης 

[π]ρώ[τ]ης Φλαουίας Κιλί[κ]ων [^ππικης. Έξ αναπομπής 2 Άτερίου 

[Νέπ]ω[τ]ος του κρατίστο[υ ήγ]ε[|/.]ονος έτους [ό]γδόου αύτοκράτορος 

[Καίσαρο]ς [Τ]ραιανου Άδρια[νο]υ Σεβ[α]στου Φαρμουθι όκτωκαιδεκάτη 

3 , 

5 π[αρ]ό[ν]τοςΚλαυδίου'Α[ρτεμ]ιδώρου νο|Λΐ[κ]οΰ 4 . Άφροδείσιος Άπολλων[ίο]υ 

προς Άμμώνιον Ά[π]ίωνος. Του Ά[οντα εαυτόν άγρα'φως Σαραπουτί 

τι[ν]ι έσχηκέναι έξ α[ύτ]ης Ώριγένην, δς έτελευτησεν, καΐ 

• άλλους* του νο'μου καλ[ο]ΰντος τους πατέρας έπ[ι] τά[ς] κληρονομιάς 

10 τών έξ άγραφων 6 παίδων τον άντίδικον θέλειν κατά διαθη[κ]ην 

κληρονόμον ε[ι]ναι του Ώριγένους* ουκ έχοντος εκείνου 

από των νο'(/.ων έξουσίαν περιόντος πατρός εις άλλον τινά 

γράφειν [δια]θγ]κην παραξίου 7 [πα]ρ[α]νο'(χο[υ] ούσης [τ]ης εις τον άντίδι[κ]ον 

δι[α]θγ (κης άντιποιεΐσ&[α]ι 8 τών ύπό του υίου καταλειφθέν- 

15 [των κ]αι του Ά(/.[Λωνί[ου διά] Μαρκιανού ρητορος άποκριναμέ- 

[ν]ου [τ]ό[ν] των Αίγυπτί[ω]ν νόμον διδόναι έξουσίαν πασι τοΐς διατιμά; 

codice actorum Blaesii Mariani praefedi l cohortis primae 

Flaviae Cilicum equitatae. Ex delegatione 2 Haterii Nepotis egregii 

praefecti anno octavo imperatoris Caesaris Traiani Hadriani Augusti 

Pharmuthi XVIII 3 , praesente Claudio Artemidoro iuris perito 3 . 

Aphrodisius Apollonii contra Ammonium Apionis filium. 1) Aphrodisio 

per Soterichum advocatnm* dicente coisse in matrimonium se sine 

scriptis Saraputi cuidam mulieri et habnisse ex ea Origenem defunctum 

et alios; cum lex vocet patres ad hereditates liberorum quaesitorum 

ex [nuptiis] 5 

sine scriptis habitis, adversarium velle ex testamento 

heredem esse Originis; iam cum non habeat ille secundum 

leges licentiam patre superstite in alius cuiusquam favorem scribere 

testamentiim cumque inofficiosum ° et iniustum testamentum esset scriptnm 

in favorem adversarii,petere se bona α filio relicta; et 2)Ammonio 

per Marcianum advocatum respondente Aegyptiorum leges dare licen- 

1) έπαρχου supra lineam addidit manus secunda. — 2) Hanc vocem 

usurpatam plerumque ubi α minore ad maiorem potestatem mittitur, hic 

(cf. b. I v. 20) delegationem significare, probavit Mo. l. c. p. 292. — 3) id 

est a. 124. April. 13. — 4) adsessorem intellige: cf. v. 24. — 5) De rhetoribus 

cf. Mitteis, Meichsrecht und Volksrecht p. 191 ff. — 6) om. γάμων. 

— 7) Ίταραξίου* ignotum nec tamen mendose compositum (per υπόστασιν ex 

παρ' άξίαν) ή rede legiiur, κα\ sequens omissum est.' Diels. — 8) i. e. desi 

derare mitti in bona eitis.

Querela. 409 

θεμένοις καταλείπειν [ο]ις βουλο[ντ]αι τά ίδια' εαυτόν μέντοι άνεψιον 

δντα του τετελ[ευ]τηκότ[ο]ς καταλ[ε]λεΐφ8·αι συν έτέρω 

υίω του αντιδίκου κλ[ηρ]ονο'(Λθν [κ]αι τήν δι[α]θηκην πλήρη έχειν 

τον των {Λαρ[τυ]ρων άρι[θμο']ν. CVJ Βλαίσιος Μαριανο'ς' 'άναγνωσθη- 20 

τω ή του Ώ[ριγέ]νους δ[\αθ·]ήκη.' Αναγνωσθείσης έπΐ του ογδόου 

έτουςΆ[δρια]νου [τ]οΰ κ[υ]ρίουΧοιάκ τριακάδος 1 ' Βλαίσιος Μαριανός 

έπαρχος σπ[είρης π]ρα!της Φλα[υ]ία[ς Κι]λίκων ιππικής συνλαλήσας 

Άρτε^ι^ώρωτΙω vo(x[t];c£ [π]ε[ρι το]ϋ πράγματος ύ[πη]γόρευσεν άπό- 

[φασιν, ή και άνεγ]νω'σθη 2 κατά λέξ[ιν ο]ύτως· 6 τελευτησας Ώρι- 25 

[γένης ών εξ άγρα]φ[ω]ν [γα'μων] κ[ατά] νο'(/.[ω]ν [γράψαι] φα[ίνετ]α[ι] 

[κληρονό(Λον], διαθηκη[ς] έξουσία[ν] ρ) έσ[χη]κώς τ[ου] πατρ[ές αύ]του 

[ζ]ων[τ]ος* [και του] (/.εν ' Α[λ[Λωνί[ο]υ είπο'ντος εξ έν[γ]ράφων γάμων 

γεγο[νέ]ναι τόν * Ω[ρι]γένην, του δε ' Αφροδεισίου διαβεβαιωσαμένου 

εξ [ά]γρα'φων αύτον γάμων γεγ^ννησ&αι, Βλαίσιος 80 

Μαριανος [έ^]^ρ[χο]ς σπείρης πρώ[της] Φλαυίας Κιλίκων ιππικής· 

αύτ[ό] τοΟ[το ό ' Α]φροδείσιος αποδείξει έν ήμέραι[ς] έξτ'κοντα. 

[Τ]οΰ Άφροδεισ[ίο]υ άξιω'σαντος έ[ν] το[σο]υτω έπ' άν[ά]γρ[αφ]ης 

γενέσθ[α]ι 

τά ύπ λ τουτ[ο]υ 3 αυαου άπολειφ[θ]έντα Βλαίσιος Μαριαν/ς* ένέ- 

tiain omnibus guicumque testarentur relinquere quihns vellent hona 

sua, at semet utpote consohrinum defuncti, relictum esse cum alio filio 

adversarii heredem et testamentum plenum hdbere testium numerum: 

3) Blaesius Marianus: Mecitetur Origenis testamentum. Quorecitato 

octavo anno Hadriani domini die trigesimo Choiak 1 Blaesius 

Marianus praefectus cohortis primae Flaviae Cilicum equitatae cum 

Artemidoro iurisperito collocntus de ea re dictavit decretum qnod 

et recitatnm est, ad haec verba: Origenes defunctus ex nuptiis 

sine scriptis procreatus contra leges scripsisse videtur heredem cum 

testamenti factionem non Jiabnerit patre superstite. Et 4) Ammonio 

dicente ex nnptiis scriptura interveniente contractis progenitum esse 

Origenem, 5) Aphrodisio autem confirmante ex nuptiis sine scriptis 

hahitis eum progenitum esse 6) Blaesius Marianus praefedus cohortis 

primae Flaviae Cilicum equitatae: id ipsum Aphrodisius ostendet 

intra diem sexagesimum. 

7) Aphrodisio desiderante rebus sic stantibus inventarium fieri 

eorum quae Mc ideni reliquisset, 8) Blaesius Marianus: iussi Isidorum 

1) i. e. testamentum factum est a. 123. Dec. 27. — 2) Wilcken Pap. 

Arab. II p. 126. — 3) Hunt l c.

4.10 Hereditatis petitio. 

35 τειλα Εΐ[

Hereditatis petitio. 411 

τ(Γ κρατίστω ήγεμόνι, ει [κ]αι Αιγυπτίων υ'ιωνοΓς και υ'ιδ[αΐ]ς δέδοται 

τα μαμμ(Γα [δι]άτηςτου κυρίου' Αδριανού Καίσαρος χάριτος. ΆναγνωσίΗ"'σεται 

ου ν ή υπ' έμου τω κρατ[ίστω] ήγεμόνι γραφεϊσα επιστολή και ή 

υπό αύτου άντιγραφεΐσά μοι* ας * [κ]ελευ'σας άμφοτέρας άναγνωσθηναι 

τοις τε ύπομνήμασι άναλ[ημ]φθηναι περιέχων κατά λέξιν ούτως· 10 

Πετρωνίω Μαμερτείνω τ[ω κρ]ατίστω ήγεμόνι Μένανδρος γενόμενος 

βασιλικός γραμ[ματ)εύς Άρσινοείτου χαίρειν 

Χεναλεξας 'Αλεξάνδρου Αίγ[υπ]τία τω διεληλυθότι διαλογισμό! 

έδικάσατο έπι Ήρακλείδου κρ[ιτο]υ προς Πετεσοΰχον θείον εαυτής 

προς πατρός και Διονύσιον [άνε]ψιόν περί μαμμωων ύπαρχο'ντων 15 

ών έλεγον 2 εις τόν πατέρα έ[αυ]της από τ?ζ μητρός αυτού έληλυθ-έναι. 

Έπειδέ ο'ι περί τον Πετεσ[ο]υχον διεβεβαιώσαντο έκείνο[υ]ς 3 προτετελευτηκέναι 

της μητρός τω α' L 4 'Αδριανού Καίσαρος του κυρίου, 

αύτη 5 δε τω ιε' L, τοΟτο άποδειξαι δια γραμμάτων υπέσχετο, ύπερετέθη 

ή διάγνωσις εις την άπόδειξιν. Νϋν άναπεμφ9·έντες 6 έπ' έμέ προς τους 20 

αυτούς ήξίου c προσφυγεΐν τη χάριτι τοϋ θεοΰ επιφανέστατου αύτοκράτορος 

Π. και Αίγυπτίοις συνκεχωρημένου" τα μαμμωα κληρονομείς και έπήνεγκ[ε] 1 

scripsissem egregio praefecto, an etiam Aegyptiorum nepotibus neptibusgue 

data sint bona aviae beneficio domini Hadriani Caesaris. 

Recitahitur igitur epistola α me scripta egregio praefecto et ea quam 

ille mihi rescripsit.' Quam iussit utramque recitari et commentariis \ 

inseri, habentes ad verbum sic: Petronio Mamertino egregio praefecto 

Menander quondam regius scriba Arsinoiti nomi sahitem: Chena- 

. lexas Alexandri filia Aegyptia in praeterito conventu litigabat sub 

Heraclide iudice contra Petesuclmm patruum suum et Dionysium 

consobrinum de aviae bonis quae dixit 2 

ad patrem suum de matre 

eius pervenisse. Iam cum Petesuchiani confirmassent illos* ante 

matretn decessisse anno I Hadriani Caesaris domini 4 

, ipsa autem 

anno XY h 

, idque ipsuni probare scriptis promisisset, dilata est 

sententia in probationem. Nunc delegati^ ad me contra eosdem 

petiit f> 

ut confugeret ad beneficium dei praesentissimi imperatoris 

qui etiam Aegyptiis concesserit 1 

aviae hereditates, attutitque Gellii 

1) dubiae hae duae litterae. — 2) ελεγεν requiritur. — 3) εκείνον ex· 

spectes. — 4) a. 117. — 5) Chenalexam intellege adfirmare patretn suutn, 

utpote a. 131 mortuum, aviae supertnxisse. — 6) άναπεμφθέντες ad duas 

partes spectat, ί,ξίου ad Chenalexam. — 7) συνκε^ωρ^κοτος) fnisse coni. 

Wilcken.

412 Hereditatis petitio. 

Γελλίου Βάσσου του κρατίστου έπιστρατηγου άπόφασιν κεκρικότος και 

τους τώ[ν] 

παίδων παΐδας μετουσίαν Ιχειν της τ£ν μαμμώων κληρονομιάς' έγ[έ]γρα7ττο 

δε δια της αποφάσεως αύτου μετ' άλλα ούτως* "όσα προσηγαντο 

ι πα- 2 

5 'κο~νπεριτονπροκείμενονάπότηςΕύ[δ]αιμονίδοςδιαθήκης^καθ·' ovfrivaj 

'τ[ρ]όπον, ταύτα μετεΐναι τοις εκείνου τέκνοις"' ζητουμένου ουν και 

του [του, ει], 

τετελευτηκυίας" της μάμμης αύτης αδιαθέτου πρό θ' L 3 

της του 

αύτοκ[ράτ(ορος)] 

χάριτος, λήμψεται ή υΐδής την του πατρός μοΐραν, γράφω σοι, ήγεμώ[ν 

μου], 

ίνα το δο'ξαν κέλευσες γενέσθαι. ' Ερρώσθαί σε εύχομαι, ήγεμών κυ[ριε]. 

10 L ιθ' αύτοκρατορος Καίσαρος TpatavoG 'Αδριανού Σεβαστού* ΜεχεΙρ ιδ'. 3 

Προς ην άντεγράφη· 

Πετρώνιος Μαμερτεϊνος Μενάνδρω γενομένω βασιλ(ικω) γρ(αμματεϊ) 

Πολέμ[ωνος] 

μερίδος χαίρειν. 

Ει μηδέν εκρίθη μέχρι του'του Χεναλεξατος καί Πε[τ]εσουχου δι[.]. [.] 

15 προς πατρός θείου και Διονυσίου ανεψιού περί τών μαμμωων α[ύτης] 

υπαρχόντων, προσήκει σε οκολουθως τοις του κυρίου γράμμ[ασιν| 

Bassi egregii epistrategi decretum, quo indicavit, etiam filiorum filios 

participes esse aviae hereditatis; est autem scriptum in eius decreto 

post alia sic: "quaecunque deferehantur * rerum filii ad eum de quo 

agitur ex Eudaemonidis testamento sive quae alia causa sit, ea 

pertinere ad eius liberos". Iam cum quaesitum esset etiam id: avia 

defuncta intestata ante anmim IX imperatoris 3 beneficii, capiatne 

neptis patris portionem? scribo tibi, praefecte mi, ut quod videbitur 

iubeas fieri. Valere te opto, domine praefecte. Anno XIX impera· 

toris Gaesaris Traiani Hadriani Augusti Mecheir XIV.' 4 

Ad quam rescriptum est: 

Petronius Mamertinus Menandro quondam regio scribae Pole· 

monis partis salutem: 'Si nihil adhuc iudicatum est inter Chenalexam 

et Petesuchum .... patruum et Dionysium cbnsobrinum de 

aviae eius bonis, qportet te secnndum domini epistulam Chenalexae 

1) προσήγοντο requiritur. — 2) πα[ιδι]κων Μο., πα[τρι]χων Wi. — 3) a. 125. 

— 4) a. 135. Febr. 8.

Χεναλεξατών πατρίων ι 

Denuntiatio. 

μέρος, δ περιών αν ό παττρ αύτηζ έλαβ[εν,] Π 

(προσκρίνειν). 

"Ερρωσο. Ltft' Μεχειρ ιδ'. 2 18 

Άπεφηνατο* θεναλεξα το πατριΰον μέρος, δ περιαν αν ό πατήρ αύτ[ης ελαβ(εν),] 3 

προσηκειν δοκεΐ ακολούθως τοις ίπο του κρατίστου ήγεμόνος γραφ[εΐσι]. 19 

4> Ασκληπιάδηςρητωρ* Τάς προσόδους ταύτη των χρόνων, ώνέπ[εκρά]- 20 

τησαν 5 , ούτοι άποδότωσαν. Των χέρι Πετεσουχον λεγόντων έαυτο[ύς... 21 

bonorum paternorum i portionem, quam pater eius cepisset, ή superstes 

esset, adiudicare. Vale. Anno XIX Mecheir XIV. 2 

Pronuntiavit: 'Thenalexae paternam portionem quam pater eius 

cepisset si superstes esset, competere videtur secundum ea quae optimus 

praefectus scripsit 3 

4 Asclepiades advocatus: 'Bedihis nostrae temporum per quae 

possederunt b , adversarii reddant. 3 Petesuchianis dicentifois, se . . . 

177 191. Denuntiatio ex auctoritate iudicii facta (a. 368). 

Ε pap. Lips. 33. — Damus secundum descriptionem Mitteisii (l. c. 

p. 99 eq.; comment. p. 88 sq.) cum additamentis Wilckeni (Pap. Arch. 3,560. 

4,187.466). Cf. P.M.Meyer, Phil. Wochenschrift 1907 p. 550sq. — Mitteis 

Z. S. St. 1906 p. 352 sq. 1907, 391 sq. — Athenodorus medicus, procurator 

Sarapiaene actricis, cum bis frustra privatim denuntiaverit, iam 

denuntiat ex auctoritate (Vat. 156) iudicii secundum decretum praesidis 

Thebaidis; id est, Utteras quibns adversanos alloquitur, dirigit ad praefectwn 

ut is subnotatione facta litem peragat. — Adfert etiam {l. 19—29) 

quae de his rebus in acta relata erant, cum praeses rogatus, ut denuntiatio 

ex atictoritate iudicii fiat permitteret. — Casns autem est hic: Paxamos 

pater Sarapiaenae et quattuor aliarum filiarum decessit facto testamento, 

quo duas filias maiores natu dotibus contentas esse iussit, tres reliquas, 

nondum nuptas ut adparet, ex asse institiiit. (Quod convenit iuri papyrorum, 

ex gr. B. G. U. 592,8.) Iam cum alterius sororis (Dionysiae) heredes 

lite instituta iransegment, altenm (Nemesillae) heredibus latitantibus 

vel cunctantibus lis ex ordine cognitionum excidisset (cf. Mitteis, Hermes 30 

p. 223 ad B. G. U. 612), tempora repararat Strategius tttm praeses TJiebaidis 

(v. 9); iterum vero eludentibus eis adricem Heracleios praeses ex auctoritate 

iudicii denuntiari iusserat (v. 7). — Itaque nunc denuntiatur de parte bono- 

1) μαμμώων requiritiir vel πατρωον cf. v. 18. — 2) nota eodem die 

rescribi α praefecto. — 3) v. 18 α mann secunda additus est intra lineas 

ordinarias, προσηχειν inductum in principio v. 19 utpote errore comprehensum 

illo additamento. — 4) decisa lite ipsa iam de fructibns contentio incipit. 

— 5) Snppl. τοΰ μέρους, ο τί; συνηγορούμε^ προσήκειν απεφήνατο ό 

κριτής.

414 Denuntiatio. 

rum patris testamento scripto defuncti; desideratur dari extra ordincm cogni· 

tionem (l. 16—18). — Etiam col. I de eadem re tractari vidit Wilcken, qui 

haec frustula restituit: 24/27: ο"τ]ως ΙχρΟσης* ° (Φλ. 'Ηράκλειος ό λαμπρότατος 

ήγεμο.ν είπεν]' Άναρχου ° [της δίκης οφθ-είσης ίζ αυθεντίας τοΰ δικαστ]ηρίου 

[παραγγελέίς. Ι. 28/29: λαμπρότ[α]τε [ήγεμών . . παρ]αγγελεία. 

II. Eecto 'Τπατείας των δεσποτών ημών Φλ(αυίων) Ούαλεντινιανου] και 

2 Ού[άλεντος κ[αι] Γρατιανου τα ν αιωνίων Αυγ[ουστ]ων το β 1 . Αύρη'λι[ος 

Άθη]ν[όδωρος δημόσιος Ίατρ[ός ά]πο Έρμου πόλεως της λαμπρότατης 

2 τον λόγον [ποιουμε]νος ι'πέρ Σαραπιαίν[η]ς Παξά[μο]υ 

Τοοβ της (?).... 

3 ° και [Λητρ6πολί

Denuntiatio. 415 

σα]ν · Φ[λα]ύιος Ηράκλειος 6 λαμπρότατος ηγετών εΐπ(εν) · ' Άναρχου 

της δίκης οφθίσης εξ αυθεντίας του δικαστηρίου παραγγ[ελ]εΐς' *. 

° Δηλώ δε και τήν άνα[ν]έωσ[ιν έ]χ[ουσα]ν ούτως* ' Strategius 8 

ν. ρ. com. praes. Thebai. dei. Beparabuntur [fjempora si simel negotium 

is t[ ] ° evol[u]tum est\ 2 Μετά [τα] 'Ρωμαϊκά [έρμ]ηνία' 3 9 

Φλ[ά]υιος Στρ[ατ]ήγιος ό διασ[η]μότατος 4 κόμες καΐ ήγε[μ]ών εΐπ(εν)· 

' Άν[α]νεωθησονται oi χρ[όνοι], ει άπαξ ° ή δίκη έξ[έπε]σεν\ δ 10 

Πάξ[αμας γά]ρ Σα[ρ]απια[ί]νης και Διον[υ]σίας και Ήλιοδαίρας και 

Θεονίνης και Νεμεσίλλης γέ[γ]ονεν πατήρ, έθετο δέ βουλησιν έγ- 

[χρα]φον, Νεμεσίλλαν ° και Διονυ[σίαν] άρκεσθηναι [ταΐ]ς προ[ι]ξει 11 

β[ο]υλόμενος', τάς δε λοιπάς [·&-]υγατέρας τρεις τόν ύπόλοιπον έχ[ειν] 

κλ-^ρον. Επειδή δε Νεμεσίλλα κα[ι] Διονυσία πρεσβυ°τεραι ου[σαι 12 

τ]ήν ήλικίαν κ[ατα]σχεΐν έδυνήθησαν τά πράγματα, έδικασάμην' και 

Διονυσίας μέν ο[Ί] κληρ[ο]νόμο[ι] διελυσαντο προς με, ύμΐς δε και Σωκράτιον, 

° οί Νεμεσ[ίλλ]ης παίδες, ε[.. .]ς ύπερθ-έ[σ]εσι χρώμενοι, τήν 13 

άπόδοσιν ούδέπω πεποίησθ-ε. Δια [του]το κα[ι] πολλάκεις μέν 

Fl Heraclius praeses in clarissimus dixit; 

,Cum eis exordio carere videatur, ex audoritate iudicii denuntidbis.' 

Insinuo autem etiam reparationem sic esse factam: Strategius 

v(ir) p(erfectissimns) com(es) Praes(es) Thebai(dis) dei(xit): 

'Beparabuntur tempora si simel negotium iis tuncf?) evoliitnm est' — 

Secundum Latina — interpretatio r Fl. Strategiusvir perfectissimus 

comes et praeses dixit: 'Reparabuntur tempora, si quidem semel eis 

excidit.' 

Paxamos enim Sarapiaenae et Dionysiae et Heliodorae et 

Throninae et Nemesillae pater tabulis testamenti cavit, Nemesillam 

et Dionysiam contentas esse debere dotibus, tres vero reliqiias filias 

reliquum aes habere. — Cum autem Nemesilla et Dionysia maiores 

natu rebus snis adesse potuerint, litigavi (cum eis). Et Dionysiae 

quidem heredes transegerunt mecnm, vos vero et Socration, liberi 

Nemesillae, cunctationibus tisi, nondum fecistis solutionem. Propter 

1) l. 7 Άναρχου — παραγγελέίς dtantur ex l. 28. — 2) Cf. Cod. Theod. 

11,31,1: Si possessor in iudicio superatus provocationis auxilio se defendent 

et temporibus fuerii evolulur. 11,32,1: Si culpa iudicis gcmino labreo 

causa fnerit evoluta. — 3) ippjvfa supra lin. additum. — 4) Nota Hcraclium 

λαμπροτατον, Strategium defunctum διασημότατον. — 5) ex[ei(Z]ero tum 

eaa lites restituit Mitteis, Hermes, 32,629 ad B. U. 628 (nobis n. 78) 1,11.

416 Denuntiatio. 

14 είσηςα τήν δίκην και πρώην κατά ° κυρίαν, ύμ[ώ]ν δε πάλειν ύπ[ερ]θέσ[εσ]ι 

χρησαμένων αναρχο[ς] απεφάνθη ή δίκη. Διόπερ παραγ- 

15 γέλλω ύμΐν περ[ί] των ύποτε[τ]αγμένων πραγμάτων το ° τρίτον 

έκδικό*ν μέρος έξ [άδιαι]ρέ[τ]ου, π[ρ]ος τό ύ[μ.ας] εις τό οίκεΐον άποκρείνασθαι 

μέρος κατά τήν θε[ίαν διάτ]αξειν. φθάνω γάρ διδάξας 

16 το μεγ[αλ]εΐον ° του κυρίου μοΜ του άρχοντος [δτι. . ]με . [.]. ηύρηται 

έπι της Άλεξανδ[ρ]έων είναι Σωκράτιον. Δηλών ι τίτλον 

17 μέ[ν] έπι τό [τρ]ίτον από βουλήσεως εγγράφου πατρώας, ° άγωγήν 

δε την έξτρα [δρδι]νε[μ] κ[ο](γ)νιτιονεμ, άξιώ έκδοθη[ν]αί μοι την 

συνήθη ύποσημίωσιν 2 [και] κατά κυρίαν πραχθηναι την δίκην. — 

18 Έστι δε και το πρα[γμα [15] μ[ετά] τά ρωμαϊκά. ° [Ελικών εϊπ(εν)· 

"Πάξαμος πατη]ρ γέγονεν θυγατέρ[ων 10] Σαραπιαίνης της βοηθούμενης 

κ[αι Θεονίνης] και Ήλιοδωρας κα|ι] Διονυσία[ς] και Νεμεσίλ- 

19 λης ° [20 κατά βο]υλησιν έγγραφον [άρκεσθηναι . . . τη]ν μεν Διονυσίαν 

και Νεμεσ[ιλλ]αν έκέλε[υ]σε [ταΐ]ς προιξείν, πάντα δε τά 

20 πράγματα αύτου ° [τάς λοιπάς θυγατέρας τρεις . .]εν . έχειν. Επειδή 

[δε ουκ άποδεδώκ]ασι[ν] τά ημέτερα μέρη Διονυ[σί]α και Νεμ.εσίλ[λ]α 

qnod litetn institui ciim saepe, tum nuper secundum formam; vobis 

autem iterum frustratione usis exordio carere litetn pronuntiatum 

est. Propterea denuntio vobis de infrascriptis rebus tertiam partem 

(db indiviso?) vindicans, ut in propriam partem respondeatis secundum 

sacrum edictum; Iam enim docui magnitudinem domini mei 

praesidis Socrationem Alexandriae esse constare. — Titulum 

tertiae partis declaro secnndum tabulas testamentipatris, actionem vero 

extra ordinem cognitionis, et peto ut solita subnotatione mihi data 

secundiim ordinem peragatur li$~ — Est autem causa Post 

(Latina ?). 

[Helicon dixit:] Paxamos pater filiarum [ ] Sarapiaenae, 

cui adsum, et Thronines et Heliodorae et Dionysiae et Nemesillae 

[] tabulis testamenti relictis iussit Dionysiam Nemesillamque dotibns 

contentas esse, omnia autem hona sua reliquarum trium filiarum 

esse. Iam cum non restitnissent nostras partes Dionysia et Neme- 

1) Iam ut promiserat (1.27) in denuntiando declarat titulum (=idipsum 

de quo agitur, partem scilicet bonorum patris testati) et actionem 

quam intendit (cognitionem extra ordinem). — 2) Subnotatio hic petita ea 

ipsa videtur esse quae in Verso servata est; neque enim adversanos άξιω 

verbo adire potuit Athenodorus.

Denuntiatio. 417 

προς έμαυτή[ν] -9·υ[γ]ατέρα ούσ[αν], έδικασά[μην] ° [25 και] Διονυ- 22 

σίας μεν oi κ[ληρονόμοι διαλυ]σάμεν[οι] εαυτούς άποδεδώ[κασιν], οί 

[δ]έ Νεμ[εσί]λλης παίδες, Ήρα[κ]λέων c β

418 Bes iudicatae. 

II. Verso (Manus tertia). Φλ(άυιος) [Ήρ]άκλειος ήγ(ε(Λων) [έπαρ]χείας 

Θηβα[ί]δος έδεξάμην τήν παραγ[γελ]εί[αν] 

ση^Λερον Μεσορή πέμπτη [10] 

δια [. .....] .. συν [20] ' 

αυ [.-...]... ει [20] 

Manus tertia: Fl. Heraclius praeses provinciae Thebdidis ao· 

cepi denuntiationem hodie Mesore guinta ... 

v// 192. Ees iudicatae secundum rescriptum de longi 

temporis praescriptione cum exemplis rerum iudicatarum 

(cf. 87). 

Ε pap. Argentor. No. 22 edd. Preisigke {notis intruxit etiam Mitteis). — 

Rhetor quidam, ut causam illustraret, epistulam imperatorwm et res similiter 

praeiudicatas attulisse videtur (cf. Oxy. II243 V H). — Bedit rescriptum 

B. V. 273, nobis No. 87. 

Α. Θεοί Σεουήρος y.cu Άντωνΐνος Ίου[λ]ιανΥ| 

Σωσ&ένους δια Σωσ&ενους ανδρός. 

Μακράς νο[ΛΫ;ς παραγραφή τοις δίκαι[αν] 

αίτίαν έσχηκο'σι και άνευ τινός ά(χφισβ[η]- 

5 τησεως εν τ^ νομ^ γινομένοις ^τρος [λ[έ]ν 

τους εν άλλ>) πόλει διατρείψαντας ετών είκοσι 

αριθμώ βοηθούνται *, προς δε τους έπι της αύτης 

δέκα. Προετέθη εν 'Αλεξάνδρεια 

η L Φαρμοΰθι κδ. 

Β. Ι. 10 Σουβατιανοΰ Άκυλα ήγεμονεύσαντος 

L·ιz" Φαμενώθ ιζ. Κληθέν[τ]ων Σαβείνου 

και Μαξίμου Διονυσίου και ύπακο[υ]σάντων 

Α. Divi Severus et Antoninus Iulianae filiae Sosthenis per Sosthenem 

maritum. Longae possessionis praescriptio eos gui vustam causam 

habuerunt et sine ulla controversia in possessione fuerunt adversus 

eos qui in alia dvitate degunt post annos viginti adiuvat adversus 

eos autem qui in eadem, decein. Proposita Alexandriae a. 200 Pharmuthi 

24. 

B. I. Subatiano Aquila praefedo a. 207 die 13m. Martii. Cum 

evocati erunt Sabinus et Maximus Dionysius et accessunt — 

1) βοηθει requiritur.

Res iudicatae. 4X9 

— Με&' έτερα "Ακύλας ειπεν* 'Τί άποκρείντ] 

προς τον χρόνον [τ]ής νο[μ]γς ως φησι[ν] μετά 

τήν ώνήν τγς Παυσοράπιος έτω[ν] σχε- 15 

δον δέκα τεσσάρων, και τήν εν τούτω σιωπην;' 

Άσκληπιάδης ργτωρ είπεν* 'Γέγονεν'. 'Ακύ- : 

λας ειπεν L Διατάξεις είσίν των κυρίων περί ". 

των εν τοις έθνεσιν οΐκοΰντων' αν άλλα- . 

/όσε νομή παρακολούθηση έχοντος τίνος 20 

άφορμήν καν βραχεΐαν δικαίαν κατοχές, 

σιωπησαντος του νορ-ίζοντος αύτω διαφέρειν 

και άνασχορ-ένου υπέρ δεκαετίαν, έχειν τ[ό] βέβαιον, 

τους κατάσχοντας.' 

Β. Π. Μεττίου 'Ρούφου ήγερ,ονευσαντος Li" 25 

Άθχρ κδ' . . Κλη&έντος Σαλουστίου Καπίτωνος 

προς Ίουλίαν Πυ^αρουν και ειπο'ντο[ς] 

το[ν ύ]π[ο][Ανη[/,ατογρ[α]φον Μαικιανον άκηκοέναι περί του 

πρ[ά]γμ[α]τος. Μεθ-' έτερα* Μέττιος 'Ρουφος 

Καπίτωνι είπε[ν] * Οΰδεαίαν παρείσδυσιν έχεις, 30 

ή γαρ γ[υν]ή εν τη νομή γέγονεν πολλω χρόνω. Παρ' ή- 

[Λεΐν δ[έ ί]δού ή [δ]ι' ένιαυτου νομή αυτάρκης 

έστιν[. . .] . δ . [. . .]ιαν. 

Post alia; — Aquila dixit: 'Quid respondes de tempore 

'possessionis, qnod aiunt esse post emptionem Pansorapidis annorum 

'prope 14, et eius temporis silentium'? 

Asclepiades rhetor dixit: 'Fuit' 

Aqnila dixit: 'Constitutum est db imperatoribus de eis qui 

'in provinciis habitant: si alio possessio pervenit habente quodam 

'initinm vel breve iustum tamen possessionis, silente eo qui putat 

'ad se pertinere, nec contradicente plua decem annis, habere firmi- 

'tatem eos qui possederint'. ' . '. 

B. II. Mettio Mufo praefecto a. 90 d. 20 m. Novembris. Vocato 

Sallnstio Capitone contra Iuliam Pytharem et dicente Maecianum 

scribam actornm audivisse de ea causa etc. Post alia; Mettius 

Bufus Capitoni dixit: 'Obrepere non potes, mulier enim in 2)os- 

'sessione fuit per longnm tempns. Apud nos autem, vide, annna 

'possessio sufficit'.

420 Pronuntiatio. 

. Testatio professionis liberorum (a. 148). 

Ε dipt Repp. S. de Ricci una cum n. 124 ubi viHe. Ex Praefecti 

Aegypti commentariis Dioscoridi testatio fit, eum filiam professum esse. 

G. Bellicio Calpurnio Torquatfo]. P. Salvio Iuliano cos., ΙΠ. 

non(as) Novembr(es), anno XII Imp(eratoris) Caesaris L. Aeli Hadriani 

Antonini Aug(usti) Pii, mense Athyr [die VII] Alexandr(iae) ad 

Aegyptum. 

Rescriptum et recognitum iac[tum\ ex tabula albi profession[ttjw 

Zi&erojruni natorfwm] quae tr[ ?] erat in atrio magno? 

fnit (?) et quod infrascriptnm est: 

G. Bellicio Calpurnio Torquato, Gr. Salvio Iuliano cos., anno 

XII imp. Caesaris T. Aeli Hadriani Antouini Aug(usti) Pii, M. Petronio 

Honorato praef(ecto) Aeg(ypti), professionis liberorum acceptae 

citra causarum cognitionem tabula V; (et post alia) pag(ina) III, 

XVIII k(alendas) Octobr(es): Tib. Iulius Dioscorides... fil(iam) na(tam) 

Iuliam Ammonum ex Iulia Ammonario, XIII k(alendas) Septembr(es) 

q. p. i .. r (?) ad f. (?). 

(Nomina signatorum): G· Iuli Prisci, G. Iuli Sereni, T. Fenii Macedonis, 

M. Servili Clementis, G. Iuli Lecinniani, T. Iul(i) Eutychi, 

L. Petroni Celeris. 

1/77 194. Pronuntiatio de praescriptione temporis (a. 88). 

Ε ραρ. Fior. n. 61. Ed. Vitelli; cf. Mitteis Z.S.St. 26,485; 27,222. 

Σζ-τψ.ιος Ουέγετος τω Φιβίωνι* "Αξιος W.[£]v ης (Λαστι- 

60 γωΟήναι, διά σεαυτου [κ.]αταοτχαν άνΟ^ρωπον 

ει!σχν)[/.ονα κα 

'ι· γυν[αΐ|καν* χαρίζομαι δέ σε τοις οχλοις 

και φιλανθρω-[ότ]ερ[ό]ς σοι έσθ[Λαι. Δια τεσ[σ]ερακοντα 

ετών έτ:ιφέ[ρε]ις έπίσταλ[[7.]α · το %ισ[υ] σοι 

του χρ/νου χαρίζομαι. [Μ|ετά εΐ/.οσι έτη έ~ανε- 

65 λευσν) προς έμέ. Και έκ[έ]λευσε το χειρ[ό]γραφον χιασθηναι. 

Sept. Vegetus Phibioni: Dignus es flagello, qui per temet ipse 

detinueris hominem ingenuum et feminam; sed condono te plebi et 

humanior te ero. Quadragenarium adfers mandatum. Dimidium 

. eius temporis tibi condono. Post viginti annos redi ad me. — Et 

inssit chirographum cancellari.

Epistula Hadriani. 42.1 

V//195. Datio tutoris petiti (a. 247). 

Ε pap, Oxy. IV, 720. Edd. Grenfell et Hunt cum simulacro; cf. 

WilcJcen, Pap. Arch. 3,313 sqq.; Mitteis Z.S.St 25,374 sqq. — Manus in 

margine numeris Latinis adnotavimus. 

I Scriba partium. [G]l. Valerio Firm[o praef. Aeg] 

ab Aureliaê^ Ammo[nano. 

Eogo domine des mi[H 

anctorem Aurel. ¥\lutammonem l 

5 e lege Iulia et Titia 2 

et ....[.. 

dat. dd. nn. Philippo Aug. II e[t 

Philippo Caesarib 3 

c[os.] 

II Mulier. [Α]ύρηλία Άμμωνάριον [έτηδέδωκα 4 

III Tutorpetitusf?) [Α]ύρηλία Π2ουτάρ.{Λ[ων ε^δοκο* τγ; 

10 [δε]γσι. 5 

IV? L-δ Τυβι ιη.6 

V Scriba praefecti. Qno ne ab \iusto tutore tutela]" 

abeat V\[utammonem 

e leg. Iul. et \Tit. auctorem 8 

* VI Praefectus, 15 do . . *Le[g]i. 9 

eiusve delegatus. 

ADDITAMENTUM. 

196. Epistula Hadriani de liberis militum (a. 119). 

Ε pap. B. G. U. 140. Ed. Wilcken, cuius et suppl. sunt 

Άν[τί]γρ(αφον) έπιστ[ολ(ης) του κυρίου {Λεί)·]ηρ[[Αηνευ]1(Λένης 2 

(10) ω [ή ° L.] γ Τραι[α]νο[Γ 'Αδριανού Σεβαστο]υ [Πουίπλίου 4 

Α[ιλίου γ τό και 'Ρου]στικου ° [ύπά]τοις προε[τέθη εν Άλεξαν- 5 

Exemplar epistulae domini translatae .... quae [anno] tertio 

Traiani Hadriani Augusti P. Aelio III et Rustico ess. Alexandriae (?) 

1) Suppl. G. et H. ex l. 9 et 11, — et est verisimile, licet spatium vix 

largiatur et offendat l. 9 feminina forma. — 2) cf. Gai 1,185. — 3) b] de 

Ricci. — 4) id est: libellote adidi. — 5) id est: consentio petitioni. — 

6) anno quarto, Tybi 10 = a. 247. Jan. 5. — Haec cui adscribantur valde 

dubiuvi. Verba Τυβι ιη litterae δ vicinissima sunt. — 7) suppl. Wilcken 

coll. leg%8 Salpensanae l 43 (cf. p. 146). — 8) tutoren mavult Wenger, 

Stellvertr. (p. 102 χι. 103). — 9) Legi] Wilcken.

422 Epistula Hadriani. 

7 δρεία (?) έν τη] π[α]ρεμβολ(η) ° τη [ς] ~ χειμ&ΰία.[ς λεγιώνο(ς) τρίτης] 

8 Κυ[ρ]ηναικής ° και λεγιώνο(ς) [β] κ[αι είκο]στ[ή]ς Δηιοτεριαί/ής ° πρίδιε 

νό[ν]ας Άουγο[υσ]τας, δ έστιν ι Μεσορή ° αϊ, έν πρινκε[π]ίοι[ς]. 

10 ° Έπί[σ]ταμα(ι), ' Ράμμιέ 2 · μου, τ[ο]υτους, ο[υ]ς οί ° γονείς 

12 αυτών τω της στρατείας άνεί°λα[ν]το χρόνω, την.προς τά πατρικά 

13 ° [ύπάρ]χοντα πρόσοδον κεκωλϋσ&αι, ° [και τ]ουτο ούκ. έδόκει σκληρόν 

15 [ει]ναι° [τούν]αντίο; αυτών τη[ς] στρατιω[τ[ικη[ς] ° [διδα]χης πεποιη- 

16 κότων. " Ηδιστα δε ° αυτός προειέναι 3 τάς άφορμάς, δι' ών ° τό 

18 αύστηροτερον υπό .των προ ίμ,ου ° αυτοκρατόρων σταθέν φιλαν- 

19 -»)ρωπο°τερ[ο]ν ερμηνεύω. Όνπερ τοιγαροΰν ° τ[ρόπ]ον ουκ είσιν 

21 νόμιμοι κλήρο °[νό{λ]οι τώί' εαυτών πχτέρων οί τω ° [τ]ης στατε[ί]ας 

23 χρόνω άναλ[η][Λφθ-έν°τες, όμως κατ[ο]χη(ν] ύ[πα]ρχόντων ° εξ εκείνου 

25 του (χέ[ρ|ους του διάταγμαΙτος, ου και τοις π^ος [γ]ένους συννε- 

27 νέσι ° δίδοται, αιτεΐσ-9-at δυνασθαι και αυτούς ° κρε[ίν]ω. Ταυτην 

29 μου την δωρεάν ° και τοις στρατιώταις έμου και'τοις ούε°τρανοΤς 

30 εύγνωστο'ν σε ποιήσαι δεη°σει, ούχ ένεκα του δοκεΐν με αυτοϊς ° 

32 ένλογεΐν, άλλα ίνα τουαω χρώνται, ° εάν άγνοώσι. 

proposita est in castris hibernis legionis tertiae Cyrenaicae et legionis 

vicesimae secundae Deiotarianae pridie nonas Augustas, quod 

est Mesore XI, in principiis. 

Scio, mi Bammi, eis, quos patres eorum militiae snsceperunt 

temporibus, ad paterna bona aditum denegari, neque id videbatur 

durum esse, siquidem illi adversus militarem disciplinam fecerunt 

At libentissime ego largior occasiones, ob quas durius aretro principibus 

statutum humanius interpretor. Quemadmodum igitur non sunt legitimi 

heredes patrum suorum ii, qui militiae temporibus snscepti sunt, 

sic possessionem bonorum ex illa parte edicti, ex qua etiam genere 

cognalis datnr, petere posse etiam illos decerno. Hoc meum beneficium 

et militibus meis et veteranis palam facere te oportebit, non 

ut eis id imputare videar, sed ut eo utantur si ignorant] 

1) a. 119 d. 4 aug. —- 2) [ν//'Ράμμιε, ηοη ΣΙμμιε smbendum monuit Wilcken 

B. U. III suppl] — 3) [scr. προίεμοι. ΤΗ. Μ.]

ο (b) 

Τ · IVLI · RUFI 

Ρ · VIBI . MAXIMI 

Τ - FANI · CELERIS 

C · MARCI · PROCVLI 

Ρ · CAETENNI CLEM 

Ρ · LVRI · MODERA 

Q. POBLICI CRES 

Ο (c) 

"(a) 

Ο 

SALONIT · EQ · R • 

EPITAVR · EQ · R 

IADESTIN · DEC 

IADESTIN · DEC 

ENTIS · SALON 

TI · RISINITAN · 

CENTIS IADEST 

Ο 

(d) 

Ο 

I

Ο (a) 

ΙΜΡ CAESAR VESPASIANVS AVG ΡΟΝΤ 

ΜΑΧ TR ΡΟΤ Ίϊ ΙΜΡ VI Ρ Ρ COS ΪΪΓ DESIG 

ϊϊϊϊ VETERANIS QVI MILITAVERVNT ΙΝ 3 

CLASSE RAVENNATE SVB SEX LVCILIO BASSO 4 

QVI SENA ET VICENA STIPENDIA AVT PLVRA 

MERVERVNT ET SVNT DEDVCTI ΙΝ ΡΑΝΝΟ | 

ΝΙΑΜ QVORVM NOMINA SVBSCRIPTA 

SVNT IPSIS LIBERIS POSTERISQVE EORVM 

CIVITATEM DEDIT ET CONVBIVM CVM 

(b) (e) (d) 

Ο Ο Ο 

Ν)

ο • . ο ο 

(b) i.(c) (d) 

VXORIBVS QVAS TVNC HABVISSENT CVM 

EST CIVITAS IS DATA AVT SIQVI CAELIBES 

ESSENT · CVM US QVAS POSTEA DVXISSENT 

DVM TAXAT SINGVLIS SINGVLAS NON · APRIL 

OAESARE-AVG-DOMITIANO CN·PEDIO - CASCO COS • 

PLATORI - VENETI - F • CENTVRIONI · MAEZEl Ο 

DESORIPTVM - ET - RECOGNITVM EX TABVLA ^ 

AENEA QVAE FIXA EST ROMAE . IN CAPITOLIO · AD 

ARAM - GENTIS · IVLIAE · DE • FORAS · PODIO • SINISTERIORE 

TAB ·Γ· PAG · II · LOC- XXXXIIII 

Ο 

(a) 

to

426 Diptychi pag. IV. 

IMP · CAESAB VESPASIANVS · AVG · t PONT 

MAX · TR · POT - Π IMP · VI · Ρ Ρ · COS · III DESIO 

Ϊ1ΙΙ · VETEKANI · QVI · MDJITAVERVNT · IN 

CLASSE RAVENNATE · SVB · SEX · LVCILIO 

BASSO · QVI SEKA · ET · VICENA · STIPEKDIA 

AVT · PLVBA · MERVERVNT · ET · SVNT · DE 

DVCTI IN · PANNONIAM - QVORVM · NO 

ΜΙΝΑ · SVBSCRIPTA SVliT • IPSIS · LIBE 

EIS · POSTERISQVE · EORVM · CIVITATEM . 

DEBIT · ET · CONVBIVM · CVM · VXORIBVS 

β θ 

QVAS TVNC · HABVI8SENT CVM - EST · CIVI -2-0 

TAS · IIS · DATA AVT · SIQVI · CAELIBES · ESSENT 

CVM · IIS · QVAS - POSTEA · DVXISSENT - B-VM 

TAXAT · SINGVXIS · SINQVXAS · NON · APRIL 

CAESARE • AVQ- F· DOMITIANO • CN • PEDIO • CASCO · COS 

PLATORI · VENETI · F · CENTVRIONI 

MAEZEIO 

DESCRIPTVM · ET · RECOGKITVM · EX · IABVUL 

AENEA QVAE FIXA · EST · KOMAE • IN 

CAPITOLIO • AD • ARAM • GENTIS · IVLIAE • ΏΕ 

FORAS • PODIO • SINISTERIORE • TAB Ύ 

PAG • IT-?LOCO • XXXXIIII • 

§ 0

Triptychi pag. I. 427

ο 

(a) 

DASIUS BREUCUS ΕΜ1Τ MANCIPIOQUE ACCEPIT 

PUERUM APOLAUSTUM, SIVE IS QUO ALIO NOMINE 

EST, N. GRECUM. APOCATUM PRO UNCIS DUABUS 

X DC DE BELLICO ALEXANDRI, F. R. M. VIBIO LONGO. 

Η 

ESSE

(b) O «*) 

Ο (ο) Ο 

DUPLAM 

Τ. Ρ. Ρ. R. D. F. R. DASIUS BREUCUS, D. F: 

BELLICUS ALAXANDRI. ID .. FIDE SUA ESSE Η 

3. 

IUSSIT VIBIUS LONGUS. 

PROQUE ΕΟ PUERO, Q. S. S. EST, PRETIUM ζ 

EIUS Χ DC ACCEPISSE ET HABERE SE DIXIT 

BELLICUS ALEXANDRI AB DASIO BREUCO. 

ACT. KANAB. LEG. XIII G. XVII KAL. IUNIAS 

RUFINO ET QUADRATO COS. 

(a) 

«ο

DASSIUS BREUCUS 

CIPIOQUE ACCEPIT .. Ε 

APOLAUSTUM, SIVE IS Q.UO ALIO 

NOMINE EST, N. GRECUM, Α . . 

CITATVM PRO UNCIS DUABUS 

X DC DF BELLICO ALEXANDRI. 

F. R. M. VIBIO LONGO 

EU UM SANUM TRADITUM 

.... FURTIS NOXAQUE SO- 

.... M, ERRONEM FUGITI- 

VUM KADUCUM NON ESSE 

PRAESTARI; ET SI QUIS EUM PU- 

ERUM, Q. D. Α., PARTEMVE 

QUAM QUIS EX EO EVICERIT, 

Ο (b) 

(a) 

Ο 

•I 3 

| 

I 

(c) 

o, 

APPI PROCLI VET. 

LEG. XIII G. 

ANTONI CELERIS 

IUL. VIATORIS 

ULP. SEVERI- 

NI 

L. FIRMI PRIMITI- 

VI 

M. VIBI LONGI 

FIDEIUSSOR 

BELLICI ALEXAN- 

DRl VENDIT. 

Ο (d) 

00 

ο 

g

(d) O ( d 

> 

Ο (c) Ο 

QUOMINUS EMPTOREM S. S. EVMUE, ΑΌ QVEM ΕΑ RES 

PERTINEBIT, UTI FRUI HABERE POSSIDERETQUE REC- 

ΤΕ LICEAT; TUM QUANTUM ΙΌ ERIT, QUOD 1ΤΑ ΕΧ ΕΟ Ε- 

VICTUM FUER1T, ΤΛΝΤΑΜ PECUNIAM DUPLAM 

PROBAM RECTE F. R. DASSIUS BREUCI, D. F. Ρ. BEL- 

LICUS ALEXANDRI. IDEM FIDE SUA ESSE 1USSIT M. 

VIBIUS LONGUS. 

PROQUE EO PUERO, QVI S. S ETIVM EIVS X DC ACCE- 

PISSE ET HABERE SE DIXIT BELLICUS ALEXANR . . 

ΛΒ DASSIO BREVCI

Triptychi pag. VI.

Addenda et corrig-enda. 

p. 53 iam ad Tab. Baniinain ef. Buecheler, Rh. Ph. 63 p. 316. 

p. 75 ad l. 12 pro oportcbitve l. oportebit (Iluelsen). 

p. 76 ad 1.13 plebive l. p)[e&]eiv[e] (Huelsen). 

p. 83 ad l. 62 re Rom legi non possunt {Huelsen). 

p. 102 ad praemonenda. \yii Iam Mo., Eph. ep. 9,5 (= Ges. Schr. 1, 

p. 153) negat, legem municipalem generalem ullam extitisse.'] 

p. 138 capita tria litteris minutis scripta (CXXIX—CXXXI) in rasura 

incisa monet inspecto aere Fabticius. 

p. 174 sic vertas: iuris dictionem evertenmt, quos ex saccrdotiis rcditus 

habebant, pignori dabant. 

p. 175 pro appellare renovare Z. appellandos renovandoa. 

p. 239 l. 8 pro mornm l. morem. 

BBUNS, Fontes Inris. Ed VII. 28

SPECIMEN: NOTIS NON SOLUTIS REPETITUR LEX QAUE DICITUR RUBRIA. 

IUSSUM · IUDICATUMVE · EKIT · ID · 1UTUM • NE · ESTO · QUOPQUE · QUIS 

Tab. 1. w 

QUE · QUOMQ · D · Ε · Κ · DECEBNET · INTEKDEICETVE · SEIVE · SPONSIONEM ' 

FIEREI · IUDICAVEEITVE · IUBEBIT · IUDICIUMUE · QUOD · D · Ε · Β · DABIT · IS · 

IN · 1D · DECEETUM · INTERDICTUH · SPONSIONEM · IUDICIUM · EXCEPTIO 

2ΪΕΜ · ADDITO · ADDIVE · IUBETO · Q · D · Ε • OPEEIS · NOVI · NUNTIATIONEM • 

IIVIE · IIIIviR · PBAEFECTUSVE · EIUS · MUNICIPIEI · NON · EEMEISSEEIT · 

QlJA · DE · EE · QUISQUE · ET · Α · QUO · IN · GALLIA • CISALPEINA · DAMNEI · INFECTEI · 

XX EX · FOEMULA · BESTIPULABEI · SATISVE · ACCIPERE · VOLET · ET · AB · EO - QUEI . 

IBEI · I · D • POSTULAVEEIT · IDQUE · NON • Κ · Κ · SE · FACEEE · IUEAVEEIT · TUM · IS QUO · 

D · Ε · Ε · ΙΝ · IUS - ADITUM · EEIT · EUM · QUEI · IN · IUS · EBUCTUS · EEIT · D · Ε · R · EX · FOEMU -g 3 

LA - REPEOMITTEEE ET · SEI - SATIS · DAREI · DEBEBIT · SATIS · DARE · IUBETO · DE · 2. 

CEENITO · QUEI · EORUM • ITA · NON · REPEOMEISSEEIT · AUT · NON • SATIS · DEDE I 

RIT • SEI · QUID · INTEEIM · DAMNI · DATUM · FACTUMVE · EX · EA · EE · AUT · OB · Ε · Ε • EO ^ 

VE · NOMINE · ERIT · QUAM · OB · BEM. · UTEI . DAMNEI · INFECTEI · EEPEOMISSIO · " 

SATISVE · DATIO · FIEREI - POSTULATUM • EEIT · TUM • MAG · PEOVE · MAG · IIviE · 3 

IIIIviE · PRAEFECVE · QUOQUOMQUE · I) · Ε · Ε · ΙΝ · IUS · ADITUJI · ΕβΙΪ · D · Ε • Ε · ITA · IUS · 

DEICITO · IUDICIA · DATO IUDICAEEQUE · IUBETO · COGITO • PBOINDE · ATQUE SEI · 

D · Ε · R · QUOM · ITA · POSTULATUM · ESSET · DAMNI · INFECTEI · EX · FOHMULA · 

EECTE · EEPEOMISSUM · SATISVE · DATUM · ESSET · D · QUOD ITA · IUDICIUM · 

DATUM · IUDICAEEVE · IUSSUM · IUDICATUMVE · EEIT · IUS · EATUMQUE · ESTO · 

DUM · IN · EA · VEEBA SEI · DAMNEI · INFECTEI · EEPEOMISSUM · NON · EEIT • IUDI 

CIUJH • DET - ITAQUE · IUDICAEE · IUBEAT • 1.6 · S ANTEQUAM · ID · IUDICIUM · 

Q · D · Β · Α · FACTUM · EST · Q · LICINIUS · DAMNI · INFECTEI - EO • ΝΟΛΙΙΝΕ · Q · D · 

R · Α · EAM · STIPULATIONEM · QUAM · IS · QUEI - EOMAE · ΙΝΪΕΕ · PEEEGREI 

NOS · ITJS · DEICET · IN · ALBO - PE0P0SITA3I • ΗΑΒΕΪ - L • SEIO · EEPROMEISSISSET · 

TUM - QUICQUID · EUM · Q · MCINIUM · EX · EA · STIPULATIONE - L· SEIO · D • F • OPOE 

(etc.)

IUDICETUltQUE 

Tab. II. 

Α · QUOQUOMQ, · PECUNIA · CREDITA · SIGNATA · FORMA · Ρ · Ρ · Κ · IN · EORUM · QUO · Ο · Μ · C · Ρ · 

XXI F-V-C-C-T-VE- QUAE · SUNT · ERUNTVE · IN · GALLIA · CISALPEINA · PETETUR · QUAE · RES · NON · 

PLURIS · HS · XV · ERIT · SEI · IS · EAM · PECUNIAM · IN · IURE · APUD EUM · QUEI · IBEI · I · Β · Ρ · ΕΙ · QUEI · 

EAM · PETET · AUT · EI · QUOIUS · NOMINE · AB · EO · PETETUR · D - Ο · DEBEREVE · SE · CONTESSUS · 

ERIT · NEQUE · ID · QUOD • CONFESSUS · ERIT · SOLVET · SATISVE · FACIET · AUT · SE · SPONSIONE · 

IUBICIOQUE · UTEI · OPORTEBIT • XON · DEFENDET · SEIVE · IS • IBEI · D · Ε • R · IN · IURE · NON · 

RESPONDEBIT · NEQUE · 1) · Κ • R · SPONSIONEM · FACIET · NEQUE · IUDICIO · UTEI · OPORTEBIT · 

SE · DEFENDET · TUM · DE · EO · Α · QUO · EA · PECUNIA · PETEITA · ERIT · DEQUE · EO · QUOI · EAM · 

PECUNIAM · D · Ο · S · RES · LEX · IUS · CAUSSAQUE · Ο · Ο · R · ESTO · ATQUE · UTEI · ESSET · ESSEVE · 

OPORTERET · SEI · IS · QUEI · ITA · CONFESSUS · ERIT · AUT · D · Ε · R · NON · RESPONDERIT · AUT · SE · 

SPOXSIOXE · IUDICIOQUE · UTEI · OPORTEBIT · NON · DEFENDEIUT · EIUS · PECUNIAE · IEI · «cP 

(IUEI · EAM · SUO · NOMIXE · PETIERIT · QUOIVE • EAM · D · Ο · EX · IUDICIEIS · DATEIS · IUDI 2. 

CAREVK · RECTE · IUSSEIS · IURE · LEGE · DAMNATUS · ESSET · FUISSET · QUOIQUE · QUOMQUE · I 

IIVIR · IIIIVIR · PRAEFEOVE · VBEI · I · 1) · Ρ · IS · EUM · QUEI · ITA · QUID · CONFESSUS · ERIT · ^ 

XEQUE . ID · SOLVET · SATISVE · FACIET · EUM · QUEI · SE · SPONSIONE · IUDICIOVE · UTEIVE · * 

OPORTEBIT · NON · DEFENDERIT · AUT · IN · IURE · NON · RESPONDERIT · NEQUE · ID · SOLVET • 3 

SATISVE · FACIET · Τ · Ρ · QUANTA · EA · PECUNIA · ERIT · DE · QUA · TIJM · INTER · EOS · AM 

BIGETUR · DU5I · Τ · XV · S · F · S · DUCI · IUBETO · QUEIQUE · EORU3I · QUEM · AD · QUEM · 

EA · RES · PERTINEBIT · DUXSERIT · ID · EI · FRAUDI · POENAEVE · NE · ESTO · QUODQUE · ITA · FAC 

TUM · ACTUM · IUSSUSt · ERIT · ID · IUS · RATUMQUE · ESTO · QUO · MINUS · IN · EUM · QUEI · ITA · 

VADIMOXIUM · ROMAM · EX · DECRETO · EIUS · QUEI · IBEI · I · D · Ρ · ΚΟΝ · PROMEISSERIT · 

AUT · VIXDICEM · Ι.ΟΟυΐΊ^ΕΙΈΜ · ITA · XON · DEDERIT · OB · Ε · R · IUDICIUM · RECUP · IS · QUEI > 

IBEI · I · D · Ρ · EX · Η · L · DET · IUDICAREIQUE · D · Ε · R · IBEI · CURET · EX · II · L · Ν · R · 

Α · QUO · Q.V1D · PRAETER · PECUNIAM · CERTAM • CREDITAM · SIGNATAM · FORMA · Ρ · Ρ · R · 

XXII IN · EORUJi · QUO · Ο · Μ · C · Ρ · Ε · V · C · C · Τ · VE · QUAE . SUXT · ERUXTVE · IX · GALLIA · CIS · ALPEIS · 

PETETUR · QUODVE · QUOM · EO · AGETUR · QUAE · RES · XON · PLURIS · HS · XV ERIT · ET · SEI · rf^ 

EA · RES · ERIT · DE · QUA · IIΕ · OMNEI · PECUNIA · IBEI · IUS · DEICEI · IUDICJAVE · DAREI · EX · II · L · Ο · ο» 

(etc.)

Typis J. Β Hirschfeldi, Lipsiae

F0NTE8 

IUKIS ROMANI ANTIQUI.

FONTES 

IURI8 ROMANI ANTIQUI 

EDIDIT 

OAROLUS GEORGIUS BRUNS. 

POST CTJRAS THEODORI MOMMSEHI 

EDITNMBUS QUINTAE ET SEXTAE ABHIBITAS 


OTTO 

PARS POSTERIOR 

SGRIPTORES. 

TUBINGAE 

IN LIBRAKIA I. C. B. MOHKII (P. SIEBECK) 

MCMIX.

FONTES 

IURIS ROMANI ANTIQUI 

EDIDIT 

CAROLUS GEORGIUS BRUNS. 

SCRIPTORES 

POSTJCUEAS THEOIORI MOMMSEH 

EDITIONIBIJS QUINTAE ET SEXTAE ADHIBITAS 


OTTO GBADEIWITZ. 

TUBINGAE 

IN LIBRABIA I. C. B. MOHRII (P. SIEBECK)

Jciis quae ex Festo et ex Varrone deprompta sunt nonnullos 

locos addere placuit. Subsidia quae nova accesserint, singulis auctoribus 

praemonitum est, Varroni quae Goetzio Schoellio que debeantur. 

Etiam in hac parte operis instauranda Curtii Witte opera 

usus sum. 

Heidelbergae, m. Aprili 1909. 

PRAEFATIO EDITIOHS SEXTAE. 

0. GBABENWITZ. 

Ad fontium iuris Eomani antiqui partem posteriorem in hac 

eorum editione sexta a priore separatara pariter perveniunt praemonita 

partis prioris adeunda ei qui de consilio et ratione operis 

universi certior fieri volet. 

Berolini m. Iulio a. 1893. 

TH. MOMMSEN. 0. GRADENWITZ.

CONSPECTUS OPEEIS. 

(II accessit in editione sexta.) 

I. S. Pompeius Festus 

Ε libris de verborum significatu. 

Pag. 

1 

II. M. Porcius Cato. 

Ε libro de agri cultura 47 

III. M. Terentius Varro. 

1. Ε libris de lingua Latina 51 

2. Ε libris rerum rusticaruin 

IV. Nonius Marcellus. 

61 

Ε libris de compendiosa doctrina 

V. Asconius in Ciceronis orationes. 

64 

A. In Pisonianam 67 

B. In Scaurianam 68 

C. In Cornelianam > . 68 

D. In orationem in toga candida 

VI. Scholia Asconio errore tributa in Ciceronis Verrinas. 

69 

A. Iu divinationem 70 

B. In act. II lib. I 71 

VII. Boethius in Ciceronis topica 

VIII. Servius in Vergilium. 

73 

A. In Aeneidem 75 

B. In Georgica 78 

C. In Bucolica 79 

D. In Eclogas 

IX. Isidorus Hispalcnsis. 

79 

Ε libris originum s. etymologiarum 79 

X. Agrimensores. 

1. De agrorum qualitate et condicionibus 85 

Frontinus liber I 85 

Frontinus liber Π 86 

Hyginus 86 

2. De controversiis agrorum 88 

Frontinua liber I 88 

Frontinus liber II 91 

ERKATA ET ADDENDA. 

p. 61 n. 2 adde post tom. I pag. 25: et Pfluger, Nexum und mancipium 

1908. Kretschmar ZSSt. 23, 227. 

p. 64 in fine praemonitorum l. paginis Lindsayanis adnotatis.

EXPLICATIO 

SIGNORUM ET NOTARUM. 

lAtterae cursivae in textu inscriptionum distinguunt quae a traditis 

aut differunt aut absunt, item Latina versa e Graecis; in adnotatione 

ea quae sunt editoris. 

[Uncis quadratis] in scriptoram locis distinguuntur a traditis quae 

differant aut desiderantur scilicet potiora; in textu inscriptionum, ubi 

haec expressa sunt litteris cursivis, uncos eos supplementis omnibus, 

emendationibus paucis apposuimus. 

(Uncis rotundis) in textu comprehensa sunt compendia ita soluta, in 

adnotatione Latina versa e Graecis. 

((Angulis duplicibus)) lineolisve subductis signavimus quae intraditis 

delenda, (angulis nmplidbus) quae traditis addenda videntur. 

Puncta .... significant verba vel litteras in traditis aut deesse aut 

legi non posse neque satis certo posse suppleri. 

Lineola — significat quaedam ex traditis omissa esse. 

Signum tr> in textu inscriptionum indicat in archetypo partem versus 

vacuam esse. 

Signum ° (in medio vocabulo °) finem vcrsus inscriptionis indicat; 

quod signnm, ubi lineae nostrae singulae binos inscriptionis vcrsus 

continent, in finibus linearum omisimus, in margine numeris imparibus 

(1, 3, 5, 7, 9) notatis (e. g. n. 157,1 p. 355). Ceterura numeris in margino 

positis priraus eorum versuum indicatur, quorum principia linea nostra 

continentur (e. g. n. 153, p. 352). 

Ak. Abh. «= akademische Abhandlungen: 

Berl. ak. Abh. = Abh. d. Berliner Akad. d. Wissensch., phil.-hist. Classc. 

Munch. ak. Abh. = Abh. d. Munch. Ak. d. W., philos.-philol. Cl. 

Annali = annali dell' instituto di corrispondenza archeologica. 

Ber. = Berichte: 

Berl. Ber. = Monatsber. d. Berl. Akad. d. Wissensch. 

Leipz. Ber. = Ber. ub. d. Verhdl. d. Sachs. Ges. d. W., phil.-hist. Cl. 

Wien. Ber. — Sitzungsber. d. Wiener Ak. d. W. 

C. J. = Codex Justinianus. 

C. Th. =• Codex Theodosianus. 

@ = Corpus inscriptionum Latinaram consilio acad. litter. Borass. ed. 

D. = Digesta.

VIII 

Dess. = Dessau, Inscriptiones Iatinae selectae; vol. I 1892, vol. llpars. I 

1902, pars. II 1906. 

Grut. = Gruteri thesaurus inscr. ed. 1. 1602, ed. II. 1707. 

Haenel, Corpus legum ab imp. Rom. ante Iustin. latarum. 1857. 

Haub. = Haubold, antiquitatis Rom. monumenta legalia, ed. Spangenberg. 

1830. 

Hermes,Zeitschr. f. klass. Philologie, inde ab a. 1866. 

Hu. = Huschke. 

J. = Institutiones Justiniani. 

Jahrb. == Jahrbuch d. gem. deut. E. ed. Bekker et Muther. 1857—1863. 

Kr. Z. = Tiibinger krit. Zeitschr. f. Rechtsw. 1826—29. 

Mo. = Mommsen (Ges. Schr. = Gesammelte Schriften). 

Or. = Orellii inscript. Latin. collectio. 1828. Vol. III. ed. Henzen. 1856. 

Pap. Arch. = Arch. f. Papyruskunde ed. Wilcken et alii, inde ab a. 1900. 

Singulae papyrorum editiones: 

Amh. = Amherst II (edd. Grenfell et Hunt) 1899. 

Argent. = Gr. Pap. der Kais. U. u. L. Bibl. zu Strafiburg i. E. (ed. 

Preisigke) 1906. 

B. (G.) U. = Berliner (Museum), Griechische Urkunden 1.2.3.1891 squ. 

C. P. R. = Corp. Pap. Reineri I. ed Wessely 1896. 

Fayum = Fayum Towns (edd. Grenfell et Hunt) 1900. 

Flor. = Papiri Fiorentini I. ed. Vitelli 1905/6. 

Lips. = Griech. Urk. der Pap. Samml. zu Leipzig (ed. Mitteis) 1906. 

Oxy. = Oxyrhynchos I—V. (edd. Grenfell et Hunt) 1898 squ. 

Phil. = Philologus, Zeitschr. f. d. klass. Altertum, inde ab a. 1846. 

Rh. Iur. = Rheinisches Museum f. Iurisprud. 1827—1835. 

Rh. Ph. = Rhein Mus. f. Philologie, inde ab a. 1827. 

Ri. = Ritschl, priscae latinitatis monumenta epigraphica, ad archetypon 

repraesentata. 1862. (tab. lithogr. ad @) 

Rud. R. G. = Rudorff, rom. Rechtsgeschichte. 1857. 

Spang. = Spangenberg, iur. Rom. tabulae negotiorum sollernnium. 1822. 

Wi. = Wilmanns, exempla inscript. latin., 2 vol. 1873. 

ZGR. = Zeitschr. f. geschichtl. Rechtsw., edd. Savigny aliique. 1815—1848. 

ZRG. = Z. f. Rechtsgeschichte, edd. Rudorff, Bruns aliique mde ab a. 1862. 

ZSSt. = Zeitschrift dcr Savigny-Stiftung fiir Rechtsgeschichte, edd. Bruns 

aliique inde ab a. 1880.

Festus. 

I. SEXTUS POMPEIUS FESTUS. 

^M. Verrius Flaccus quos imperante Augusto ex Varronianis potissi· 

mum cotnposuit libros de verborum significatu ad ordinem litterarum (sed 

primarum tantujnmodo) digestos, eos Pompeius Festus (nobis F) seciindo tertiove 

nostrae aerae saeculo in compendium redegit, cuius compendii partem 

servavit unicus codex olim Pomponii Laeti, hodie Neapolitanae bibliothecae, 

scriptus saec. X (nobis cod., quatenus hodie superest, L in parte adservata 

olivi apud Laetum hodie deperdita). Oeficit eins libri pars prior tota sive 

quaterniones septem primi et pars octavi ad mediam litteram M; partis 

posterioris quaternionum novem quae supersunt folia praeter minores hiatus 

ambusta sunt omnia, ut singulorum rectorum pagina posterior, versorum 

pagina pnor aut tota aut maiore ex parte perierit Praeterea ex quaternionibus 

his novem, qui etsi mutili superfuerunt tamen saeculo XV, cum hodie 

desiderentur tres VIII. X. XVI, eorum vices facit aliquatenus exemplar 

descriptum inde ea aetate parum curiose neqne servatum ipsum, cuiiis nos 

adhibuimus apographa tria, scilicet libros Vaticnnos 1549 (nobis R), 2731 

(nobis S), 3369 (nobis Q). Ad quaternionem dedmum sextnm (p. 359—376 

ed. Mue.) accedit exemplar alterum idque longe maiore ciira exceptum, ut 

vel hiatus diligenter repraesentet in altero exemplari plerumque obcaecatos, 

Angeli Politiani ab Huelseno investigatum in cod. Vaticano 3368 (nobis A), 

quo factnm est, ut carere possimus adnotationibus eiusdem Politiani adservatis 

in bibliotheca Monacensi adhibitisque α me in quaternionis eius recognitione 

edita in actis academiae Berolinensis maioribus anni 1864. — Festi 

epitomen etiamtum integram denuo abbreviavit aetate Caroli Magni Paidns 

(nobis P) diaconus is ipse qui scripsit de rebus gestis Longobardorum, cuius 

epitomae inter multa quae supersunt exemplaria adhibuimus tria primaria 

Guelferbytannm (nobis G) saec. X, Trecense (nobis T) saec. XI, Monacense 

(nobis M) saeculi XI/XII. Factum autem est singulari beneficio CJiristiani 

Huelseni, ut in hac editione quae ex Festo Paulove deprompsimus digesta 

ad ordinem alphabeticnm hodie usitatum, omnia proponantur recognita ad 

exemplaria supra citata ab eo aut denuo aut primum diligenter collata. Paginae 

quae F(esti) vel P(auli) nomen sequuntnr, vel, ubi Festi qnae supereunt 

ex epitome Pauli supplentur, utriusque coniuncti, editionis sunt curatae 

a. 1839 ab Odofredo Mueller (nobis Mue.). 

Ε libris de verborum significatu. 

Abacti magistratus! dicebantur, qui coacti deposuerant imperium. p. 23 

Abemito significat 'demito' vel auferto; 'emere' enim antiqui dice- p. 4 

bant pro 'accipere'. 

1) [scr. gmaistratu. ΤΗ. Μ.] 

BHUNS, Fontes iuris. Ed. VII.

2 Festus. 

ρ.23Abgregare —, adgregare —, segregare —. Quorum verborum 

frequens usus non mirum, si ex pecoribus pendet, cum apud 

antiquos opes et patrimonia ex his praecipue constiterint, ut adhue 

etiam 'pecunias' et 'peculia' dicimus Κ 

ρ. /s Aborigines appellati sunt, quod 'errantes' convenerint 2 in agrum, 

qui nunc est populi Eomani; fuit enim gens antiquissima Italiae. 

A/

Festus. 3 

et ad magistratus translatum est. Dictus x est autem 'aedilis', quod 

facilis ad eum plebi aditus esset. 

Aerarii tribuni a 'tribuendo aere' sunt appellati. Aerarium sane p. 2 

populus Eomanus in aede Saturni habuit. 

Aestimata poena ab antiquis ab 'aere' dicta est, qui eam aesti- p. 24 

maverunt aere, ovem decussis, bovem centussis, hoc est decem vel 

centum assibus. (Cf. Maxima.) 

Aliuta antiqui dicebant pro 'aliter' ex Graeco id άλλοίως trans- P. 6 

ferentes; hinc est illud in legibus Numae Porapilii: "Si quisquam 

aliuta faxit, ipsos Iovi sacer esto". 

Ambitus proprie dicitur 'circuitus' 2 aedificiorum patens in lati- P. 5 

tudinem pedes duos et semissem, in longitudinem idera quod aedi- . 

ficium cett. 

Ambitus proprie dicitur inter vicinorum aedificia locus duorum Ρ. ιβ 

pedum et semipedis ad 'circumeundi' facultatem relictus. Ex quo etiam 

honoris ambitus dici coeptus est a 'circumeundo' supplicandoque. 

Amsegetes dicuntur, quorum ager viam tangit 3 . P.21 

Annaria lex dicebatur ab antiquis ea, qua finiuntur anni ma.gi-P.27 

stratus capiendi. 

Anteurbana praedia urbi propinqua. P.S 

Aqua et igni tam interdici solet damnatis, quam accipiuntur P. 2 

nuptae, videlicet quia hae duae res humanam vitam maxime continent. 

Itaque funus prosecuti redeuntes ignem supergrediebantur 

aqua aspersi; quod purgationis genus vocabant suffitionem 4 . 

Arbiter dicitur iudex, quod totius rei habeat arbitriura et facul- P. 15 

tatem. — Arbitrium dicitur sententia, quae ab arbitro statuitur. 

— Arbitrarium, cum adhuc res apud arbitrum 5 

geritur. 

Armita dicebatur virgo sacrificans, cui lacinia togae in humerumA^ 

erat reiecta 0 

. Legibus etiam Laurentum sanctum est, ne pomum 

ex alieno legatur in arraum, id est qnod umeri onus sit 7 

. 

Ast significat 'at', 'sed', 'autem' 8 

. P.6 

Aurichalcum vel 'orichalcum' quidam putant compositum exaereA9 

1) dictum M. — 2) circumitus G. — 3) Bergk (ZRG. 14,143): amsegetes, 

quia veteres an pro circum ponere consuerunt, teste Macr. sat. 1,14. — 

4) Cf. D. 24,1,66,1. — 5) arbitrium M. — 6) relecta AL — 7) Cf. Grimm, 

deutsche B.-Alterth. 554. — 8) Sic cod., vel ante autem male ins. Mue. 

cum vulg. — Charis. gramm. 229,30: 'ast' apud veteres variam vim contulit 

vocibus pro 'atque', pro 'ac', pro 'ergo, sed, tamen, tum, cum', ut 

in glossis antiquitatum legimus scriptum. Cf. Schoell, XII tab. 110. 

1*

4 Festus. 

et auro, sive quod colorem habeat aureum; Orichalcum' l sane dicitur, 

quia in montuosis locis invenitur; mons etenim Graece όρος 

. appellatur (cf. Cadmea). 

p. 32Bustum proprie dicitur locus, in quo mortuus est combustus et 

sepultus, diciturque bustum quasi 'bene ustum' 2 , ubi vero combustus 

quis tantummodo, alibi vero est sepultus, is locus ab 'urendo' 'ustrina' 3 

vocatur; sed modo busta 4 'sepulcra' appellamus. 

p. 47Cadmea terra qnae in aes coicitur ut fiat orichalcum. 

p.47Caduceatores legati pacem petentes. Cato "caduceatori" 5 , in- 

. quit, "nemo homo 6 nocet" 7 . 

p. «2Caelibari hasta caput nubentis comebatur, quae in corpore gladiatoris 

stetisset abiecti occisique, ut quemadmodum illa coniuncta 

fuerit cum corpore gladiatoris, sic ipsa cum viro sit; vel quia 

matronae Iunonis 8 Curitis in tutela sint, quae ita appellabatur a 

ferenda hasta, qiiae lingna Sabinornm 'curis' dicitur: vel quod forte 

viros genituros ominetur — vel quod nuptiali iure imperio viri subicitur 

9 nnbens, quia hasta summa armorum et imperii est: quam ob 

causam — captivi sub eadem veneunt, quos Graeci δορυαλωτους et 

δορυκτητους vocant. 

Aff5Captu8 locus dicitur ad sacrificandum legitime constitutus. 

p.fi^Celeres antiqui dixerunt quos nunc equites dicimus, a 'Celere', 

interfectore Remi, qui initio a Eomulo iis 10 praepositus fuit; qui 

primitus electi fuerunt ex singulis curiis deni, ideoque omnino trecenti 

fuere. 

p.wCenacnla dicuntur, ad quae 11 

scalis ascenditur l2 

. 

p.54 Censio hastaria dicebatur, cum militi multae nomine ob delictum 

militare indicebatur 13 

, quod hastas daret. 

/>.»Censionem facere dicebatnr censor, cum mnltam equiti inrogabat 

14 

. 

A5«Censores dicti, quod rem suam quisque tanti aestimare solitus sit, 

quanti illi censuerint 15 

. 

/>5sCensui censendo 16 

agri proprie appellantur, qui et emi et venire 

iure civili possunt. 

1) aurichalcum M. — 2) bene iustnm M.— 3) ostrina M. — 4) modo obusta 

T. — 5) caduciatori GM. — 6) homo om. T. — 7) nosset G-. — 8) iuninis M. 

— 9) sobiiciturî?. — 10) his/// M. — 11) quas libri. — 12) Of.D. 43,17, 

3,7: sed si supra aedes, quas possideo, cenaculum sit cett. — 13) indicebantur 

G. — 14) inrogabant M. — 15) censuerunt T. — 16) censedo Μ Τ.

.Festus. 5 

Centenariae cenae dicebantur in quas lege Licinia non plus p.54 

'centussi' 1 praeter terra enata 2 inpendebatur 3 , id est centum assibus 

qui erant breves nummi ex aere. 

Centumviralia iudicia a centumviris sunt dicta. Nam cumP.&f 

essent Romae triginta et quinque tribus, quae et curiae sunt dictae, 

terni ex singulis tribubus sunt electi ad iudicandum, qui centumviri 

appellati simt; et licet quinque amplius quam centum fuerint, tamen, 

quo facilius nominarentur, centumviri sunt dicti. 

Centuria in agris significat ducenta iugera, in re militari centum p.53 

homines. — Centuriata comitia item curiata comitia dicebantur, P.54 

quia populus Romanos per centenas tnnnas divisus erat. — Gen-P.53 

turiatus ager in ducena 4 iugera definitus, quia Eomulus centenis 

civibus ducena 4 iugera tribuit. 

Circumluvium ius praediorum 6 . P.64 

Classici testes dicebantur qui signandis testamentis adhibebantur. P. 56 

Cognitor est, qui litem alterius suscipit coram ab eo, cuij 6 datus P.57 

est; procurator autem absentis nomine actor fit. 

Comitiales dies appellabant, cum in comitio conveniebant; qui P.38 

locus a 'coeundo', id est 'insimul veniendo', est dictus. 

Compascuus ager relictus ad pascendum communiter vicinis. ρ.ω 

Compraedes eiusdem rei populo sponsores 7 . p. 39 

Conciliabulum locus, ubi (in) concilimn convenitur. p. 38 

Concilium dicitur a populi 'consensu': sive concilium dicitur a p.38 

'concalando' 8 , id est vocando. 

Condicere est dicendo denuntiare. p.64 

Condictio 9 

in diem certum eius rei, quae agitur, denuntiatio. p.66 

Condictum est, quod in commune 10 

est dictura. p.39 

Conscripti dicebantur, qui ex equestri ordine patribus adscribe- p. 41 

bantur 11 

, ut numerus senatorum expleretur. 

Consponsor 'coniurator'. p.59 

Consposos antiqui dicebant fide mutua conligatos. p.41 

Contestari litem dicuntur duo aut plures adversarii, 

nato iudicio utraque pars dicere solet: "Testes estote". 

quod ordi- p. 57 

1) centussi (τ 1 

, centussibus G 2 

MT. — 2) terrae nata (natabus G) 

libri. — 3) impendebantur G. — 4) ducenta M. — 5) cf. Isidor. XIV, 8,42. 

— 6) ab eo cui libri, eo cui vulg. [tnalim eo a quo. T11. M.] — 7) sponsore 

M. — 8) concalendo T, conconcalendo M. — 9) condicio G, conditio 

M. — 10) communi libri. — 11) adscribantur M.

6 Festus. 

ρ. jtfContestari est, cum uterque reus dicit: "Testes estote". 

p. ^Contio significat 'conventum', non tamen alium, quam eum, qui (α) 

magistratu vel a sacerdote publico 1 per praeconem convocatur. 

p. 64 Contrarium aes, grave aes. 

p. ^Conventae condicio dicebatur, cum primus sermo de nuptiis et 

earum condicione habebatur. 

p.-//Conventus quattuor modis intellegitur: — tertio cum a magistratibus 

iudicii causa populus congregatur. 

p.ooGnm imperio est dicebatur apnd antiquos, cui nominatim 2 a populo 

dabatur imperium. Cum potestate 3 est dicebatur de eo, 

qui a populo alicui negotio praeficiebatur 4 . 

p.oflCum.populo agere hoc est 5 populum ad concilium aut comitia 

vocare. 

p. 4

Festus. 7 

Decima quaeque veteres dis suis offerebant. P.7i 

Decimanus appellatur limes, qui fit ab ortu solis ad oceasum;A7/ 

alter ex transverso currens appellatur cardo 1 . 

Deminutus capite appellatur 2 , qui civitate mutatus est; et p. 70 

ex alia familia in aliam adoptatus 3 ; et qui liber alteri mancipio 

datus est; et qui in hostium potestatem venit; et cui aqua ignique 

interdictum est. 

Depeculatus a 'pecore' 4 dicitur; qui enim populum fraudat, pe- p.75 

culatus poena tenetur. 

Depontani senes appellabantur, qui sexagenarii *de ponte' de-p. 75 

iciebantur. 

Derogare proprie est, cum quid ex lege 5 vetere, quo minus fiatp.69 

sancitur lege nova; derogare ergo 'detrahere' est. 

Diffarreatio genus erat sacrificii, quo inter virum et mu- P. 74 

lierem fiebat dissolutio; dicta 'diffarreatio', quia fiebat 'farreo' libo 

adhibito. 

Dirutum aere militem dicebant antiqui, cui stipendium ignomi- p.69 

niae causa non erat datum 6 , quod aes 'diruebatur' in fiscnm, non in 

militis sacculum. 

Disertiones 7 divisiones patrimoniorum inter consortes. p.72 

Dispensatores dicti, qui* aes 'pensantes' 'expendebant', non p.72 

'adnumerabant'. 

D 01 i vocabulum nunc tantum in malis utimur, apud antiquos P. 69 

autem etiam in bonis rebus utebatur; unde adhuc dicimus 'sine 

dolo malo', nimirum quia solebat dici et 'bonus'. 

Duicensus dicebatur 'cum altero', id est cum filio, 'census'. p.66 

Duplionem antiqui dicebant, quod nos 'duplum' 9 . p.66 

Eiuratio significat id, quod desideretur, non posse praestari. p.77 

Plautus: "Eiuravit militiam". 

Em, 'tum'. Em 10 pro 'eum', ab 'eo', quod est *is\ p.76.7? 

Emancipati duobus modis intelleguntur: aut ii 11 , qui ex patris P.77 

iure exierunt, aut ii n , qui aliorum fiunt dominii; qaorum utrumque 

fit mancipatione. 

Emere, quod nunc est 'mercari', antiqui accipiebant pro 'sumere'P. 76 

(cf. Abemito). 

1) Cf. Isid. 15,14,4. — 2) appellabatur T. — 3) est ins.M. — 4) pecure 

GM. — 5) est ins. G. — 6) dictum G. — 7) desertiones libri. — 

8) quia M. — 9) v. tom. I> 39, tab. XII, 3. — 10) en G. — 11) hi libri.

8 Festus. 

ρ. 77 Endoplorato, 'inplorato', quod est cum 'questione l inclamare'. 

Inplorare namque est 'cum fletu rogare', quod est proprie vapn 

lantis. 

p. 77 Ε η d ο procinctu, 'in procinctu': significat autem, cum ex castris 

in proelium exitum est, procinctos, quasi 2 'praecinctos' atque expeditos; 

nam apud antiquos togis incincti pugnitasse 3 dicuntur. 

Αί/Equestre aes, quod equiti dabatur. 

p.iiErctum citumque 4 fit inter consortes, ut in libris legum Eomanorum 

5 legitur. Erctum a 'coercendo' dictum, unde et 'erciscendae' 

et 'ercisci'. Citum autem est vocatum a 'ciendo'. 

p.77eEscit 'eritf. 

p. 77Everriator vocatur, qui iure accepta hereditate iusta facere 

defuncto debet: qui si non fecerit seu quid in ea re turbaverit, 

suo capite luat. Id nomen ductum 7 a Verrendo'; nam 'exverrae' 8 

sunt purgatio quaedam domus, ex qua mortuus ad sepulturam ferendus 

est, quae fit per everriatorem certo genere scoparum adhibito 

ab 'extra verrendo' dictarum. 

p. 82 Ε χ r ο g a r e est ex lege vetere aliquid eximere per novam legem. 

p. 7«Extrarius est, qui extra focum sacramentum iusque 9 sit. 

p. 86 Fa.milia. antea in liberis hominibus dicebatur, quorum dux et 

princeps generis vocabatur pater et mater familiae; unde familia 

nobilium Pompiliorum, Valeriorum, Corneliorum. Et familiares 

ex eadem familia. 

perunt cett. 

Postea hoc nomine etiam 'famuli' appellari coe- 

p.i7Famuli origo ab Oscis dependet 10 

, apud quos servus 'famel' norainabatur 

ί 

', unde et 'familia' vocata. — 

p.«7Famuletium 12 

dicebatur, quod nnnc 'servitium'. 

p.fflFarreum, genus libi ex farre factum 13 

. 

A95Fastis diebus iucunda 14 

'fari' licebat, 'nefastis' quaedam non licebat 

'fari' 15 

. 

1) conquestione G. — 2) qua M. — 3) punitasse T. — 4) que del 

Scaliger. — δ) aromanorum M. — 6) v. tom. I p. 23, tab. V, 4. 5. 7 

Schoell 98. — 7) dictum T. — 8) exvernae lihri. — 9) usque M. — 10) dependit 

libn. — 11) Lex Osca tab. Bant. (tom. I p. 52) v. 22. — 12) [scr. 

famulicium. TH. M.] — 13) Plin. h. n. 18,3,10: in sacris nihil religiosius 

confarreationis vinculo erat, novaeque nuptae farreum praeferebant. Cf. 

Gai. 1,112. — 14) iocunda libri, iuridica Aug., ius Scal. [malim iure dicunda. 

Tn.M.] — 15) Cf. Varro, 1.1 6,29.30.

Festus. 9 

Fastorum libri appellantur, in quibus totius anni fit descriptio l . P.8? 

Fasti enim dies 'festi' sunt. 

Fenus et feneratores et lex de credita pecunia fenebris άρ.δβ 

'fetu' dicta, quod crediti nummi alios pariant, ut apud Graecos eadem 

res τόκος dicitur. 'Fenum' quoque pratorum ab hac causa est 

appellatum, quando id ipsum manens quotannis novum parit, unde 

etiara et 'festuca' vocata est. 

Feretrius Iuppiter dictus a 'ferendo', quod pacem ferre putare- p.92 

tur; ex cuius templo sumebant sceptrum, per quod iurarent, et lapidem 

silicem, quo foedus ferirent. (Gf. Lapidem.) 

Ferias antiqui 'fesias' 2 vocabant; et aliae erant sine die festo, ntp.86 

nundinae, aliae cum festo, ut Saturnalia cett 

Fetiales a 'ferendo' 3 dicti: apud hos enim belli pacisque faciendae p.91 

ius est 4 . 

Flaminius camillus puer dicebatur ingenuus patrimes et P.93 

matrimes, qui flamini Diali ad sacrificia praeministrabat: antiqui 

enim ministros 'camillos' dicebant. Alii dicunt omiiQS pueros ab 

antiquis 'camillos' appellatos cett. 

F1 a m m e 0 amicitur nubens ominis 5 boni 6 causa, quod eo ad- p. 89 

sidue utebatur 'flarainica', id est flaminis uxor, cui non licebat facere 

divortium. 

Flammeo vestimento 'flaminica' utebatur, id est Dialis uxor et P. 92 

Iovis sacerdos, cui telum fulminis 7 eodem erat colore. 

F 0 e d u s appellatum ab eo quod in paciscendo foedere 8 hostia ne- P. 84 

caretur. Virgilius: "et caesa iungebant foedera porca"; vel quia in 

'foedere' interponatur 'fides'. 

Forctes, 'frugi et bonus', sive 'validus'. (Cf. Sanates.) P.84 

Forum sex modis intellegitnr: primo negotiationis locus —; P.84 

alio, in quo iudicia fieri, cum populo agi, contiones haberi solent; 

1) [immo discriptio. TH. M.] Macr. sat. 1,15,9: Priscis — tcmporibus, 

antequam fasti a Cn. Flavio scriba invitis patribus in omnium notitiam 

proderentur, poDtifici minori haec provincia delegabatur, ut novae lunae 

primum observaret adspectum visamque regi sacrificulo nuntiaret, itaque, 

sacrificio — cclebrato, idem pontifex 'calata', id est 'vocata', in Capitolium 

plebe, — quot mimero dies a kalendis ad nonas superesscnt, pronuntiabat. 

— Verbum autem καλώ graecum est, id est 'voco', et hunc diem, qui 

ex his diebus, qui 'calarentur', primus esset, placuit 'kalendas' vocari. — 

2) festas libri, emend. Mue. — 3) sic libri. — 4) Nonius v. Fetialis. Varro, 

11. 5,86. — δ) hominis MT. — 6) om. T. — 7) flaminis G. — 8) foede 

GM, fide T.

10 Festus. 

tertio, cum is j , qui provinciae praeest, 'forum agere' dicitur, cum 

civitates vocat et de controversiis eorum cognoscit; quarto, cum id 

'forum' antiqui appellabant, quod nunc vestibulum sepulcri dicari 

solet cett. 

As;Fransns erit, 'fraudem commiserit'. 

/>.S2Fulgurituin, id quod est fulmine ictum', qui locus statim fiei'i 

putabatur religiosus, quod eum deus sibi dicasse videretur. 

p.isFnndus dicitur ager quod planus sit ad similitudinem fundi vasorum. 

'Fundus' quoque dicitur populus esse rei, quam 2 alienat, 

hoc est 'auctor'. 

p. 89 F u t a r e 'arguere' est, unde et 'confutare'. Sed Cato hoc pro 'saepius 

fuisse' ponit. 

Aelia appellatur, quae ex multis familiis conficitur. 

dicitur et ex eodem 'genere' ortus, etis, qui simili nomine 

appellatur, ut ait Cincius: "Gentiles mihi sunt, qui meo nomine 

appellantur". 

p.siGrave aes dictum a pondere, quia deni asses, singuli pondo 

. libras, efficiebant denarium, ab hoc ipso numero dictum. Sed bello 

Punico populus Romanus, pressus aere alieno, ex singulis assibus 

librariis senos fecit, qui tantundem ut illi valerent. Item nummi 

quadrigati et bigati a figura caelaturae dicti. (Cf. Sextantari.) 

Λ/ο/Hastae subiciebant 3 ea, quae publice venundabant, quia signum 

praecipuum 4 est hasta. Nam et Carthaginienses, quum bellum vellent, 

Romam hastam miserunt, et Romani fortes viros saepe hasta 

donarunt. 

APpHeredium 'praedium parvulum' 5 

. 

p.spHeres apud antiquos pro 'domino' ponebatur. 

et forctum pro 'bono' dicebant 6 

. 

aes, quod pro hordeo equiti Romano dabatur. 

p. 102 Η ο r t u s 7 

apud antiquos omnis villa dicebatur, quod ibi, qui arma 

capere possint, Orirentur'. 

p. 102 Η ο s t i a dicta est ab eo, quod est 'hostire' f erire. 

1) his libri. — 2) quem libri. [Vide num agatur non de re, sed de 

reo. TH. M.] — 3) sic libri. — 4) belli ins. Mue. [Malim dominii a populo 

quaesiti. TH. M.] — 5) Plin. h. n. 19,4,50: in XII tabulis — nusquam nominatur 

villa, semper in significatione ea hortus, in horti vero heredium. 

Cf. Varro, r. r. 1,10. — 6) v. tom. I p. 19 tdb. I, 5. — 7) hostus G M.

Festus. 11 

Η ο s t i s apud antiquos 'peregrinus' dicebatur, et qui nunc hostis, p. 102 

'perduellio'. (*Perduellio, qui 'per'tinaciter retinet 'bellum'. χρ.66 

ν. Duellum.) 

Igitur nunc quidem pro conpletionis signiticatione valet, quaeestA/05 

êrgo'; sed apud antiquos ponebatur pro 'inde' et 'postea' et 'tum' 1 . 

Ignis Vestae si quando interstinctus esset, virgines verberibus p. ioe 

afficiebantur 2 a pontifice 3 cett. 

Inlicium 4 dicitur, cura populus ad contionem 'elicitur', id est p. 114 

evocatur 5 cett. — Inlicium vocare antiqui dicebant ad contio- p. 113 

nem vocare. 

Inpensam stipem, aes sacrum, quod 'nondum erat pensum'. P.IOS 

Inplorare, 'inclamare', ad auxilium 'invocare'. (Cf. Endoplorato). p. 109 

Inprolus vel inprolis, qui nondum esset adscriptus in civitate. P. ws 

Incomitiare significat tale convicium facere, pro quo necesseA/07 

sit 'in comitium', hoc est 'in conventum', venire. Plautus "quaeso ne 

me incomities". 

Inferiae sacrificia, quae dis Manibus 'inferebant'. p. 112 

Infitiari, creditum fraudare. P. 112 

In procinctu factum testamentum dicitar, quod miles pugnatu- P. 109 

rns nuncupat praesentibus commilitonibus. 

Insons, extra culpam, a quo dici morbus quoque existimatur 'son- P. 111 

ticns', qui perpetuo noceat. 

Ι η s u 1 a e dictae proprie, quae non iunguntur 6 communibus parieti- P. 111 

bus cum vicinis circumituque" publico aut privato cinguntur, a 

similitudine videlicet earum terrarum quae in fluminibus ac mari 

eminent suntque 'in salo'. 

Internecivum 8 

testamentum est, propter quod dominus eiusp. 114 

'necatus est' 9 

. 

I u r a r e flamini 10 

Diali fas non erat. p. 104 

Iurgatio, 'iuris actio'. 

p 

· m 

Iustum vadem, idoneum sponsorem. 

p 

' 113 

L a c i t 'decipiendo inducit'. L a χ etenim fraus est. P. lie 

Lance et licio dicebatur apud antiquos, quia, qui furtum ibat P.m 

1) v. tom. I p.17 tah. 1,1. — 2) affaciebantur G. — 3) Exemplum 

refert Liv. 28,11,6.7. — 4) illicibum libri. — 5) sic GM, voeatur T. — 

6) qnae coniunguntur T. — 7) circum ita qui G, circuimtu qui Ji, circumitu 

T. — 8) internae cibum Μ Τ, interaecidum G. — 9) Cf. Isid. 5, 

26,18. — 10) faminiJlf, flammini T.

12 Festus. 

quaerere in domo aliena, licio cinctus intrabat, lancemque ante oculos 

tenebat propter matrnm familiae aut virginum praesentiam'. 

p.;;5Lapidem silicem tenebant iuraturi per Iovem, haec verba dicentes: 

"Si sciens fallo, tum me Dispiter salva urbe arceque bonis 

eiciat, ut ego hunc lapidem" 2 . 

p. U6 L i b e r a 1 i a 'Liberi' festa, quae apud Graecos dicuntur Διονύσια 3 . 

Naevius: "Liberalingua loquemur, ludis Liberalibus". 

p. 116 L i c i t a t i in mercando sive pugnando 'contendentes'. 

p.;;

Festus. 13 

Maiores flamines appellabantur patricii generis, minoresp./5/ 

plebeii. (Gf. Minora.) 

Μaηceρs dictus, quod 'manu capiatur'. — lanceps dicitur, qui p. 128.151 

quid 1 a populo emit conducitve 2 , quia manu sublata significat se 

anctorem 3 emptionis esse; qui "idem praes" dicitur, qui 4 tam debet 

^praestare' populo, quod promisit, quam is, qui pro eo praes factus 

est. (Cf. Praes.) 

[Mancipatione adoptatur,] ut patri sui 5 heres e[sse de- F. 153 

sinat: sed eius qui adop]tet tam heres est quam [si ex eo natus 

esset. Adrogatione, qui] in potestate alie[wa non est, adrogatoris 

fit filius] et snus heres, ut p[aief] cett. 

Μ a η 1 i a e gentis patriciae decreto nemo ex ea Marcus appellatur, p. 151 

qnod M. Manlius, qui Capitolium a Gallis defenderat, cum regnum 

adfectasset, damnatus necatusque est. 

[Manumitti dicitur] ser(vus) sacrorum [causa, cum dominus F. 158 

eius tenens m]odo caput [modo menibrum aliud eiusdem servi ita] 

dicit 6 : "Hunc [hominem liberum esse volo, ac] pro eo auri X 

[puri, probi, profani, mei solvam, si] usquam digre[sstis erit α 

sacris, factus iuris] sui". Tum 7 ^bj>is ser[vum circumagit et e manu 

Aowi]nem liberum mit[tit]. (Gf. Puri.) 

Materfamiliae non ante dicebatur, quam vir eius paterfamiliae P. 125 

dictns esset; nec possunt hoc nomine plures in una familia praeter 

unam appellari. Sed nec vidua hoc nomine, nec quae sine filiis 

est, appellari potest. 

Matrimes ac patrimes dicuntur, qnibus matres et patres adhuc P. 126 

vivunt. 

[Matronae a magistra]tib(us) non summove[bantur, ne pulsari F. 154 

contre]ctarive viderentur, neve gra[vidae concuterentur 8 

. Ob] quam 

[etiam cajnsam ait Verrius, [negue earum viros] sedentes cum uxoribus 

de essedo descen[iZere 9 

coac]tos 10 

a magistratibus, quod commnni 

vehiculo vehitur vir et uxor *'. 

Μ a χ i m a m multam dixerunt trium milium et viginti assium, p. iu 

1) quicquid libri. — 2) conductiue libri. — 3) uictorem ff 1 

. — 4) scr. 

quia. — δ) patris sui Urs.; patri saus Oldenberg. — 6) sic Jiodie certe, non 

edicite, cod. — 7) dum cod., corr. Ursinus. — 8) rectis intra uncos quadratos 

expressa servavit Paulics. — 9) essequo escendere cod. secundum Ursinum 

{hodie haec non dispiciuntur). — 10) sed nec viri earum sedentes 

cum uxoribus in vehiculo descendere cogebantur Pauhis. — 11) [quod . ·. 

uxor delendum. ΤΗ. Μ.]

14 Festus. 

quia non licebat quondam pluribus triginta bobus i et duabus ovibus 

quemquam multari, aestimabaturque bos centussibus 2 , ovis decussibus 

3 . 

/•/«Maximum praetorem dici putant ali eum, qui maximi imperi 

sit, ali, qui 4 aetatis maximae; pro collegio quidem augurum decretum 

est quod in Salutis augurio praetores maiores et minores appellantur 

non ad aetatem sed ad vim imperii pertinere. 

pjisMaximus curio ? cuius auctoritate curiae omnesque curiones reguntur. 

Ai^Maximus pontifex dicitur, quod maximus rerum, quae ad 

sacra et religiones pertinent, iudex sit vindexque contumaciae privatorum 

magistratuumque. 

p. /2?Meddix 5 apud Oscos nomen magistratus est. Ennius: "Summus 

ibi captus meddix, occiditur alter". 

A;^Mercedonios dixerunt a 'mercedem solvendo' c . 

F. 157 [Minora itemque majiora auspicia quae d[icantur, docet Messalla; 

nam] maiora consulum, pr[aetorum, censorum dici ait, re]liquorum 

minora, cum illi [maiores, Μ autem mino]reB magistratus dic[i consueverint]. 

R/2?Mi8celliones appellantur, qui non ceiiae sunt sententiae, sed 

variorum 'mixtorumque' iudiciorum sunt". 

F. i6i Μortis causa stipulatio existimatur fieri, ut ait Antistius Labeor quae ita fit, ut morte promissoris confirmetur, aut, ut quidam dixerunt, 

cuius stipulationis mors fuit causa. 

F. 157 Μ ο s est [institutum pa]trium s , id est memoria veterum pertinens 

maxime ad religiones c[aerim]oniasque 8 

antiquorum. 

F. 142 Μ u 11 a m Osce dici putant 'poenam' quidam; M. Varro ait poenam 

esse, sed pecuniariam, de qua subtiliter in 1. I quaestionum Epist. refert. 

f./ίί Mundus, ut ait Capito Ateius in 1. VI pontificali, ter in anna 

patere solet, — quos dies etiam religiosos iudicaverant ea de causa 

quod quo tempore ea, quae occultae et abditae 9 

religionis deorum 

Manium essent, veluti in lucem quandam adducerentur et patefierentr nihil eo tempore in re p(ublica) geri voluerunt; itaque per eos dies 

non cum hoste manus conserebant, non exercitus scribebatur, non 

1) bobns G, bubus MT. — 2) centibus M. — 3) decusibus M. — 

4) quia cod., corr. Aug. — 5) Cf. torn. I p. 51 n. 4. — 6) mercedem (niercede 

Μ Τ) solvcndo libri. — 7) sunt om. G. — 8) inclusa uncis qnadratis 

habet Paulus. — 9) abdita ea cod. secundum Urs. (hodie haec evanuerunt).

Festus. 15 

comitia habeba[ntur, non l 

] aliud quicquam in re p(ublica), nisi quod 

ultima neeessitas admonebat, administrabatur 2 

. 

Munem significare certum est 'officiosum', unde e contrario inmu-p.«5 

nis dicitur, qui nullo fungitur officio. 

Μ u η e r a 1 i s lex vocata est, qua Cincius cavit, ne cui liceret 'mu- p. 143 

nus' accipere. Plautus: "neque muneralem legem neque lenoniam, 

rogata fuerit nec ne, flocci 3 aestimo". 

Μ u η i c e ρ s est, ut ait Aelius Gallus, qui in municipio liber 4 natus L. 142 

est; item qui ex alio genere hominum munus functus est; item qui 

in muncipio 5 ex servitute se liberavit a municipe 6 . — At Servius" 

aiebat initio fuisse, qui ea condicione cives Romani 8 fuissent, ut semper 

rem publicam separatim 9 a populo Romano baberent 10 , Cumanos Acerranos 

Atellanos n . — Municeps qui in municipio liber natus est, item p. 131 

qui ex alio genere bominum munere functus est, item qui in municipio 

a servitute se liberavit a municipe. Item municipes erant qui ex 

aliis civitatibus Romam venissent, quibus non licebat magistratum capere, 

sed tantum muneris partem, ut fuerunt Cumani Acerrani Atellani, qui et 

cives Romani erant et in legione merebant, sed dignitates non capiebant. 

Municipalia sacra vocantur, quae ab initio Labuerunt ante civi- F. 157 

tatem Romanam acceptam, quae observare eos voluerunt pontifices 

et eo more facere, quo adsuessent 12 antiquitus 13 . 

Municipium id genus bominum dicitur, qui cum Romam venis- P. 127 

sent, neque cives Romani essent, participes tamen fuerunt omnium 

rerum ad munus fungendum una cum Romanis civibus praeterquam 

de suffragio ferendo aut magistratu 14 capiendo; sicut fuerunt Fundani, 

Formiani, Cumani, Acerrani 15 , Lanuvini, Tusculani, qui post 

aliquot annos cives Romani effecti sunt. Alio modo, cum id genus 

hominum definitur, quorum civitas universa in civitatem Romanam 16 

venit, ut Aricini 17 , Caerites, Anagnini 18 . Tertio, cum id genus ho- 

1) haec ex Paulo. — 2) Varro apnd Macr. sat. 1,16,18: mundus cum 

patet, deorum tristium atque inferam quasi ianua patct. Propterea — 

proelium committi, — uxorem liberum quaerendorum causa ducere, religiosum 

est. — 3) floci (r, floceio M. — 4) municipaliber Q. — 5) municio R. — 

6) inserunt hoc loco verba item municipes — muneris partem, ex Paulo scilicet, 

S et edd. — 7) servilius SQ, ser. filius JB. — 8) Ro. om. QR. — 9) separatum 

Q. — 10) habebant R. — 11) inserunt hoc loco qui aeque cives — 

non capiebant, ex Paulo salicet, Q et edd. — 12) adfuissent cod., corr. Augustinns. 

— 13) P. 156 hunc locum ita habet: municipalia sacra vocabantur, quae 

ante urbem conditam (!) colebantur. — 14) magistratus MT. — 15) acerani M. 

— 16) civitate Romana T. — 17) aricina M, atacini T. — 18 agnagnini T.

16 Festus. 

minum definitur, qui ad civitatem Komanam ita venerunt, ut munieipia 

essent sua cuiusque civitatis et coloniae 1 , ut Tiburtes, Prae- 

• ncstini, Pisani 2 , Urvinates 3 , Nolani, Bononienses, Placentini, Nepesini 

4 , Sutrini, Locrenses 5 . 

A/4oMunus significat , cum dicitur quis munere fungi; item 

F. 157 donum, quod officii causa datur. Mn[»MS — dicitur administratio] 

rei publicae 6 [magistratus alicuitis aut c«]rae imperijve, guae multi- 

• tudinis univer]sa.e consensu [atque legitimis in unum convenientis] 

populi comit[its alicui mandatur per suffragia,] ut capere eam 

[eum oporteat et statim] certove ex [tempore . . certum usque] ad 

tempns admi [nistrare.] 

f./wMurrata potione usos antiquos indicio est, quod etiamnune aediles 

per supplicationes dis addunt ad pulvinaria, et quod XII tabulis cavetur, 

ne mortuo indatur, ut ait Varro in antiquitatum L. 1 7 . 

F. /

Festus. 17 

liberati sunt; [Ms dnces ex urbe erejunt et in provinjwaw proficiscuntur, 

sacra quoque] instituta fiunt, [et vota nuncupata solvi] 

et aedes sacrari so[Zewi]. 

Negotium, quod n[on sit otium] 1 . (Ρ. Ψβ) 

Nervum appellamus etiam ferreum vinculum, quo pedes inpediun- F. 165 

tur, quamquam Plautus eo etiam cervices vinciri ait. — 

Ν e χ u m est, nt ait Gallus Aelius, quodcunque per aes et libram F. ies 

geritur, id quod 2 'necti' dicitnr; quo in genere sunt haec: testamenti 

factio, nexi datio, nexi liberatio 3 . 

Nexum aes apud antiquos dicebatur pecunia, quae per nexum F. ies 

obligatnr. 

Ni quis scivit

18 Festus. 

F. 173 [Ν u m m u m ex Graeco nomismate ea?]istimant difctum 1 

, idemgue 

nobis quod voG{/.p.ov illis] valere, quia [pecuniae nomina α Siculis 

accepimus, guorum] hoc proprium est. 

F. /7

Festus. 19 

» 

Obtestatio est, cum deus testis in meliorem partem vocatur p. iS4 

detestatio, cum in deteriorem. 

Oecentassi^n^t antiqui dicebant, quod nunc 'convicium fecerit' F. ISI 

dicimus, quod id clare et cum quodam canore fit, ut procul exaudiri 

possit; quod turpe habetur, quia non sine causa fieri putatur cett. 1 

Occisum a necato distingui quidam, quod alterum a 'caedendo' F. m 

atque ictu fieri dicunt, alterum sine ictu. Itaque in Numae Pompili 

regis legibus 2 scriptum esse: "Si hominem fulmen (?) 3 occisit, ne 

supra genua tollito". 

Occupaticius 4 ager dicitur qui desertus 5 a cultoribus 6 frequen- p. iso 

„. . - . . , , . . , (Q.F.181) 

tan ' proprns ab alus occupatur. 

Ο ρ i m a spolia dicuntur —, qnae dux p. R. duci hostium detraxit, L. ise. 189 

quorum tanta raritas est, ut intra annos paulo . . trina contigerint 

nomini Komano: una quae Eomulus de Acrone, altera quae consul 

Cossus Cornelius de Tolumnio 8 , tertia quae M. Marcellus Iovi Feretrio 

de 9 Viridomaro fixerunt. M. Varro ait opima spolia esse 

etiam 10 si manipularis miles detraxerit, dummodo duci hostium, [sed 

prima esse, quae dux duci: neque enim, quae α duce capta {i ] non 

sint, ad aedem Iovis 12 Feretri poni, testimonio esse libros pontificum, 

in quibus sit: "Pro primis spoliis bove^m^, pro secundis solitaurilibus, 

pro tertiis agno publice 13 fieri debere"; esse etiam Pompili regis 14 

legem opimorum spoliorum talem: "Cuius 15 auspicio classe procincta 

opima spolia capiuntur, Iovi Feretrio darier oporteat, et 16 bovem 

caedito, qui cepit aeris CC 17 ; secunda spolia, in Martis aram in 

campo solitaurilia utra voluerit, caedito 18 ; tertia spolia, Ianui Quirino 

1) Cf. tom. I p. 28 tab. VIII, la. — 2) Cf. tom. I p. 8,3 n. 4. — 

3) fulminibus cod.; fulmen Jovis Mue. — 4) Grom. et Lachvu 138,3: Occupatorii 

autem dicuntur agri, quos quidam arcifinales vocant —; quibus 

agris victor populus occupando nomen dedit. Bellis enim gestis victores 

populi terras omnes, ex quibus victos eiecerunt, publicavere; — deinde ut 

quisque virtute colendi quid occupavit, arcendo vicinum arcifinalem dixit 

Quo ex loco recte collegit Mudorffius, rom. Feldm. 2,252, occupaticios 

agros ab occupatoriis differre. — 5) desitus emendarunt edd. — 6) occultoribusilf. 

— 7) frequentari addihim Paulo ex F.: Occupaticius ..[..] a cultoribus 

fre... [ ] ri coeptus. quod in .. — 8) columnio Q. — 9) Iovi Feretrio 

do om. Q hiattc significato. — 10) etiam esse R. — 11) hiatum signant 

QB. Cf. Hertzherg, Philol. 1846, 331—339. — 12) ius Q. — 13) sacra ins< 

B. — 14) compelli reges traditur. — 15) Cuius — dato. Sic libri: locum 

ad emendationem Muetteri potissimum dant etiam tom. I p. 8,4 n. 6 et n. 

16—18. — 16) darier oporteat et hic del. — 17) aeris CCC darier oporteat 

ser. — 18) qui cepit, aeris CC dato ins. 

2*

20 Festus. 

agnum marem caedito; C qui ceperit ex aere dato. Cuius auspicio 

capta, dis piaculum dato". 

1.198Optima 1 lex . . in magistro popnli faciendo, qui vulgo 'dictator' 

appellatur, quam plenissimum posset ius eius esse, significabatur 2 ut 

fuit Mani Valerii M. F. Volusi nepotis 3 qui primus magister populi^ 

creatus est; postquam 5 vero provocatio ab eo magistratu ad popu- 

lum data 6 est, quae ante non erat, desitum est adici "ut optima 1 

L. 189 lege", utpote imminuto iure priorum magistrorum. — "TJt qui optima 

lege fuerint" adici solet, cum quidam magistratns creantur . . . 

ρ 199 Orare antiqui dixerunt pro 'agere'; unde et oratores causarum 

(Cf.L.198) 

actores, et oratores, qui nunc 'legati', quod rei publicae mandata 

'peragerent' 7 . 

F. /«2 0rdinarium hominem Oppius ait dici solitum scurram et imfCi 

L 185) 

probum, qui adsidue in litibus moraretur, ob eamque causam in 

'ordine' staret adeuntium praetorem cett. — 

L.185 0 r d o sacerdotum aestimatur deorum [ordine, ut deus] maximus quis- 

que. Maximus videtur rex, deinDialis 8 , post hunc Martialis, quarto 

loco Quirinalis, quinto pontifex maximus; —pontifex maximus 9 , quod 

iudex atqne arbiter habetur rerum divinarum humanarumque. 

L. 197 Osculanapugnain proverbio, quo significabatur victos vincere, —. 

Significatur 10 etiam ο s culo savium u , — quod inter cognatos propin- 

quosque institutum ab antiquis est, maximeque feminas 12 . . . 

L.2020 vibus duabus 13 multabantur apud antiqnos in 14 minoribus delictis, 

ut in maioribus XXX bobus 15 , nec hunc ultra numerum excedebat 

1) Opima B. — 2) sign. esse JB. — 3) Volusuinae gentis traditur. 

— 4) magister a populo traditur. — 5) propter quam traditur; emend. Aug. 

— 6) dicta traditur. — 7) Festi locum descriptores perturbarunt. Cf. Oratores 

F. 182. — 8) deinde alas Q. — 9) maximoqae Q. — 10) significat 

et R. — 11) osculum suauium B. — 12) Plin. hist. nat. 14,13: Cato, 

ideo propinquos feminis osculum dare, ut scirent, an temetum (i. e. vinum) 

olerent Non licebat id feminis Roraae bibere. Invenimus — Egnati Meceni 

uxorem, quod vinum bibisset —, interfectam fusti a marito, eumque 

caedis a Eomulo absolutum. Val. Max. 6,3,9: non accasatore tantum sed 

etiam reprehensore caruit id factum. Dion. 2,25: οί συγγενείς μετά τοΰ 

ανδρός Ιδίκαζον, — εΐ τις οΤνον εύρεθείη πιουσα γυνή. (Cf. tom. Ι ρ. 6, 8.) Gell. 

10,23,4. Don. Ter. Eun. 3,2,3. — 13) sic traditur; duobus Scalig. — 

14) in om. QB. — 15) maioribus ambobus (ambubus M) traditur. Plin. 

h. n. 18,3,11: Multatio qnoque non nisi ovium boumque impendio dicebatur, 

non omittenda priscarum legum benivolentia. Cautum quippe est, 

ne bovem prius quam ovem nominaret, qui indiceret multam. Cf. Cic. 

supra p. 12 n. 8 ad v. locupletes cit.

Festus. 21 

multatio; sed l posteaquam aere signato uti civitas coepit 2 pecoraque 

multaticia incuria 3 corrumpebantur, unde etiam peculatus crimen 

usurpari coeptum est, facta aestimatio pecoralis multae, et boves 

centenis assibus, oves denis aestimatae 4 . Inde suprema multa, id 

est maxima, appellatur tria milia aeris; item vicessis 5 minoribus 

delictis. (Gf. Maxima.) 

Pacionem antiqui dicebant, quam nunc 'pactionem' dicimus; unde F. 250 

et 'pacisci' 6 adhuc et 'paco' 7 in usu remanet. 

Paelices 8 · 9 nun cquidem appellantur alienis succumbentes non so- p.222 

lum feminae sed etiam mares. Antiqui proprie eam 10 paelicem 9 

nominabant, quae uxorem habenti nubebat. Cui generi mulierum 

etiam poena constituta est a Numa Pompilio hac 11 lege: "Paelex 9 

aram Junonis ne tangito; si tanget, Iunoni crinibus demissis agnum 

feminam caedito". 

Paribus equis, id est 'duobus', Romani utebantur in proelio, vX p. 221 

sudante altero transirent in siccum. Pararium aes appellabatur 

id, quod eqnitibus duplex pro binis equis dabatur. 

Parens vulgo pater aut mater appellatur; sediuris prudentes avos p. 221 

et proavos, avias et proavias parentum nomine appellari dicunt 12 . 

Ρ a r r e t, quod est in foramlis, debuit et producta priore syllaba F. 233 

pronuntiari et non gemino V 13 scribi, ut fieret 'paret', quod est 'inveniatur' 

ut 'comparet', 'apparet'. Paret 14 significat 'apparebit'. Ρ.221 

Parrici

22 Festus. 

Fig. 234 Ρ a t e r ρ a t r i m η s dicebatur apud antiquos, qui cum iam ipse 

'pater esset', 'habebat' etiam tum 'patrem'. 

F. 246 [Patres appe]\la,ntxir, ex quibus senatus [primum compositns; nam 

initio urbis] conditae Konmlus C [viros elegit praestantissimos,] quorum 

consilio atque [prudentia res publica aiTjministraretur: atque 

[ii patres dicti sunt, quia] agrorum partes ad[tribuerant tenuioribus l 

] 

p.247perinde ac liberis. Patres senatores ideo appellati sunt, quia 

agrorum partes adtribuerant tenuioribus ac si liberis propriis. 

F. 241 Ρ a t r i c i ο s Cincius ait in libro de comitiis eos appellari solitos, 

qui nunc ingenui Vocentur'. 

p. 22i Ρ a t r i c i u s vicus Eomae dictus eo, quod ibi patricii habitaverunt, 

iubente Servio 2 

Tullio, ut, si quid molirentur adversus ipsum, ex 

locis superioribus obprimerentur. 

f.îPatrimi et matrimi pueri 3 

praetextati tres nubente(m) deducunt, 

unus qui facem praefert ex spina alba, quia noctu nubebant, duo 

qui tenent nubentem. 

F.23JPatrocinia appellari coepta sunt, cum plebs distributa est inter 

(= P 232) 

r 

patres, ut eorum opibus tuta esset. 

f.2*?Patr[o»MS α patre cur ab antiquis dictus] sit, manifestum: quia 

[ut liberi, sic etiam elientes] numerari inter ao[mesticos quodammodo 

possunt]. 

L.213 Ρ e c u 1 a t u s est nunc quidem qualecumque 4 

publicum furtum, sed 

inductum est a 'pecore', ut 'pecunia' quoque ipsa. Iam 5 

etiam noxii 

pecore multabantur, quia neque aeris adhuc neque argenti erat copia. 

Itaque suprema multa etiam nunc appellatur 6 

. 

F. 237 Ρ e c π 1 a t u s furtum publicnm dici coeptus est a 'pecore', quia ab eo 

initium eius fraudis esse coepit, siquidem ante aes aut argentum 

signatum ob delicta poena gravissima erat duarnm ovium et XXX 

bovum; ea(m) lege(m) sanxerunt T. Menenius 7 Lanatus et P. Sestius 

Capitolinus cos.; quae pecudes, postquam aere signato uti coepit 

p(opulus) R(omanus), Tarpeia lege cautum est, nt bos centus(s)ibus, 

ovis decus(s)ibus aestimaretur. (Gf. Ovibus.) 

F. 249 Ρ e c u 1 i u m servorum (d) 'pecore' item dictum est, ut est 8 'pecunia' 

patrum familiae. 

1) [ ] ex Paulo. — 2) seruitio GM, seruio T. — 3) puero cod. — 

4) qualemcunque Q. — 5) nam Ursinus. — 6) qua XXX boves et II 

oyes aestimabantur similiave exciderunt; cf. P. 144 Maximam multam. — 

7) menonius cod. — 8) ex cod. [Em. ego. ΤΗ. Μ.]

Festus. 23 

Pedarium 1 senatorem 2 significat Lucilius quom ait 3 : "Agipes L210 

vocem mittere coepit"; qui ita appellatur, quia tacitus transeundo 4 

ad eum, ctiius sententiam probat, quid sentiat, indicat. 

"Pedem struit", in XII significat 'fugit', ut ait Ser. Sulpicius. L.210 

{Gf. Struere.) 5 

Ρ e η d e r e poenas 'solvere' significat, ab eo, quod aere gravi cum p. 208 

uterentur Eomani, penso eo, non numerato, debitum solvebant: unde 

etiam pensiones dictae. 

Percunctatum patris familiae nomen ne quis servum mitteret, F.242 

lege sanctum fuisse, ait Cato in ea qua^jn)) legem Orciam dissuadet. 

[Plebeias tabernas g]uas vocant, nos[fra aetate V tabern]&,s esse/=·.230 

et septem ferunt [fuisse 6 

. Flebeias appella]mxi$ a genere magistratus; 

eas enim faciendas curaverunt M. Iunius Brutus Q. Oppius aediles 

pl(ebei) 7 

. 

[Plebei magistratus dicunhir], qui plebei scito, [postquam plebs F.230 

tributim sine patribus] suffragium tn[lit, rogante tribuno plebei] sunt 

constitu[ii, et aut tribuni plebei aut plebeii aediles s]unt, qui una 

cum [tribunis plebei creati sunt dissi]iente plebe a pa[£ri&ws] *. 

Ρ1 e b e i i aediles dissidente plebe a patribus sunt creati. p. 231 

Plebeium magistratum neminem capere licet nisi qui ex plebe est. fcf 3 

/230) 

Plorare 9 

'flere' 10 

'inclamare' nunc significat et cum praepositioneF.230 

'inplorare', id est 11 

'invocare'; at 12 

apud antiquos plane 'inclamare'; 

in regis Eomuli etTatii 13 

legibns: "Si nurus sacra divis parentum 

estod" in Servi Tulli haec est: "Si parentem puer verberit, ast 

olle plorassit, paren, puer divis parentum sacer esto." id est 'clamarit', 

dix .. . 

Poenas pendere in eo proprie dicitur, qui ob delictum pecu- p. 243; cf. 

niam solvit, quia 'penso' aere utebantur. 

1) Cf. Gellius 3,18. — 2) post scnatorem hiatum indicat R. — 3) quom 

ait om. B. hiatum indicans. — 4) traheseundo QB. — 5) Cf. tom. I p. 18,2. 

— 6) Liv. 26,27,2: eodem tempore (α. 544) VII tabernae, quae postea V, 

et argentariae, quae nunc novae adpellantur, arsere. — 7) Sie restituit 

Mo., Forschungen 1,193; aliter Mue. — 8) [Supplementa mutavi. ΤΗ. Μ.] 

— 9) Cf. tom. I p. 7,13 n. 6, ubi lociim AIo. sic restituit: in regis Romuli 

et Tatii legibus haec cst: "si parentcm pner vcrberit, 'ast olJe plorassit' 

parens, puer divis parentum sacer estod, id est clamarit. adicitur: si 

nurus, sacra divis parentum estod" in Servi Tulli. — 10) inclamare delet 

Mue. — 11) [id est del. TH. M.] — 12) sic cod. — 13) latii cod.

24 Festus. 

F. 253 Ρ ο 11 u c e r e l merces [quas cuivis deo 2 J liceat, sunt far, polenta, 

vinum, — pisces, quibns est squama, praeter scarum 3 cett 

F. 2X?Popularia sacra sunt, ut ait Labeo, quae omnes cives faciunt, 

nec certis familiis adtributa 4 sunt: Fornacalia, Parilia, cett 

F. 2i?Populi o,om\itia dicuntur, cumpatres] cum plebe suffragium [ferunt\ 

populus enim] ex patribus et plebe [constat. Ε contrario] cum plebes 

sine patri[Zms α suo magistratu rogatur,] quod plebes scivit, pleb- 

[isdtum est: plebs enim ciim] appellatur, patrum comnra[wio 5 excluditur] 

6 . 

F. 233Portum in ΧΠ pro 'domo' positnm omnes fere consentiunt: "Cui 

testimonium defuerit,

Festus. 25 

Possessiones appellantur agri late patentes ί publici privatique, F.241 

quia 2 non mancipatione sed usu tenebantur et ut quisque 3 occupaverat, 

colidebat 4 . 

Post liminium receptum Gallus Aelius in libro primo signi- F. 218 

ficationum, quae ad ius pertinent, ait esse eum, qui liber, ex qua 

civitate in aliam civitatem abierat, in eandem civitatem redit eo 

iure, quod constitutum est de postliminis; item qui 5 servos a nobis 

in hostium potestatem pervenit, postea ad nos redit in eius potestatem, 

cuius antea fuit, iure postlimini; equi et muli et navis eadem 

ratio est post liminium receptionis quae 6 servi. Quae genera 

rerum ab hostibus ad nos post liminium redeunt, eadem genera 

rerum a nobis ad hostis redire possunt. Cum populis liberis et cum 

foederatis et cum regibus postliminium nobis est ita uti cum hostibus; 

quae nationes in dicione 7 nostra sunt, cum his 8 [postliminiiim 

non est]. Post liminium 9 receptus dicitur is 10 , qui extra P.219 

limina, lioc est terminos provinciae, captus fuerat, rursus ad propria 

revertitur. 

Ρ 01 i t u s servitu[fe ] qui, ut ait Labeo, servitu[tein servit —] F. 250 

Praefecturae eae appellabantur in Italia, in quibus et ius dice- F. 233 

batur et nundinae agebantur; et erat quaedam earum r(es) p(ublica), 

neque tamen magistratus suos habebant; in quas u legibus Jpraefecti 

mittebantur quodannis, qui ius dicerent. Quarum 12 genera fuerunt 

duo; alterum, in quas solebant ire praefecti quattuor, (qui 13 ) viginti 

sex virum namero 14 populi suffragio creati erant, in haec opwida: 

Capuam, Cumas, Casilinum, Volturnum, Liternum, Puteolos, Acerras, 

Suessulam, Atellam, Calatiam 15 

; alterum; in quas ibant, quos praetor 

urbanus quodannis in quaeque loca miserat legibus, ut Fundos, 

1) Plin. hist. nat. 18,6,35: Latifundia perdidere Italiam, iam vero et 

provincias. Sex domini semissem Africae possidebant, cum interfecit eos 

Nero princeps. Cic. de off. 2,21,73: Philippus —, cum legem agrariam 

ferret, — in agendo multa populariter, tum illud male: non esse in civitate 

duo milia hominum, qui rem haberent. — 2) sic cod. — 3) sic, 

quisquam cod. — 4) colebat Niebuhr, possidebat Ursinus. Cf. Isid. 

non orig. 15,13,3. — 5) itemque — 6) reciptum isquae cod. — 7) opinione 

cod. dicione arbitratu ospiciove nostro Hase, postliminiuni p. 39. — 

8) Post cum his hiatum non indicant codices. — 9) postliminum T. — 

10) [pro is malim si. TH. M.J — 11) in qua his cod. — 12) sic, non quorum, 

cod. — 13) [qui om. cod., addidi ego. Tn. M.] — 14) num pro cod. — 

15) calatium cod.

26 Festus. 

Formias, Caere, Venafrum *, Allifas 2 

, Privernum, Anagniam, Frusinonem, 

Reate, Saturniam, Nursiam, Arpinum aliaque conplura. 

p. 22 dicuntur, ut docet Varro rerum 

humanarum 1. VI, quo rus[iid]" Romani, qui ignorarent petitores, 

facilius eos animadvertere possent; Verrins probabilius iudicat esse, 

ut cum essent designati a praerogativis, in sermonem res veniret 

populi de dignis indignisve et fierent ceteri diligentiores ad suffragia 

de his ferenda. 

p. 223 p r a e s est is 7 

, qui populo se obligat interrogaturque 8 

a magistratu, 

si praes sit, ille respondet 9 

: praes. (Cf. Manceps.) 

F.246 Praeteriti senatores quondam in opprobrio non erant, quod, ut 

reges sibi legebant sublegebantque, quos in consilio publico haberent, 

ita post exactos eos consules quoque et tribuni 10 

militnm consulari 

potestate coniunctissimos sibi quo(s)que n 

patriciorum et deinde plebeiorum 

legebant, donec Ovinia tribunicia intervenit, qua sanctum est, 

- ut censores ex omni ordine optimum quemque curiati(w) 12 

in senatu(m) 

legerent; quo factum est, ut qui praeteriti essent et loco moti, 

haberentur ignominiosi. 

F. 241 p r a e t ο r ad portam nunc salutatur

Festus. 27 

oriente auspicis operam dare solitos. Ubi aves addixissent, militem 

illum, qui a communi Latio missus esset, illum, quem aves addixerant, 

praetorem salutare solitum, qui eam provinciam optinerent praetoris 

nomine. 

Priscae Latinae coloniae appellatae sunt, ut distinguerent

28 Festua. 

cinctu confestim pugnaturus; vetustius 1 enim fuit multitudinem hominum, 

quam navium, classem appellari. 

p.^ssProcitum testamentum dicebatur velut 'procitum' 2 , 'provocatum', 

id est 'irritum ac ruptum'. (Cf. P. 225 ν. Ρ r ο c i t a η t.) 

F. 249 Ρ r ο c u m patricium in discriptione classium 3 , quam fecifc Ser. Tullius, 

significat 'procerum'; i 4 

enim sunt principes. Nam 'proci' dicuntur, 

qui poscunt aliquam in matrimonium, Gr(a)ece ((λ)νηστηρες. Est 

enim 'procare' poscere, ut cum dicitur in iudice conlocando 'si alium 

procas', 'nive eum procas', hoc est 'poscis'; unde etiam meretrices 

'procaces'. 

F.229Produit, 'porro dederit', ut est in lege censoria: "Porticum sartam 

tectamque habeto, prodito". Alias 'prodiderit'. (Gf. Sarte.) 

F..2&/ Ρ r οhiber e comitia dicitur 'vitiare diem morbo', qui vulgo quidem 

maior, ceterum ob id ipsum 'comitialis' appellatur. Cato in 

ea oratione quam scribsit de sacrilegio 5 

commisso: "Domi cum auspicamus, 

honorem me dium 6 

immortalinm velim habuisse. Servi, ancillae, 

si quis eorum sub centone crepuit, quod ego non sensi, nullum mihi 

vitium facit. Si cui ibidem servo aut ancillae dormienti evenit, quod 

comitia prohibere solet, ne is quidem mihi vitium facit". 

p.uaiProletariiim 'capite censum' dictum, quod ex his civitas constet, 

quasi 'prolis' 7 

progenie; iidem et proletanei. 

F.234 "Pro scapulis" cum dicit Cato, significat 'pro iniuria verberum'; 

nam conplures leges erant in cives rogatae, quibus sanciebatur 

poena verberum. His significat prohibuisse se 8 

multos suos civis 

in ea oratione, quae est contra M. Caelium: "si em percussi, saepe 9 

incolumis abii; praeterea pro re p(ublica), pro scapulis atque aerario 

multum r(ei) p(ublicae) profui". 

p.^Promulgari leges dicuntur, cum primum in vulgus eduntur, 

quasi 'provulgari'. \ 

p.22uProvinciae appellantur, quod populus Romanus eas 'provicit', id 

est 'ante vicit'. 

F..atfPublica pondera [ad legitimam normam exacta fuisse] ex ea 

causa lunius in [. . . colligi]t, quod duo Silii 10 

, P. et M., trib(uni) 

pleb(is), rogarint his verbis: "Ex ponderibus publicis cet." n 

1) vetustius Gl·, uetustus M. — 2) sic libri. — 3) ceassium cod. — 

4) .i . cod. — 5) sacrificio Mue. — 6) deum Mue. — 7) proles; etnend. 

Hu. f Ser. Tull. p. 187. — 8) hic significat prohibusso cod. [Emend. ego. 

TH. M.] — 9) [Scr. hostem percusai saepe, saepe. TH. M.] — 10) silli cod. 

— 11) Legem Siliam damus tom. I p. 46.

Festus. 29 

Publica sacra, quae pnblico sumptu pro populo fiunt, quaeque F.245 

pro montibus pagis cnris sacellis; at l privata, quae pro singulis 

hominibus familiis gentibus fiunt. 

Publicius clivus appellatur, quem duo fratres L. M. Publici F.238 

Malleoli 2 , aediles cur(ules), pecuaris 3 condemnatis ex pecunia, quam 

ceperant 4 

, munierunt, ut in Aventinum vehieuli hel (?) venire 5 

possit. 

Puri, probi, profani, sui auri dicitur in manumissione sacrorum F. 250 

(P 251) 

causa: ex quibus puri significat, quod in usu spurco 6 

non fuerit; 

probi, quod 7 

recte excoctum purgatumque 8 

sit; profani, quod sacrum 

non sit et quod omni religione solutum sit; sui, quod alienum non sit. 

Quaestores [dicebantur, qui quaererent de rehus] capitalibus, unde F. 258 

[iidem etiam . . quaestores parri]ciai appellantur. 

Quadriplatores dicebantur, qui eo quaestu se tuebantur, ut eas p. 259 

res persequerentur, quarum ex legibus quadrupli erat actio. 

[Quando] — in XII quidem cum c littera ultima scribitur 9 

. F. 258 

"Quandoc 10 

rex comitiavit fas" in fastis notari solet, et hoc P. 259 

videtur significare, quando rex sacrificulus divinis rebus perfectis fC 

^' F 

' 2 

in comitium venit. "Quandoc 10 

stercus delatum fas", eodem 

modo in fastis notatnr dies, quo stercus purgatur ab aede Vestae u 

. 

"Qui hoc censetis, illuc transite, qui alia omnia, in hanc par- /·". 261 

tem"; his verbis praeit 12 

ominis videlicet causa, ne dicat 'qui non 

censetis'. 

Quin[ûennales in colonis aftpeâjbantur, qui lustrum con[de-F. 261 

rent quinto qnoque anno, α quo womiwjari coeptos. 

"Qui patres, qui conscripti" vocati sunt in curiam, quo tem- F. 254 

pore regibus urbe^m^> expulsis P. Valerius cos. propter inopiam 

patriciorum ex plebe adlegit in numerum senatorum C et LX et 

IHI, ut expleret numerum senatorum trecentorum, et duo genera 

appellata sunt 13 

. (Cf. Allecti. Conscripti 14 

.) 

1) ad cod. — 2) malteoli cod. — 3) pe ... uaris cod. — 4) coeperat 

cod.— 5) sic cod.; vehiculis Vel(ia) emend. TJrs., veniri Scal., possint Aug. 

— 6) porco eod.; spurco (sporco G) Paulus. — 7) sic, non probique, 

cod.; cf. Paultis. — 8) sic, non pugnatumque, cod. — 9) [Intellegi quandoc 

hodie constat. Mo. tom. I p. 40,2.] — 10) quandoc utroque loco GM. 

— 11) Cf. Festus v. quando; tom. I p. 40,2; Yarro l. l. 6,31. De restituendis 

huius loci reliquiis v. Mue. et Mo. @ 1,367. — 12) sic, non perit, 

cod. — 13) appellaret esse cod. [Requintur appellare ita coepit similiave. 

ΤΗ. Μ.] — 14) Liv. 2,1,11. Dion. 5,13. Schwegler, rom. Gesch. 2,144.

30 Festus. 

F. 2oj[Quiris vocabulum] uli singulare usur[pabatur olim, 

nt indicio] est preco, qui in funeris [indictione ita pronuntiare 

solet:] "Ollus 1 

Quiris leto datus". 

F. 25; "Quot servi tot 2 

hostes" in proverbio est, de quo Sinnius 

Capito existimat, — esse dictum initio 'quot 3 hostis, tot servF, 

(quod) A 

tot captivi fere ad servitutem adducebantur, cett. 

F.274J& d u 0 b u s in conpluribus orationibus, cum de actis disseritur 5 

cuius 6 

, etiam perscribi solet, id est 'rationum relatarum', quod his 

" tabulis docentur iudices, quae publice data atque accepta sint''. 

F. 273 R a d e r e g[enas vetitum est in] lege XII 8 

, id est 'unguibus [lacerare 

malas]'. 

F. 289 R a ρ i simulatur virgo ex gremio matris, aut, si ea non est, ex 

' proxima necessitudine, cum ad virum traditur 9 

, quod videlicet ea 

res feliciter Eomulo cessit. 

F.Êecepticium servum Cato in suasione legis Voconiae cum ait, 

significat, 'qui ob vitium redhibitus sit': "ubi irata facta est, servum 

recepticium sectari atque flagitare virum iubet". 

F. 274 Recinium omne vestimentum quadratum ii 10 

, qui XII 11 

interpraetati 

sunt, esse dixerunt: Yerrius tog&m, qua mulieres 12 

utebantur, 

praetextam 13 

clavo purpureo. 

F.27^Reciperatio est, ut ait Gallus Aelius, cum inter populum et 

reges nationesque et civitates peregrinas lex convenit, quomodo per 

reciperatores reddantur res reciperenturque, resque privatas 

se persequantur. 

inter 

F.274R,eciprocare pro 'ultro citroque poscere' usi sunt antiqui, quia 

'procare' est 'poscere' cett. (Gf. Procum.) 

F..270 Redemptores proprie atque antiqua consuetudine dicebantur, 

qui, cum quid publice faciendum (a)ut praebendum conduxerant 14 

effecerantque, tum demum pecunias accipiebant; nam antiquitus 

1) illius cod. — 2) quod servitute cod. — 3) quod cod. — 4) quod 

inseruit Mue. [Potius scr. quod captivi pro tot captivi. TH. M.] — 5) disserti 

cod. — 6) [Exeidisse videntur talia: adnotari vel. ΤΗ. ΑΙ.] — 7) Publicarum 

rationum tabulae in iudidis publicis circumferebantur iudicibus inspidendae. 

Cic. p. Balbo 5,11. ad Att. 1,16,4. — 8) v. tom. I p. 36 

tab. X, 4. — 9) sic et cod. et Paultis; trahitur Mue. — 10) hi cod. — 

11) v. tom. I p. 36 tab. X, 3. — 12) vir toga mulieres cod.; emend. IAp- 

8ius. — 13) praetextum cod. — 14) condixerant cod.

Festus. 31 

'emere' pro 'accipere' ponebatur. At hi nunc dicuntur redemptores, 

quii^q^ve 

consulto aut edicto magistratuû^s, ut etiam Aelius 

Gallus indicat. 

Religiosus est non modo deorum sanctitatem magni aestimans l F. 278 

sed etiam officiosus adversus homines; dies autem religiosi, quibus nisi 

quod necesse est nefas habetur facere, quales sunt sex et triginta 

atri qui appellantur, et Alliensis 2 , atque ii 3 , quibus mundus patet. 

(Religiosum ait A ) esse Gallus Aelius, quod homini ita facere non 

liceat, ut, si id 5 faciat, contra deorum voluntatem videatur facere. 

Quo in genere sunt haec: in aedem Bonae deae virum introire; adversus 

anspicia 6 legem ad 7 populum ferre, die nefasto apud praetorem lege 

agere. Inter sacrum autem et sanctum et religiosum differentias bellissime 

refert: sacrum aedificium consecratum deo, sanctum murum 

qui sit circum oppidum, religiosum sepulcrum, ubi mortuus sepultus 

aut humatus sit satis constare ait; sed item ratione 8 quadam 

et temporibus eadem videri posse, si quidem quod sacrum est, idem 

lege aut instituto maiorum sanctum esse putat, ut 9 violari id sine 

poena non possit. Idem religiosum quoque esse, quoniam 10 sit 

al(t)quid, quod ibi homini facere non liceat; quod si faciat, adversus 

deorum voluntatem videatur facere. Similiter de muro et sepulcro 

debere observari, ut eadem et sacra et sancta et religiosa fiant, sed 

quo modo supra expositum est, cum de sacro diximus. 

Religiosum ac 11 sacrum est, ut templa omnia atque aedes, quae r. 289 

etiam sacratae dicuntur; at 12 

quod per se religiosum est, non utique 

[sacrum est, ut sepulcra], quod ea non [sacra, sed religiosa sunt\. 

Reluere, 'resolvere', 'repignerare'. Caecilius in Carine: "Ut aurum F. 2SI 

et vestem, quod matris fuit, reluat, quod viva ipsi opposuit 13 

pignori". 

Remancipatam Gallus Aelius esse ait, quae mancipata sit ab F. 277 

eo, cui in manum convenerit. 

1) [VII cf. F. 289 sub v. Reccptus: Religiosi dicuntur qui faciendaram 

praetermittendarumque rcrum divinarum secundum morcm civitatis dilectum 

habent nec se superstitionibus inplicant] — 2) alii senes cod. — 3) hi 

cod. — 4) ait ins. Urs. — 5) si id] sud cod. — 6) mysticiae cod.; emend. 

Aug. — 7) id cod. — 8) [item ratione ego, ita portione cod. ΤΗ. Μ.] — 

9) putat ut] putant cod. — 10) qui non iam cod. — 11) [fortasse aeque. 

TH. M.] — 12) ad cod. — 13) ipsa opposivit Mue.

32 Festus. 

F. 277 Ε e η [α η c i t u r . . sigrjnificare ait *rep[rehenderit; unde adhuc nos]' l 

dicimus 'nanciscitur', [et 'nanctus', id est adeptus] Κ 

ρ. .275Renancitur significat 'reprehenderit', unde adhuc nos dicimus 

'nanciscitur' et 'nanctus', id est 'adeptus'. 

p. 2

Festus. 33 

tabuit non modo pro aere inperfecto, — sed etiam 1 signato, quia 

in mancipando, cum dicitur "rudusculo libram ferito", asse tangitur 

libra. — 

Έ ο g a t i ο est, cum populus consulitur de uno pluribusve hominibus, F. 266 

-quod non ad omnis pertineat, et de una pluribusve rebus, de quibus 

non omnibus sanciatur: nam quod in omnis homines resve populus 

^s)civit, lex appellatur. Itaque Gallus Aelius ait: "inter legem et 

rogationem hoc interest: rogatio est genus legis: quae lex, non continuo 

ea rogatio est; (rogatio) non potest non esse lex, si modo 

iustis comitiis rogata est." 

IRupitias in ΧΠ' 2 

significat Mamnum dederit'. F.265 

Euta caesa dicuntur, quae venditor possessionis sui usus gratia F.262 

-concidit ruendoque extraxit :i 

. 

S a c e r mons appellatur trans Anienem, paulo ultra tertium miliarium, F. 318 

-quod eum plebes, cum secessisset a patribus, creatis tr(ibunis) plebis 

qui sibi essent auxilio, discedentes 'Iovi' consecraverunt. At homo 

sacer is est, quera populus iudicavit ob maleficium; neque fas est 

•eum immolari, sed qui occidit, parricidi non damnatur 4 

; nam lege 

tribunicia prima cavetur: "si quis eum, qui eo plebei scito sacer sit, 

occiderit, parricida ne sit" ex quo quivis homo malns atque improbus 

'sacer' appellari solet. Gallus Aelius ait sacrum esse, quodcumque 

more 5 

atque instituto civitatis 'consecratum' sit, sive aedis 

sive ara sive signum sive locus 6 

sive pecunia sive qnid aliud, quod 

•dis dedicatum atque consecratum sit; quod autem privati suae 

Teligionis causa aliquid earum rerum deo dedicent, id pontifices 

Romanos non existimare sacrum. At si qua sacra privata succepta 

sunt, quae ex instituto pontificum stato die aut certo loco facienda 

sint, ea sacra appellari tamquam sacrificium. Ille locus, ubi ea 

sacra privata facienda sunt, vix videtur sacer esse. 

•Sacramento dicitur, quod [iuris iurandi sacratio]ne interposita F.344 

1) pro ins. Mue. contra cod. — 2) Sic codex; scribendum rupsit in 

XII; cf. tom. I p. 30 tab. VIII, 5. Paiilus p. 264: rupitia damnum de- 

•derit significat. — 3) contraxit cod.; emend. Aug. — 4) Macr.sat. 3,7,5: 

•hoc loco non alienum videtur de condiciono eorum hominnm referre, quos 

leges sacros esse certis diis iubent, quia non ignoro quibusdam mirura vi- 

-deri, quod, cam cctera sacra violari nefas sit, hominem sacrum ius fuerit 

•occidi; cuius rei causa haec est cet. — 5) quocumque modo cod., emend. 

Xachmann. — 6) locura cod. 

BRUNS, Fontes iuris. Pars II. Ed. VII. 3

34 Festus. 

actum [est; unde quis sacrainen]to dicitur interrogari, quia [iusiurandum 

interponitur. Cato i]n Q. Thermum de X [hominibus: 

"Atque etiam aiZjerant, ne mala [fide appareret] scelera nefaria 

fie[ri, poscentes, ut sacrame]nto traderentur \ lege aes,t[imarentur".] 

p.^Sacramentum dicitur, quod iurisiurandi sacratione interposita 

geritur. 

F. 344 Sacramentum aes significat, quod poenae nomine penditur, sive 

eo quis interrogatur, sive contendit 2 ; id in aliis rebus quinquaginta 

assium est, in alis rebus quingentorum inter eos, qui iudic(io) inter 

se contenderent. Qua de re lege L. Papiri tr(ibuni) pl(ebis) sanctum 

est his verbis: "Quicumque praetor posthac 3 factus erit, qui 

inter cives ius dicet, tres viros capitales populum rogato, hique 

tres viri [capitales] quicumque [posthac fa]cti erunt sacramenta ex- 

[igunto] iudicantoque, eodemque iure sunto, uti ex legibus plebeique 

scitis exigere iudicareque esse esseque oportet" 4 . Sacramenti 

autem nomine id aes dici coeptum est, quod et propter aerari inopiam 

et sacrorum publicorum multitudinem consumebatur id in rebu& 

divinis. 

F.318 S a c r a t a e leges sunt, quibus sanctum est, quiquid adversus 

eas fecerit, sacer alicui deorum sit cum 5 familia pecuniaque 6 . 

Sunt qui esse dicant sacratas, quas plebes iurata in monte sacro 

sciverit 7 . 

p. 319. Sacrificulus rex appellatus est qui ea sacra, quae reges facere 

assueverant, fecisset 8 . 

F.3wSaci'osanctum dicitur, quod iureiurando interposito est institutum 

? si quis id violasset, ut morte poenas penderet; cuius generis 

sunt tr(ibuni) pl(ebis) aedilesque eiusdem ordinis 9 

; quod adfirmat 

M. Cato in ea, quam scripsit, aedilis plebis sacrosanctos esse. 

F. 321 S a g m i η a vocantur verbenae, id est herbae purae, quia ex loca 

'sancto' arcessebantur 10 

a consule praetoreve, legatis proficiscentibus 

1) traderctur cod. Cf. Mue. in adnot. p. 411. — 2) Ita Mo. pro contcnditur. 

— 3) posthoc cod. — 4) v. tom. I p. 47 n. 4. — 5) sit cum] sicut 

cocl. — 6) Liv. 2,8,1.2: Latae — leges (a Valerio Poplicola) — de — sacrandoque 

cum bonis capite eius, qui regni occupandi consilia inisset. Liv. 

3,55,7: sanciendo: ut qui tribunis plebis, aedilibus, iudicibus decoinviris 

nocuisset, eius caput Iovi sacrum esset, familia ad aedem Cereris, Liberi 

Libcraequo venum iret. — 7) IAv. 2,33,3: Sunt, qui duos tantum in sacro 

monte creatos tribunos csse dicant ibiquc sacratam legem latam. — 8) facit 

Festus. — 9) Cf. snpra n. 6. — 10) arcebantur cod. itemque Faulus.

Festus. 35 

ad foedus faciendum bellumque indicendum; vel a 'sanciendo', id est 

'confirmando'. Naevius: "Iovis sacratum ius 1 

iurandum sagmine." 2 

S a 11 u m Grallus Aelius 1. II significationum, quae ad ius pertinent, F. 302 

ita definit: 'Saltus est, ubi silvae et pastiones sunt, quarum causa 

casae quoque; si qua particula in eo saltu pastorum aut custodum 

causa aratur, ea res non pererait nomen saltus 3 non magis quam 

fundi, qui est in agro culto et eius causa habet aedificium, si qua 

particula in eo habet silvam.' 

Sanates dicti sunt, qui supra infraque Eomam habitaverunt; quod F. 348 

nomen his Mt, quia, cum defecisse(»)t a Eomanis, brevi post redierunt 

in amicitiam, quasi 'sanata mente'. Itaque in XII 4 cautum est, ut 

idem iuris esset sanatibus quod forctibus, id est 'bonis' et qui nunquam 

defecerant a p(opulo) R(omano). 

[Sanates qnasi sana]ti appella[ii, id est sanatae mentis. Ser.] F. 321.322 

Sulpicius . . . et Opiliu[s 5 . . ita existimant] dici inferio[m superiorisque 

loci populos,] ut Tiburte[s supra Bomam, aliosqne qui cum] 

populo Tibuv\ti convenerant in agro\ Tiburti ide[mque ad se maritimos 

quosdam w/e]riorisque loc[i populos perduxerant. Hinc) in 

XII: "Nex[i mancipique] 6 forti sanat%we"' idem ius esto,]" id est 

])onor[um et qui defecerant sociorum. Simt,] qui et mf[eriores dici 

putant colonias,] quae sunt [dednctae in pris]cos Latinos, [quas Tarquinius 

rex «ijegerit secundum [mare . . tVjfra Romam in c&[ivitates 

Latinorum], eosque sanatijs, quod Priscus] praeter opinio[?iem eos 

1) Iovis sacratum ius] ius sacratum Iovis cod. — 2) Apud Paulum 

p. 320 affertur versus Naevii hic: scopas (scapas G, scapos MT) atque 

verbenas sagmina sumpserunt. — 3) saltui cocl. — 4) r. tom. I p. 19 tab. I, 5. 

— 5) oppillu . . cod. — 6) Littems nex non cum Mue. aliisque omnibus 

de nexo solutis esse intellegendas, sed de nexti et mancipio primus vidit 

Hu. (Nexum 250). Uni Hoffmanno (Ges. v. d. Forct u. San. p. 43) hoc 

displicuit qui quod supplet: nex[o mancipatoque ac] forti sanatifquo idem 

iuris esto], tam α re ipsa quam ab usu dicendi abhorret. Forctos enim et 

sanates non tertio cuidam, sed inter se ipsos lege exacquatos esse, ex altero 

Festi de sanatibus loco i7itellegilur, neque unquam is, qni in mancipio cst, 

simpliciter mancipatus appellatur. Supplevimus itaque locum ex XII tabulis 

sic ut suasit Huschkius, cum Mue. dedisset nex[i solutiue ac] forti cett. 

Praeterea supplementa antiqua fere ut accepimns repetivimus, quamvis 

parum firma esse omnia pateat. Gf. Hu. Nex. 255. Schwegler, R. G. 3,5. 

Mo. R. G. 1,100. Voigt, ixis nat. 4,266. Kuntze, instit. 2,116. Schoell, 

XII tab. 71.117. — 7) Forti casum gcnetivum, non dativum esse e fine 

huius loci et v. Horctus cum intellegatur, sanatis, non sanati, legendum est. 

— 8) in c vel m cod. 

3*

36 Festus. 

debellavis]set sanavisse[i##e i ac cum iis âjcisci potuisset, no[minatos 

esse, ut ait] Cincius 1. II de [offido iuris cow]sulti; ne Valerius 

[quidem Messalla] in XII explanati[(me retn expedivit; hic fa]men in 

eo libro qn[em de dictis in]volute inscribi(i) ior[ctos sanatisgue] duas 

gentis finitima[s fuisse censet, de qidbus Ze]gem hanc scrip[tatn esse, 

qua cautu]m, ut id ius man 2 [ , quod populu]s 3 K(omanus), haberent 

[neque alios quam /brjctos et sana[/es eam legem si

Festus. 37 

Scitum populi [est, quod eum magistrd\txis patricius [rogavi] ?•330 

populusque suis SM/"]fragis iussit. [Populus auteni constat] ex patribus 

et [pleie. . . itire dici eijiam leges scrib[ii has solas. Plebit 

sci]tum est, quod tr(ibunus) [aed(ilis)ve plebis eam ro]gavit, id est 

consu[luit, plebesqne scivit] Plebes autem est [popuhis universus\ 

praeter patricios Κ 

Scribas proprio nomine antiqui et librarios et poetas vocabant; ?• 333 

at nunc dicuntur scribae et quidem 2 librari, qui rationes publicas 

scribunt in tabulis cett. 

Scripturarius ager publicus appellatur, in quo ut pecora pas- F. 333 

cantur, certum aes est, quia publicanus scribendo conficit rationem 

cum pastore. 

S e c t i ο 'persecutio iuris'. p. 337 

Sectores et 'qui secant' dicuntur, et qui empta sua 'persequuntur' 3 . p. 337 

Senacula tria fuisse Eomae, in quibus 'senatus haberi' solitus F. 347 

sit —, unum ubi nunc est aedis Concordiae —, in quo solebant 

magistratus d(um)t(axat) cum senioribus deliberare; alterum ad portam 

Capenam; tertium citra aedem Bellonae, in quo exterarum 

nationum legatis, quos in urbem admittere nolebant, senatus dabatur. 

Senatores a 'senectute' dici satis constat. Quos initio Romulus F. 339 

elegit centum, quorum consilio rem p(ublicam) administraret; itaque 

etiam *

38 Festus. 

tendo in libertatem eandem, qua ipse sit, id est 'iungat', quia fruges 

cum 'seruntur', terrae 'iunguntur' x . Quod totum Verrius άπι&άνως 

introduxit. 

F. 347 S e s t e r t i no 2 [tam Oppius (?) ait signa continere] dupundi et 

semissis 3 , [unde sestertius dictns quasi semVjtertius; sed auctos ess[e 

postea asses in sestertio.] Apud antiquos autem \denarii denorum 

assium e]rant et valebant [decussis, dicehanturque ium quadrigajti 

bigati. Quinquessis [item valebat quinarium. Idem auctor] est 

numerum aeris perduct[iwn esse ad XVI in denario lege Fla]mim& 

minus solvendi, cn[m Hannibalis bello premere]tur p(opulus) E(omanus) 

4 . 

F. 334 S e s t e r t i u s dicitur quarta pars denarii, quo tempore is 5 decussis 6 

valebat, id est dupundius semis". 

F. 334 "Sexagenarios \de ponte" proverbiwn est,] cuius causam Mani- 

[lius hanc refert, quod Romam] qui incoluerint [primi —] liominem 

LX [annorwn — immolar]e Diti patri quot[a?inis soliti fuerint,] 

quod facere eos de[stitisse adventn .Herjculis; sed religio[w?5 observatione 

postea sjcirpeas homimira ei[figies de ponte in Tiherim antiquo] 

modo mittere [instituisse. Alii dicnnt cett] — Sunt qui dicant 

post urbem a Gallis liberatam ob inopiam cibatus coeptos sexaginta 

annorum homines iaci in Tiberim —. Sed exploratissimum illud 

est causae: quo tempore primum per pontem coeperunt comitiis suffragium 

ferre, iuniores conclamaverunt, ut 'de ponte' deicerentur sexa- 

1) iungit cod. — 2) Extrema littera nnm ο sit, diibium. — 3) semisis 

cod. — 4) Plin. h. n. 33,3,44—47: Argentum signatum est a. u· 

CCCCLXXXV —, et placuit denarium pro X libris aeris, quinarium pro V, 

sestertium pro dupondio ac semisse. Libralc autcm pondus aeris imminutum 

est bello Punico primo, — constitutumque, ut asses scxtantario 

pondere ferirentur. — Postea Hannibale urgente Q. Fabio Maximo dictatore 

(α. u. c. 537) asses unciales facti, placuitquc denarium sedecim assibus 

permutari, quinarium octo, sestertium quattuor. — Mox legc Papiria 

(α. 665) semunciarii asses facti. Livius Drusus in tribunatu plebis (α. 663) 

octavam partem aeris argento naiscuit. Is qui nunc victoriatus appellatur, 

lcge Ciodia (c. a. 650) percussus est. Antca hic enim nummus ex 

Illyrico advectus mcrcis loco habebatur. Est autem signatus Victoria. 

Maec. assis distr. 45: Victoriatus nunc tantundcm valet, quantum quinarius, 

olim — loco mercis — habebatur. Cf. Mo., rom. Miinzwesen p. 2S8— 

308. 338. 387—400, qni emendavit snpplementa MueUeri. — 5) his cod. — 

6) decusis cod. — 7) dupundius cod. in folio extremo (sequens deficit), dupondius 

et semistertius (sic G; semis male Mtte.) Paulns.

Festus. 39 

genari, quia iam nullo publico munere fungerentur, ut ipsi potius 

sibi, quam illi deligerent imperatorem cett. 

Sex suffragia appellantur in equitum centuriis, quae sunt adiec- F. 334 

tae 1 ei numero centuriarum, quas Priscus Tarquinius rex constituit. 

Sex Vestae sacerdotes constitutae sunt, ut populus pro sua quaque F. 344 

parte haberet ministram sacrorum, quia civitas Eomana in sex est 

•distributa partis, in primos secundosque Titienses, Eamnes, Luceres. 

Sextantari asses in usu esse coeperunt ex eo tempore, quo 2 F. 347 

propter bellum Punicum secundum, quod cum Hannibale gestum est, 

decreverunt patres, ut ex assibus, qui tum erant librari, fierent 3 

sextantari, per quos cum solvi coeptum esset, et populus aere alieno 

liberaretur, et privati, quibus debitum publice solvi oportebat, non 

magno detrimento adficerentur. 

Sifus [iisiirpatum est pro tuhjis ipsis, id quod Graece [dicitur F. 340 

σίφων; in le]ge rivalicia sic est —: "[Jlibnjtani paganive, *si[/?s' 

aqnam dividunto]: donec eam inter se [diviserint, praetori]s iudicatio 

esto" 4 . 

[Signare rem ia]m dicitur 'signis notare', [ut incora similiaqne]. F. 340 

Sed antiqui eo pro scribe[re utebantur, unde et subsigna]re et consignare 

[invenitur positum pro suhscrib]QTe et conscri[fccre]. S i g - P. 341 

Ή a r e significat modo 'scribere', modo 'anulo signa inprimere', modo 

^pecora signis notare'. 

[ vSine sacris" hereditas] in proverbio dici solet, \cum aliquid ob- F. 290 

venerit] sine ulla incommodi appendice 5 , quod olim sacra non solum 

publica curiosissime adrainistrabant, sed etiam privata, relictusque 

lieres sic pecuniae (ηϊ) etiam sacrorum erat, ut ea diligentissime 

administrare esset necessarium. 

[Sir cmps]® ponitur pro 'eadem' vel 'proinde \atqueea', quasi si- F. 344 

milis res ipsa\. Cato —: "Et praeterea rogas, [reum propter}e& si 

populus condempnave[rii, ut siremps lex] siet, quasi adversus le[gevi 

.... fecisset]." 

\Sons] 'nocens', ut ex c[ontrario insons injnocens. Sons 'nocens', ^· |^ 

insons 'innocens'. 

[Sontica c]ausa dicitur a morbo [sontico, propter quem, quod est F. 344 

#]erendum, agere [nequimus]. 

1) adfectae cod. — 2) quod cod. — 3) Cf. supm p. 38 n. 4. — 4) Cf. 

tom. I n. 110 j>. 289. — 5) incommodia | appcndice cod. — 6) Cf. Leges 

Bant.13. Acil.73. Agr. 27. Corn, 1,38. 2,1. Rubr. 2,10.40. [Supplementa 

vmtavi. Tn. M.]

40 Festus. 

F. ssflSonticum morbum in XII ι significare ait Aelius Stilo 'certum cum 

iusta causa'; quem nonnulli putant esse 'qui noceat', quod l sonte(s) r 

significat 'nocentes'. Naevius ait: " Sonticam esse oportet causamr quam ob rem perdas mulierem". 

Ε 297 Sororium tigillum —: — Horati et Cur(i)ati cum dimicassent, ut 

victores sequeretur imperium — soror — Horatius interfecit eam, 

Et quamquam a patre absolutus sceleri(s) erat, accusatus tamen parricidi 

apud duumviros, dampnatusque provocavit ad populum, cuiusiudicio 

victor duo tigilla tertio superiecto, quae pater eius constituerat 

velut sub iugum missus, subit, — liberatus omni noxia sceleris est 

auguriis adprobantibus; ex quo sororium id tigillum est appellatum, 

cf F'297)^ 0T8 et patrimouium significat, unde 'consortes' dicimus et Dei responsum 

et quod cuiqne accidit in sortiendo. 

F. 343 Spondere antea ponebatur pro 'dicere', unde et 'respondere' adh[W 

manet, sed postea] usurpari coeptum est [de promissu ex interro- 

F. 329 gatiojne alterius. Spondere Verrius putat dictnin, quod 'sponte 

sua', id est voluntate, promittatur; deinde oblitus inferiore capite 

sponsum et sponsam ex Graeco dictam ait, qnod ii 2 σπονδας interpositis 

rebus divinis faciant. 

F.351 "Bene sponsis beneque volueris" 3 in precatione augurali Messalla 

augur ait significare 'spoponderis, volueris'. 

F. 314 Statu liber est, qui testamento certa condicione proposita iubetur 

esse liber. Et si per heredem est 4 , quominus statu liber praestare 

possit quod praestare debet, nihilominus liber esse videtur. 

F. 314 S t a t u s dies 5 vocatur, qui iudici causa est constitutus cum peregrino. 

Eius enim generis ab antiquis 'hostes' appellabantur, quod 

erant pari iure cum populo R(omano), atque 'hostire' ponebatur 6 

pro 'aequare'. Plautus in Curculione 7 

: "Si status 8 

condictus cuni 

hoste intercedit dies, tamen est eundum, quo imperant ingratis." 

F.313 S t e 1 (ΐ) i ο η e m g[enns aiunt lacertae, quod] Verrius aic[tum aitr quia virns iwjstillet cibo, -p[otius quam, ut posuit ali]bi, a stellarum. 

[similitudine, quia] varium est. 

F. 351 S t i ρ a t ο r e s ait 9 

dictos a 'stipe', quam mercedis nomine accipiant 

custodes cuiusque corporis; unde et 'stipam', quam ainphorae cum ex- 

1) Gf. tom. I p. 20 tab. II, 2. — 2) . i . cod. — 3) sic cod.; volis 

conidtMue. — 4) sic eod.; stet Urs. — 5) cum hoste hic eyddisse putat Mue. 

Cf. tom. I p. 20 tab. II, 2: status dies cum hoste. — 6) hosti respondebatur 

cod. manu 1, hosti reponebatur cod. m. 2. — 7) 1,1,5. — 8) statur cod. — 

9) sdl. Verrius.

Festus. 41 

truuntur, firmari solent; etiam 'stipites', qui ob eandem causam de- 

stituantur. [Stipjatores l &]>j)e\[lantur corporis CMJstodes, quos F. 3U 

[antiqui latrones wcajbant, id est 2 mer[cennanos; Μ eni)m. ferro 

\e]lut stipati circumdan]t regum 3 cor[pora]. Stipatores 'corpo- p. 315 

ris custodes', quos antiqui 'latrones' vocabant: stipati enim ferro 

circumdant corpora regum. 

S t i ρ e m esse 'nummum' signatum testimonio est et de eo quod 4 F. 297 

datur 'stipendium' militi, et cum spondetur pecunia, quod 'stipulari' 

dicitur. [Stipem dicebant pejcuniam signa[tam, quod stiparetur]. F. 313 

Ideo stipular[i dicitur is, qui wjterrogat a\lterum spondeatne stipem, 

id est] aes. 

S t i ρ e s fustis terrae defixus. (Cf 31 F.3i4) 

Struere antiqui dicebant pro 'adicere', 'augere'; — a

42 Festus. 

F. 305 Superstites 1 'testes praesentes' significat, cuius rei testimonium 

est, quod "superstitibus praesentibus" ii 2 , inter quos controversia est, 

vindicias sumere iubentur 3 cett. 

F. 305 Supp[r emum\ — alias extre[mum significat, ut\ in legibus XII 4 : 

"Solis [occasiis supprejma, tempestas esto"; — [alias pro] maximo, 

cum duas [oves et triginta 5ov]es suppremam mnl[iam dicunt], 

L. 359 Τ a b e 11 i s pro chartis utebantur antiqui, quibus ultro citro 5 , sive 

privatim sive publice opus erat, certiores absentes faciebant. Unde 

adhuc tabellarii dicuntur, et tabellae missae ab imperatoribus. 

F. (L.) 356 Τ a b 1 i η u m proxime atrium locus dicitur, quod antiqui magistratns 

in suo imperio 'tabulis, c rationum ibi habebant publicarum rationum 

causa factum locum. 

L. 363 Τ a 1 i ο η i s mentionem lieri in XII' ait Verrius hoc modo: "Si membriim 

rupit, ni cum eo pacit, talio esto". Neque id quid 8 significet, 

indicat, puta quia notum est; permittit enim lex parem vindictam. 

F. 55(jTaxat verbum ponitur in iis 9 , quae finiuntur quoad tangi liceat; 

in litibus qnoque arbitrove 10 cum proscribitur n , quoad ei ius sit statuendi, 

taxatio dicitur, quae fit certae summae cet. 

p. 362Tem-pest&tem pro tempore frequenter dixerunt antiqui 12 . 

p. 368 Τ e r m i η ο sacra faciebant, quod in eius tutela fines agrorum esse 

putabant. Denique Numa Pompilius 13 statuit eum, qui terminum 

exarasset, et ipsum et boves sacros esse. 

p. 367 Τhemiη deam putabant esse, quae praeciperet hominibus id petere, 

quod fas esset, eamque id esse existimabant 14 , quod et fas est. 

L. 364 Τ i g η u m non solum in aedificiis, quo utuntur, appellatnr, sed etiam 

in vineis, ut est in XII 15 

: "Tignum iunctum aedibus vineave, et concapitf 

ne solvito". 

1) praesentcs ins. Mue. — 2) i. cod. — 3) Cic. p. Mtir. 12,26: Praetor 

— loqueretur —: l 

Suis utrisquc superstitibus praesentibus istam dico: 

inite viam'. Cf. Serv. Aen. 3,339: Superstes pracsentcm significat. Isid. 

or. 18,15: Testcs antiquitus supcrstites diccbantur, eo quod super statum 

causae proferebantur. — 4) Cf. tom. I p. 19 tab. I, 9. — δ) citrovc R. — 

6) JSic cocplicit codicis Neapolitani pars superstes; verba rationum ibi habebant 

(habeant S) publicarum rationum causa (eam S) factum locum 

habent apographa ASQ. — 7) tabulis ins. S. Cf. tom. I p. 29 tab. VIII, 2. 

— 8) quod Q l 

R. — 9) his cod. — 10) iudici arbitrove Mommsen, arbitriove 

Mue. — 11) [malim praescribitur. Tn. M.) — 12) Gf. tom.Ip.19 

tab.1,9. — 13) Cf. tom.I p. 11,16. — 14) aestimabant G. — 15) tabulis 

ins. S. — Cf. tom. I p. 26 tab. VI, 7.

Festus. 43 

Tributorum conlationem * cum sit alia in capita 2 

, illud 3 

ex L. 364 

' r ' A. 76 

censu 4 

, dicitur etiam 5 

quoddam temerarium, ut post urbem a Gallis 

captam conlatum (i 

est, quia proximis XV" annis census alius 8 

non erat. Item bello '•> Punico secundo, M. Valerio Laevino M. Claudio 

10 Marcello cum 11 et senatus et populus in aerarium quod potuit 

detulit l2 . 

Tributum dictum, quia ex privato in publicum tribuitur. P- 367 

[Transit imperiwn neque denuo Z]ex curiata fertur, quo

44 Festus. 

ρ. AWtJrbanas tribus appellabant, in quas urbs erat dispertita a Servio 

Tullio rege, id est Suburana, Palatina, Esquilina 1 , Collina. 

P. 379Uxorium pependisse dicitur, qui, quod uxorem non habuerit, res 

populo dedit. 

p. 377 Υ a d e m 'sponsorem' significat datum in re capitali. 

ι. 375 Vagulatio in 1. XII 2 significat 'quaestio 3 cum convicio': "Cui 

testimonium defuerit, is tertiis diebus ob portum obvagulatum ito". 

L. 372 "Vapula Papiria" in proverbio fuit antiquis, de quo Sinnius Capito 

sic refert tum dici solitum esse, cum vellent minantibus sibi 4 significare 

se eos neglegere δ et non curare, fretos iure libertatis. Plautus 

in Feneratrice: "Heus tu! in Barbaria quod dixisse dicitur libertus 

6 suae patronae, id ego 7 dico 8 . . . . "libertas 9 salve! vapula 

Papiria!" "In barbaria" est 'in Italia' cett. 

L. 371 V e c t i g a 1 aes 10 appellatur, quod ob tributum et stipendium et 

aes equestre n et hordiarium 12 populo debetur. 

p, 369 V e 1 a t i appellabantur 13 vestiti et inermes, qui exercitum sequebantur 

quique in mortuorum militum loco substituebantur cett. 14 

L. 37

Festus. 45 

officium gerunt, nou a l 

minutis illis volucribus, sed quia Vespertino' 

tempore eos efferunt 2 

, qui funebri 3 

nequeunt cett. 

pompa duci propter inopiam 

Vesticeps puer qui iam 'vestitus' est pubertate; e contra 'in- p.368 

yestis' qui 'necdum' pubertate 'vestitus' est. 

V i a e 4 sunt et publicae, per [quas ire ager]e onmibus licet, et L. 371 

privatae, quibus neminem uti [ius est], praeter quorum sunt; et ita 

privatae VIII pedes in latitudine [kabent] iure et lege, publicae, 

quantum ratio utilitatis permittit. [Praeterea] lex iubet sedecim 

\in anfracto /?e]xuque pedes [Zafas] esse vias, ut [adiciat:] "viam 

muniunto: ni sam delapidassent, qua volet iumento agito". 

Viatores 5 appellantur, qui magistratibus apparent, eo quia° L.371 

initio ~' omnium tribuum cum agri 8 in propinquo erant urbis atque 

adsidue homines rusticabantur, crebrior eopera orura erat 'in 

via' quam urbe, quod ex agris plerumque homines vocabantur 9 a 

magistratibus. 

fFictl cipiunt 10 ex agris, qui ibi villas non habent, ut L. 371 

ΛΙο. 77 

Marsi aut Paeligni. Sed ex vicis n partitn habent rem p(ublicam) 

et ius dicitur, partim 12 nihil eorum et tamen ibi nundinae aguntur 13 

negotii gerendi causa, et magistri vici item magistri pagi 14 quotannis 

fiunt. Altero 15 , cum id genus aedificiorum definitur 16 , quae continentia 

sunt his oppidis, quae .. , 17 itineribus regionibusque distributa inter se 

distant, nominibusque dissimilibus discriminis causa sunt dispartita. 

Tertio, cum id genns aedificiorum definitur, quae in oppido prive, 

1) non a] nam M. — 2) offcrunt 31, effecerunt G. — 3) funebris G. 

— 4) Apographa duo supersunt articuli in archetypo inutilati, alternm codicis 

Α hoc: viae sunt et publicac per 0 omnibus licet et privatae 

quibus neminem uti . . . . praetcr eorum quorum sunt ct cae privatae 

ve .... uias muniento onisandi lapidas sunt .... qua volet iumento agito, 

alterum plenius, sed magis interpolatum et hiatibus caecis obscuratum 

libri S (B, omisit totutn, Q habet solum lemma) hoc: viae sunt ct publicae 

et privatac publicae per quas ire omnibus licet privatae quibus ncmini ct 

hao VIII pedes in latitudinc iurc et legc publice quantum ratio utilitatis 

permittit lex iubet sedccira quindecimque pedes esse vias qui vias muniunt 

onisandi lapidas qua volet in mento agito. Bestituit Mo.; v. tom.Ip.27 

tab. VII, 7. Cf. D. 8,3,8. Varr. l. l. 7,15. — 5) artieulum om. R. — 

6) qua A. — 7) initium S. — 8) cum agri] in agris S. — 9) euocabantur 

8. — 10) ciphint A, appcllari incipiunt (in margine additur vici) Q, 

totam gl. om. BS. — 11) victis Q. — 12) partem Q. — 13) habcntur Q. — 

14) pagi A, paci Q. — 15) alterao Q. — 16) aedifici... .nitur quae A, 

aedificii quae Q. — 17) Lacunam signat A.

46 Festus. 

id est in suo x quisque loco proprio ita aedificat, ut in eo aedificio 

pervium sit, quo itinere habitatores ad suam quisque habitationem 

habeat 2 accessum 3 ; qui non dicuntur Vicani' 4 , sicut ii 5 , qui 

aut in oppidi vicis °, aut hi, qui in agris sunt, vicani 4 appellantuiv 

juo 71 

77 "Viginti 7 quinque" poenae 8 in XII signiticat 'viginti quinque asses'. 

L. 376 V i η d e χ ab eo, quod 'vindicat', quod minus is, qui prensus est ab 

°' 84 aliquo, teneatur. 

L.376 Vindiciae appellantur res eae 9 , de quibus controversia est 10 ; 

quod potius 'dicitur vis' n , quam 12 'fit' inter eos qui contendunt. 

Cato 13 in ea, quam scribsit 14 L. Furio 15 de aqua: ". . . s 16 praetores 

secundum populum vindicias dicunt." 17 . . . et Lucilius: "nemo 

hic vindicias neque sacra neque numen 18 veretur". De quo verbo 

Cincius sic ait: ''Tindiciae olim dicebantur 19 (glaebae 20 ) illae 21 , quae 

ex fundo suraptae in ius 22 adlatae erant". At 23 Ser. Sulpicius 24 

[nomine efjiam singulariter 25 formato vindiciam esse ait 26 [eam rem,] 

qua de re 27 controversia est, ab eo quod 'vindicatur' .... et in XII 28 : 

VI 

Cato, de agri cultura. 47 

II. M. PORCIUS CATO. 

Ε libro de agri cultura. 

M. Porcius Cato Censorins quem scripsit librum de agri cultura una 

cum M. Terentii Varronis rerum rusticarum libris tribns usque ad saeculum 

X V servavit codex tum custoditus Florentiae in bibliotheca monasterii 

sancti Marci hodie deperditus, sed quem habemus collatum diligenter ab 

Angelo Politiano ad marginem exemplaris editionis principis iam inlati in 

bibliothecam pnblicam Parisinam. Nos capita Catoniana 144—150 exhibuimus 

ad editionem Catonis Varronisque de agri cultura librorum paratam 

ab Henrico Keilio (Lipsiae 1884); [VH Inspeximus etiam editionem Keilii 

a. 1895 α Goetzio publia iuris factam] de lectione codias primarii ubi nobis 

constabat, nota usi snmus C. — Tractavit c. 144—146 Imm. Bekker ZRG. 

3 (1864) p. 416—445. 

1. iOleam legendam hoc modo locare oportet: CXLIV 

2. Oleam cogito recte omnem arbitratu domini, aut quem custodem 

fecerit, aut cui olea venierit. 

3. Oleam ne stringito neve verberato iniussu domini aut custo- 2 

dis. si adversus ea quis fecerit, quod ipse eo die legerit 2 , pro eo 

nemo solvet neque debebitur. 

4. Qui oleam legerint, omnes iuranto 3 ad dominum aut ad custodem 

sese oleara non snbripuisse neque quemquam suo dolo malo 

ea oleitate 4 ex fundo L. Manli. qui eorum non ita iuraverit, quod 

is legerit omne, pro eo argentum nemo dabit neque debebitur. 

5. Oleam cogi recte satis dato arbitratu L. Manli. 

6. Scalae ita uti datae erunt, ita reddito, nisi quae vetustate 3 

fractae erunt. si non erunt redditae, aequom viri boni 5 arbitratu 

deducetur 6 . 

7. Si quid redemptoris opera domino damni datum erit, resolvito 

id viri boni arbitratu [aut] 7 deducetur. 

8. Legulos, quot opus erunt, praebeto et strictores 8 . si non 

praebuerit, qiianti conductnm erit aut locatum erit, deducetur: tanto 

minus debebitur. 

1) CLIII Lex oleae legundac i?idex libro Caioniano praemissus in C. 

— 2) co die legerit] Incundus, hodie delcgerit C. — 3) iuranto] edd, 

iunto C. — 4) oleitate] cdd., oleatate C. — 5) redditae aequom viri boni] 

scripsi, reddet caequc C. — 6) reducetur C. — 7) aut addidi. — 8) et 

strictores (sictorcs C) delendum.

48 Cato, de agri cultura. 

9. De fundo ligna et oleam ne ί deportato. qui oleam legerit, 

qui deportarit, in singulas deportationes ss. Ν. Π deducentur neque 

id debebitur. 

4 10. Omnem oleam puram metietur modio oleario. 

11. Adsiduos homines L praebeto. 

12. Duas partes strictorum praebeto. 

13. Ne quis concedat 2 , quo olea legunda et faciunda 3 carius 

locetur, extra quam si quem socium inpraesentiarum dixerit. si 

5 quis adversum ea fecerit, si dominus aut custos volent, iurent omnes 

socii. si non ita iuraverint, pro ea olea legunda et faciunda nemo 

dabit neque debebitur ei qui non iuraverit. 

14. Accessiones: in Μ oo cc accedit oleae salsae Μ ν, olei 

puri p. vnrr, in tota oleitate 4 ss. v, aceti q(uadrantalia) v. quod 

oleae salsae non acceperint 5 , dum oleam legent, in modios singulos 

ss. s. s. dabuntur. 

OXLV 1. 6 01eam faciundam hac lege oportet locare: 

2. Facito recte arbitratu domini aut custodis, qui id negotium 

curabit. si sex iugis vasis 7 opus erit, facito. 

3. Homines eos dato, qui placebunt aut custodi aut quis 8 eam 

oleam emerit. 

4. Trapetis 9 facito: 

5. Si operarii 10 conducti erunt aut facienda locata erit, pro 

eo resolvito, aut deducetur. 

2 6. Oleum ne tangito utendi causa neque furandi causa, nisi 

quod custos dederit aut dominus. si sumpserit, in singulas sumptiones 

ss. N. XL dedncentur neque debebitur. 

7. Factores, qui oleum fecerint, omnes iuranto aut ad 

dominum aut ad custodem esse de fundo L. Manli 11 

neque alium 

3 quemquam suo dolo malo oleum neque oleam subripuisse. qui 

eorum non ita iuraverit, quae eius pars erit, omne deducetur neque 

debebitur. 

1) ne] dett., non C. — 2) id est opinor ne quis conductor paciscatur 

cum alio, ut a conducendo abstineat. — 3) facienda C. — 4) oletate 0. 

— 5) aut acceperint aut acceperunt c. — 6) CLIIII Lex oleae faciundae 

index C. — 7) fortasse scr. sex iugis vasie si opus erit; Cato c. 10 inter 

instrumenta oleii recenset vasa olearia instructa iuga quinque. — 8) qui 

edd. — 9) trapetis scripsi, trapeti C. — 10) fortasse ins. non erunt eo 

numero ad quem. — 11) manilii C.

Cato, de agri cultura. 49 

8. Socium ne quera habeto, nisi quem dominus iusserit aut 

custos. 

9. Siqnid redemptoris opera domino damni datum erit, viri boni 

arbitratu deducetur. 

10. Si virde^m^ l 

oleum opus siet, facito. 

11. Accedet oleum et sale suae usioni quod satis siet, vasarium 

vict. II. 

1. 2 01eam pendentem hac lege venire oportet. CXLVI 

2. Olea pendens in fundo Venafro venibit. 

3. Qui oleam emerit, amplius quam quanti emerit omnis pecuniae 

centesima accedet, praeconium praesens ss. L et oleum 3 : 

Romanici p. co D, viridis P. CC, oieae caducae Μ L, strictivae Μ Χ 

(modio oleario mensum dato), unguinis p. x. ponderibus modiisque 

domini dato. f iri pri primae 4 cotulas duas. 

4. Dies argento ex K. Nov. mensum χ oleae legendae faciendae: 2 

quae locata est, et si emptor locarit, idibus solvito. 

5. Eecte haec dari fierique satisque dari domino, aut cui 

iusserit 5 , promittito satisque dato arbitratu domini. donicum solutum 

erit aut ita satis datum erit, quae in fundo inlata erunt, pigneri 

sunto. ne quid eorum de fundo deportato. si quid deportaverit, 

domini esto. 

6. Vasa torcula, funes, scalas, trapetos, si quid et aliut 0 da- 3 

tum erit, salva recte reddito, nisi quae vetustate fracta erunt. si 

non reddet, aequom solvito. 

7. Si emptor legulis et factoribus, qui illic opus fecerint, non 

solverit, cui dari oportebit, si dominus volet, solvat: emptor domino 

debeto et id satis dato, proque ea re ita uti s. s. e. item pignori 

sunto. 

1. 7 

Hac lege vinum pendens venire oportet. CXLVII 

2. Vinaceos inlutos et faecem relinquito. 

3. Locus vinis ad K. Octob. primas dabitur. si non ante ea 8 

exportaverit, dominus vino quid volet faciet. 

4. Cetera lex, quae oleae pendenti. 

1. 9 

Vinum in doliis hoc modo venire oportet. CXLVIII 

1) uirdc] scripsi (cf. uirdiarium), uirdem C. — 2) CLV Lex oleae 

pendentis index C. — 3) olcumj C, olei edd. — 4) sic C. — 5) ius 

erit C, — 6) et si quid aliut Jucundus. — 7) CLVI Lex uini pendentis 

index C. — 8) ea delet Keil. — 9) CLVII Lex uino in doliis index G. 

BRUNS, Fontes inris. Pars II. Ed. VII. 4

50 Cato, de agri cultura. 

2. Vini in culleos singulos quadragenae et singnlae urnae dabuntur. 

3. Quod neque aceat neque muceat, id dabitur. 

4. In triduo proxumo viri boni arbitratu degustato. si non 

ita fecerit, vinum pro degustato erit. quot dies per dominum mora 

fuerit, quo minus vinum degustet, totidem dies emptori procedent. 

2 5. Vinum accipito ante K. Ian. priraas, si non ante acceperit. 

6. Dominus vinum admetietur. quod admensus erit 1 , pro eo 

resolvito 2 . 

7. Si emptor postularit, dominus ius iurandum dabit verum 

fecisse. 

8. Locus vinis ad K. Octobres primas dabitur. si ante non 

deportaverit, dominus vino quid volet faciet 3 . 

9. Cetera lex, quae oleae pendenti. 

CXLIX 1. 4 Qua lege pabulum hibernum venire oporteat. 

2. Qua vendas, fines 6 dicito. pabnlum frui occipito ex Kal. 

Septembribus. prato sicco decedat, ubi pirus 6 florere coeperit: 

prato inriguo, ubi super inferque vicinus submittet 7 , tum decedito, 

vel diem certam utrique facito. cetero pabulo Kal. Martiis (de}cedito 

8 . 

2 3. Bubus domitis binis^ cantherio uni 10 , cum emptor pascet, 

domino pascere recipitur. 

4. Holeris, asparagis, lignis, aqua, itinere, actu domini usioni 11 

recipitur. 

5. Si quid emptor aut pastores aut pecus emptoris domino 

damni dederit, boni viri 12 arbitratu resolvat. 

6. Si quid dominus aut familia aut pecus emptori damni dederit, 

viri boni arbitratu resolvetur. 

7. Donicum pecuniam 13 satisfecent aut delegarit, pecus et familia, 

quae illic erit, pigneri sunto. 

8. Si quid de iis rebus controversiae erit, Romae iudicium 

fiat. 

1) quod admensus erit dominus, pro eo resolvito Keil. — 2) pro eo 

resolvito] pro eo dominus rem soluito C. — 3) Locus vinis . .. faciet male 

repelita sunt ex c. 147. — 4) CLVIII Lex papulo locando index C. — 

5) fines] finis C. — 6) prius ut videtur, C. — 7) submittet] scripsi (cf. 

Cato 8,1.50,1), promittet C; pennittet edd. — 8) decedito] edd., cedito C. 

— 9) binis] edd., bimis C. — iO) uni] dett, uini C. — 11) usio Gronovius. 

— 12) viri] ua C. — 13) malim pecunia; eolverit aut insent Mud.

Varro, de lingua Latina, 1. V. 51 

1. ^ructum ovium hac lege venire oportet. CL 

2. In singulas casei p. is, dimidium aridum, lacte feriis quod 

mulserit dimidium et praeterea lactis urnam unam: hisce legibus 

agnus diem et noctem qui vixerit. 

3. In fructum et Kal. Iun. emptor fructu decedat 2 

; si interkalatum 

erit, K. Mais. 

4. Agnos xsx ne amplius promittat. oves quae non pepere- 2 

rint binae pro singulis in fructu cedent. die 3 lanam et agnos vendat 

menses x, ab coactore releget 4 . 

5. Porcos serarios in oves denas singulos pascat. 

6. Conductor duos menses pastorem praebeat. 

7. Donec domino satisfecerit aut solverit, pignori esto. 

III. M. TERENTIUS VARRO. 

1. Ε libris de lingua Latina. 

M. Terentii Varronis (638—727) de lingua Latina opus idem esse verisimile 

est, quod in epistola ad ipsum scripta a. 709 (ad fam. 9,8,1; cf. ad 

Att. 13,12,3. Acad. post. 1,3) Cicero scribit cupide se expectare. Num Cicerone 

vivo (i. e. ante a. 711) absolutum sit, non constat. Librorum XXV 

(tot enim fuisse docuit Bitschl, Rh. Ph. N. F. 6,525 = opusc. 3,464) aetatem 

tulere l. V—X pessime traditi. Fundamentum recensionis cum sit cod. Florentinus, 

ewn aut secutus sutn aut, ubi ab eo discessi, id adnotavi. Accuratius 

de opere ipso einsque codicibns disputaverunt O. Mueller in editionis 

(1833) praef.; Lachmann, Rh. Ph. 6,107; L. Spengel in Varronis editione 

1826 [quam iteratis cnris repetivit Andreas filius a. 1885], postea in Miinch. 

akad. Abh. 7,431; Thilo, Jahrb. f. U. Phil. 1855 p. 520. [Vii G. Goetz et 

Fridericus Schoell, quorum editio Ubrorum M. Terentii Varronis de lingua 

Latina prodibit a. 1909, quae huic libro utilia esse videbantur mecum communicaruni] 

Liber V. 

3. Multa verba aliud nunc ostendunt, aliud ante significabant, 

ut hostis; nam tum eo verbo dicebant peregrinum, qui suis legibus 

uteretur, nunc dicunt eum, quem tum dicebant perduellem 5 . 

27. Fluvius quod fluit, item flumen; a quo lege praediornm 

urbanorum scribitnr ^scribitur^: 'Stillicidia fluminaque 

1) CLVIIIL De fructibus ovium vendundis index C. — 2) fuit fere: 

In fructum [kal. Iun. emptor veniat) et kal. Iun. emptor fructu deccdat. — 

3) die] fortasse ex quo dic. — 4) releget] deleget Gronovius. — 5) Cf. 

Festus v. Hostis. 

4*

52 Varro, de lingua Latina, 1. V. 

ut ita cadant flaantque' 1 ; — stillicidium eo, quod stillatim cadit; 

flumen, quod fluit continue. • 

34. Ager dictus in quam terram quid agebant, et unde quid 

agebant, fructus causa; ali quod id Graeci dicunt άγρον 2 . Ut 

ager, quo a agi poterat, sic qua agi a c t u s. Eius finis minimus 

constitutus in latitudinem pedes ΙΠΙ, — in longitudinem pedes CXX, 

in quadratum actum et latum et longum esse 4 CXX. Multa antiqui 

duodenario numero finierunt, ut XII decuriis actum 5 . 35. Iugerum 

dictum iunctis duobus actibus quadratis 6 . Centuria 

primo a 7 centum iugeribus dicta, post duplicata retinuit nomen —. 

40. Praedia dicta, item utpraedes, a praestando, quod 

ea pignore data publice mancupis 8 fidem praestent. 

55. Ager Romanus primum divisus in partis tris, a quo 

tribus appellata Titiensium 9 , Eamnium, Lucerum. — 56. Ab hoc 

quattuor quoque partis urbis tribus dictae, ab locis Suburana Palatina 

Esquilina Collina; quinta, quod sub Roma, Eomilia; sic reliquae 

triginta 10 ab bis rebus, quibus in tribum 11 libro^s)> scripsi. 

80. Praetor dictus, qui 'praeiret' iure et exercitu; a quo id 

Lucilius 12 : "Ergo praetorum est ante et praeire." 

81. Quaestores a quaerendo, qui 'conquirerent' publicas pecunias 

et maleficia, quae triumviri capitales nunc conquirunt; ab 

his postea qui quaestionum iudicia exercent, quaes(i)tores 13 dicti. 

83. Pontufices, ut 14 Scaevola Quintus pontufex maximus 

dicebat, a 'posse et facere', nt 'potifices' 15 ; ego a 'ponte' arbitror: nam 

ab his sublicius est factus primum, ut restitutus saepe, cum ideo 16 

sacra et uls et cis 17 

Tiberim non mediocri ritu fiant. 

86. Fetiales, quod 'fidei' publicae inter populos praeerant: 

nam per hos fiebat, ut iustum conciperetur bellum, et inde 18 

desitum, 

1) ex fluant cadantque F 2 

. — 2) αγρό F. — 3) quod J^. — 4) esset F. 

— 5) actus F. — 6) Plin. h.n. 18,3,9: Iugum vocabatur, quod uno iugo 

boum in die exarari posset; actus, in quo boves agerentur cum aratro 

uno irapetu iusto. Hic erat CXX pedum, duplicatusque in longitudinem 

iugeram faciebat Sp. — 7) primo a] prima JF*, primum a L. Spengel. — 

8) mancupes F. — 9) tatiensium F. — 10) trita F. — 11) id est tribuum. 

12) Lucili proposuit A. Spengel, a quo ait Lucilius Goetz-Schoell. — 13) Mo. 

SLR. II l\233n. — 14) a ins. F. — 15) pontifices F. — 16) ideo F, 

in eo Mueller, eadem A. Spengel. [Malim inde. TH. M.] — 17) [et vis 

et c ! s F.] — 18) ubi A. Spengel, in desitum sc. bellum Lachmann; si desitum 

Skutsch.

Varro, de lingua Latina, 1. V. 53 

ut foedere fides pacis constitueretur. Ex his mittebantur, antequam 

conciperetur, qui res repeterent, et per hos etiam nunc fit foedus, 

quod 'fidus' Ennius scribit dictum 1 . 

95. Pecus ab eo, quod 'perpascebant' 2 : a quo pecora 3 universa· 

quod in pecore pecunia tum pastoribus consistebat, et standi fundamentum 

pes — a pede 'pecudem' appellarunt, ut ab eodem 'pedicam' 

et 'pedisequum' et 'peculatoriae' 4 oves aliudve quid: id enim 'peculium' 

primum; hinc 'peculatum' publicum primo ut 5 cum pecore diceretur 

multa, et id esset c coactum in publicum, si erat aversum 7 . 

140. Arcera — etiam in XII tabulis 8 appellatur: quod ex 

tabulis vehiculum erat factum, ut arca 9 , arcera dictum. 

145. Quo 'conferrent' suas controversias et quae venderentur 10 

quo ferrent, 'forum' appellarunt. 

155. Comitium ab eo, quod 'coibant' eo comitiis curiatis et 

litium causa 11 . Curiae duorum generum; nam et ubi 'curarent' 

sacerdotes res divinas, ut curiae veteres, et ubi senatus humanas, 

ut curia Hostilia, quod primus aedificavit Hostilius rex. Ante hanc 

rostra —, sub dextra huius a comitio locus substructus, ubi nationum 

subsisterent legati, qui ad senatum essent missi; is Graecostasis 

appellatus a parte, ut multa. 156. Senaculum supra Graecostasim; 

— vocatum, ubi senatus aut ubi seniores consisterent —. 

162. Ubi cenabant, cenaculum vocitabant, ut etiam nunc 

Lanuvi apud aedem Iunonis et in cetero Latio ac Faleris et Cordubae 

dicuntur. Posteaquam in superiore parte cenitare coeperunt, 

superioris domus universa cenacula dicta 12 . 

163. Aes raudus dictura; ex eo 13 veteribus in mancipiis 

scriptum: "raudusculo libram ferito." 

175. Arrabo sic data, ut reliquum 14 reddatur;— a Graeco 

1) Cf. Non. Fetiales. — 2) pascebant cutn recc. codd. Goetz-SchoelL 

— 3) pecunia Augustinus, sed contra adferunt Goetz-Schoell: schol. in Georg. 

4,168; Isid. Orig. 12.1,6. — 4) pcculiariae Lachmann, peculiares A. Spengel, 

peculiatori ac Mueller. — 5) furtum post pcculatum ins. Vestranius; pro 

ut Mueller tum proposuit; primo furtura cum ? Goetz-Schoell. — 6) csse F. 

— 7) De loco emend. v. Mue. in edit, Lachm., Rh. Ph. 6,106. Spengel, 

Miinch. akad. Abh. 7,450. Tliilo, Jahrb. f. kl. Phil. 1855p. 524. De peculatu 

cf. Fest. Peculatus. — 8) v. tom. I p. 18 tab. 1,3. — 9) arcar F. — 

10) uenderenturj Goetz- Schoell nihil mutant coll. Fest. P. 30,5 (quod ibi 

boves venderentur) et 125,7 (ut in domo cius obsonia vendercntur). — 

vendere codd. recent. — 11) causae F. — 12) Cf. Fest. Cenacula. D. 43,17} 

3,7. — 13) in ins. F. — 14) reliquum delct Madvig.

54 Varro, de lingua Latina, 1. V. 

άρραβών. Eeliquum, quod ex eo, quod debitum, reliquum. 

176. Damnuma 'demptione', cum minus re factum, quam quanti 

constat. 

177. Multa 1 pecunia, quae a magistratu dicta, ut exigi posset 

ob peccatum; quod 'singulae' dicuntur, appellatae 2 eae 'multae' 3 , quod 

olim 'unum' dicebant 'multam' 4 ; itaque cum in 5 dolium aut cullenm 

vinum addunt rustici, 'prima' urna addita dicunt etiam nunc. 

179. Si datum quod reddatur, mutuum, quod Siculi 'moeton' 6 ; 

itaque scribit Sophron 'moeton antimo et'"'. Μ u η u s, quod 'mutuo' 

animo qui sunt, dant officii causa. Alterum 'munus', quod 'muniendi' 

causa imperatum, a quo etiam mnnicipes, qui una 'inunus fungi' 

debent, dicti. 180. 8 Ea pecunia, quae in iudicium 9 venit 

in litibus, sacramentum a 'sacro'. Qui 10 petebat et qui infitiabatur, 

de aliis rebus uterque quingenos aeris ad pontem ' i deponebant, 

de aliis rebus item certo alio legitimo numero 12 assum; qui 

iudicio vicerat, suum sacramentum e sacro auferebat, victi ad aerarium 

redibat. 181. Tributum dictum a 'tribubus', quod ea pecunia, 

quae populo imperata erat, 'tributim' a singulis pro portione 

census exigebatur 13 . Ab hoc ea, quae adsignata erat, attributum 

dictum; ab eo quoque, quibus attributa erat pecunia, ut militi reddant, 

tribuni aerarii dicti; id quod attributum erat, aes militare. 

Hoc est, quod ait Plautus 14 : "Cedit miles, aes petit"; et hinc dicuntur 

milites aerarii, ab aere, quod stipendia facerent 15 . 182. Hoc 

ipsum stipendinm a 'stipe' dictum, quod aes quoque stipem dicebant; 

nam quod asses libras 16 pondo erant, qui acceperant maiorem 

mnnerum, non in arca ponebant, sed in aliqua cella stipabant, id 

est componebant, quo minus loci occuparet; ab 'stipando' 'stipem' 

dicere coeperunt. Stips 17 

ab στοιβή fortasse Graeco verbo 18 

. Id 

apparet, quod, ut tum institutum, etiam nunc diis cum thesauris 

1) a ins. F. — 2) additae Goeschen. — 3) multas F, olim (ovem) 

unum dicebant multae prop. Goetz-Sehoell. coll. Gell. 11,1,3sqq. — 4) sic 

Goeschen, multae F, multum A. Spengel. — 5) in om. F. — 6) id est μοίτον. 

— 7) μΰίτον αντί μοίτου Lindenbrog ad Ter. Eun. 3,1,55, coll. Hesych μόΐτον 

άντίμου, qui locus ipse in μοίτον αντί μοίτου mutandus est. — 8) l 

Lac. post 

si is sign. Aldus' Goetz-Schoell. Si(mil)is coni. L. Spengel. — 9) indicium 

F. — 10) quis F. — 11) pontificem Augustinus. — 12) certum alium 

legitimum numerum L. Spengel. — 13) exigebantur F. — 14) Aulul. 3, 

5,52. — 15) Cf. Gai. 4,27. — 16) librales Alueller, 'Librae Laetus, cf. 

§169: as erat libro pondo' Goetz- Schoell. — 17) stipa F. — 18) 'Stipa 

ab . · · verbo ab alio videntur addita esse.' A. Spengel.

Varro, de lingua Latina, 1. VI. 55 

asses dant, stipem dicunt, et qui pecuniam alligat, stipulari et 

restipulari. Militis stipeudia 1 ideo, quod eam 'stipem pendebant'; 

ab eo etiam Ennius scribit: "Poeni stipendia pendunt". 183. Ab 

eodem aere pendendo dispensator, et in tabulis scribimus expensum. 

— Per trutinam solvi solitum: vestigium etiam ntmc' 2 

manet in aede Saturni, quod ea etiam nunc propter pensuram trutinam 

habet positam. 

Liber VI. 

5. Suprema summum diei; id ab superrimo. Hoc tempus 

XII tabulae 3 dicunt occasum esse solis; sed postea lex Plaetoria 4 

id quoque tempus esse iubet supremum, quo praetor 5 in comitio 

supremam pronuntiavit populo. 

11. Lustrum nominatum tempus quinquennale a 'lnendo', id 

id est solvendo, quod quinto quoque anno vectigalia et ultro tributa 

per censores persolvebantar 6 . 

13. Terminalia, quod is dies anni extremus constitutus; 

duodecimus enim mensis fuit Februarius, et cum intercalatur, inferiores 

quinque dies duodecimo demuntnr mense. 

29. Dies fasti, per quos praetoribus omnia verba sine piaculo 

icet 'fari'. Comitiales dicti, quod tum utesset 7 populus constitutum 

est ad suffragium ferundum; nisi si quae feriae conceptae essent, 

propter quas non liceret, ut 8 Compitalia et Latinae 9 . 30, Contrarii 

horum vocantur dies nefasti, per quos dies 'nefas fari' praetorem: 

"do, dico, addico". Itaque non potest agi: necesse est aliquo 10 uti 

verbo, cum lege quid 11 peragitur. Quod si tum imprudens id verbum 

emisit ac quem manumisit, ille nihilo minus est liber, sed vitio; 

1) milites stipendii F. — 2) iam nunc et F. — 3) v. tom. I p. 19 

tab. I, 9. — 4) praetoria F. De lege Plaetoria vide tom. I p. 45,1. Cf, 

Plin. h. n. 7,60,212: XII tabulia ortus tantum et occasus nominantur; 

post aliquot annos adiectus est et meridica, accenso consulum id pronuntianto, 

cum a curia intra rostra et graecostasim prospexisset solem, sed 

hoc serenis tantum diebus usque ad primum Punicum bellum. — 5) praeco 

Ursinus; cf. infra p. 58 lib. VI, 89. — 6) solvebantur Mo., St.R. 3*,343 

n. 4; cf. Lex Malac. LXIII. — 7) ut

56 · Varro, de lingua Latina, 1. VI. 

ut magistratus vitio creatus nihilo setius 1 

magistratus. Praetor qui 

tum fatus 2 

est, si imprudens fecit, piaculari hostia facta piatur; si 

prudens dixit, Q. Mucius aiebat 3 

, eum expiari ut impium non posse. 

31. Intercisi 4 

dies sunt7 per quos mane et vesperi est nefas, medio 

tempore inter hostiam caesam et exta porrecta 5 

fas; a quo, quod fas 

tum 'intercedit' aut eo^s}> 'intercisum' nefas, intercisi 0 . Dies qui 

vocatur sic "quando rex comitiavit, fas", is 7 dictus ab eo, quod eo 

die rex sacrificulus 8 dicat 9 ad comitium, ad quod tempus est nefas, 

ab eo fas; itaque post id tempus lege actum saepe. 32. Dies qui 

vocatur: "quando stercum delatum, fas", ab eo appellatus, quod eo 

die ex aede Vestae stercus everritur et per Capitolinum clivum in 

locum defertur certum. 

60 'Nuncupare' nominare valere apparet in legibus, ubi 

'nuncupatae pecuniae' sunt scriptae. 

61. Dico Hinc 'dlcare', hinc 'iudicare', quod 

tunc 'ius dicatur'; hinc 'iudex' quod iudicat 10 accepta potestate, id 

est quibusdam verbis dicendo finit; sic enim aedis sacra a magistratu 

pontifice praeeunte dicendo dedicatur. 

64. Conserere manu dicimur cum hoste; sic "ex iure manu(m) 

n consertum" vocare. hinc adserere manu 12 in libertatem, 

cum prendimus; sic augures dicunt si mihi auctor est verbi nam 

manum asserere dicit consortes 13 : hinc etiam, a quo ipsi consortes, 

sors. 

69. Spondere est dicere 'spondeo'; a 'sponte', nam id valet 

et 14 ; a voluntate'. — Ab eadem 'sponte', a qua dictum 'spondere', 

declinatum 'spondit' 15 et 'reapondet' et 'desponsor' et *sponsa', item 

1) sed ius F. — 2) factus F. — 3) aiebat L. Spengel, abigebat F, 

ambigebat Laetns. — 4) intercensi F. — 5) proiecta F. — 6) sic A. Spengel, 

intercisum F. [Fortasse quod fas tum intercedit ante et post ncfas, intercisus. 

TH. M.] — 7) fassis F. — 8) sacrificiolus F teste Victorio, sacrificio 

ius apographa.— 9) dicat F, it Th.Mommsen, Jitat Hirschfeld. — 10) iu[s 

de]dicat Sjpengel filitis collata voce dedicatur in fine parenthesis.— 11) manum 

Scioppius {cf. Cic. de or. 141 alia). Goetz-Sclwell. — 12) manum F qvam 

lectionem tuentur Goetz-Schoell coll. Fest. 25,10. — 13) [Corrupta haec verba 

neque adhtic sanata (certe verbcnam, quod propositum α BergJdo nuper recepit 

Spengel filius, non perspicitnr quomodo cum adserendo recte coniungatur) 

sic forte restituenda erunt: sic auctores iuris dicunt, si mihi auctor 

est et tibi una manura asserere, dici consortes. TH. M.] — 14) et delendum 

aut et a coiirigendum in etiam. — 15) corruplutn, despondet temptant Goetz- 

Schoell

Varro, de Jingua Latina, ]. VI. 57 

sic alia. spondet enim 1 

qui dicit a sua sponte 'spondeo' 2 

spondet 3 

est sponsor; qui idem 4 

faciat obligatur sponsu 5 

, consponsusj hoc 

Naevius significat, cum ait 'consponsi'. 70. Spondebatur pecunia aut 

filia uuptiarum causa; appellabatur et pecunia et quae desponsa erat, 

sponsa; quae pecunia inter se contra sponsum rogata erat, dicta 

sponsio; cui desponsa quo 6 erat, sponsus; quo die sponsum erat, 

sponsalis. 71. Qui 7 spoponderat filiam, despondisse 8 dicebant, 

quod de sponte eius, id est de voluntate, exierat; non enim si volebat, 

dabat 9 , quod sponsu erat alligatus, — quod tum et praetorium 

ius ad legem et censorium iudiciura ad aequum existimabatur. Sic 

despondisse animum quoque dicitur, ut despondisse filiam, quod suae 

spontis statuerat finem. 72. Α qua 'sponte' dicere cum spondere 10 

quoque dixerunt, cum *ad spontem' n responderent, id est ad voluntatem 

rogationis 12 ; itaque qui ad id quod rogatur non dicit, non respondet, 

ut non spondet ille statim, qui dixit 'spondeo', si iocandi causa dixit, 

neque agi potest cum eo ex sponsu. Itaque is qui 13 dicit in tragoedia: 

"Meministine te spondere 14 mihi gnatam 15 tuam?" 

sponte sua dixit, cum eo non potest agi ex sponsu 

quod sine 

16 . 

74. Sponsor et praes et vas neque idem 17 , neque res a 

quibus bi, sed e re simile. Itaque praes, qui a magistratu interrogatus, 

in publicum ut praestet 18 ; a quo et, cum respondet, dicit: 

"praes". Vas appellatus, qui pro altero 'vadimonium' promittebat. 

Consuetudo erat, cum reus parum esset idoneus inceptis rebus, ut 

pro se alium daret. Α quo caveri 19 postea lege coeptum est ab 

bis, qui praedia venderent, vadem ne darent; ab eo adscribi coeptum 

in lege mancipiorum: "Vadem ne poscerent 20 

, nec dabitur". 

Sl. Dictum cerno a 'cereo', id est a 'creando': dictum ab eo, 

quod cum quid creatum est, tunc denique videtur. Hinc— quiid 21 

1) spondet enim del. — 2) dicit — spondeo del. — 3) spondit F, qui 

spopondit L. Spengel, praeterea nihil mutans. — 4) quidem F. — 5) sponsu 

L. Spengel; sponsus F. — 6) a quo A. Spengel. — 7) quo F. [Fortasse 

quom. TH. M.] — 8) dispondisse F. — 9) non cnim si nolcbat non dabat 

Mueller. — 10) respondere pro cum spondere Mueller; an (spondere pro) 

dicere, un(de re)spondere? Goetz-Schoell coll. Fest. 342,3. — 11) a sponte 

F. — 12) rogatoris L. Spengel. — 13) ita quisqui F. — 14) te desponderc 

F. — 15) agnatam F. — 16) De nniverso hoc loco (§ 69—72) cf. 

Lachmann, Spengel, Thilo supra p. 51 in exordio citt. Huschke, ZGR. 

10,327. — 17) ideo F. — 18) praes sict Palmerins. — 19) cauari F. — 

20) nec poscet Scioppius. — 21) Iqui id fortasse corniptwn ex cernito. ΤΗ. Μ.] 

cernito post tcstamcnto ins. Goetz-Schoell.

58 Varro, de lingua Latina, 1. VI. 

in testamento: id est 'facito, videant te esse heredem'; itaque in cretione 

adhibere iubent testes 1 . 

86. Nunc primum ponam de 2 censoriis tabulis: "Ubi noctu in 

templum censor 3 auspicaverit atque de caelo nuntium 4 erit, praeconi 5 

sic imperato, ut viros vocet: 'Quod bonum fortunatum felix 6 salutareque 

siet 7 populo Romano Quiritibus 8 reique publicae populi Romani 

Quiritium mihique collegaeque meo fidei magistratuique nostro! Omnes 

Quirites pedites armatos privatosque curatores omnium tribuum 

8i quis pro se sive pro 9 altero rationem dare 10 volet, vocat(o) iu 

licium huc ad me'. 87. Praeco in templo primum vocat(o), postea 

de moeris, item vocato. Ubi lucet 11 censor(es), scribae, magistratus 

murra unguentisque unguentor 12 . Ubi praetores tribunique plebei 

quique in consilium vocati sunt venerunt, censores inter se sortiuntor 13 , 

uter lustrum faciat. Ubi templum factum est, post tum conventionem 

habeto 14 qui lustrum conditurus est". 

88. In commentariis consularibus scriptum sic inveni: "Quie xercitum 

imperaturus erit, accenso dicilo: Ό. Calpurni 15 , voca in licium 

omnes Quirites huc ad me\ Accensus dicit(o) sic: 'Omnea Quirites, 

in licium visite huc ad iudices'. 'C. Calpurni', co(n)s(ul) dicit(o), 

'voca ad conventionem omnes Quirites huc ad me'. Accensus dicit(o) 

sic: Omnes Quirites, ite ad conventionem huc ad iudices'. Dein 

consul eloquitor 16 ad exercitum: 'Impero qua convenit ad comitia 

centuriata". 

89. Quare hic 17 accenso, illic praeconi dicit, haec est causa: 

in aliquot rebus item 18 ut praeco, accensus 'acciebat' 19 , a quo 'accen- 

8us' quoque dictus. Accensum solitum ciere, Boeotia ostendit, quam 

comoediam Aquilii 20 

esse dicunt, hoc versu: "Ubi primum accensus 

clamarat meridiem". Hoc idem Cosconius in actionibus scribit 21 

praetorem accensum solitnm esse iubere, ubi ei videbatur 

1) Cic ad Att. 13,46: cognovi cretionem Cluvii, — liberam cretionem 

testibus praesentibus, LX diebus. Cf. infra p. 60 lib. VII, 98. — 

2) de om. F. — 3) censora F. — 4) Fortasse scribendum nuntiutuin, quamquam 

etiatn nuntium de eo quod nuntiatnr dictum defendi potest. — 

5) praeconis F. — 6) sic F, felixque Aldus. — 7) salutare quesierit F. — 

8) Mo., Quiritium F. — 9) si verbo F. — 10) dari F. — 11) licet F. — 

12) unguentur F. — 13) sortiuntur corr. ex sortitiuntur F. — 14) habet 

F. — 15) dicit hoc calpurni F. — 16) eloquitur F. — 17) hinc F. — 

18) idem F. — 19) accipiebat F. — 20) sic Ttirnebus, commediam alii F. 

— 21) in actionibus suiscribit F 1 

', sui delet manus 2 utvid. Goetz-Schoell.

Varro, de lingua Latina, 1. VI. 59 

horam esse tertiam, inclamare horam tertiam esse, itemque meridiem ' 

et horam nonam. 

90. Circum muros 2 

mitti solitus quomodo iuliceret populum in 

eum (locum), unde vocare posset ad contionem non solum ad consules 

et censores, sed etiam quaestores, commentarium indicat vetus 

anquisitionis 3 M' 4 Sergii Mani filii, quaestoris, qui capitis accusavit 

T. [Quinctium] Rocum 5 , in quo c sic est: 91. "Auspicio operam des 

et 7 in templo auspices 8 . Dum aut ad praetorem aut ad consulem 

mittas auspicium petitum, comitiatum praeco 9 populum vocet ad te, 

et eum 10 de muris vocet praeco; id imperare (o)portet. Cornic(tn)em 

ad privati ianuam et in arcem mittas, ubi canat. Collegam roges 11 , 

ut comitia edicat de rostris, et argentarii tabernas occludant. Patres 

censeant exquaeras 12 et adesse iubeas; magistratus censeant exquaeras 12 

; 

consules praetores tribunosque plebis collegasque tuos 13 in templo 

adesse iubeas omnes 14 ; ac cum mittas 15 , contionem a(cZ)voces". 

92. In eodem commentario anquisitionis 16 ad extremum scriptum 

caput edicti hoc est: "Item quod attingat qui de censoribus 17 classicum 

ad comitia centuriata redemptum habent, uti curent eo die, quo 

die comitia erunt, in arce classicus canat 18 circumque muros et ante 

privati huiusce T. Quincti Roci 19 scelerosi (ft)ostium canat, et ut in 

campo cum primo luci adsiet" 20 . 

93. Inter id cum circum muros mittitur et cum contio advocatur, 

interesse tempus apparet ex liis quae interea fieri 21 scriptum 

est. Sed ad coraitiatum vocatur populus ideo, quod alia de causa 

hic magistratus non potest exercitum urbanum convocare; censor, 

consul, dictator, interrex potest, quod censorêm

60 Varro, de lingua Latina, 1. VII. 

imperare potest quo eat, id quod propter centuriata comitia imperare 

solent. 94. Quare non est dubium, quin 1 hoc in licium sit, cum 

circum muros itur, ut populus 'inliciatur' ad magistratus conspectum, 

qui viros vocare 2 potest, in eum locum, unde vox ad contionem 

vocantis exaudiri possit. — 

95. Hoc nunc aliter fit atque olim, quod augur consuli adest 

tum cum exercitus imperatur, ac praeit, quid eum dicere oporteat. 

Consul augur(i) imperare solet, ut in 3 licium vocet, non accenso aut 

praeconi. Id inceptum credo, cum non adesset accensus, et nihil 

intererat, cui imperaret; et dicis causa fieba(n)t quaedem neque item 

facta neque item dicta semper. 

Liber VII. 

15. Anfractum est flexum, ab origine duplici dictum, ab 

'ambitu' et 'frangendo'; ab eo leges iubent in directo pedum VIII 4 

esse, in anfracto XVI7 id est in flexu. 

51. Supremum ab 'superramo' dictum; itaque XII tabulae 5 

dicunt: "solis occasu diei suprema tempestas esto." 

93. Iurgio, id est litibus; itaque quibus res erat in controversia, 

ea vocabatur lis: ideo in actionibus videmus dici: "Quam rem, 

sive me 6 litem dicere oportet"; ex quo licet videre iurgare esse ab 

iure dictum, cum quis 'iure litigaret'; a quo 'obiurgat' is, qui id facit 

iuste 7 . 

98. [Crevi] valet 8 'constitui'; itaque heres, cum constituit se 

heredem esse, dicitur cernere 9 , et cum id fecit, crevisse. 

105. Nexum 10 Manilius scribit omne quod per libram et aes 

geritur n , in quo sint mancipia; Mucius, quae per aes et libram fiant 

ut obligentur 12 , praeter quae mancipio dentur 13 . Hoc verius esse 

ipsura verbum ostendit, de quo quaerit; nam id est 14 , quod obligatur 

per libram 'neque suum' fit, inde 'nexum' dictum. Liber, qui suas operas 

1) quin] cum F. — 2) quiros uocari F. — 3) is F. — 4) uiam ins. 

Clmst. — 5) tabulis F. — Cf. tom. I p. 19 tab. I, 8. — 6) mi F, clel 

Aldus. — 7) Cf. Nonius Iurgium. — 8) crevi cutn aliis verbis om. F. — 

9) cernere] canere F. — 10) Cf. tom. I p. 25. — 11) Cic. de or. 3,40,159: 

nexum quod per libram agitur. Top. 5,28: abalienatio cst cius rei, quae 

mancipi est, aut traditio alteri nexu, aut in iure cessio. — 12) obligetur 

Hu. — 13) praeterquam m. dctur F; praeter quom mancipio dentur Hu~ 

et Goetz-ScJioell. — 14) id aes Mo. ZSSt. 23,349.

Varro, de lingua Latina, 1. VIII. VIIIL 61 

in servitutem pro pecunia quam debebat i 

} dum solveret, nexus voca- 

tur 2 , ut ab'aere' 'obaeratus'. Hoc C. Poetelio Libone Visolo 3 dictatore 4 

sublatum ne fieret 5 ; et omnes, qui bonam copiam iurarunt, ne essent 

nexi, dissoluti 6 . 

Liber VIII. 

4. Ut in hominibus quaedam sunt agnationes ac 7 gentilitates, 

sic in verbis; ut enim ab Aemilio homines 8 orti Aemilii ac gentiles, 

sic ab Aemilii nomine declinatae voces in gentilitate nominali; ab eo 

enim, quod est inpositum recto casu Aemilius, orta Aemilii, Aemilium 

cet. 

82. In hoc ipso analogia non est, quod alii nomina habent ab 

oppidis, alii aut non habent, aut non ut debent habent. 83. Habent 

plerique libertini a municipio manumissi; in quo, ut societatum et 

fanorum servi, non servarunt pro portione 9 rationem. Et Romanoram 

liberti debuerunt dici, ut a Faventia Faventinus, ab Reate Reatinus, 

sic a Eoma Romanus, ut nominantur libertinis orti publicis [scilicet] 

servis Romani, qui manumissi (sunty 10 ante quam sub magistratus n 

nomina, qui eos liberarunt, succedere coeperunt. 

Liber VIIII. 

83. Quare quoniam ad analogias quod pertinet non est ut 

omnia similia dicantur, sed ut in suo quaeque genere similiter declinentur, 

stulte quaerunt, cur as et dupondius et tressis non dicantur 

pro portione, cum as sit 12 simplex, dupondius fictus, quod duo asses 

pendeba^nj>t, tressis ex tribus aeris quod sit. pro assibus nonnumquara 

1) debeat dat Angustinus, dcbet dat Scfacegler. — 2) [VHExadissc 

quaedam videntur. — Cf. tom. I pag. 25.] — 3) sic fere Lachmann, . c. popillio 

uoeare sillo F. — 4) [Dictatorem hunc C. Poetelium C. f. C. n. Libonem 

Visolwn fasti ad a. 441 recensent; at Livhts 8,28 eandem legem 

Poeteliam latatn esse ait α patre eius cognomine, sed C. f. Q. n., constde 

tertium a. 428. Cf. rom. Forschungen 2,244. TH. M.] — δ) Liv. l. c: 

iussi consules ferro ad populum, ne quia, nisi qui noxam meruisset, 

donec pocnam lueret, in conpedibus aut in nervo teneretur, pccuniao creditao 

bona debitoris, non corpus obnoxium cssct. Ita ncxi soluti cautumquo 

in posterum, ne nccterentur. — 6) dissoluti] sed soluti Mueller. — 

7) ad F. — 8) honiino Becker. — 9) L. Spengel, proportionera F. — 10) [sic 

scripsi; cf. Staatsrecht 1 3 

,321 n. 7. TII. M.] ut nominantur libertinia orti 

publicis [an Publici — Servii ? Goetz- Schoell] orti orti seruis Romani qui 

manumissi F, at nominantur libertini orti a publicis scrvis Romanenses qui 

manumissi Mueller. — 11) magistratuutn Lipsius. — 12) adsit F.

62 Ε libris rerum rusticarum, 1.1. Π. 

aes dicebant antiqui, a quo dicimus assem tenentes: "Hoc

Ε libris rerum rusticarum, Ι. Π. 63 

dicitur, et — aes antiquissimum, quod est flatum, pecore est notatum 

—. 15. Quarta pars est de iure in parando 1 , quem ad modum 

quamque pecudem emi oporteat civili iure. Quod enim alterius fuit, 

id ut fiat meum, necesse est aliquid intercedere; neque in omnibus 

satis est stipulatio aut solutio nummorum ad mutationem dominiî^>. — 

16. Greges ovium Jonge abiguntur ex Apulia in Samnium aestivatum, 

atque ad publicanum profitentur, ne, si inscriptum pecus paverint, 

lege censoria committant. 

2, 5. In emptionibus (ovium) iure utimur eo, quo lex praescripsit; 

in ea enim alii plura, alii pauciora excipiunt; quidam enim 

pretio facto in singulas oves, ut agni cordi duo pro una ove adnumerentur, 

et si quoi 2 vetustate dentes absunt, item binae pro singulis 

ut procedant. De reliquo antiqua fere formula utuntur: cum 

emptor dixit: "Tanti sunt mi emptae?" et ille respondit: "sunt" et 

expromisit nummos, 6. emptor stipulatur prisca formula sic: "Illasce 3 

oves, qua de re agitur, sanas recte esse, uti pecus ovillum, quod 

recte sanum est, extra lusca(m), surdam, minam (id est ventre glabro), 

neque de pecore morboso esse, habereque recte licere; haec sic recte 

fieri spondesne?" Cum id factum est, tamen grex dominum non 

mutavit, nisi si est adnumeratum; nec non emptor pote ex empto 

vendito illum damnare, si non tradet, quamvis 4 non solverit nummos; 

ut ille emptorem simili iudicio, si non reddit pretium. 

5, 10. 11. (Boves) cum emimus domitos, stipulamur sic: 'Illosce 

boves sanos esse, noxisque (solutos) praestari?'; cum emimus indomitos, 

sic: 'Illosce iuvencos sanos recte, deque pecore sano esse, 

noxisque (solutos) praestari spondesne?' Paulo verbosius haec, qui 

Manilii actiones sequuntur 5 

. 

(Similiter de capris (3, 5), de suibus (4, 4), de asinis (6, 3), 

de eguis (7, 6), de canihus (9, 7). 

10, 4. In emptionibus (servorum) dominum legitimum sex fere 

res perficiunt: si hereditatem iustam adi(i)t; si ut debuit mancipio ab 

eo accepit, a quo iure civili potuit; aut si in iure cessit qui potnit 6 

cedere et id ubi oportuit 7 

; aut si usu cepit; aut si e praeda sub 

corona emit, tumve cum in bonis sectioneve cuius publice veniit. 

1) imparando C. — 2) si quac C. — 3) illasquo C. — 4) quam 

ouis C. — 5) mamili actionis secuntur C. — 6) qui potuit] cui potius C. — 

7) ubi ins. C.

64 Nonius Marcellus. 

5. ID horum emptione solet accedere peculium aut excipi, et stipulatio 

intercedere sanum * esse furtis noxisque solutum, aut si mancipio non 

datur, dupla promitti, aut, si ita pacti, simpla. 

IV. NONIUS MARCELLUS. 

Ε libris de compendiosa doctrina per litteras. 

Nonius grammaticus, Thubursico in Numidia ortus, saeculo III exeunte 

vel ineunte IV compilavit compendiosam doctrinam per litteras, 

utilem propter multos vetenim scriptonim locos per eam servatos. Novissime 

ediderunt Gerlach et JRoth a. 1842, Quicherat a. 1871, L. Mueller 

a. 1888, IAndsay a. 1903; illos in plensque secutus sum, paginis adnotatis. 

520 Αcceηsi, qui his (decurionibus et centurionibus) 'accensebantur', id 

est 'adtribuebantur'. Varro de vita populi Romani lib. III: "qui de 

adscriptivis, cum erant attributi decurionibus et centurionibus, qui 

59 eorum habent 2 numerum, accensi vocabantur". — Accensi genus militiae 

est administranlibus proximum. Varro rhetoricorum (?) libro XX: 

"ut, consules ac praetores qui secuntur in castra, accensi dicti, quod 

ad necessarias res saepius acciantur, velut accersiti". 

mus deputati. 

quos nunc dici- 

55Arcera plaustrum est rusticum, tectum undique, quasi 'arca'.— Hoc 

autem vehiculi genere senes et aegroti vectari solent. 3 

6 Calvitur dictum est 'frustratur', tractum a 'calvis' mimicis, quod sint 

omnibus frustratui. — Lucilius —: 4 "si non it, capito", inquit, "eum"; 

et "si calvitur, ergo fer dominum" 5 

. 

267 Coicere, 'agere'. Afranius —: "causam coicere hodie ad te volo. 

Ambon adestis ? profuturos arbitror " 6 . 

29i Fetiales — Varro de vita p. R. lib. II: "Itaque bella et tarde et 

magna diligentia 8 suscipiebant, quod bellum nullum nisi pium putabant 

geri oportere; priusquam 9 indicerent bellum is ; a quibus iniurias 

factas sciebant, fetiales legatos res repetitum mittebant quattuor, quos 

oratores vocabant". Idem 1. III: "Si cuius legati violati essent, qui 

id 10 fecissent, quamvis nobiles essent, uti dederentur civitati, statuerunt, 

1) sane eum C — 2) augebant L.Mueller. — 3) Cf. tom. I p. 18 

tab.1,3. — 4) Lindsay: "si non it, capito", inquit, "eum, et si calvitur". 

ergo fur dominum? — 5) ergo fer dominum] sic libri, cndo ferto manum 

edd. — 6) Cf. tom. I p. 19 tab. I, 7. — 7) Gf. Festus v. Orarc. — 8) sic 

Niebuhr, liccntia libri. — 9) quam om. Gruelferbytanus liber. — 10) quid 

libri.

Nonius Marcellus. 65 

fetialesque viginti, qui de his rebus cognoscerent iudicarent statuerent7 constituerunt' 1 

. 

Iurgium Ievior res est, siquidem inter benevolos aut propin- 430 

quos dissensio vel concertatio iurgium dicitur: inter inimicos dissensio 

Iis appellatur. M. Tullius de rep. 1. IIII: "admiror nec rerum solum 

sed verborum etiam elegantiam: 'si iurgant', inquit 2 ; "benevolorum 

concertatio, non lis inimicorum, iurgium dicitur." Et in sequenti: 

"iurgare igitur lex putat 3 inter se vicinos, non litigare." 

— matrem familias (dictam esse existimant), quae in familia 412 

mancipioque sit patria, etsi in mariti matrimonio esset. 

Mutuum sine usuris, fenus cum usuris sumitur. 438 

Nubentes veteri lege Romana asses III ad maritum venientes solere 531 

pervehere, atque unum, quera in manu tenerent, tamquam emendi 

causa marito dare 4 ; alium, quem in pede haberent, in foco Larium 

familiarium ponere; tertium, (qneni) in sacciperione condidisse(w)t, 

conpito vicinali solere resenare 5 — quos ritus Varro — de vita 

p. R. diligentissime percucurrit. 

Ο ves generis ferainini, ut pleruraque; masculini Varro —: "M. 6 Teren- 216 

tio, quando citatus neque respondit neque excusatus 7 est, eum ego s 

unum ovem multam dico" 9 . 

Plebitatem, ignobilitatem. 'Cato pro Veturio': 'propter tenuitatem 149 

et plebitatem'. Hemina in annalibus 10 : 'Quicumque propter plebitatem 

agro publico eiecti sunt' n . 

Proletarii dicti sunt plebei, qui nihil rei publicae exhibeant, sed 67 

tantum prolera sufficiant. — Varro de vita p. R. lib. I: "quibus 

erant pecuniae satis, locupletis, adsiduos; contrarios proletarios. Adsiduo 

nerainem vindicem voluerunt locupleti" 12 . Proletarii cives dice-155 

1) iudicarent et statuerent et constituerent libri. — 2) Cf. tom. I p. 27 

tab. VII, 5. — 3) putet Lindsay. — 4) daret vel darent libri. — 5) sic 

libri, reserare Botk, fortasse reservare. — 6) M. om. llibri, sed praecedit 

idem. — 7) sie Gelliiis 11,1,4; excitatus Nonius. — 8) eura ego Nonius, 

cgo ei Gellius. — 9) Gellius 11,1,4: Quando — a magistratibus populi 

Romani — multa dicitur vel minima vel suprema, obacrvari solet, ut 

Oves' genero virili appcllentur; atquo ita M. Varro verba haec legitima, 

quibus minima multa diceretur, concepit: *M. Terentio — dico', ac nisi 

eo genere diceretur, negaverunt iustam videri multam. — 10) annos 

libri. — 11) Sallust hist. 1,9 ed. DietscJi: regibus exactis — servili 

imperio patres plcbem exercere — agro pellere. — 12) idem: assiduo 

neminem uindicem esse uoluerunt nisi assiduum id est locupletem coniecit 

Turnebus. 


66 Nonius Marcellus. 

bantur, qui in plebe tenuissiraa erant et non amplius quam mille et 

quingentos aeris in censum deferebant. 

54—Gei- Recepticium servum quidam — dictum volunt, — qui venumdatuB 

ob aliquod — malefactum 'a. distractore recipiatur'; sed vera hae cest 

eius nominis interpretatio: quem in data dote aut donatione quis 'exceperit', 

quod est proprie 'receperit'. — Cato: "mulier et magnam 

dotem dat et magnam pecuniara * retinef; ex ea igitur re familiari, 

quam 2 sibi dote data retinuit, pecuniam viro mutuam dat: eam pecuniam 

2 a viro forte irata repetere instituit; adponit ei flagitatorem 

recepticium, hoc est proprium, suum, quem reliqua pecunia 'receperat 

nee dederat doti, sed exceperat'. 

5«Ricin(i)um, quod nunc mafurtium dicitur, palliolum femineum 

breve. Varro — de vita p. R. —: "Ex 3 quo mulieres in — luctibus, 

cum omnem vestitum delicatiorem ac luxoriosum — ponunt, 

ricinia [sumunt". 

38 Scripturarios veteres, quos nunc tabularios dicimus, dici volunt, 

quod scripturis et commentariis omnia vel urbium vel provineiarum 

complecterentur. Lucilius 1. XXVI: "Publicanus 4 vero ut Asiae fiam, 

ut 5 scripturarius".i c 

52?Sexagenario8 per pontem mittendos male diu popularitas intellexit ~, 

cutn Varro de vita p. R. — honestam causam — patefecerit: "cum 

in quintum gradum pervenerant atque habebant sexaginta annos, tura 

denique erant a publicis negotiis liberi atque otiosi. Ideo in proverbio 

quidam putant venisse, ut diceretur, !r sexagenarios de ponte 

deici oportere, id est quod suffragium non ferant, quod per pontem 

ferebant". 

453 U s u, id est utendo, unde et 'usurpare' dictum est, obtineri quid cum 8 

possit, veteres usu perire, boc est non utendo, aliquid posse. Plautus 

Amfitryone: — "cavesis, ne tu te usu perduis". 

^•?Viritim dictum est separatim et per singulos viros. M. Tullius de 

re publica 9 

—: "ae primus agros, quos bello Romulus ceperat, (Numa) 

1) recipit hoc est et magnam dotem dat et magnam pecuniam ins. 

Gellii (17,6,1) codicum familia deterior, om. Gellii libri meliores cum Nonio 

Gellianorum compilatore. — 2) quara] Gellius, ex qua Nonii libri, viro 

τη. d. e. pecuniam habet Gellius, om. libri Noniani. — 3) et libri. — 

4) publicanum libri. — 5) ut] om. Nonius altero loco. — 6) Cf. Festiis v. 

Scripturarius. — 7) Gf. Festus v. Sexagenarios. — 8) [sic scripsi, optinere 

quidquam UbH. TH. M.] — 9) Cic. de r. p. 2,14,26.

Asconius. 67 

divisit viritim civibus'. — Varro de vita p. R. 1. I: "et extra urbem 

in regiones XXVI agros viritim liberis attribuit". 

V. ASOONIUS IN CICERONIS ORATIONES. 

Q. Asconius Pedianus grammaticus ineunte saec. I natus commentarios 

doctrina insignes in Oieeronis orationes scripsit servatos nobis uno 

codice Sangallensi, qui saec. XV descriptus postea periit Huic incerti 

auctoris in Verrinas commentarii aetate et doctrina longe inferiores adiuncti 

fuerunt, qui Asconii nomine diu ornati hodie sub Pseudo-Asconfr ncmine 

citari solent. Asconii commentarios novissime ediderunt Kiessling et 

Schoell 1875, [VII Clark 1907.] Eosdem et Pseudo-Asconianos coniunctos edidit 

Baiter in Cic. ed. Orell. T. V p. II, 1835. Trium editionum paginas 

singulis locis excerptis in margine adieci. 

A. In Pisonianam. 

Arg. Cn. Pompeius Strabo l , pater Cn. Pompei Magni, Trans- (3=2=3)* 

padanas colonias — non novis colonis — constituit, sed veteribus 

incolis manentibus ius dedit Latii, ut possent habere ius, quod ceterae 

Latinae coloniae, id est ut per 3 magistratus civitatem Romanam adipiscerentur. 

§ 8. L. Iulio C. Marcio cos. 4 , quos et ipse Cicero supra me- (7 = 6 = 7) 

moravit, SCto collegia sublata sunt, quae adversus rem publicam 

videbantur esse 5 . — Post sex 6 deinde annos, quam sublata erant, 

P. Clodius trib. pl. lege lata restituit collegia. 

§ 9. Diximus L. Pisone A.' Gabinio cos. b P. Clodium tr. pl. (g= 8 — 8 ) 

quattuor leges perniciosas populo Romano tulisse: — tertiam de 

collegiis restituendis novisque instituendis 9 ; — quartam, ne quem censores 

in senatu legendo praeterirent 10 neve qua ignominia afficerent, 

nisi qui apud eos accusatus et utriusque censoris sententia damnatus 

esset; hac ergo eius lege censuram, quae magistra pudoris et modestiae 

est, sublatam ait 11 . 

1) cos. a. «. c. 665 (== 89). — 2) id est: p. 3 ed. Baii. = p.2 ed. 

Eiessl. et Schoell, p. 3. ed. Clark. — 3) per Buecheler, petendo Clark, peti vel 

petendi libri. — 4) α. ΛΙ. C. 690 (— 64). — 5) constituta inserunt Goetz- 

Schoell, Clark. — 6) sic Minkes, nouem libri. — 7) Α.] et libri. — 8) a. u. 

c. 696 (=.58). — 9) Cic. in Pis. 4,9: collcgia non ea solum, quao senatus 

sustulerat, rcstituta, sed inuumerabilia quaedam nova ex omni faece urbis 

ac servitio concitata. De tempore huius lcgis υ. Mo. de coll. 73—78. — 

10) Cf. Festus Praeteriti. — 11) adit vel addit libri.

68 Asconius. 

(16=15= § 94. Legem iudiciariam — tulit L. Aurelius Cotta praetor 1 , 

qua communicata sunt iudicia senatui et equitibus Romanis et tribunis 

aerariis. Rursus deinde Pompeius in consulatu secundo 2 — promulgavit, 

ut amplissimo ex censu ex centuriis aliter atque antea lecti 

iudices, aeque tamen ex illis tribus ordinibus, res iudicarent. 

B. In Scaurianam. 

(2i = i8— 1. Cn. Domitius — diem ei (Scauro) dixit apud populum et 

24) multam irrogavit, quod eius opera sacra multa 3 populi Romani deminuta 

esse diceret. Crimini dabat sacra publica populi Romani deum 

Penatium, quae Lavini fierent 4 , opera eius minus recte casteque fieri. 

Quo crimine absolutus est Scaurus quidem, sed ita, ut a tribus tribubus 

damnaretur, a XXXII absolveretur, et in his 5 pauca puncta inter 

damnationem et absolutionem interessent. 

C. In Cornelianam. 

(56=: 50= Arg. {C) Cornelius, — tribunus plebis 6 — promulgavit — 

legem, qua [auctoritatem 7 ] senatus minuebat, ne qui nisi 8 per populum 

legibus solveretur. Quod antiquo quoque iure erat cautum; 

itaque in omnibus senatus consultis, quibus aliquem legibus solvi 

placebat, adici erat 9 solitum, ut de ea re ad populum ferretur; sed 

paulatim ferri erat desitum, resque iam in eam consuetudinem venerat, 

ut postremo ne adiceretur quidem in senatus consultis de rogatione 

ad populum ferenda, eaque ipsa senatus consulta per pauculos admodum 

fiebant. Indigne eam Corneli rogationem tulerant potentissimi 

quique ex senatu 10 

, quorum gratia magnopere minuebatur; itaque 

P. Servilius Globulus trib. pleb. inventus erat, qui C. 11 

Cornelio obeisteret. 

Is, ubi legis ferundae dies venit et praeco subiciente scriba 

verba legis recitare populo coepit, et scribam subicere et praeconem 

pronuntiare passus non est. Tum Cornelius ipse codicem recitavit. 

Quod cum improbe fieri C. 11 

Piso consul vehementer quereretur 

(tollique 12 

) tribuniciam intercessionem diceret, gravi convicio a populo 

1) α. 68d (= 70). — 2) a. 699 (= 55). — 3) multa del. ClarL — 

4) fuerunt libn. — 5) eis libri. — 6) a. 687 (— 67), — 7) auctoritatem om. 

in hiatu ex libris quos habenms optimus videttirque esse ex supplemento, ut 

reliqua quoque intra uncos quadratos posita, de qidbus nihil adnotatur. — 

8) qui uis vel qui uisui libri, quia nisi ed. Ald., quatn sequitur Clark. — 

9) adiecerat libri. — 10) ex s. c libri. — 11) I. libri. — 12) tollique oni. 

libri.

Asconius. 69 

exceptus est ; — lapidesque etiam ex ultima contione in consulem 

iacti, quo tumultu Cornelius perturbatus concilium dimisit.. , 1 

Actum 

deinde eadem de re iu senatu [est magnis] contentionibus. Tum 

Cornelius ita ferre [rursus] coepit, ne quis in senatu legibus solveretur, 

nisi CG (non minns) adfuissent, neve quis, cum (qnis ita) solutus 

esset, intercederet, cum de ea re [ad populum] ferretur. Haec sine 

tumulta res [acta est]. Nemo enim negare poterat pro [senatus] auc* 

toritate esse eam legem. 

AIi[am] deinde legem Cornelius, etsi nemo repugnare ausus est, (58 — 52 

multis tamen invitis tulit: ut praetores ex edictis suis perpetuis ius 

dicerent 2 ; quae res cunctam 3 gratiam ambitiosis praetoribus, qui 

varie ius dicere assueverant, sustulit. 

Frequenter tum etiam coetus factiosorum hominum sine publica (75—67 

auctoritate malo publico fiebant, propter quod postea collegia s. c. et ~~ 

pluribus legibus sunt sublata, praeter pauca atque certa, quae utilitas 

civitatis desiderasset, qnalia sunt 4 fabrorum lictorumque. 

D. In orationem in toga candida. 

Antonium — censores — senatu moverunt, causasque 5 sub- (84 = 75 

scripserunt, quod socios diripuerit, quod iudicium recusarit 6 , quod ~ 

propter aeris alieni magnitudinem praedia manciparit 7 , bonaque sua 

in potestate non habe(«)t s . 

1) {VIIInter dimisit et actum libri sex litterarum intervallwn intermittunt, 

quod Purser apud Clarkium cxplet verbo actutum.] — 2) Cf. Dio 

36,40(23): (Ό Κορνήλιος) Ικέίνόν τε (νόμον) δίενομοίΗτησε κα\ Ετερον τοιόνδε· 

οί στρατηγοί (praetores) πάντες τα δίκαια κα9·' α δικάσειν εμελλον αυτοΐς, συγγράφοντες 

εξετίθ-εσαν (edixemnt)" ου γάρ πω πάντα τα δικαιώματα, α τζερι τα 

συμβόλαια διετε'τακτο, ίζοίουν ούτε έσάπαξ τοΰτ' Ιπο(ουν, οντε τα γραοί'ντα έτήpouv 

άλλα πολλάκις αυτά μετέγραφον, και συχνά έν τούτο) προς χάριν η κα\ κατ' 

έχθ-ραν τίνων, ωσπερ είκός, έγι'νετο. έσηγήσατο (rogavit) ουν κατ' αρχάς τε εύθάις 

αϊτούς τά δίκαια, οίς χρη'σονται, προλε'γειν, κα\ μηδ^ν απ' αυτών παρατρε'πειν. — 

3) sic Baiter, studium aut Clark, cum aut libri. — 4) Mommsen, sicut 

Clark, quasi ut libn. — 5) catulisquc vel causasque libri, titulosquo Clark. 

— 6) recusauit libri. — 7) mancipauit libri. — 8) Cf. Cic. de orat 2,55, 

224: ubi sunt hi fundi, Brutc, quos tibi pater publicis commentariis consignatos 

reliquit? Cic. pro Sulla 20,58.59: venire omncs suas possessiones 

et patrimonio se ornatissimo spoliari maluit (Sittius) quam ullam moram 

cuiquam fieri crcditorum suorum; — nunquam sibi cognationem cum praediis 

esse existimavit suis. Cf. Rudorff, rom. Feldm. 2,303. Schwegler, rom. 

Gesch. 2,445.

70 Pseudo-Asconius. 

VI. SCHOLIA ASCONIO ERRORE TRIBUTA IN CIOERONIS 

VERRINAS. 

A. In divinationem. 

(p. 103 § 8. Ti. 1 Gracchus legem lulerat, ut equites Romani iudicarent; 

iudicaverunt per annos XXX sine infamia. Post victor Sulla 2 leges 

tulerat, ut senatorius ordo iudicaret, et iudicavit per X annos turpiter. 

Nunc 3 Aurelius [Cotta] legem fert, ut senatores et equites 

Romani ac tribuni aerarii simul iudicent. 

(103) Regendis moribus civitatis censores quinto quoque anno creari 

solebant. Hi prorsus cives sic notabant, nt, qui senator esset, eiceretur 

senatu; qui eques Romanus, equum publicum perderet; qui 

plebeius, in Caeritum tabulas referretur et aerarius fieret, ac per 

hoc non esset in albo centuriae suae, sed ad hoc non esset civis, 

tantummodo ut pro capite suo tributi nomine aera praeberet 

4 . 

(W4) § 11. Qui defendit alterum in iudicio, aut patronus dicitur, si 

orator est; aut advocatus, si aut ius suggerit aut praesentiam suam 

commodat amico; aut procuratur, si (ahsentis) negotium suscipit·, 

aut cognitor, si praesentis causam novit et sic tuetur ut suam. Ergo 

cognitorem dixit modo familiarissimum defensorem. 

lio) § 24. Quadruplatores delatores erant criminum publicorum, 

in qua re quartam partem de proscriptorum bonis, quos detulerant, 

consequebantur. Alii dicunt quadruplatores esse eorum reorum accusatores, 

qui convicti quadrupli daranari soleant,

Pseudo-ABConius. 71 

seriptura dicitur. Hi enim exigenda a socis suo periculo exigunt et 

rei publicae repraesentant, providentes etiam in illa redemptione com. 

modi

72 Pseudo-Asconius. 

075) § 60. Moris — fuit unumquemque domesticam rationem sibi 

totius vitae suae per dies singulos scribere,

Boethius. 73 

culo facit. Praedia sunt res ipsae, praedes: homines, id est fideiussores, 

quorum res 'bona praedia'· uno nomine dicuntur 1 . (196) 

VII. BOETHIUS IN CICERONIS TOPICA. 

Severinus Boethius philosophus (470—524) Mediolanensis fuit, amicus 

regis Theoderici. In commentario quem scripsit ad Ciceronis topica (Clc. 

ed. Orell. V, 1,270) quae ad ius pertinent, pleraque ex ipso Cicerone sumpsit, 

pauca ex veterum iuris auctorutn libris adiecit. Cf. Dirhsen, iur. Ausziige 

in d. Werken des Boethius. Berl. akad. Abh. 1851. 

ex l. 1 ad c. 2,10. Faciendi liberi tres sunt partes: una quidem, 

ut censu liber sit; censebantur enim antiquitus soli cives Romani. (288) 

Si quis ergo consentiente vel iubente domino nomen detulisset in 

censum, civis Eomanus fiebat, et servitutis vinculo solvebatur 2 . — 

Erat etiam pars altera adipiscendae libertatis, quae vindicta vocabatur. 

Vindicta vero est virgula quaedara, quam Jictor manumittendi servi 

capiti imponens 3 eundem servum in libertatem vindicabat, dicens 

quaedam verba sollemnia. — Ilfa etiam pars faciendi liberi est, si 

quis — in testamenti serie servum suum liberum scripserit. 

ex l. 2 ad c. 3,14. Tribus — raodia uxor habebatur, usu farreo 

coemptione; sed confarreatio solis pontificibus conveniebat. Quae 299) 

autem in manum per coemptionem conveneraut, eae matresfamilias 

vocabantur, quae vero usu vel farreo7 minime 4 . Coemptio vero certis 

1) Schol. Bobiens. in or. p. Flacco (Or. p. 244): Praedia — quae 

iure legitimo non habentur, nequc aput aerarium subsignari nequc aput 

censorem possunt. Et subsignandi hacc solebat [esse] causa, [ut] aut qui 

vectigalia redimeret, aut qui pro uiancipe vectigalium fidem suam interponeret, 

loco pigneris praedia sua rei publicae obligarcnt, quoad omnem 

pecuniam redemptores vectigalium repensareot. Cf. Fest manceps. — 

2) Donih. de manum. 17: inagna autcm dissensio est —, utrum hoc tompore 

vires accipiunt omnia, in quo census [agitur], aut in eo temporc, in 

quo lustrum conditur. Sunt enim qui — cxistimant — censum descendere 

ad diem liistri, non lustrum decurrere ad diem censua, — quoniara 

omnia, [quae] in censum aguntur, lustro confirmantur. — 3) Cornutus in 

Pers. 5,88: Vindicta virga est, qua manumittendi a praetore in capite 

pulaantur. Acro in Hor. sat. 2,7,76: Vindicta: virga, qua percutiebantur, 

servi, cum libcri fiebant; vcl virga, quao ante imponebatur super caput 

eorum, qui manumittebantur. Cf. Isid. 9,4,48. ZGR. 2,150sqq. — 4) Cic. 

top. 3,14: Gcnus est uxor, eius duae formae; una matrumfamilias, eac sunt 

buae in manum convenerunt; altera earum, quae tantummodo uxorcs habentur. 

Gell. 18,6,9: matrem familias appellatam esse eam solam, quae 

in mariti manu mancipioque aut in eius, in cuius uiaritus, nianu manci-

74 Boethius. 

sollemnitatibus peragebatur, et sese in coemendo invicem interrogabant, 

vir ita: an sibi mulier materfamilias esse vellet? Hla respondebat 

velle. Item mulier interrogabat: an vir sibi paterfamilias esse vellet? 

Ille respondebat velle l . — Quam sollemnitatem in suis instituiis Ulpianus 

exponit. J3x Boethio schol. Vergiliana ad Aen. 4,214. 

(303) ex l. 2 ad c. 4,19. Si quando divortium intercessisset culpa 

mulieris, parte quadam dotis pro liberorum numero multabatur. De 

qua re Paulus institutorum 1. II titulo de dotibus ita disseruit: "Si 

divortium est matrimonii, et hoc sine culpa mulieris factum est, dos 

integra repetetur; quod si culpa. mulieris factum est divortium, in 

singulos liberos sexta pars dotis a marito retinetur usque ad mediam 

partem dumtaxat dotis". Quare, quoniam quod ex dote conquiritur, 

liberorum est, qui liberi in patris potestate sunt, id apud virum necesse 

est permanere. 

(308) ex l. 2 ad c. 4, 23. Usucapio est adeptio dorainii per continuationem 

iustae possessionis biennii aut alicuius temporis. Plurimarum 

igitur rerum usucapio annua est, ut si quis eis anno continuo fuerit 

usus, id firma iuris auctoritate possideat, velut rem mobilem; fundi 

vero usucapio biennii temporis spatio continetur. — ait (Cicero): "ut, 

quoniam usus auctoritas fundi biennium est, sit etiam aedium". Hic 

igitur aedium usus auctoritatem biennio fieri sentit 2 . 

(340) ex l. 4 ad c. 10, 41. Fiduciam — accepit, cuicumque res aliqua 

mancipatur, ut eam mancipanti remancipet; velut, si quis tempus 

dubium timens amica potentiori fundum mancipet, ut ei, cum tempus 

quod suspectum est praeterierit, reddat. Haec mancipatio fiduciaria 

nominatur idcirco, quod restituendi 'fides' interponitur. 

(378) ex l. 6 acl c. 17, 65. Dos — licet matrimonio constante in 

bonis viri sit7 est tamen in uxoris iure, et post divortium velut res 

uxoria peti potest. Quae quidem dos interdum bis condicionibus 

dari solebat, ut, si inter virum uxoremque divortium contigisset, "quod 

pioque esset, quoniara non in matrimonium tantiim, sed in familiam 

quoquc mariti et in sui heredis locum venisset. Servius in Aen. 11,476 

postquatn haec exscripsit addit: alii — matresfamilias — illas (dicunt), quao 

in matrimonium per coemptionem convenerunt. Isid. 9,7,13: matresfamilias, 

quia iam per quandam iuris sollemnitatem in familiam mariti 

transierunt. 

1) Cic. de orat. 1,56,237: ncque illud est mirandum, qui quibus verbis 

coemptio fiat, nesciat, eundera eius mulieris quae coemptionem fecerit, 

causam posse defcndere. — 2) Cic. pro Caec. 19,54: lex nsnm et anctoritatem 

fundi iubet esse biennium. Cf. ZRG. 9,195.

Servius. 75 

melius aequius esset", apud virum remaneret, reliquum dotis restitueretur 

uxori, id est ut, quod ex dote iudicatum fuisset melius aequius 

esse, ut apud virum maneret, id vir sibi retineret, quod vero 

non esset melius aequus apud virum manere, id uxor post divortium 

reciperet. In quo iudicio non tantum boni natura spectari solet, verum 

etiam comparatio bonorum fit 7 ui non tam quod bonum, sed quod 

melius aequiusque est, id sequendum sit 1 . 

VIII. SERVIUS IN VERGILIUM. 

Mauri (s. Marii) Servii Honorati grammatici saec. IV, qui α Μαcrohio, 

sat. 1,2,15, 'doctrina mirabilis' appellatur {cf. Acron in Hor. sat. 1, 

9,76), amplissimum in Vergilium cotnmentarium ab epitomatoribus et interpolatoribus 

mire vexatum ed. Alb. Lion, commentani in Vergilinm Serviani, 

1826. Novam editionem instituerunt G. ΊΊύΙο et H. Hagen, Servii 

grammatici qui feruntur in Verg. carm. commentarii, 1881 seq. Adieci ad 

Aen. 10,241 scholium incerti auctoris, qui iam ante Servium floruisse commentariosque 

saeculi I—III excerpsisse videtur. Quae scJiolia a. 1818 ab Ang. 

Mai Veronae in codice rescripto reperta (unde schol. Veron. appellantur) edita 

sunt ab H. Keil in Probi comment in Verg. 1848 et Arn. Hermann, die 

Veroneser Vergilscholien, Donaueschingen 1868, [VIInovissime ab H. Hagen 

in eius quam memoravimiis editionis Appendice Serviana (Lps. 1902)]. 

A. In Aeneidem. 

1, 41. Hoc interest inter noxam etnoxiam, quod noxia 

culpa est 7 noxa autem poena. Quidam noxa quae nocuit, noxia id 

quod nocitum accipiunt 2 . 

1, 237. Pollicemur sponte, rogati promittimus. 

1, 256. Sciendum osculum religionis esse, savium voluptatis, 

quamvis quidam osculum filiis dari, uxori basium, scorto savium 

dicant 3 . 

1, 346. (Romani) nihil nisi captatis faciebant auguriis et praecipue 

nuptias 4 . 

2, 102. Uno ordine]: uno reatu; et est de antiqua tractum 

scientia, quia in ordinem dicebantur causae propter multitudinem vel 

1) De hoc loco cf. Bechmann, Dotalrecht 1,72. Czyhlarz, Dotalrechl 

40. — 2) Inst 4,8,1: Noxa cst corpus quod nocuit, noxia ipsum 

maleficium. Fronto de differ. vocab. p. 524 Keil: Noxa poena est, noxia 

culpa. — 3) Don. in Ter. Eun. 3,2,3: Tria sunt osculandi genera —: oscula 

officiorum sunt, basia pudicorum affcctuum, suavia libidinum vel amorum. 

— 4) Cic. de divin. 1,16,28: Nihil fcre quondani maioris rei nisi auspicato 

ne privato quideni gerebatur, quod ctiam nunc nuptiarum auspices 

declarant. Inde Val. Max. 2,1,1.

76 Servius. 

tumultum festinantum, cum erat annus litium. Iuvenalis ι: "Expectandus 

erit, qui litea inchoet annus". (Cf. 6, 431.) 

2, 156. Consuetudo apud antiquos fuit, ut qui in familiam vel 

gentem transiret, prius se abdicaret ab ea, in qua fuerat, et sic ab 

alia reciperetur. 

3, 89. Est species — augurii, quae legum dictio appeJlatur: 

legum dictio autem est, cum condictio 2 ipsius augurii certa nuncupatione 

verborum dicitur, quali condicione augurium peracturus sit. 

3, 117. Hoc quidam iuxta speciem auguralem positum tradunt, 

quae appellatur condictio, id est denuntiatio, cum denuntiatur, ut 

ante diem tertium quis ad inaugurandum adsit. 

3, 607. Physici dicunt esse consecratas numinibus singulas corporis 

partes: ut aurem Memoriae, — frontem Genio, — dexteram 

Fidei 3 , — genua Misericordiae, unde haec tangunt rogantes. — 

Iure — pontificali, si quis flamini — genua fuisset amplexus, eum 

verberari non licebat. 

4, 29. Flarainicam nisi unum virum habere non licet 4 , — nec 

flamini aliam ducere licebat uxorem nisi post mortem flaminicae uxoris 5 . 

4, 103. Coemptio — est, ubi libra atque aes adhibetur, et 

mulier atque vir inter se quasi emptionem faciunt —. Coemptione 

facta mulier in potestatem viri cedit, atque ita sustinet condicionem 

liberae servitutis 0 —. In manum — conventio eo ritu perficitur, 

ut aqua et igni adhibitis, duobus maximis elementis, natura coniuncta 

habeatur, quae res ad farreatas nuptias pertinet, quibus flaminem et 

flaminicam iure pontificio in matrimonium necesse est convenire. 

4, 374. Mos — apud veteres fuit fJamini ac flaminicae, dum 

per confarreationem in nuptias convenirent, sellas duas iugata sovilla 

pelle superiniecta poni, — ut ibi nubentes velatis capitibus in confarreatione 

— residerent. 

6, 431. Sine sorte]: sine iudicio; — ex raore Romano: non 

enim audiebantur causae, nisi per sortem ordinatae. Nam tempore, 

1) 16,42. — 2) et condiotio et condicio libn. — 3) Flin. h. n. 11, 

45,250: inest et aliis partibus quaedam rcligio, sicut in dextera — in fide 

porrigititr. IAv. 23,9,3: dcxtrae dextras iungentes fidcra obstrinximus, ut 

sacratas fide manus cet. Cf. Liv. 1,58,7; 40,46,15. Cic. de leg. 2,11,28. 

Isid. 11,1,57. Danz, der sacrale Schutz 139. — 4) Tertull. demonog. 17: 

Pontifex maxiraus et flaminica nubunt semel. — 5) Gell. 10,15,23;7tfatrimonium 

flaminis nisi morte dirirni ius non esL Cf. Fest. Flammeo. — 

6) Bustinet liberis condicionem liberi seruitutis libri.

Servius. 77 

quo causae agebantur, conveniebant oranes, unde et 'concilium' ait; 

et ex sorte dierum ordinem accipiebant, quo post diem trigesimum 

suas causas exsequerentur; unde est Wnam movet'. Iuvenalis 1 : 

,Gratia fallaci praetoris vicerit urna'. 

6, 609. Fraus innexa clienti] ex lege XII tabularum 2 

venit, in quibus scriptum est: Patronus si clienti fraudem fecerit, 

sacer esto. Si enim clientes quasi colentes sunt, patroni quasi patres, 

tantundem est clientem quantum filium fallere. 

7, 601. Varro vult'morem' esse communem consensum omnium 

simul habitantium, qui inveteratus consuetudinem facit. 

7, 695. Iustos — dicit Faliscos, quia populus Romanus missis 

Xviris ab ipsis iura fetialia collegit et nonnulla supplementa XII tabularum 

accepit, quas habuerat ab Atheniensibus. 

8, 642. Citae — quadrigae] Donatus hoc loco contra 

metrum sentit dicens: 'citae': divisae, ut est in iure 'ercto non cito" 

id est patrimonio vel hereditate non divisa; nam 'citus' cum 'divisus', 

significat, 'ci' longa est. Ergo 'citae' veloces intellegamus. ;i 

10, 241. Socios — vocarij antiquo verbo militiae usus est: 

viros enim vocari significat eos, qui necessitate in bellum, non voluntate, 

conveniunt. — Sch. Verron. 4 : Sabidius commentar. XII vers. 

Salior. Ut in exercitu [signnm ad pugnam clatum erat, is, jienes 

que\m \m\>[erium auspicijnTaqne erat, in tabernaculo in sella [sejdens 

auspicabatur coratn exercitu; pullis e cavea liberatis [immissisque in 

Zojcum circum sellam suam . . . nuntiato 5 a . . . ullum c . . . [trijmdium 

sinisterum solisti]mxim quisqu[is vestrum viderit], tripudia[imn nunijiato' 

7 . Silentio deinde facto residebat et dicebat: 'Equites et pedites 

nomenque Lati[?it(?n;] . . . les cincti armati paludati, . . . [qni arf]estis 

eie uti [injpw]dium 8 sinisterum solistimum quisquis vestrum vider[ii, 

1) 23,4. — 2) Cf. tom. I p. 33 tab. VIII, 21. — 3) Etiam Nonins 

(181) dicit: Citum divisum vel separatum, allegato hoc Yerg. loco. Cf. Cic. 

de or. 1,56,237: qui, quibus verbis erctum cicri oporteat, nesciat, idem 

erciscundae familiao causam agere non possit. Gell. 1,9,12: omnes, simul 

atque a Pythagora in cohortem — recepti erant, quod quisquc familiao 

pecuniae habebat, in medium dabat, ct coibatur socictas inseparabilis, 

tamquam illud fuit antiquura consortium, quod iure atque verbo Roraano 

appellabatur 'ercto non cito'. — 4) Sabidii locum dedi ut explevit post 

Keittwn AIo. Staatsreeht 1 3 , 84 n. 5. [Sed de ledione ne per Eermannum 

(p. 77) quidem safis constat. Tn. M.l — 5) [ob]nuntiato Mai, obnuntiato 

Mertn. — 6) a... fplullum Mai, a[ugurium bon]um Hertn., ut supplevit 

KeiL— 7) ntia Mai, ilat/ vel ulat/ Hertn. — 8) se cuti ... dum traditur.

78 Servius. 

nuntiato'. Felici] deinde ill[i augurio] nuntiato diceba[i: 'dii] uti 

placet a legionibus invocentur, faciantque quod iis imperabitur [milites] 

im])[eriumque] fidemque m[eam servent Quod cowjducat salutareque 

siet. Viros voca 1 , proelium ineant'. Deinde exercitu in aciem educto 

iterum [morabantur, ut immolare]tuY. Interim ea mora utebantur, 

qui testamenta in procinctu facere volebant. 

10, 419. "Iniecere manum Parcae]": traxerunt debitum 

sibi; et sermone usus est iuris, nam manus iniectio dicitur, quotiens 

nulla iudicis auctoritate expectata rem nobis debitam vindicamus. 

11, 133. Sequesterest — medius inter duos altercantes, apud 

quem aliquid ad tempus seponitur; dictum — a 'sequendo', quod eius 

qui electus sit utraque pars fidem sequitur. 

11, 476. (v. p. 73 n. 1.) 

11, 558. 591. Auetoramenti potestatem nisi patres non habent. 

— In sacris tamen legitur posse etiam operam consecrari ex servis, 

usque dum solvatur caput hominis, id est liberetur sacrationis nexu; 

quod facilius accidet, si mors intercedat. 

12, 13. Concepta — verba dicuntur iurandi formula, quam 

nobis transgredi non licet. 

12, 603. Cautum fuerat in pontificalibus libris, ut qui laqueo 

vitam finisset insepultus abiceretur 2 . 

12, 606. Cautum lege XII tab. 3 , ne mulieres carperent faciem, 

his verbis: "Mulier faciera ne carpito'". 

12, 836. Quod ait (Vergilius) "morem ritnsque sacrorum adiciam", 

ipso titulo legis Papiriae usus est quam sciebat de ritu sacrorum 

publicatara 4 . 

B. In Georgica. 

1, 31. Quod — ait (Vergilius) 'emat', ad antiquum nuptiarum 

pertinet ritum, quo se maritus et uxor invicem 'coemebant', sicut habemus 

in iure. Tribus enim modis apud veteres nuptiae fiebant: usu, 

si — mulier anno uno cum viro, licet sine legibus, fuisset; f arre, cum 

per pontificem maxiraum et Dialera flaminem per fruges et molam 

salsam coniungebantur, unde confarreatio appellabatur, ex quibus 

nuptiis patrimi et matrimi nascebantur; coemptione vero atque in 

manum conventione, cum illa in filiae locum, maritus in patris veniebat, 

ut, si quis prior fuisset defunctus, locum hereditatia iustum alteri 

1) voca, non voco in cod. videtur esse. — 2) Cf. tom. 1 p. 381 n. 35. — 

3) Cf. tom. I p. 36 tab. X, 4. — 4) Cf. tom. I p. 3 n. 15.

Isodorus. 79 

faceret; et — quandocunque in manum convenerat, omnia protinus, 

quae doti dicebantur 1 

, marito serviebant 2 

. 

\, 269. 'Fas et iura sinunt'], id est divina humanaque iura 

permittunt; nam ad religionem fas, ad homines iura pertinent. 

3, 387. Apud maiores homicidii poenam noxius arietis darano 

luebat, quod in regum legibus legitur 3 

. 

C. In Bucolica. 

1, 33. Omne patrimonium apud maiores peculium dicebatur 

a 'pecoribus', in quibus eorum constabat universa substantia. 

3, 31. Depono]: in sponsione colloco, sequestro. — 

Quo pignore]: qua sponsione, quia pignus sponsioni est 4 

. 

4, 43. In Numae Legibus cautum est, ut si quis imprudens occidisset 

hominem, pro capite occisi agnatis eius in contione offerret arietem. 5 

8, 99. Traducere messes] Magicis quibusdam artibus hoc 

fiebat, unde est in XII tab.: "neve alienam segetem pellexeris". 0 

10, 27. Minio — quia facie rubra pingitur Pan propter aetheris 

similitudinem: aether autem est Iupiter; unde etiam triumphantes, qui 

habent omnia Iovis insignia, sceptrum palmatam togam". 

D. In Eclogas. 

4, 43. In Numae legibus cautura est, ut si qui simprudens occidisset 

hominem, pro capite occisi et natis eius in cautione offerret arietem. s 

IX. ISIDOKUS HISPALENSIS. 

Ε libris originum s. etymologiarum. 

Isidorus, episcopus Hispalensis (f 636), conscripsit, ut ipse dicit, opus 

de origine quarundam rerum ex veteris lectionis rccordationc collcctum 

atque ita iu quibusdam locis annotatum, sicut exstat conscriptura stilo maiorum. 

Quod ut rudis indigestaque est moles, vera falsis antiqua novia 

miscens, ita in eis partibiis, qnae ad ius pertinent, omni caret iudido. Tamen 

nonnulla, quae ex veterum libris nunc dei)erditis excerpsit, digna videntur, 

quae hodie ad tnanum sint. Summopere est dolendicm, quod fontes, 

ex quibus hauserit, nusquam addidit; ut ne hoc quidem sdamus, num Iu- 

1) al. dabantur. — 2) al. mariti crant. — 3) Cf. tom. Ip. 10 n. 13 not. 3. — 

4) Cf. Isid. 10,1,260. — 5) v. tom. I p. 10 n. 13. — 6) v. tom. I p. 30 ad 

tab. VIII, 8b. — 7) Cf. Plin. h. n. 33,7,111: Minium — magnae auctoritatis 

et quondam apud Romanos — etiam sacrac. Enumerat auctores Verrius 

quibus crcdero nccesso sit, Iovis ipsius simulacri faciem diebua festis minio 

inlini solitam triumphantiumquc corpora, sic Camillum triumphassc; hac rcligione 

etiamnum addi in unguenta cenao triumphalis et a censoribus in 

primis lovem miniandum locari. Gf. Mo., M. G. 1,66. — 8) et natis eius 

in cautione] agnatis eius in contione Hu. Cf. tom. I p. 10 n. 13.

80 Isidorus. 

stiniani Digestis usus sit. Cf. Savigny, Gesch. d. R. R. im Mitt. 2,74.75. 

Dirksen, hinterl. Schriften, herausg. v. Sanio. 1,185. Editio novissima est 

Ottonis in Lindemanni corp. grammat. Lat. T. III1838; melius autem 

textum recensuit Arevalus in ed. opp. Isid. T. III et IV. Bomae 1797. 

I 22, 1. Vulgares notas Ennius primus mille et centum invenit. 

Notarum usus erat, ut quidquid pro contione aut in iudieiis diceretur, 

librarii scriberent complures simul adstantes, divisis inter se partibus, 

quot quisque verba et quo ordine exciperet. Romae primus Tullius 

Tiro, Ciceronis libertus, commentatus est notas, sed tantum praepositionum. 

2. Post eum Vipsanius Philargyrus et Aquila, libertus 

Maecenatis, alius alias addiderunt; deinde Seneca — effecit opus in 

quinque milia. Notae autem dictae eo, quod verba vel syllabas praefixis 

characteribus notent et ad notitiam legentium revocent, quas qui 

didicerunt proprie iam notarii appellantur l . 

I 23, 1. Quaedam autem litterae in libris iuris verborum suorum 

notae sunt, quo scriptio celeris breviorque fiat. Scribebant autem 

verbi gratia per Β et F 'bonum factum', per S et C 'senatus consultum', 

per R et Ρ 'res publica', per Ρ et R. 'populus Romanus', 

per D et Τ 'dumtaxat', per supinam Κ litteram 'mulier', per Ρ secundum 

naturam 'pupillus', per Ρ averso capite 'pupilla', per unum 

Κ 'kaput', per duo KK iuncta 'kalumniae kausa', per I et Ε 'iudex 

esto', per D et Μ 'dolum malum' 2 . 2. Cuius generis plurimae consirailes 

notae in libris antiquis inveniuntur. Has iuris notas novicii 

imperatores a codicibus legum abolendas sanxerunt, quia multos per 

has callidi ingenio ignorantes decipiebant, atque ita iusserunt scribendas 

in legibus litteras, ut nullos errores, nullas ambages afferant, sed 

sequenda et vitanda aperte demonstrent. 

V 1, 5. Leges — redigere in Iibris primus consul Pompeius 

instituere voluit, sed non perseveravit, obtrectatorum metu. Deinde 

Caesar coepit id facere, sed ante interfectus est. 

V 2, 2. Fas lex divina est, ius lex humana. Transire per 

alienum fas est, ius non est. 

V 3, 2. Lex est constitutio scripta. ΜΟΒ est vetustate probata 

consuetudo, sive lex non scripta. 3. Mos autem longa consuetudo 

eet de moribus tracta tantundem. Consuetudo autem est ius quoddam 

moribus institutum, quod pro lege suscipitur, cum deficit lex; 

1) Cf. D. 29,1,40; 40,5,41,3; 50,13,1,6. — 2) Cf. Val. Probus de 

notis antiquis, ed. Mo. 1853. (Eu., iur. ant. p. 68.) Notarum laterculos ed. 

Mo. in Grammat. lat ed. Keil, 4,265—352. Cf. etiam Traube, Archiv f. 

Stenographie 53 (1901), p. 199 sqq.

lsidoras. 81 

nec differt, scriptura an ratione consistat, quando et legem ratio 

commendat. 

V 24, 5. Testamentum iuris civilis est V 'testium' subscriptione 

firmatum. 6. Testamentum iuris praetorii est VII 'testium' signis signatum; 

sed illud apud cives fit; inde civile, istud apud praetores, inde 

iuris praetorii. 14. Codicillum, ut veteres aiunt, sine dubio ab 

auctore dictum, qui hoc scripturae genus instituit. Est autem scriptura 

nulla indigens sollemnitate verborum, sed sola testatoris voluntate 

qualicumque scripturae significatione expressa; cuius beneficio voluntatibus 

defunctorum constat esse subventum propter legalium verborum 

difficultatem, aut certe propter necessitatem adhibendoram solleranium, 

ita ut qui titulum scribit eiusdem scripturae, codicillura vocet. 15. Cretio 

est certus dierum numerus, in quo institutus heres aut adit liereditatem, 

aut finito tempore cretionis excluditur, nec liberum est illi ultra 

capiendae hereditatis. 

V 24, 20. Mandatum dictum, quod olim in commisso negotio 

alter alteri 'rnanum dabat'. 

V 24, 25. Donatio est cuiuslibet rei transactio; dictam autem 

dicunt donationem quasi 'doni actionem', et dotem quasi 'do itera'. 

Praecedente enim in nuptiis donatione dos sequitur. 26. Nam antiquus 

nuptiarum erat ritus, quod se maritus et uxor invicem emebant, 

ne videretur uxor ancilla, sicut habemus in iure. Inde est, quod 

praecedente donatione viri sequitur dos uxoris. 27. Donatio usufructuaria 

ideo dicitur, quia donator ex ea usumfructum adlmc retinet 

servato, cui donatum est, iure. 28. Donatio directa ideo nuncupatur, 

quia et iure et usu statim transit in alterum, nec ultra inde aliquid 

ad ius donatoris retorquetur. 

V 24, 30. Stipulatio est proraissio vel sponsio, unde et 

promissores stipulatores vocantur; dicta autem stipulatio a 'stipula': 

veteres enim, quando sibi aliquid promittebant, stipulam tenentes 

frangebant, quam iterum iungentes sponsiones suas agnoscebant, sive 

quod stipulum iuxta Paulum iuridicum l firmum appellaverunt. 

31. Sacramentura est pignus sponsionis. 

V 25, 11. Finium regundorum actio dicta eo, quod per 

eam 'regantur fines' utrique, ne dissipentur, dummodo non 2 angustiore 

quinque pedum Ioco ea controversia sit. 

1) sent. 5,7,1. — 2) non dclendum censet Angustinus ad XII tab. 

c. 20, ad 'controversiam de loco' spectare Isidorum pxitat Mxul. rom. Fcldm- 

2,443 n. 535. Cf. infra p. 88,13 = (4). 


82 Isidorus. • 

V 25, 14. Res credita est, quae in obligationem ita deducta 

est, ut ex tempore, quo contrahebatur, certum siteam deberi. 16. Commodatum 

est id, quod nostri iuris est et ad alterum temporaliter 

translatum est cum modo temporis, quamdiu apud eum 'commodo' sit, 

unde et commodatum dictum est. 17. Precarium est, dum 'prece' 

creditor rogatus permittit, debitorem in possessione fundi sibi obligati 

demorari et ex eo fructus capere. 

V 25, 19. Depositum est pignus commendatum ad tempus, 

quasi 'diu positum'. 

V 25, 20. Interest — in loquendi usu inter pignus et arram. 

Nam pignus est, quod datur propter rem creditam, quae dum redditur, 

statim pignus aufertur. Arra vero est, quae primum pro re 

bonae fidei contractu empta ex parte datur et postea completur. 

21. Est enim arra complenda, non auferenda; unde qui habet arram, 

non reddit sicut pignus, sed desiderat plenitudinem —. Item inter 

pignus et fiduciam et hypothecam hoc interest: 22. Pignus est —, 

quod propter rem creditam obligatur, cuius rei possessionem solam 

ad tempus consequitur creditor; ceterum dominium penes debitorem 

est. 23. Fiducia est, cum res aliqua sumendae mutuae pecuniae 

gratia vel mancipatur vel iu iure ceditur. 24. Hypotheca est, cum 

res commodatur sine depositione pignoris, pactione vel cautione sola 

interveuiente. 

V 25, 25. Momentum dictum a temporis brevitate, ut quam 

cito quam statim salvo negotio reformetur, nec in ullam moram produci 

debeat, quod repetitur — fcf. 33). 

V 25, 30. Usucapio {ex Boethio l. 2 ad c. 4,23; cf. supra 

p. 73). 

V 25, 31. Mancipatio dicta est, quia res 'manu capitur 1 ; unde 

oportet eum, qui mancipio accipit, comprekendere id ipsum, quod ei 

mancipio datur. 

V 25, 32. Cessio est propriae rei 'concessio'. 

V 25, 33. Interdictum est, quod a iudice non in perpetuum 

sed pro reformando momento ad tempus 'interim dicitur', salva propositione 

actionis eius. 

V 26, 18. Internecivi iudicium in eum dabatur, qui falsum 

testamentum fecerat et ob id hominem occiderat. Accusatorem eius 

possessio bonorum sequebatur *. 

1) Cf. Fest. Internecivum.

Isidorus. 83 

V 27, 23. Est et latomia 1 suplicii genus ad verberandum 2 

aptum, inventum a Tarquinio Superbo —. Iste enim prior latomias, 

tormenta, fustes, metalla atque exilia adinvenit. 

V 27, 24. Talio est similitudo vindictae, ut taliter quis patiatur, 

ut fecit. Hoc enim et natura et lege est institutum, ut laedentem 

similis vindicta sequatur 3 . 

V 27, 28. Exilium — dividitur — in relegatis et deportatis 

29. Relegatus est, quem bona sua sequuntur; deportatus, quem 

non sequuntur. 

IX 2, 1. Gens est multitudo ab uno principio orta, — appellata 

propter 'generationes' familiarum, id est a 'gignendo', sicut 'natio' 

a 'nascendo'. 

IX 3, 29. 

'tribuunt'. 

Tribuni vocati, quod militibus sive plebibus iura 

IX 4, 18. Tribuni dicti, quod plebi iura vel opem 'tribuunt'; 

— dum enim plebs a senatu et consulibus premeretur, tunc ipsa 

sibi tribunos quasi proprios iudices et defensores creavit. 

IX 4, 45. Mancipium est, quidquid 'manu capi' subdique 

potest, ut homo, equus, ovis 4 . Haec enim animalia statim ut nata 

sunt, mancipium esse putantur. Nam et ea, quae in bestiarura 

numero sunt, tunc videntur mancipium esse, quando capi sive domari 

coeperint. 

IX 4, 46. Ingenui dicti, qui 'in genere' habent Iibertatem, 

non 'in facto', sicut liberti; unde et eos Graeci ευγενείς vocant, quod 

sint 'boni generis'. 47. Libertus — quasi 'liberatus' —. Libertorum 

autem filii apud antiquos libertini appellabantur, quasi 'de 

libertis nati\ Nunc vero libertinus aut a liberto factus aut possessus 5 

. 

48. Manumissus dicitur quasi 'manu emissus'. Apud veteres enim, 

quotiens manumittebant, alapa percussos circumagebant et liberos confirmabant 

6 

. 

1) Fest: Lautumias — a Syracusanis, qui λατομίας — habent ad instar 

carceris. — 2) eniend. carcerandum ? — 3) Cf. Fest. Talio. — 4) Scrib. 

boves, cum oves sint nec mancipi. [Immo erravit Isidorns. ΤΗ. Μ.] — 

5) Cf. Suet. Claud. 24: Latum clavum — etiam libertini filio tribuit; — 

et Appium Caecum censorcm — libertinorum filios in senatum adlegisso 

docuit ignarus temporibus Appii ct deinccps aliquamdiu libertinos dictos 

non ipsos, qui manu emitterentur, sed ingenuos ex his procreatos. — 

6) Eadem Cornutus schol. in Pers. 5,75. Cf. C. 8,49,6: circumductiones 

inextricabiles et iniuriosa rhapismata. 

6*

84 Isidorus. 

IX 4, 49. Dediticii primum a 'deditione' sunt nuncupati —*. 

51. Latini ante Romam conditam apud Latinos fiebant, nunquam 

per testamentum, sed per epistulam libertatem sumentes. Inde quia 

per testamentum non fiebant, nec ex testamento aliquid capere nec 

suos heredes facere poterant, cives Romani postea sub consulibus per 

testamenta in urbe Romana effecti sunt. 52. Dicti autem eives 

Romani, quia testamento liberi effecti in numerum Romanorum 

civium rediguntur. His primum aditus erat in urbe Roma commorari, 

ceteris 2 autem libertis prohibebatur, ne vel in urbe Roma vel intra 

septimum 2 ab urbe miliarium commanerent. 

X 258. Stipulare — promittere est ex verbis iuris peritorum. 

X 260. Sequester dicitur, qui certantibus medius intervenit, 

qui apud Graecos ό μέσος dicitur, apud quem pignora deponi solent; 

quod vocabulum a 'sequendo' factum est, quod eius, qui electus sit, 

utraque pars fidem 'sequatur' 3 . 

XI 1, 67. Dextra vocatur a 'dando', ipsa enim pignus pacis 

datur, ipsa fidei testis atque salutis adhibetur; et hoc est illud apud 

Tullium 4 : "fidem publicam iussu senatus dedi", id est dextram 5 . 

XIV 8, 42. Circumluvium: locus, quem aqua 'circumluit'. 6 

XV 2, 8. Civitas proprie dicitur, quam non advenae, sed eodem 

innati solo condiderunt —. 10. Municipium est 7 quod manente 

statu civitatis ius aliquod minoris aut maioris officii a principe impetrat. 

Dictum — a 'muniis', id est officiis, quod tantum 'munia', id est 

tributa debita vel munera reddant. Nam liberales et famosissimae 

causae et quae ex principe proficiscuntur, ibi non aguntur. Haec 

enim ad dignitatem civitatum pertinent 7 . 11. Vici et castella et 

pagi ii sunt 7 quae nulla dignitate civitatis ornantur, sed vulgari liominum 

conventu incoluntur et propter parvitatem sui maioribus civitatibus 

attribuuntur. 

XV 12, 2. Tugurium casula est, quam faciunt sibi custodes 

1) Meliora dahit Gai. 1,13—15. — 2) Cf. Gai. 1,26.27. — 3) Cf. 

Serv. Aen. 11,133. Gell. 20,11,2.3: sculuam volgo dici quasi seculnam, 

quem qui elegantius — loquuntur sequestrem appellant. Utrumque vocabulum 

a sequendo factum est, quod eius, qui electus sit, utraque pars 

fidem sequatur. D. 50,16,110. Muther, Sequestration § 1—15. — 4) Cic, 

Catil. 3,4,8. — 5) Cf. Serv. Aen. 3,607. — 6) Cf. Festus s. h. v. — 7) Cf. 

Gell. 16,13.

Agrimensores. 85 

vinearumad 'tegimen' sui, quasi 'tegurium' l . — Hanc rustici capannam 2 

vocant, quod unum tantum 'capiat'. 

XV 13, 3 3 . Possessiones sunt agri late patentes publici 

privatique, quos initio non mancipatione, sed quisque ut potuit occupavit 

atque 'possedit', unde et nuncupati. 

X. AGRIMENSORES. 

Librorum gromaticorum sunima in constituendis agrorum condicionibus, 

controversiis, limitibus vertitur. Cnins doctrinae fundamenta posuit 

Iulius Frontinus tempore Domitiani; qui post eum rem tractaverunt Hyginus, 

Siculus Flaccus, Agennius Urbicus, alii, in explicando et augendo 

eius libro snbstiterunt. Qna de causa in conlocandis, quos Mc recepi, locis 

res potius coniungendas putavi quam scriptores. — Textutn corruptissimum 

nobis traditum emendatum edidit Lachmann, die Schriften der rom. 

Feldmesser (1848), cuius paginas in margine notavi. Instilutiones gromaticas 

ei editioni {2,227—464) addidit Rudorff 1852. 

1. De agrorum qualitate et condicionibus. 

Frontlnus liber I. 

Agrorum qualitates sunt tres; una agri divisi et adsignati, altera 1. 

mensura per extremitatem conprehensi, tertia arcifinii, qui nulla mensura 

continetur. 

Ager ergo divisus adsignatus est coloniarum. — 2. 

Ager est mensura comprehensus, cuius modus universus 4. 

civitati est adsignatus, sicut in Lusitania Salmaticensibus aut Hispania 

citeriore Palatinis et conpluribus provin|ciis tributarium solum per uni- 4. 

versitatem populis est definitum. 

Ager est arcifinins, qui nulla mensura continetur; finitur se- 5. 

cundum antiquam observationem fluminibus, fossis, raontibus, viis, arboribus 

ante missis, aquarum divergiis, et si qua loca ante a possessore 4 

potuerunt optineri; nam | ager arcifinius, sicut ait Varro, ab 'arcen- (3. 

dis' hostibus est appellatus. — In his agris nullum ius subsicivorum 

intervenit. 

1) Cf.Fcst tuguria. — 2) Cf. tom. I n. 130 1.19: act(um) kanna(bis) 

leg(ionis) XIII gem(inae). — 3) Isidori libri XV capita 13—15, inscripta 

de agris, de finibus, de mensuiis, intcgra in corpus gromaticonim recepta 

sunt saec. VIII vel IX; in edit. Lachm. leguntur p. 366 sqq. — 4) sic 

Grttelf. [recte TH. M.], ante posscssore Arcerianus codex, a vetcre possessorc 

Lachm., antiquitus a possessoro Agcnnius.

86 Agrimensores. 

Subsicivum est, quod a 'subsecante' linea nomen accepit. Subsicivorum 

genera sunt duo: unum, quod in extremis adsignatorum 

7. agrorum finibus centuria | expleri non potuit; aliud genus subsicivorum, 

quod in mediis adsignationibus et integris centuriis intervenit. 

Frontinus liber II. 

35. Prima — condicio possidendi haec est ac 1 per Italiam, ubi nullus 

ager est 2 tributarius, sed aut colonicus aut municipalis aut alicuius 

castelli aut conciliabuli aut saltus privati. At 3 si ad provincias respiciamus, 

habent agros colonicos eiusdem 4 iuris, habent et colonicos 

qui sunt inmunes 5 , habent et colonicos 6 stipendiarios; habent autem 

provinciae et municipales agros aut civitatium peregrinaram. 

36. Et stipendiarios (quidem dicimus vel tributarios 7 ) qui nexum 

non habent neque possidendo 8 ab alio quaeri possunt: possidentur 9 

tamen a privatis, sed alia condicione 10 , et veneunt, sed nec mancipatio 

eorum legitima potest esse; possidere enim illis quasi fructus tollendi 

causa et praestandi tributi condicione concessum 11 est. Vindicant 

tamen inter se non minus fines ex aequo, ac si privatorum agrorum; 

— nam et controversias inter se tales movent, quales in agris inmunibus 

et privatis solent evenire. Videbimus tamen, an interdicere 

quis possit de eiusmodi possessione 12 . — · 

Hyginus. 

115. Occupatorius ager dicitur eo, quod occupatus est a victore 

populo, territis exinde fugatisque hostibus 13 ; . . . quia non solum 

tantum occupabat uuus quisque, quantum colere praesenti tempore 

poterat, sed quantum in spem colendi habuerat ambiebat 14 . 

1) ut proposuit Lachm. — 2) ager est] aiugeram Arc. — 3) ac Arc. — 

4) eiusdem] quidem Arc. — 5) sic Rudorff, colonicos stipendiarii qui sunt in 

communem Arc. — 6) habentem et colonis Arc. — 7) quidem d. u. tr. om. 

Arc. — 8) possidendi Arc. — 9) quaeri possunt possidentur] quam possident 

possidente Arc. — 10) condicionera Arc. — 11) condicio concessa Arc. — 

12) possessionem Arc.— 13) Sicul. 138,3: Occupatorii—, quibus agris victor 

populus occupando nomen dedit; bellis enim gestis victores populi terras 

omnes, ex quibus victos eiecerant, publicavere (publicae autem Arc), atque 

universalitei· territorium dixerunt, intra quos fines iuris dicendi ius esset 

[sic scripsi TH. M., ius est dicendi uti essent Arc, ius dicendi esset Gruelf., 

ius ius dicendi esset Bruns]. — 14) Sicul. 137,19: nec tantum occupaverunt, 

quod colere potuissent, sed quantum in spem (spe libri) colendi 

reservavere.


Quaestorii autem dicuntur agri, quos populus Romanus devictis 

pulsisque hostibus possedit mandavitque quaestoribus, ut eos 

venderent*. — Quibus agris sunt condiciones, uti p(opulus) R(omanus) 

. . . quod etiam 2 praestitutum observant, vetustas tamen longi temporis 116. 

plerumque paene similem reddidit occupatorum agrorum condicionem; 

non tamen 3 universos paruisse legibus, quas a venditoribus suis acceperant. 

Vectigales autem agri sunt obligati, quidam rei publicae populi 

Romani, quidam coloniarum aut municipiorum aut civitatium 

aliquarum qui et ipsi plerique ad populum Romanum pertinent, scilicet 4 

ex hoste capti partitique ac 5 divisi sunt per centurias, ut adsiguarentur 

militibus, quorum virtute capti erant: amplius quam destinatio 

modi quamve 6 militum exigebat numerus, qui superfuerant agri, vectigalibus 

subiecti sunt, alii per annos . .., alii vero mancipibus eraentibus, 

id est conducentibus, in annos centenos. Plures vero finito illo 

tempore iterum veneunt locanturque ita ut vectigalibus est consuetudo. 

— 

Mancipes autem qui emerunt lege dicta ius vectigalis, ipsi per 

centurias locaverunt aut vendiderunt proximis quibusque possessoribus. 

In his igitur agris quaedam loca propter asperitatem aut sterilitatem 

non invenerunt emptores; itaque in formis locorum talis adscriptio, 

id est "in modum conpascuae", aliquando facta est, et "tantum 

con|pascuae"; quae pertinerent ad proximos quosque possessores, qui 117. 

ad ea attingunt finibus suis. — 

Divisi et adsignati agri sunt, qui veteranis aliisve personis 

per centurias certo modo adscripto aut dati sunt aut redditi, quive 7 

veteribus possessoribus redditi commutatique pro suis sunt s . 

1) Sicnl. 136,14: Ut — Romani omnium gentium potiti sunt, agros 

cx hoste captos in victorem populum partiti sunt; alios vero agros vendiderunt, 

nt Sabinorum ager qui dicitur quaestorius, eum limitibus actis 

diviserunt — atque ita per quaeatores populi Romani (populo Romano 

libri) vendiderunt. — 2) [fuit fere: p. R. voluit: quod quidam.] — 3) non 

tamen] nocet cnira non proposuit Lachmann. [Alagis exciderit videmus 

vel simile vocabulum. Tir. M.] — 4) pertinent scilicct scripsi ego, pertinentes 

libn. TII. M.] — 5) [partitique ac] scr. postquam. TII. M.] — 

6) quamve Rigaltius, quam uero libri. — 7) rcdditi quibus libri [deleto 

voc. redditi scr. qui. TH. M.] — 8) Sicul. 155,4: captus — ager ex hoste 

victori militi veteranoque est adsignatus —. Ncc taraen omnibus personis 

victis ablati sunt agri; nam quorundam dignitas aut gratia aut amicitia


Hi agri leges accipiunt ab his, qui veteranos deducunt, et ita propriam 

observationem eorum lex data praestat. 

2. De controversiis agrorum. 

Frontinus liber I. 

9. Materiae controversiarum sunt duae: finis et locus; — genera 

sunt controversiarum XV 1 : 

10. (1) De positione terminorum controversia est inter duosF.59. 

Α 70 

pluresve vicinos; inter duos, an rigore sit ceterorum sive rationis 2 ; 

inter plures, trifinium faciat an quadrifinium. 

11. (2) De rigore 3 controversia est —, quotiens inter duos pluresve F. 37.41. 

terminos ordinatos, sive quae alia signa, secundum legem Mamiliam 

intra quinque pedes agitur. 

12. (3) De fine similis est controversia; — nam et eadem lege con- F. 37.41. 

tinetur et de quinque pedum agitur latitudine 4 . H. 126 

13. (4) De loco controversia est, cum quid 5 excedit supra G scriptam F.43. A.74. 

atitudinem, cuius modus a petente" non proponitur 8 . — (Cf. Front. 

44,4: De 9 loco, si possessio petenti firma est, etiam interdicere licet 10 , 

dum cetera ex interdicto diligenter peragantur n : magna enim alea 

lest litem ad interdictum deducere, cuius est executio perplexissima 12 . 

victorem ducem movit, ut eis (ei cod.) concederet agros suos; — inscriptiones 

itaque in centuriis sunt tales: — 'adsignatum illi tantum'; inde subscriptum 

est nomen cui concessum est, inscriptione tali: 'redditum illi 

tantum'; praeterea scriptum est et: 'redditum et commutatum pro suo', 

quod ideo fit, quoniam particulas quasdam agrorum in diversis locis habcntes 

duo, quibus agri reddebantur, ut continuam possessionem haberent, 

modum pro modo (modum libri) secundum bonitatem taxabant, et in locum 

eius, quod in diverso erat, maiorem partcm accepit. Cf. Lex agr. 80. 

1) Frontinus omnes has controversias bis tractat, libro I brevi definitione, 

libro II accuratiore disputatione, qnam Agennius fusius repetit; Hyginus 

sex tantam controversiarum genera explicat Quos anctores ad unamquamque 

controversiam adnotavi. — 2) rationis vel rationes libn, ratione 

si Lachm. — 3) Balb. 98,6: rigor cst, quidquid inter duo signa veluti (uel 

libri pleriqtce) in modum lineae rectum perspicitur (praespicitur vel prospicitur 

libri). — 4) Agg. 12,12: De fine — lex Mamilia quinque aut sex pedum 

latitudinem praescribit. — 5) cum quid] Lachm., quidquid libri. — 6) supra 

Ghuelf., quidquid Arc. — 7) ad patentem libri. — 8) Ad controversiatn 

de fine et de loco spectant C. 3,39,3.5; cf. Isid. 2,25,11. Etid. § 75. 76. — 

9) hoc ins. Arc. — 10) Ideo Ulp. in commentario ad inte>'dictum U. P. (l. 69 

ad ed.) tractavit de loco; unde D. 50,16,60. — 11) peraguntur Arc. — 

12) perpexissimas (s delata) Arc.


Si vero possessio minus firma est, mutata formula iure Quiritium peti 

debet proprietas loci.) 

F.45.A.75. (5) De modo controversia est ia agro adsignato; agitur | enim 14. 

de antiquorum nominum propria defensione; et in ceteris agris de 

modo fit controversia, quotiens promissioni modus non quadrat. 

F.48. A.78 (6) De proprietate controversia est plerumque: ut in Cam-15. 

pania cultorum agrorum silvae absunt in montibus ultra quartum aut 

quintum forte vicinum; propterea 1 proprietas ad quos fundos pertinere 

debeat disputatur 2 . Est et pascuorum proprietas pertinens ad fundos» 

eed in commune, propter quod ea conpascua multis locis in Italia 

communia 3 appellantur, quibusdam provinciis pro indiviso 4 . | Nam etl6. 

per hereditates aut emptiones eius generis controversiae fiunt, de quibus 

iure ordinario litigatur. 

F.49.A.80 (7) De possessione controversia est, de qua ad interdictum 

(hoc est iure ordinario) litigatur 5 . 

F.49.A.28 (8) De alluvione fit controversia fluminum infestatione. — 

Hyg. 124,4: De alluvione observatio haec est, numquid de occupatoriis 

ageretur agris, et 6 quidquid vis aquae abstulerit, repetitionem 

nemo habebit. Quae res necessitatem ripae muniendae iniungit, ita 

tamen, ne alterius damno quicquam faciat, qui ripam muniet 7 . Si 

vero in divisa et adsignata regione tractabitur, nihil amittet possessor, 

quoniam formis per centurias certus cuique modus adscriptus est. Circa 

1) propterea Guelf., om. Arc. — 2) discutiatur Giielf., deficit Arc. — 

3) Front 48,23: in Etruria communalia vocantur. — 4) pro indiuisa libri. 

— 5) Cf. supra controv. 4. — Agg. 16,18: De possessione — per interdictum, 

hoc est iure ordinario, litigatur; hoc non est disciplinae nostrae iudicium, 

sed apud praesidem provinciae agitur, — sicut lex ait: 'nisi de possessionis 

statu quaestio fuerit terminata, non licet mensori pracire ad 

loca\ — 6) haec est num quid (haesit non quod Arc, est si bacc si in 

Gruelf.) de occ. ageretur (agitur Gicelf.) agris et (sed Arc, om. Guelf.) quidquid 

libri [praestat fortasse: haec cst: si de occupatoriis agitur agris, 

quidquid cet. TH. M.] — 7) Sicul. 150,24: Kivus — quotiens finem facit, 

appellatur 'rivo recto curvoquo [aut del. hoc voc. ant sa: cursuque. ΤΗ. Μ.]'; 

qui si alicuius terras minutatim ex alia partc abstrahat et alii contrario 

relinquat, quod vocant abluvioncra (alluvionem cod.) et alluvionem (alluvionum 

cod.), rcpetitio finium non datur (finium addatur liber); inducit (in. 

dicit liber) enim necessitatem riparum tuendarum, quod iuste vidctur pro. 

spectum, ut terrae possessoribus salvae sint, etiam publicao utilitatis causa. 

Quod si (si om. liber) vi tempestatum rivi torrentcs subito alvcum cursumque 

(alueo cursuque liber) mutent, iustum (munientes tum liber), ut nostra 

fert opinio, erit, ut alvei veteris fines suos quisque obtincat.


Padum autem cum ageretur, quod flumen torrens et aliquando tam 

violentum decurrit, ut alveum mutet et multorum late agros trans 

ripam, ut ita dicam, transferat, saepe etiam insulas efficiat x 

, Cassius 

Longinus, prudentissimus vir, iuris auctor, hoc statuit, ut quidquid aqua 

lambiscendo abstulerit, id possessor amittat, quoniam scilicet ripam 

suam sine alterius damno tueri debet; si vero maiore vi decurrens 

alveum mutasset, suum quisque modum agnosceret, quoniam non 

possessoris neglegentia sed tempestatis violentia abreptum apparet 2 ; 

si vero insulam fecisset, a cuius agro fecisset, is possideret; aut 3 si 

ex communi, quisque suum reciperet. 

17. (9) De iure territorii controversia est de his, quae ad ipsam F.52.A.84. 

urbem pertinent, sive quid intra pomerium eius urbis erit, quod a 

privatis operibus optineri non oportebit. 

20. (10) De subsicivis controversia est, quotiens aliqua pars cen-Α.81.H. 132 

turiae sive tota non est adsignata et possidetur. 

(11) De locis publicis sive populi Romani sive coloniarum ^-54. A.85 

municipiorumve controversia est, quotiens ea, quae neque adsignata 

neque vendita fuerint umquam 4 , aliquis possederit, ut alveum fluminis 

veterem populi Romani cet 

21. (12) De locis relictis et extra clusis controrersia est in F-55. A.86 

22. agris adsignatis. Eelicta autem loca sunt, quae sive Jocojrum iniquitate 

sive arbitrio conditoris


bus fossis fontibus saepe moventur contentiones: quae omnes partes 

non nostram, sed forensis officii, id est iuris civilis, operam exigunt; 

nos vero tunc eis 1 intervenimus, cum aut derigendum 2 aliquid est 

quaestionibus , aut7 si forma aliqua aliquid notatum invenitur, 

repetendum est. 

Frontinus liber II. 

Satis, ut puto, dilucide (in priore libro) genera controversiarum 

exposui; nunc quemadmodum singulae tractari debeant, persequendum 

est. — Difficillimus autem locus hic est, quod mensori iudicandum 

est; sed nec minus ille exactus, quod est advocatio praestanda. Pru- 35. 

dentiam | tamen eandem artifices habere debent et qui iudicaturi sunt 

et qui advocationes sunt praestituri. In iudicando autem mensorem 

bonum virum et iustum agere decet 3 , neque ulla ambitione aut sordibus 

moveri, servare opinionem et arti et moribus; quidam enim per 

imperitiam, quidam per inpudentiam peccant: totum autem; hoc iudicandi 

officium et hominem et artificem exigit egregium. Erat aequissimum 

et in advocatione eandem fidera exhiberi a mensoribus; sed 

lioc possessores aequo animo ferre non possunt: nam cum his veritas 

exposita est, adversus sinceritatem artis facere cogunt 4 . 

1) eis] est libri. — 2) defigendum libri. — 3) debet vel debent libri. — 

4) cogant libn.

FOOTES IURIS KOMANI ANTIQUI

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?