Professional Documents
Culture Documents
Neologismo pedagógicos
del idioma K’iche’
Neologismos del Idioma K’iche’
4
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
JAQB’AL
Le k’amal B’e rech Ka’ib’ Tzijonem xutz’aqsaj le k’ak’ taq tzij ruk’ le
kichakum chik ’ nik’aj taq wokaj le kichakum le unimarsaxik le qach’ab’al jas
ta ne’ le: K’ulb’il Yol Twitz Paxil, Uq’ab’ ch’ab’äl xuquje’ Tijonik rech le Nim
Tijob’äl rech Landivar, Oxlajuuj Keej Maya’ Ajtz’iib’, OKMA. Le k’amal B’e rech
Ka’ib’ Tzijonem sib’alaj kumaltyoxij chikech le wokaj rumal cher man xkixu’yaj
taj le jalajoj taq tzij, kel k’ut ub’ixkil wa’ rech katob’an chike le ajtijab’ xuquje’
le tijoxelab’ rech le nimalaj tijonem rech le amaq’.
Le choltzij ucholam loq rib’ junam ruk’ le choltzij rech taq le ch’ab’äl; k’o
jujun taq tzij le keb’ oxib’ tzij le junakub’ij. Xuquje’ ek’o k’ak’ taq tzij le xaq
ko’m junam kepetik ne cher man junam taj le kikib’ij. Le choltzij kuk’ut le kojow
chuq’ab’ rech ujunumaxik le utzib’axik le jalajoj taq ch’ab’äl.
Le k’amal B’e rech Ka’ib’ Tzijonem tajin katob’ik che unimirsaxik le choltzij
ch’ab’äl rech taq le jalajoj mayib’ taq cholchi’. Le jun choltzij kuya’ chike le
ajtijab’ le ka’ib’ kich’ab’al, kech taq le tijoxelab’, le tijonik taq tijob’äl xuquje’
konojel le winäq le kakaj kikinimirsaj le ch’ab’äl mayib’.
Neologismos del Idioma K’iche’
PRESENTACIÓN
El Ministerio de Educación a través de la Dirección General de Educación Bilingüe
Intercultural, llevó a cabo en el año 2003 la creación de una base de datos que
contiene mas de 2,000 términos nuevos o neologismos pedagógicos en los idiomas
Mayas K’iche’, Mam, Q’eqchi’, Kaqchikel, Q’anjob’al, Tz’utujil, Poqomam, Poqomchi’,
Akateko, Ixil y Popti’. Los términos fueron creados con base a las necesidades
que se tienen en cuanto a la producción de materiales educativos desde las
áreas de aprendizaje del nuevo currículo del nivel primario.
Con la finalidad de aumentar la base de datos, la DIGEBI consideró integrar
una serie de neologismos creados por otras instituciones comprometidas con
el desarrollo y modernización de los idiomas Mayas, las cuales son: K’ulb’il Yol
Twitz Paxil, Academia de Lenguas Mayas de Guatemala; Instituto de Lingüística y
Educación de la Universidad Rafael Landivar; Oxlajuuj Keej Maya’ Ajtz’iib’, OKMA.
La DIGEBI agradece profundamente el apoyo brindado por las instituciones referidas
al permitir acceder a su base de datos y compartir su difusión para el beneficio
de los docentes y estudiantes del sistema educativo nacional.
El vocabulario se presenta de acuerdo al orden alfabético de los idiomas
Mayas; en algunos casos, se encontrará con más de un término para referirse
a un mismo significado, debiendo considerarse como sinónimos. Además, el
documento contiene términos que tienen la misma forma con diferente significado. El
vocabulario refleja el esfuerzo por estandarizar la forma escrita de los idiomas.
La DIGEBI está colaborando con su grano de maíz para el desarrollo lexical
de los idiomas Mayas. Este vocabulario está dirigido a maestros bilingües,
a estudiantes de las Escuelas Normales Bilingües e Interculturales y personas
interesadas y comprometidas con la modernización lexical, uso y difusión de los
idiomas Mayas.
6
A
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
K’iche’____________________ Español
A_ ________________________ Muchacho, niño (clasificador)
Ab’________________________ Hamaca
Ab’ ch’at _ _________________ Catre
Ab’a’q_____________________ Hollín
Ab’a’qchiköp _______________ Milpiés
Ab’aj______________________ Piedra
Ab’äj______________________ Mineral
Ab’ix______________________ Milpa
Achalal____________________ Pariente, familiar
Achalalib’al_________________ Hermanastro (a)
Achalalil k’aslemal___________ Vida familiar
Achalalxik _________________ Parientes
Achalka’n__________________ Concuña
Achb’anoj__________________ Adverbio
Achb’axininem______________ Tira cómica
Achb’i’aj, q’alajsab’äl b’i’aj____ Adjetivo
Acheqa’lenel_ ______________ Paciente
Achi_______________________ Hombre
Achi k’ulajil ________________ Homosexual
Achi’al ____________________ Masculino
7
Neologismos del Idioma K’iche’
Achi’l______________________ Amigo
Achi’lanel __________________ Escolta
Achi’lanem _ _______________ Afiliado
Achi’lib’ _____________________ Compadres (casamiento de los hijos)
Achib’il____________________ Compañero (a), amigo (a)
Achib’ilanik, achib’ilanem_____ Acompañar
Achijal_______________________ Masculino (como género de
sustantivos)
Achijil_____________________ Esposo
Achik’_____________________ Visión
Achik’al tijonem_____________ Educación virtual
Achik’anem_ _______________ Soñar, fantasia
Achik’nem_ ________________ Imaginación
Achikowija’_________________ Semen
Achixanik, achixanem________ Celar
Achixik____________________ Celoso
Achji’______________________ Concuño
Achochib’äl___________________ Dirección (correo electrónico o de
calle)
Achochib’äl_ _______________ Hábitat
Africa_ ____________________ África
Africano_ __________________ Africano
Aj_________________________ Elote, cohete, caña de carrizo
Aj ab’yayala________________ Americano
8 8
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
9
Neologismos del Idioma K’iche’
A 10
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
B
Neologismos del Idioma K’iche’
C 12
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
D
Neologismos del Idioma K’iche’
E 14
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Äm ja’nel___________________ Pulpo
Ama’______________________ Macho
Ama’ ak’___________________ Gallo
Ama’ wakax_ _______________ Toro
Amaq’_____________________ País
Amaq’ b’anikil_ _____________ Identidad nacional
Amaq’el____________________ Siempre, frecuente
Amaq’el, ajamaq’____________ Patriótico
Amaq’elal k’aslemal_ ________ Vida ciudadana
Amaq’il ____________________ Nación
Amolo, amlo________________ Mosca
Anab’______________________ Hermana de hombre
Anichuq’alel________________ Catalítico
Anichuq’anel_ ______________ Catalizador
Anima_____________________ Alma, corazón, espíritu
Animajem__________________ Huir
Aninäq uqxa’n ______________ Telegrama
Aninaq, chanim_____________ Rápido
Aninaqat’u’y _ ______________ Olla de presión
Anitz’ib’awuj________________ Cuaderno de taquigrafía
Aponem, aponik, opanik______ Llegar (allá)
Aq________________________ Cerdo, marrano
Aqa’etok’al_________________ Centímetro
Aqa’etok’al kamulinem_______ Centímetro cuadrado
F
Neologismos del Idioma K’iche’
G 16
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
H
B’
Neologismos del Idioma K’iche’
B’a________________________ Taltuza
B’ajb’äl____________________ Martillo
B’ajinik, b’ajinem____________ Clavar
B’alam_____________________ Jaguar, tigre
B’alkatinem, b’alkatinik_______ Rodar
B’aluk_____________________ Cuñado de hombre
B’anb’äl ___________________ Molde
B’anb’äl chulaj _ ____________ Letrina
B’anb’äl chuluj _ ____________ Servicio sanitario
B’anb’äl k’ajkab’ ____________ Ingenio
B’anb’äl taqanib’äl __________ Congreso
B’anb’äl wa ________________ Cocina
B’anb’alnik_________________ Moldear
B’anbäl no’jwuj _____________ Imprenta
B’anem____________________ Predicado
B’anik, b’anonem, b’anonik_ __ Hacer
B’anikil____________________ Identidad
B’anikil____________________ Posicional (clase de palabra)
B’ankoyuq ch’ich’___________ Niobio
B’anoj_____________________ Verbo
B’anojil____________________ Verbal
I 18
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
J
Neologismos del Idioma K’iche’
B’ur_______________________ Burro
B’usik, q’ochonem, q’ochonik____ Doblar
Ch
Cha_______________________ Obsidiana
Cha’b’äl____________________ Filtro (de aceite)
Cha’b’äl chäj_ ________________ Filtro (para pantalla de computadora)
Cha’nel ____________________ Jurado
Cha’täl tijonem______________ Educación no Formal
Cha’yinik, kchayinik_ ________ Votar, vota
Chab’äl____________________ Coladera
Chab’ana jun toq’ob’_________ Por favor
Chab’ij chwe________________ Decímelo
Chachal____________________ Collar
Chaj_______________________ Gris, cenizo, ceniza, ocote, pino
Chajim q’ij _________________ Feriado
Chajinb’äl yawab’_ __________ Enfermería
Chajinel ___________________ Policía
Chajinel amaq’ _ ____________ Ejército, soldado
Chajinel yawab’, ajyab’_______ Enfermera
Chajinik____________________ Cuidar, proteger
1
24
4
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Cho’m_____________________ Camarón
Cho’pijat’inib’äl _____________ Desarmador (destornillador)
Cho’pinik_ _________________ Desenroscar
Chojjäb’ ___________________ Diluvio
Chojoj atinib’äl______________ Ducha
Chok’ok’, pok’opik___________ Tieso
Chokoyab’äl________________ Formulario
Chokoyam_ ________________ Formulado
Chokoyanem_ ______________ Formulación
Chokoyanik ________________ Formular
Chokoyil___________________ Fórmula
Chol_______________________ Tabla (matemática o elementos
básicos químicos)
Cholaj_____________________ Fila, hilera
Cholajil saqil _______________ Receta
Cholajilab’äl _ ______________ Sistema de numeración
Cholajilanik ________________ Contabilidad
Cholb’äl chak _ _____________ Programa
Cholb’äl tzij ________________ Crucigrama
Cholb’inem _ _______________ Desfile
Cholchak __________________ Plan
Cholchak tijonem, cholchakunik_ Planificación educativa, planificar
Cholchi’_ __________________ Comunidad lingüística
Choletz’anem _ _____________ Deporte
1
9
Neologismos del Idioma K’iche’
Ch’
Ch’ab’_____________________ Lanza
Ch’ab’ k’yaqoj ______________ Lanzamiento de jabalina
Ch’ab’, ch’a’p_______________ Flecha
Ch’ab’al____________________ Idioma, lengua
Ch’ab’al____________________ Rezo
Ch’ab’al____________________ Voz (de habla)
Ch’ab’äl winaqilal_ __________ Lengua y sociedad
Ch’ab’alil___________________ Idiomático
Ch’ab’em_ _________________ Visita
Ch’ab’enem, ch’ab’enik, q’atunem,
q’atunik, solinem, solinik________ Visitar
Ch’ajb’äl ware’aj ____________ Pasta dental
Ch’ajb’alq’ab’aj_ ____________ Palangana
Ch’ajch’öj k’aslemal _________ Moral
Ch’ajch’oj, josoq’____________ Limpio
Ch’ajch’ojirsanem, jusq’inem__ Aseo
1
D
Neologismos del Idioma K’iche’
Ch’ipaq____________________ Jabón
Ch’iw______________________ Pollito
Ch’o_______________________ Rata, ratón
Ch’ob’ik_ __________________ Adivinar
Ch’ob’nel, aj no’j, q’inom
etamanel___________________ Científico (persona)
Ch’ob’ön tzij _ ______________ Adivinanza
Ch’ob’otäl chak _____________ Proyecto
Ch’ob’tz’ib’anik, kch’ob’tz’ib’anik__ Parafrasear, parafrasea
Ch’ob’tz’ib’nem_____________ Paráfrasis
Ch’ojinik___________________ Pelear
Ch’ok______________________ Sanate
Ch’okob’anem, ch’okob’anik__ Montar
Ch’okoj, ch’oka’r____________ Cojo
Ch’olik, ch’olonik, ch’olonem__ Pelar
Ch’olom_ __________________ Pelado
Ch’op, matzati’ _ ____________ Piña
Ch’opinik_ _________________ Saltar
Ch’u’j______________________ Loco
Ch’u’kaj____________________ Codo, esquina
Ch’u’kb’äl _ ________________ Bisagra
Ch’ub’lin___________________ Reflejo (como de espejo)
Ch’ub’lin b’aq’wäch__________ Cristalino (del ojo)
Ch’ub’lin kaqkojch’ich’_______ Selenio
1
H
Neologismos del Idioma K’iche’
E
E are’______________________ Ellos, ellas
Echam_____________________ Cuñado de mujer
Echanel, echanik____________ Poseedor, poseer
Echb’äl amaq’_ _____________ Patria
Echkil_ ____________________ Egocentrismo
Ek’________________________ Pie de gallo, pata de gallo
Elaq’än wach _______________ Piratería
Elaq’om ___________________ Asaltante
Elem, elik_ _________________ Salir
Elesanem, elesanik, esaxik____ Eliminar, quitar, sacar
Elik_ ______________________ Deserción
1
J
Neologismos del Idioma K’iche’
2
3
I
Neologismos del Idioma K’iche’
Inup_______________________ Ceiba
Iq’, uk’u’xal kaqiq’___________ Oxígeno
Iq’anem____________________ Oxigenación
Is_________________________ Camote
Isab’al_____________________ Izabal
Ismachi’_ __________________ Barba, bigote
Ismal______________________ Pluma, pelo de animal
Itz_________________________ Brujería
Itzel_______________________ Demonio, diablo, maldad
Itzel kunab’al_ ______________ Veneno
Itzelal _____________________ Maldición
Iwir_ ______________________ Ayer
Ix_________________________ Vosotros
Ixajyuq’____________________ Monja
Ixal chak___________________ Trabajo juvenil
Ixatz’yaqb’äl _ ______________ Blusa
Ixija’ ______________________ Óvulo
Ixija’b’äl_ __________________ Ovario
Ixim_______________________ Maíz
Ixjut_______________________ Gusano
Ixk’aq_ ____________________ Garra de animal
Ixk’aqaj____________________ Uña
Ixkanul, xkanul______________ Volcán, colina cerro
Ixkolob’____________________ Intestino
2
46
6
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Ixmatuq’___________________ Tepocate
Ixmukur____________________ Tortolito
Ixnam_ ____________________ Cuñada de hombre
Ixoq_______________________ Mujer
Ixöq k’ulajil _ _______________ Lesbiana
Ixöq kär ___________________ Sirena
Ixoqal _____________________ Femenino (género)
Ixoqil, wixoqil_______________ Esposa
Ixpa’ch_ ___________________ Lagartija
Ixpeq______________________ Sapo
Ixq’alel_ ___________________ Princesa
Ixtunäy ____________________ Trompa de Falopio
Ixtuq’, ixtutz’, ixt’o’r__________ Rana, renacuajo, tepocate,
Ixtuxil_ ____________________ Talón, carcañal
Iya________________________ Pericón
Iyonem_ ___________________ Obstetricia
I’om re_____________________ Suegros de hombre
J
Ja________________________ Casa
Ja ak’alb’äl _ _______________ Orfanato
2
7
Neologismos del Idioma K’iche’
K
Kab’_______________________ Caramelo (dulce), panela
Kab’al_____________________ Rancho con techo de paja
Kab’awäch_________________ Diorama
Kab’ij______________________ Pasado mañana
Kab’ijir_ ___________________ Hace dos días, anteayer
Kab’lajk’al__________________ Doscientos cuarenta
Kab’lajq’o’_ ________________ Cuatro mil ochocientos
Kab’lajuj___________________ Doce
Kab’raqan__________________ Sismo
Kab’tukan__________________ Fresa
3
1
Neologismos del Idioma K’iche’
Kaqakach’ch’ich’____________ Cobre
Kaqaq’oq’__________________ Sandía
Kaqch’umil_________________ Marte
Kaqchulch’ich’______________ Rutenio
Kaqi’wos___________________ Carburante
Kaqi’wosnel________________ Carburizante
Kaqi’wosnik________________ Carburar
Kaqiq’_____________________ Viento, aire
Kaqiq’b’äl _ ________________ Ventilador
Kaqiq’k’ajnem_________________ Polinización anemógama (por el aire)
Kaqix,_____________________ Guacamaya
Kaqkoj_____________________ Anaranjado
Kaqkoj ch’ich’_ _____________ Rodio (elemento)
Kaqmux kik’________________ Glóbulos rojos
Kaqulja____________________ Trueno
Kar________________________ Pescado
Karawa’n___________________ Arveja
Karb’äl_ ___________________ Pecera, acuario
Kare’t_ ____________________ Carreta
Karmataq’__________________ Cetáceos
Karne’l_ ___________________ Carnero, oveja, chivo
Kasol______________________ Segundo ciclo
Katamal____________________ Tamal con carne
Katijowik___________________ Comestibles
3
5
Neologismos del Idioma K’iche’
Kej________________________ Caballo
Kejaq’opoj_ ________________ Llorona (de leyenda)
Kejemanim_________________ Carreras ecuestres
Kem_______________________ Tejido
Kematz’ib’__________________ Computadora
Kemb’äl tzij ________________ Morfología
Kemchi’____________________ Gramática
Kemob’al_ _________________ Telar
Kemonem, kemonik, kemik_ __ Tejer
Kenkë’n ___________________ Gelatina
Keqrik, xkeqrik______________ Ruborizar, ruboriza
Ketekik ik’__________________ Luna llena
Ketekik maj upam, setesik____ Círculo, redondo
Ke’enem, ke’enik____________ Moler
Kichom____________________ Desorden
Kijenik_____________________ Montar a caballo
Kik’_ ______________________ Sangre
Kik’ichaj ___________________ Remolacha
Kik’ilïk läq, leplïk läq_________ Plato
Kik’tz’ujujnel_ ______________ Glándula endocrina
Kikiknem___________________ Voleibol
Kikotem_ __________________ Contento, feliz, alegre
Kinaq’_____________________ Fríjol
Kinaq’ q’ayes _ _____________ Soya
3
68
8
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Kojomb’i’aj_________________ Apodo
Kojonb’äl , kojb’al___________ Creencia, religión
Kojonel _ __________________ Evangélico
Kojonem _ _________________ Religión
Kojonem, kojonik____________ Utilizar, creer
Kok_______________________ Tortuga
Kok’_______________________ Fino
Kok’inik, kkok’inik___________ Refinar, refina
Kok’sa’n___________________ Refinación
Kokib’ chikop_______________ Reptiles quelonios
Koksiyow ch’ich’____________ Titanio
Kola ______________________ Cola (pegamento)
Kolk’aslemal________________ Biotopo
Kolob’_____________________ Lazo
Kolob’al, tob’äl numïk________ Refacción
Kolomaxik, uchomaxik_______ Resolver
Komale ____________________ Comadre
Komon b’i’aj________________ Sustantivo común
Komon b’ixonïk _____________ Coro
Komon ch’ob’otäl chak_______ Proyectos sociales
Komön chomab’äl _ _________ Política social
Komön utzil ________________ Bien común
Komoncha’om______________ Validación
Komoneqa’lenem____________ Solidaridad
3
70
A
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Kowinem___________________ Posible
Kowinem___________________ Rendimiento
Kowinem tijonik_____________ Rendimiento escolar
Kowinem, kowinik___________ Poder
Koxpinb’äl _________________ Blindaje
Koxtar_____________________ Costal, saco
Koxtarb’sam, b’irb’inem______ Encostalados
Koyopa’, kipa’_ _____________ Relámpago
Koyuq ch’ich’_______________ Molibdeno
Ko’k_______________________ Cerco, jaula
Ko’k q’ojomb’äl _____________ Arpa
Ko’k, eqb’al_ _______________ Cacaxte
Ko’lk’axwach tz’ib’ __________ Abreviatura
Kub’anik k’u’x_ _____________ Confiar
Kub’sab’äl k’u’x, ku’lib’äl k’u’x__ Confianza
Kuch’ijo_ __________________ Aguantarlo
Kuchuj tijonem______________ Educación por Cooperativa
Kuchujb’alil, tob’an ib’_ ______ Cooperativismo
Kuchum chak _ _____________ Autogestión comunitaria
Kuk_______________________ Ardilla
Kulanto____________________ Cilantro, culantro silvestre
Kumatz____________________ Culebra o serpiente
Kumätz ch’umil_ ____________ Júpiter
Kunab’al___________________ Medicina, remedio
3
72
C
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
K’amq’aq’nil________________ Electrónico
K’amq’ojomb’äl_____________ Guitarra
K’amuq’ab’ chak ____________ Contrato
K’anarik, royowal ___________ Enojar
K’anarnaq__________________ Enojado
K’aq_______________________ Pulga
K’aqat_____________________ Picazón
K’aqonik, k’aqonem__________ Tirar
K’ark’a’r ___________________ Matraca
K’asaj_ ____________________ Fiado, deuda
K’asik_ ____________________ Despierto
K’ask’atem_________________ Perseverante
K’ask’atnik_________________ Perseverar
K’aslel_____________________ No perecedero
K’aslemab’anil no’jk’aslemal__ Valores ecológicos
K’aslemal__________________ Vida
K’aslemalil_________________ Biológicamente
K’aslemam tzij ______________ Historia
K’aslemamnel tzij_ __________ Historiador
K’aslik_____________________ Listo, vivo
K’asnak’___________________ Microorganismo
K’asnak’ilb’äl, ilb’äl nitz’ jastäq__ Microscopio
K’astajem__________________ Despertarse
K’astajib’al_________________ Resurrección
3
H
Neologismos del Idioma K’iche’
L
La_ _______________________ Chichicaste
La...k’ut____________________ Interrogación
Lab’ab’_ ___________________ Aguado
Laj jukub’__________________ Canoa
Laj tzijol_ __________________ Letrero
Lajab’ kär, chapb’äl kär _ _____ Anzuelo
Lajchikop ch’umil_ __________ Osa menor
Lajja k’ayib’äl _ _____________ Caseta
Lajja kunanb’äl _____________ Puesto de salud
Lajk’al_____________________ Doscientos
Lajpak’, ch’ich’ pak’__________ Cuchara
4
7
Neologismos del Idioma K’iche’
Loq’_______________________ Sagrado
Loq’k’olb’äl_________________ Santuario
Loq’o’manik, loq’ik, loq’o’manem__ Comprar
Loq’ob’al___________________ Viruela
Loq’om wotz’otz’____________ Cereal (como Corn Flakes)
Loq’oxik___________________ Querer
Lotz_______________________ Trébol (planta)
M
Ma ajil _____________________ Irresponsable
Ma ajilal____________________ Irresponsabilidad
Ma ajilil____________________ Irresponsablemente
Ma tzij taj_ _________________ No es cierto
Mab’i’aj____________________ Anónimo
Mach’ich’wos_______________ Boro
Mach’o’j ulew_______________ Zona neutral (no combatiente)
Machikopb’äl_______________ Flúor
Macho’r____________________ Estéril
Machol tijonem_ ____________ Educación informal
Machomanem_______________ Inconsciente
Maj________________________ Negativo
4
90
A
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
N
Na utz taj___________________ No está bien
Nab’ak’u’x__________________ Sentido de humor
Nab’al _____________________ Gusto
Nab’al re ti’ojilal_____________ Tacto
Nab’al rech echb’anem_______ Sentido de pertenencia
Nab’alil ____________________ Sentidos
4
96
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Nab’e______________________ Primero
Nab’e etab’äl _______________ Evaluación inicial
Nab’e junab’________________ Primer grado
Nab’e q’ij___________________ Domingo
Nab’e tanaj_________________ Primera unidad
Nab’e xak__________________ Profase
Nab’ech’awem______________ Lengua materna
Nab’ejsab’äl b’ixik _ _________ Prevención
Nab’ejsanb’äl pa che’_ _______ Centro de Prisión Provisional
Nab’ek’os__________________ Acentuación aguda
Nachiti’, nochti’_____________ Tuna
Naj________________________ Lejos
Näj tijonem_________________ Educación a Distancia
Najal_ _____________________ Distancia
Najilb’äl, ilb’äl uwakaj________ Telescopio
Najropinem_________________ Salto de longitud
Najtirjuquq chikopib’_________ Reptiles rincocéfalos
Nak’_______________________ Micra
Nak’ nuk’k’aslem____________ Homeostasis
Nak’ab’äl tz’ib’, taktak________ Tecla
Nak’äl ilwäch_ ______________ Lentes de contacto
Nak’b’äl, nek’b’äl _ __________ Pegamento
Nak’ch’uqb’äl soknaqil _______ Esparadrapo
Nak’chikopil, uchikopil jastaq _ Bacteria
4
H
Neologismos del Idioma K’iche’
Nimarisab’äl________________ Lupa
Nimasu’t, ch’upb’äl mexa_____ Mantel
Nimatinamit_ _______________ Guatemala (ciudad)
Nimatz’ib’__________________ Mayúscula
Nimayin____________________ Dinosaurio
Nim-b’e _ __________________ Carretera
Nimeta’manel_______________ Sobresaliente
Niminem___________________ Interferencia
Nimk’yaqb’äl _______________ Tanque
Nimkab’raqan_______________ Terremoto
Nimonem, nimonik_ _________ Meter
Nimtak’alb’äl, tak’alb’äl_______ Tarima
Nimtz’ib’ ___________________ Letra mayúscula
Nitz’ cholk’ut_ ______________ Microcurrículum
Nitz’ chomanïk______________ Frase
Nitz’ kajxukut_______________ Casilla
Nitz’ raqan_ ________________ Corto
Nitz’, witz, alaj_ _____________ Pequeño
Nitz’akik_ __________________ Cincos, canicas
Nitz’irb’äl ajalib’äl_ __________ Mínimo denominador común
Noch’______________________ Silueta
Nochti’_ ___________________ Nopal
Nojimal, no’jimal_ ___________ Despacio
Nojinaq____________________ Lleno, satisfecho
5
1
Neologismos del Idioma K’iche’
No’j_______________________ Idea
No’j tzijonem_ ______________ Conferencia
No’j wuj, no’jib’al wuj ________ Libro
No’jajilanik _________________ Aritmética
No’jalil_____________________ Psicológicamente
No’jalinel___________________ Psicólogo
No’jb’anem_________________ Tecnología
No’jb’anobäl _ ______________ Civilización
No’jib’äl tzij ________________ Refrán
No’jim_____________________ Invento
No’jinel ____________________ Concejal
No’jk’aslemal tijonem________ Educación en Valores
No’jnik’ob’äl tzijob’äl_________ Lingüística
No’jriqonem________________ Competencias actitudinales
No’jtijojnem_ _______________ Disciplina (disciplina académica)
No’jwuj q’ojomb’äl __________ Partitura
No’jwuj tijonik_ _____________ Libros de texto
No’s_______________________ Pavo, chompipe
Nuch’wiq’ab’_ ______________ Dedo meñique
Nuk’b’al q’aq_ ______________ Poyo
Nuk’b’alil___________________ Constructivismo
Nuk’b’anel_ ________________ Programador (de computadora)
Nuk’b’iwuj__________________ Bibliografía
Nuk’b’iwujil_________________ Bibliográfico
5
102
2
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
O
Och’_______________________ Elote tierno, jilote
Oj_________________________ Aguacate
Oj_________________________ Nosotros
5
3
Neologismos del Idioma K’iche’
Ojer_______________________ Antes
Ojer k’aslemal_ _____________ Era arcaica
Ojer nab’e k’aslemalil________ Era precámbrica
Ojer nab’e utzijol uwachulew__ Era paleozoica
Ojer nab’e winaqilal__________ Era antropozoica
Ojer nab’etas uwachulew_____ Era cenozoica
Ojer ukab’tas uwachulew_____ Era mesozoica
Ojer winäq qaxe’il_ __________ Antepasado
Ojer yuq’uq’k’as_____________ Era cámbrica
Ojer, naj tir _________________ Antiguo
Ojob’______________________ Tos
Ojob’anem, ojob’anik_ _______ Toser
Ojxiwan ___________________ Laurel
Ok’al ab’ ___________________ Siglo
Ok’apajb’äl_________________ Quintal
Okb’äl _____________________ Boleto, ticket
Okem, okik, okisanik_________ Entrar, entre
Okib’al_____________________ Entrada
Opanem_ __________________ Meta (como competencia)
Opanib’äl_ _________________ Estación (terminal de buses)
Opanib’äl ch’ich’ ____________ Terminal
Opanib’äl xik’ach’ich’,
opanib’äl rapch’ich’ _________ Aeropuerto
Opanriqonem_______________ Competencias terminales
5
104
4
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Oq’ib’äl____________________ Onomatopeya
Oq’inib’äl_ _________________ Onomatopéyico
Oqtam_____________________ Perseguido
Oqtanik____________________ Perseguir
Oxib’______________________ Tres
Oxij_______________________ En tres días
Oxik’ ______________________ Trimestre
Oxjachän __________________ Regla de tres
Oxk’al_____________________ Sesenta
Oxk’os_____________________ Esdrújulo (a)
Oxk’u’x tz’ib’_ ______________ Triptongo
Oxlajk’al___________________ Doscientos sesenta
Oxlajq’o’___________________ Cinco mil doscientos
Oxlajuj_____________________ Trece
Oxlanemal_ ________________ Vacaciones
Oxpaj______________________ Trisílaba
Oxpaläj____________________ Dimensión (tres dimensiones)
Oxq’at_____________________ Trinomio
Oxq’at kawiq_ ______________ Trinomio de segundo grado
Oxq’o’_____________________ Mil doscientos
Oxt’in, oxcholnak’___________ Puntos suspensivos
Oxtz’aq____________________ Pirámide triangular
Oxtz’aq kajtz’ik______________ Pirámide cuadrada
Oxxukut junamch’um_ _______ Triángulo congruente
5
5
Neologismos del Idioma K’iche’
P
Pa_ _______________________ En
Pa juyub’ __________________ Área Rural (cantón, aldea)
Pa mox____________________ A la izquierda
Pa nik’aj q’ij, pa q’ij, pa tik’il q’ij ___ A medio día
Pa taq_____________________ A la (s)
Pa tinamit__________________ Área urbana
Pa wikiq’ab’_ _______________ A la derecha
Pa, chi_____________________ A
Pach’______________________ Trenza
Pach’um___________________ Trenzado
Pach’um tzij________________ Poema
Pach’umb’äl tzij_____________ Poemario
Pach’unel tzij_______________ Poeta, poetiza
Pach’unem, pach’unik________ Trenzar
Pache’_____________________ Cárcel, calabozo
Pachq’ab’, pisq’ab’aj,
5
106
6
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Patzka’r____________________ Disfraz
Patzka’rnik_________________ Disfrazar, disfraza
Patzpo’y___________________ Frívola
Patzu’k tzij, patzku’y tzij______ Trabalenguas
Pawi’______________________ Sombrero
Paxik______________________ Quebrar
Paxil kayala’________________ Guatemala
Paxinem, paxinik____________ Quebrar (algo de cocina)
Paxlaq, xmaramaq___________ Verdolaga
Payaki’_ ___________________ Maxilar superior
Payu’, sub’al tz’am, su’t,
su’b’äl tza’maj_ _____________ Pañuelo
Pa’tz ______________________ Peludo
Pejk’at_____________________ Malla
Pek_ ______________________ Cueva
Peme’ch___________________ Conchas de mar
Pepe_ _____________________ Mariposa
Peq_ ______________________ Cacao
Peqija’_____________________ Cotiledón
Pera’j, pe’r_ ________________ Perraje
Pera’j, reb’o’s _ _____________ Chal
Perpe’ch___________________ Cresta
Persäq ab’äj________________ Lápida (piedra mortuoria)
5
9
Neologismos del Idioma K’iche’
Pixq’aq’____________________ Neutrón
Pixq’aq’ ch’umil_____________ Estrella de neutrones
Pixtun_____________________ Tortilla gruesa
Pi’q_ ______________________ Xilote, olote
Pom_______________________ Copal, incienso
Pop_______________________ Petate
Poq’ q’aq’__________________ Bomba (fuego artificial)
Poq’irisanem_ ______________ Reproducción
Poq’owem__________________ Ebullición
Poq’owisam________________ Hervido
Poq’owisanem, poq’owisanik__ Hervir
Poq’sab’äl q’inomal _________ Empresa
Poq’sb’äl ajilanïk _ __________ Potencia
Poqon_____________________ Picante, picoso
Poro’n_____________________ Fogón (fuego grande)
Porom kaq’iq’ ______________ Anhídrido carbónico
Porom xan _________________ Ladrillo
Pospo’y, poror______________ Pulmón
Poy_ ______________________ Espantapájaros, espantajo
Po’t_______________________ Güipil
Pronwos___________________ Cloro (elemento)
Pub’ ______________________ Cerbatana
Puch’ik, puch’unem,
puch’unik__________________ Machacar (chile, tomate)
5
B
Neologismos del Idioma K’iche’
5
112
C
Q
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Qitzijil_____________________ Realidad
Qonojel oj__________________ Todos juntos
Qororem, qororik____________ Roncar
Qul________________________ Cuello
Qulaj______________________ Garganta
Qulb’ixanem________________ Entonación
Qulb’ixanik_________________ Entonar
Qulil_______________________ Tonalidad
Qulq’ab’ ___________________ Pulsera, brazalete
Qumunem__________________ Bebido
Qumuxik___________________ Tomar, beber
Qupb’äl ixk’eq ______________ Cortaúñas
Qupib’äl_ __________________ Tijeras
Qupib’al ch’ich’_____________ Alicate
Qupim wuj_ ________________ Recorte (como de periódico)
Qupinem, qupinik______________ Cortar (carne, madera con
instrumento)
Q’
Q’ab’, uq’ab’________________ Mango, aza
Q’ab’a’t____________________ Remo
Q’ab’aj_____________________ Manos, extremidades superiores
5
114
E
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Q’ab’akik___________________ Básquetbol
Q’ab’äl_____________________ Manecilla
Q’ab’arel___________________ Borracho
Q’ab’arisab’äl, kumb’alil______ Droga
Q’ab’arnaqil ________________ Alcoholismo
Q’ab’atz’ib’_________________ Manuscrito (copia a mano)
Q’ab’ch’ab’äl , jaljoj tzij_______ Dialecto
Q’ab’ch’awib’äl_ ____________ Auricular (del teléfono)
Q’ab’kajb’äl_ _______________ Reloj de pulsera
Q’ab’tz’aj wuj_______________ Hectógrafo
Q’ajaj chirijchuchja’j_________ Alveo-palatal
Q’ajaj chirijja’j_ _____________ Velar
Q’ajajchuchja’j______________ Alveolar
Q’ajajjumuw________________ Fricativa
Q’ajajtz’ib’__________________ Fonema
Q’ajajtza’m_________________ Nasal
Q’ajik______________________ Fractura
Q’ako’r_ ___________________ Café (color)
Q’alaj______________________ Invierno, se nota
Q’aläj lik’uwachulew_________ Equinoccio de invierno
Q’alajinem_ ________________ Ver, notar
Q’alajinik___________________ Notar
Q’alajisanik, chuq’ab’ixik_____ Resaltar, enfatizar
Q’alajsab’äl ________________ Editorial (casa de imprenta)
5
F
Neologismos del Idioma K’iche’
6
122
2
R
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Raxtzu_____________________ Pera
Raxwos____________________ Gas metano
Rayb’al tijonem_ ____________ Objetivos de la educación
Rayinem, rayinik_ ___________ Desear, deseado
Rech______________________ Para
Rech b’i’aj__________________ Sustantivo propio
Rechwinem, rechwi__________ Naturalmente, natural
Releb’al q’ij_________________ Oriente
Remowib’äl, juluwb’äl _ ______ Barniz
Remowisanik_______________ Barnizar
Ret’et’_____________________ Motocicleta
Ret’et’nam_ ________________ Motorizado
Ret’et’nel_ _________________ Motorista
Retab’äl wachib’alil__________ Cuerpo geométrico
Retab’alil q’ij, kajb’äl, etab’äl q’ij_ _ Reloj
Retal k’towchi’aj_ ___________ Signo de interrogación
Retal kajmanem_____________ Signo de admiración, exclamación
S
Sachanem__________________ Depredación
Sachb’äl b’e ________________ Laberinto
Sachonik, sachonem, sachik__ Equivocarse, perderse
Sak’_______________________ Langosta, saltamontes
Sak’aj_ ____________________ Hábil
Sak’ajem _ _________________ Ejercicio
(práctica en alguna materia)
Sak’ajil_ ___________________ Destreza
Sak’ajil jolomaj _____________ Inteligencia
Sak’ajinik_ _________________ Ejercitar
Sak’äl etz’anel, sak’äl atz’anem __ Acróbata
6
B
Neologismos del Idioma K’iche’
T
Tab’al_ ____________________ Oído
Taji’n, wech’ib’äl_ ___________ Arado
Taji’nik_ ___________________ Arar
Tajkilnel_ __________________ Neurona
Tak’ab’alil _ ________________ Fundamento
6
J
Neologismos del Idioma K’iche’
Taqonem___________________ Mandato
Taqonik____________________ Mandar
Taqotzijol_ _________________ Fax
Taqow wuj_ ________________ Correspondencia
Taqowuj_ __________________ Carta
Taquqxa’n__________________ Correo
Tarinem, tarinik_ ____________ Somatar (algún traste)
Tasal k’amq’aq’________________ Aislante (no conduce corriente
eléctrica)
Tasal q’aq’miq’onem_________ Termosfera
Tasik______________________ Apartar
Tastalik _ __________________ Dividido
Tat________________________ Papá, señor
Tat nan_ ___________________ Padres de familia
Tat, tata’_ __________________ Señor
Tatab’al____________________ Padrastro
Tatab’enem, tatab’enik, tatb’exik__ Escuchar
Tatanol, mam_______________ Abuelo
Ta ne’_ ____________________ Aunque
Ta’b’äl tzijonem _____________ Audiencia
Ta’b’äl, tanb’äl, xukub’al ib’_ __ Altar
Ta’ik_______________________ Consultar, pedir
Ta’ob’äl, jub’ub’äl tzij_ _______ Bocina, altoparlante
Ta’oj ______________________ Pedida
7
142
2
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Tijochikopil_________________ Insectívoros
Tijoj chuq’ab’_______________ Lucha (lucha libre)
Tijojb’äl____________________ Academia
Tijojnem___________________ Académico
Tijojnem q’ij________________ Perseverancia
Tijon winaqilal______________ Formación ciudadana
Tijön wuj _ _________________ Manual
Tijonel, ajtij_________________ Educador
Tijonem______________________ Educación, enseñanza (de
educación)
Tijonem pa ruwi’ tijow________ Educación para el Consumo
Tijonem pa ruwi’ ya’talil
winaqilal___________________ Educación en Derechos Humanos
Tukik______________________ Batir
Tuktuk_____________________ Pájaro carpintero
Tukumux___________________ Paloma silvestre
Tukur______________________ Tecolote, búho
Tulul_ _____________________ Zapote
Tumetal, ab’äj etal___________ Estela
Tunaq_ ____________________ Esófago
Tunaq_ ____________________ Manzana de Adán
Tunatz’ib’awujnel____________ Encuadernador
Tunatz’ib’awujnem___________ Encuadernación
Tuney, saq’os_______________ Sauce
Tunib’äl____________________ Perno
Tunija’ k’ajkäs_ _____________ Cigoto
Tunitz’ib’awujnik____________ Encuadernar
Tunpaj_____________________ Sinalefa
Tunuk’u’x__________________ Concéntrico
Tununb’äl__________________ Retroproyector
Tuqtz’ya’q__________________ Telón
Tuqutub’ik_ ________________ Decaerse
Tuqxajab’ __________________ Botas
Turik_ _____________________ Ventilar
Turtz’ib’, chuptz’ib’ __________ Borrador
Turunem, turunik____________ Desenredar, deshilar
Tutz’utik_ __________________ Resaltado
7
148
8
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
T’
T’ajtij, riq’jorosb’äl___________ Helado (de comer)
T’ajtijb’äl___________________ Heladería
T’i’s kajxukut_______________ Rombo (figura geométrica)
T’i’soxukut_________________ Pirámide (figura geométrica)
T’im_______________________ Plástico
T’inje’, nak’je’_______________ Punto y coma
7
9
Neologismos del Idioma K’iche’
7
150
A
Tz
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Tza________________________ Salado
Tza’m_ ____________________ Pico
Tza’maj____________________ Moco, nariz
Tza’y xajäb’ ________________ Chancla, chancleta
Tzajonem, tzajonik___________ Consumido
Tzajonem, tzajonik___________ Consumir
Tzakkik’el__________________ Coagulación (sangre)
Tzalan, q’a’lik_______________ Diagonal
Tzalij’ib’_ __________________ Reflexivo
Tzalijik_____________________ Volver, regresar
Tzalijik, tzalijem_____________ Regresar
Tzalijisanik, tzalijisanem______ Regresar, devolver
Tzaluwachulew_ ____________ Solsticio
Tzam______________________ Alcohol, licor
Tzami’y, uwi’jal______________ Pelo de maíz
Tzantzaq’or_________________ Cerebro
Tzaqän alanïk _ _____________ Aborto
Tzaqanaq, sachinaq_ ________ Perdido
Tzaqch’umil________________ Meteorito
Tzaqoj kik’el _ ______________ Hemorragia
Tzaqoltzij __________________ Traductor
7
B
Neologismos del Idioma K’iche’
Tzijolilwuj__________________ Periódico
Tzijolwujb’äl________________ Tarjetero
Tzijonb’alil k’aslemal_________ Biografía
Tzijonel____________________ Narrador
Tzijonem___________________ Plática
Tzijonem xoqoje’ ch’awem____ Comunicación y lenguaje
Tzijonem, tzijonik____________ Contar, platicar
Tzijonem, tzijonik____________ Encender, prender
Tzijonik____________________ Conversar, platicar, contar, narrar
Tzijopetikilal________________ Etnolingüística
Tzijow ib’_ _________________ Monólogo
Tzinoq’aj___________________ Sonoro (calidad fonológico)
Tzmo’ch_ __________________ Siete cabrillos
Tzojtzoj____________________ Maracas, chinchín
Tzopik, tzoponem,tzoponik_ __ Picotear
Tzoqib’och’_________________ Médula espinal
Tzoqkamxa’_ _______________ Camisola
Tzoqopib’alil _______________ Libertad
Tzoqopim __________________ Suelto
Tzoqopinem, tzoqopinik______ Desatar, soltar
Tzoqopitalïk tzij _____________ Prosa
Tzoqpilïk___________________ Libre
7
D
Neologismos del Idioma K’iche’
Tz’
Tz’a’n_ ____________________ Calvo
Tz’a’rch’ich’ ________________ Taxi
Tz’a’rk’olib’äl_______________ Disquete
Tz’aj tz’ib’ab’äl _ ____________ Marcador
Tz’aj, tz’ajab’al, b’onja’_______ Pintura
Tz’ajanik , tz’ajonik, tz’ajonem_ Pintar
Tz’ajb’äl ___________________ Brocha
Tz’ajlemow_________________ Uranio
Tz’ajnik, katz’ajnik___________ Colorear, colorea
7
154
E
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Uparnum___________________ Punta de
Upasulew, nik’ajb’äl uwachulew_ _ Ecuador
Upatz’anal ab’ix_____________ Caña de milpa
Upetikil tinamit, tinimit b’anikil_ Etnia
Upetikilal___________________ Etnicidad
Upopil upaja _ ______________ Alfombra
Upwaqilal q’inomal __________ Economía
Uq________________________ Corte
Uq’ ajib’al q’ij_______________ Occidente
Uq’ab’ che’_________________ Rama
Uq’ab’ ka’__________________ Mano de piedra de moler
Uq’ab’ tajkilnel______________ Dendritas
Uq’ab’ tijonem______________ Educación media
Uq’ab’il b’e, nimab’e_________ Calle
Uq’at wuj, utunaj wuj ________ Capítulo
Uq’ayesal ja’ _______________ Planta acuática
Uq’e’t b’e __________________ Túmulos
Uq’ijil chak _________________ Días hábiles
Uq’inomal uwachulew, q’eqaq’ol_ _ Petróleo
Uqajb’äl cholk’ut____________ Áreas curriculares
Uqajb’al kaqiq’, umox q’ij,
umox uwachulew____________ Sur
Uqajb’al q’ij_ _______________ Poniente, atardecer
Uqajb’äl riqonem____________ Competencias de área
8
5
Neologismos del Idioma K’iche’
Uxe’yab’ilal_________________ Patológico
Uxera’ tzij__________________ Etimología
Uxera’ tzijol, k’iyib’äl tzijol_ ___ Fuentes de información
Uxera’, urab’, uxerab’_ _______ Raíz
Uxlab’axel, uxlab’äl _ ________ Espíritu
8
170
A
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Uxlab’il____________________ Respiración
Uxlab’inem, uxlab’inik________ Respirar
Uxlanem, uxlanik____________ Descansar, siesta
Uxlanib’äl __________________ Día de asueto
Uxlanib’äl __________________ Parque
Uxlanib’äl ch’akul ___________ Poros
Uxo’j xkanul, puluw xkanul____ Erupción
Uxukut_ ___________________ Rectángulo
Uxukut xalq’ajuch’___________ Cuadrante (de coordenada
cartesiana)
Uxukutil riqonem____________ Competencias marco
Uya’ik jun k’exwäch pwaq_ ___ Girar un cheque
Uya’ik q’inomal, _ ___________ Fideicomiso
Uyab’il seseb’ ______________ Hepatitis
Uyab’il wijal ________________ Gastritis
W
Wa________________________ Alimento
Wäch______________________ Especie (clase de animal)
Wäch______________________ Superficie
Wäch q’ij __________________ Destino
8
B
Neologismos del Idioma K’iche’
Wach’om___________________ Machacado
Wachb’äl___________________ Retrato, dibujo
Wachb’alil _________________ Estampa
Wachib’al__________________ Fotografía, foto, imagen
Wachib’anel, ajwachib’äl _____ Ilustrador
Wachib’anel, ajwachib’äl,
ajesal wachib’al_____________ Fotógrafo
Wachichaj, kunel____________ Condimento
Wachik’utb’äl_______________ Icono
Wachik’utb’alal_ ____________ Iconografía
Wachinal___________________ Fotocopia
Wachinalinik________________ Fotocopiar
Wachinam__________________ Fotocopiado
Wachinam__________________ Representado
Wachinib’äl_________________ Fotocopiadora
Wachinik __________________ Controlar
Wachjuch’__________________ Función ( relación entre variables
matemáticas)
Wachtz’ib’ egipcia___________ Jeroglífica (escritura egipcia)
Wachtz’ib’ mayab’, etz’b’ano’j_ Jeroglífica maya
Wachtz’ib’, cha’tz’ib’äl_ ______ Fuente como de computadora
Wachtz’ib’wuj, la’j tzijolwuj____ Revista
Wachtzijonem_ _____________ Tema
Wachxiltzij_ ________________ Prefijo
8
172
C
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Waranik____________________ Vigilar
Waranik ___________________ Insomnio
Warb’äl ajb’inel _____________ Posada
Ware______________________ Diente, filo
Wa’, are wa’_ _______________ Éste
Wa’b’äl, b’anb’al wa’_________ Restaurante
Wa’im_ ____________________ Alimentación, comer
Wa’im nik’ajq’ij _____________ Almuerzo
Wa’ix, maj__________________ Cero
Wa’katem__________________ Paseo, viajar, aventura
Wa’katik_ __________________ Pasear
Wa’ktemb’äl soltzij_ _________ Diccionario turístico
Wa’lijnel puqtoqk’äs ib’och’il__ Sistema nervioso autónomo
simpático
Wa’lijsabäl_ ________________ Estimulante
Wa’lijsanik, kawa’lijsanik_ ____ Estimular, estimula
Wa’ltz’ib’, ja’ tz’ib’ab’äl_______ Tinta
We________________________ Condicional
We kamik_ _________________ Desde hoy, ahora
We ne’_____________________ Es posible, tal vez
Wewe’ch___________________ Bocio
Wexaj, lix, pantlon _ _________ Pantalón
Wik’ix_ ____________________ Higo
Wikiq’ab’___________________ Derecha (mano), derecha
8
174
E
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Winaq_____________________ Gente
Winäq ch’umi’y_ ____________ Lazarillo (guía para persona ciega)
Winaqib’___________________ Sujetos
Winaqil____________________ Social
Winaqil____________________ Sujeto
Winaqil junamil_ ____________ Equidad social
Winaqil no’jk’aslemal_ _______ Valores sociales
Winaqilal___________________ Ciudadano
Winaqilal___________________ Personaje (carácter representado
en una obra)
Winaqilal___________________ Sociedad
Winaqilal, jikomal_ __________ Seguridad social
Winaqilam__________________ Protagonizada
Winaqilil, k’alil ______________ Vigesimal
Winaqinik, kwinaqinik________ Protagonizar, protagoniza
Winaqirisanem, winaqirisanik,
no’jimnik___________________ Inventar, crear
Winaqixel____________________ Personaje (como en obra de teatro)
Wiqb’aq____________________ Articulación
Wiqchomab’äl ______________ Preposición
Wiqem_____________________ Montaje (programa de televisión)
Wiqob’äl___________________ Escenografía (conjunto de
decorados de una obra teatral)
8
F
Neologismos del Idioma K’iche’
X
Xa_ _______________________ Desvalorativa
Xa chi je wi_________________ Siempre es así
Xajab’_ ____________________ Caite, zapato
Xajäb’ b’inb’äl ______________ Patín, patineta
Xajoj nimachi_______________ Gigante (danza)
Xajoj, xojoj_________________ Baile, danza
8
178
I
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Xk’ulmatajem_______________ Mito
Xleb’ ______________________ Bajareque, zarza
Xoch’______________________ Lechuza
Xojojinem _ ________________ Eco
Xojowik____________________ Bailar
Xok aq’ab’__________________ Buenas noches
Xolomwa __________________ Fiambre
Xoltäl jastäq _ ______________ Vajilla
Xot________________________ Comal, teja
Xu’k_______________________ Canasto con agarrador
Xu’y_______________________ Egoísmo, mezquino, avaro,
miserable, tacaño
Xu’ynel____________________ Egoísta
Xub’anem, xub’anik__________ Silbar
Xujut k’asulewja’ ____________ Anfibios apodos
Xukulem, xukulem___________ Arrodillarse
Xukutil_____________________ Lateralidad
Xul________________________ Pito
Xulunik, qajem, qajik, qasaxik___ Bajar, prestar
Xupb’inibäl, k’amb’inib’äl_____ Dirigible
Xupxup, ponpo’, k’ol kaq’iq’
wiqb’äl_ ___________________ Globo
Xut’_______________________ Ano
Xut’unib’äl _________________ Abanico
Xut’unik,
9 xupunik, xupunem___ Soplar
3
Neologismos del Idioma K’iche’
Y
Yab’ab’ ch’ich’ ______________ Amortiguador
Yab’il______________________ Enfermedad
Yab’waram _________________ Somnolencia
Yab’yoj_ ___________________ Discapacitados
Yajonem, yajonik____________ Regañar
Yak_ ______________________ Gato de monte
Yakal tze’_ _________________ Chistoso, divertido
Yakatajem, yakatajik_________ Levantar
Yakb’äl ch’ich’______________ Trique (para cambiar llantas)
Yaköl tze’ __________________ Cómico
Ya’al ub’ixik ________________ Maestro de ceremonia
Ya’b’äl kaq’iq’ ______________ Inflador
Ya’b’äl q’aq’ ________________ Lámpara
Ya’ik uwi’_ _________________ Más
Ya’ik, ya’onem, ya’onik_______ Dar
Ya’ltajkil_ __________________ Procesador
Ya’ltze’_ ___________________ Chiste
Ya’ltzijol_
9 __________________ Campaña “política”
184
4
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
9
186
6
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Español-K’iche’
Neologismos del Idioma K’iche’
9
188
8
A
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Español__________________ K’ICHE’
A_ ________________________ Pa, chi
A él, ella____________________ Chi rech
A la (s)_____________________ Pa taq
A la derecha_________________ Pa wikiq’ab’
A la izquierda________________ Pa mox
A la orilla de_________________ Chuchi’
A medio día_________________ Pa nik’aj q’ij, pa q’ij, pa tik’il q’ij
A quién____________________ Jachin
A tras de_ __________________ Chi rij
A través de, por______________ Rumal le
Ábaco_ ____________________ Tijo’nb’äl ajilab’äl
Abajo de_ __________________ Ikim, Chuxe’
Abanico____________________ Xut’unib’äl
Abeja, abejorro_ _____________ Wonon
Abierto_____________________ Jaqalik
Abismo_____________________ Makaksiwan, tz’alamsiwan
Abogado_ __________________ To’b’anel
Abono_ ____________________ Chuq’ab’il ulew
Abono orgánico______________ Umesal tiko’n
9
9
Neologismos del Idioma K’iche’
Acuerdo____________________ Nuk’chomab’al
Acuerdo Gubernativo__________ Nuk’chomanik Ajpopil
Acumulador_________________ Uk’a’l q’aq’
Adentro, dentro______________ Chupam
Adición, suma_ ______________ Mulinem
Adivinanza__________________ Ch’ob’ön tzij
Adivinar____________________ Ch’ob’ik
Adjetivo____________________ Achb’i’aj, q’alajsab’äl b’i’aj
Administración_______________ Ilonb’äl chak
Administrador_ ______________ Ilonel chak
Administrador educativo_ ______ Nuk’uchakunel tijonem
ADN (ácido desoxirribonucleico)___ Jachija’
Adobe, pared________________ Xan
Adolescencia________________ Q’apöj
Adopción___________________ Ajalk’walib’äl
Adoquín____________________ Xanab’äj
Adorar_____________________ Q’ijila’anik, q’ijila’anem
Adornar____________________ Wiqonik, wiqonem
Adrenalina__________________ T’ujt’ujb’äl
Adulto_ ____________________ Nik’aj winäq
Adulto (a) (animal)____________ Ri’j chiköp
Adverbio_ __________________ Achb’anoj
Aerolínea___________________ Q’axkaqiq’b’äl
Aeropuerto__________________ Opanib’äl xik’ach’ich’,
9
C 192
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
opanib’äl rapch’ich’
Afiche______________________ La’j perwuj
Afición_____________________ Ka’yenem
Aficionado__________________ Ka’yenel
Afijo_______________________ Xi’ltzij
Afiliado_____________________ Achi’lanem
África______________________ Africa
Africada____________________ Tak’jumuw
Africano____________________ Africano
Afuera de___________________ Chirij le
Agarrar, tocar________________ Chapik, chaponik, chaponem
Agarrarlo___________________ Chaponem
Agente_____________________ Eqa’lenel
Agilidad____________________ Sk’ajil
Agrio, ácido_________________ Ch’am
Agua_ _____________________ Ja’
Agua fría_ __________________ Jaron
Agua potable________________ Säq ja’
Aguacate___________________ Oj
Aguado_ ___________________ Lab’ab’
Aguanta____________________ Ch’ijo
Aguantar, sufrir, tolerar_ _______ Ch’ijonik, koch’onem
Aguantarlo__________________ Kuch’ijo
Águila______________________ Kot
9
D
Neologismos del Idioma K’iche’
Angioespermas______________ Ch’uqitalija’
Angosto____________________ La’j uwäch
Ángulo_____________________ Tz’uk
Ángulo recto_ _______________ Jiktz’uk
Anhídrido carbónico___________ Porom kaq’iq’
Anillo______________________ Mulq’ab’, mopq’ab’, molq’ab’
Animal, animal doméstico______ Chikop, awaj
Ano_ ______________________ Xut’
Año_ ______________________ Junab’
Anochecer__________________ Rokib’al aq’ab’
Anona_ ____________________ K’awex
Anónimo_ __________________ Mab’i’aj
Anorexia_ __________________ Ch’ijom tijik
Ante_______________________ Chu wach
Antena (de insecto)___________ Uk’a
Antena (de teléfono celular,
de radio, etc)________________ Jek’chuq’ab’il
Antepasado_________________ Ojer winäq qaxe’il
Antes______________________ Ojer
Anticipo____________________ Chapab’äl q’ab’
Antiguo_ ___________________ Ojer, naj tir
Antimonio___________________ Saqtukumulew
Antivirus____________________ Xib’ab’äl k’ajnak’
Antónimo___________________ K’ululab’tzij
9
I 198
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Ayer_______________________ Iwir
Ayote tierra fría y güicoy_______ Mukun
Ayote, calabaza______________ K’um
Ayuda mutua________________ Q’uch
Ayudar_____________________ Tob’anik
Azadón_ ___________________ Asarun
Azafata_ ___________________ Jachäl ktijowik
Azúcar_____________________ K’ajkab’
Azufre_ ____________________ Chu’ab’äj
Azul_______________________ Xar
Azulejo_____________________ Xar
Azulejos____________________ Qapowsab’äl xan
B
Bacteria____________________ Nak’chikopil, uchikopil jastaq
Bactericida__________________ Kamsab’äl nak’chikopil
Bahía______________________ Utza’m ulew
Bailadores__________________ Ajxojonelab’
Bailar______________________ Xojowik
Baile, danza_________________ Xajoj, xojoj
Baja Verapaz________________ Tz’alamja’
A
5
Neologismos del Idioma K’iche’
C
Caballo_ ___________________ Kej
Cabecear (de dormitar)________ Yuxk’a’tnïk
Cabecear (la pelota)_ _________ Jolomakiknik
Cabello_ ___________________ Wi’aj
Cabeza_ ___________________ Jolomaj
Cable______________________ Klob’äl
Cable (televisión por cable)_____ Jik’wäch
Cable telefónico______________ Uklob’äl ch’awib’äl
Cabro______________________ K’isik’
Cacao_ ____________________ Peq
Cacaxte____________________ Ko’k, eqb’al
Cadejo (de leyenda)_ _________ Utz’i aq’ab’
A
B
Neologismos del Idioma K’iche’
Camisola___________________ Tzoqkamxa’
Camote_ ___________________ Is
Campana___________________ Ch’ich’ab’äl
Campaña “política”_ __________ Ya’ltzijol
Campanario_________________ Ch’ich’ tzinb’äl
Campo_____________________ Taq’aj, juyub’
Campo de aterrizaje_ _________ Qajibäl
Campo, llano________________ Taq’aj
Caña de azúcar______________ Ajij
Caña de milpa_______________ Upatz’anal ab’ix
Canal______________________ Q’axb’äl, ub’e ja’
Canales semicirculares del oído___ Q’asq’a’y xikin
Canas_ ____________________ Saqa wi’aj
Canasta____________________ Chakach
Canasto con agarrador________ Xu’k
Cáncer (enfermedad)_ ________ Q’aynaqil yab’il
Cancha_ ___________________ Etz’amb’äl
Canción de cuna_____________ Ub’ixloch’
Canción, canto_______________ B’ix
Cancionero_ ________________ B’ixb’äl
Candado_ __________________ Lawiyil, ximb’äl uchija
Candela, vela________________ Kotz’i’j
Candelero_ _________________ K’olkantela
Cangrejo_ __________________ Tap
A
214
E
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
winäq
Ceiba______________________ Inup
Cejas______________________ Rismal b’oq’ochaj
Celar_ _____________________ Achixanik, achixanem
Celos______________________ Pulputik achixik
Celoso_____________________ Achixik
Célula_ ____________________ K’ajk’äs, k’utb’äl b’anikil
Célula animal________________ K’ajk’äs awäj
Célula vegetal_______________ K’ajk’äs q’ayes
Células y tejidos_ ____________ K’ajk’äs xuquje’ k’amatz’umal
Celulitis_ ___________________ Sipoj k’ajk’äs
Cementerio_ ________________ Muqub’al kaminaqib’
Cemento_ __________________ K’ajab’äj, k’ajtz’aqb’äl
Cena_ _____________________ Rexq’eqal wa’im
Cenicero_ __________________ K’olb’äl chaj
Censo_ ____________________ Ajlab’alil
Centena____________________ Jok’alb’äl
Centímetro__________________ Aqa’etok’al
Centímetro cuadrado__________ Aqa’etok’al kamulinem
Centríolo_ __________________ Ub’och’il k’ajk’äs
Centro_____________________ Uk’u’x
Centro de Prisión Provisional_ __ Nab’ejsanb’äl pa che’
Cepillo dental________________ Josq’ijb’äl ware’aj
Cera de abeja_ ______________ Xkab’
A
J
Neologismos del Idioma K’iche’
Chichicaste_ ________________ La
Chicle, copal_ _______________ Kach’
Chicotear___________________ Rapinik, rapinem
Chicozapote_________________ Muy
Chilacayote_________________ Q’oq’
Chile_ _____________________ Ik
Chiltepe____________________ Ub’aq’ch’o
Chimaltenango_ _____________ B’oko’
Chimenea_ _________________ Esb’äl sïb’
Chipilín_____________________ Much’
Chiquimula__________________ Chiquimula
Chirimía____________________ Chirmi’y, su’
Chiste _____________________ Ya’ltze’
Chistoso, divertido____________ Yakal tze’
Chocoyo_ __________________ K’el
Chofer_____________________ Ajb’insal ch’ich’
Chumpa _ __________________ Tob’rij xa’
Chupar_____________________ Tz’ub’unik, tz’ub’unem
Ciclismo____________________ Cholkejen ch’ich’
Ciego______________________ Moy
Cielo_ _____________________ Kaj
Cien_______________________ Jo’k’al, o’k’al
Ciencia_____________________ Saqil eta’manïk
Ciencias Naturales y Tecnología_ ____ Eta’mab’alil kajulew chuqe
B
1
Neologismos del Idioma K’iche’
no’jb’anem
Ciencias sociales_____________ Eta’mab’alil winaqilal
Científico (persona)___________ Ch’ob’nel, aj no’j, q’inom
etamanel
Ciento cuarenta______________ Wuqk’al
Ciento ochenta_ _____________ B’elejk’al
Ciento sesenta_______________ Wajxaqk’al, kamuch’
Ciento veinte________________ Waqk’al
Cierre (siper)________________ Tz’aptorib’äl atz’yaq
Cierto, verdadero, palabra______ Tzij
Cigarro_____________________ Sik’
Cigoto_ ____________________ Tunija’ k’ajkäs
Ciguanaba (leyenda)__________ Rajaw siwan
Cilantro, culantro silvestre______ Kulanto
Cilíndrico___________________ B’olb’ik, b’olob’il
Cilindro_ ___________________ B’olob’ik
Cinc_______________________ Saqra’x ch’ich’
Cincho_____________________ Ximb’äl lix (panalón)
Cinco______________________ Job’
Cinco mil doscientos__________ Oxlajq’o’
Cinco mil seiscientos__________ Kajlajq’o’
Cincos, canicas______________ Nitz’akik
Cincuenta_ _________________ Lajuj roxk’al
Cine_______________________ K’utb’äl wäch
B
222
2
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Cofrade____________________ Ajpatan
Cohete (fuego artificial)________ Paq’, sik’poq’
Cojinete____________________ Setsutinib’äl
Cojo_______________________ Ch’okoj, ch’oka’r
Cola_______________________ Je’, uje
Cola (pegamento)____________ Kola
Coladera_ __________________ Chab’äl
Colar_ _____________________ Chayunik, chayunem
Colchón____________________ Pim kotz’b’äl
Colectividad_________________ Wokajil, puqajil
Colectivo, común, conjunto_____ Puq, komon, wokaj
Colibrí, gorrión_______________ Tz’unun
Colindancia o vecino__________ K’ulb’a’t
Collar______________________ Chachal
Colon______________________ Uchi’ ixkol
Colonia_ ___________________ Wokja
Coloquial___________________ Tzijob’äl
Colorear, colorea_____________ Tz’ajnik, katz’ajnik
Colores_ ___________________ Ukayib’al jastaq
Columna vertebral____________ Uche’alij, ub’aqilal uwo achaq
Coma______________________ Je’ tz’ib’
Comadre___________________ Komale
Comadreja__________________ Saqb’in, kux
Comadrona, obstetra__________ Ajiyom
B
5
Neologismos del Idioma K’iche’
Conocimiento________________ Eta’mab’äl
Consecuencia (resultado de
una acción)_ ________________ Tojb’alil
Conseguir, encontrar__________ Riqonik
Consenso_ _________________ Junachomanik, junam chomanik
Cosquilla___________________ Chaqon
Costa Rica__________________ Q’inom Taq’aj Amaq’
Costa, clima cálido_ __________ Taq’aj
Costal, saco_________________ Koxtar
Costumbre__________________ Naq’talil
Cotiledón___________________ Peqija’
Coyol______________________ Mop
Coyote_____________________ Utiw
Cráneo_____________________ K’oxa’ b’aq
Cráter______________________ Uchi’ xkanul
Crayón de cera_ _____________ Xepotz’ajb’äl
Crayón de madera____________ Che’tz’ajb’äl
Crayón pastel_ ______________ Q’ortz’ajb’äl
Crecer_____________________ K’iyik
Creencia, religión_____________ Kojonb’äl , kojb’al
Crema (cosmético)_ __________ K’ok’soq’b’äl
Cremación__________________ Chajinsanem
B
232
C
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
D
D.c. (después de cristo)________ Chirij kolonel
Dactilopintura (fingerpaint)_ ____ Tz’ajwiq’ab’aj
Dado_ _____________________ B’aq etz’b’äl
Danza_ ____________________ Je’lxojoj
B
236
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Dentista____________________ Ajware
Dentro de___________________ K’o chupam
Departamento_______________ Nim tinamit, tinamit
Deporte____________________ Choletz’anem
Depredación_ _______________ Sachanem
Depredador (animal que caza otro)__ Kamsanel chikop
Derecha (mano), derecha______ Wikiq’ab’
Derecho____________________ Ya’talil
Derecho Consuetudinario______ Naq’tanem Ya’talil
Derechos de la Familia________ Ya’talil Alaxik
Derechos de los Pueblos_______ Ya’talil Tinamit
Derechos Humanos___________ Ya’talil Winaqilal
Derretir_____________________ Ja’rem
Derretirse___________________ Ja’arem, ja’arik
Derrumbe___________________ Ul
Desagüe_ __________________ Ub’e tz’ilaja’
Desarmador (destornillador)____ Cho’pijat’inib’äl
Desarrollar estructuras_ _______ K’irisanik k’amno’j
Desarrollo_ _________________ K’iyem, k’iyil
Desarrollo humano ___________ Uk’iyem winaqil
Desarrollo lingüístico__________ K’iyemtzij
Desatar, soltar_______________ Tzoqopinem, tzoqopinik
Desayuno_ _________________ Aq’ab’il wa’im
Descansar, siesta_ ___________ Uxlanem, uxlanik
B
J
Neologismos del Idioma K’iche’
Descendiente________________ Ija’il
Descentralización_ ___________ Jacheqale’n
Descifrar, descifra____________ Solonik, kasolonik
Descolorido, desteñido_ _______ Sal
Descomponer, estropear_______ Yujunik
Desconcentración____________ Tikinem, tukinem
Desde hoy, ahora_ ___________ We kamik
Desear, deseado_____________ Rayinem, rayinik
Desechable_________________ Jo’q, k’yaqik rij
Desenlace (de un cuento)______ K’u’xempuk
Desenredar, deshilar__________ Turunem, turunik
Desenroscar_ _______________ Cho’pinik
Deserción_ _________________ Elik
Desestimar_ ________________ Maloq’nik
Desfile_____________________ Cholb’inem
Desgranando________________ B’iqonem
Desgranar__________________ B’iqonik, b’iqonem
Deshacer___________________ Yojonik
Deshacerse_________________ Ja’arisanik, ja’arisanem
Deshidratación_______________ Chaqi’jnem
Deshidratante_ ______________ Chaqi’jb’äl
Deshidratar_ ________________ Chaqi’jnik
Deshilar____________________ Solonem, turinik, solonik
Desierto____________________ Tolo’l ulew , tz’inilik ulew
C
240
0
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Dormir_____________________ Waram
Dos_ ______________________ Ka’ib’
Dos mil_____________________ Jo’q’o’
Dos mil cuatrocientos_ ________ Waqq’o’
Dos mil ochocientos_ _________ Wuqq’o’
Dos puntos_ ________________ Ka’nak’, kanak’
Doscientos__________________ Lajk’al
Doscientos cuarenta__________ Kab’lajk’al
Doscientos ochenta___________ Kajlajk’al
Doscientos sesenta___________ Oxlajk’al
Doscientos veinte_ ___________ Julajk’al
Drama (obra de teatro)_ _______ B’antajik
Dramatización_______________ Uwinaqirsaxik b’antajinaq
Dramatizar, dramatiza_________ B’antajinik, kab’antajinik
Droga______________________ Q’ab’arisab’äl, kumb’alil
Ducha_ ____________________ Chojoj atinib’äl
Duda_ _____________________ Keb’k’u’x
Dudar______________________ Keb’k’u’xnik
Dueño_ ____________________ Rajaw
Dulce, sabroso_______________ Ki’
Durazno____________________ Tiko’n
Duro, macizo, fuerte_ _________ Ko
C
246
6
E
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Ebullición___________________ Poq’owem
Ebullómetro_________________ Etb’äl roqow
Eclipse_____________________ Rutik q’ij, ch’uqtalik
Eclipse anular o parcial________ Nik’arutik q’ij, ch’uqch’aqap
Eclipse de luna_ _____________ Rutik ik’
Eclipse total_________________ Rutik q’ij, chuqronojel
Eclíptica____________________ Sutiq’ij
Eco_ ______________________ Xojojinem
Ecología ___________________ Nuk’k’aslem
Economía_ _________________ Upwaqilal q’inomal
Economía familiar____________ Pwaqilal alaxik
Ecosistema_ ________________ Ulewal k’aslemal, eqle’nib’äl
uwachulew
Ecuación___________________ Choljik’nem, ub’ek’i’alil
Ecuación___________________ Ub’ek’i’alil
Ecuador____________________ Upasulew, nik’ajb’äl uwachulew
Ecualizador_________________ Suk’ch’ab’alib’äl
Edición (versión impresa)_ _____ Q’alajsanem
Edificio_____________________ Q’a’mja
Editar, revelar_ ______________ Q’alajsanik
C
7
Neologismos del Idioma K’iche’
Eléctrico____________________ K’amq’aq’b’äl
Electrificación_ ______________ K’amq’aq’nem
Electrificar__________________ K’amq’a’q’nik
Electrocutado________________ K’amq’aq’näq
Electrón____________________ Maxe’lq’aq’
Electrónico__________________ K’amq’aq’nil
Elefante, Danta______________ Tix
Elemento químico____________ K’u’xjastaq
Elementos__________________ Tz’aqatzab’äl
Elevar_ ____________________ Paqab’isaxik
Eliminar, quitar, sacar_ ________ Elesanem, elesanik, esaxik
Ellos, ellas__________________ E are’
Elote tierno, jilote_____________ Och’
Elote, cohete, caña de carrizo___ Aj
Embalsamar_ _______________ Kunäx kamnäq
Embotelladora_______________ Leme’tb’äl
Embrión____________________ Tuxak’al
Embudo____________________ Q’ijijb’äl
Emisor_____________________ Ajtzij
Emisora____________________ Q’axb’äl tzij
Emoción____________________ Tenowk’u’x
Emocionado (a)______________ Tenowk’u’xnäq
Empezar_ __________________ Umajik
Empresa_ __________________ Poq’sab’äl q’inomal
C
250
A
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Empujar_______________________Paqchinem, ch’ikmayinem,
ch’ikmix
Empuñado__________________ Muq’unem, muq’unik
En_ _______________________ Pa
En cuatro días_______________ Kajij
En medio de_ _______________ K’o chuxo’l
En tres días_________________ Oxij
En verdad_ _________________ Qas tzij
Enana blanca (estrella)________ Saqb’e’n ch’umil
Enano_ ____________________ B’e’n
Encender, prender____________ Tzijonem, tzijonik
Encías_____________________ Uxe’ ware’aj, uxe’ eyaj
Enciclopedia_ _______________ Moletamab’äl
Encima de, sobre_____________ Puwi’
Encino_____________________ Raxche’
Encontrado_ ________________ Riqonem
Encontrar, conseguir__________ Riqonem, riqonik
Encorvado, doblado___________ Wuq’uwik
Encorvándose_______________ Wuq’utajem, wuq’utajik
Encorvarse_ ________________ Wuq’utajik
Encostalados________________ Koxtarb’sam, b’irb’inem
Encuadernación _____________ Tunatz’ib’awujnem
Encuadernador_ _____________ Tunatz’ib’awujnel
Encuadernar_ _______________ Tunitz’ib’awujnik
C
B
Neologismos del Idioma K’iche’
Enterrado___________________ Muqunem
Enterrar____________________ Muqik, muqunik
Entonación__________________ Qulb’ixanem
Entonar_ ___________________ Qulb’ixanik
Entrada_ ___________________ Okib’al
Entrar, entre_________________ Okem, okik, okisanik
Entre_ _____________________ Chuxo’l
Entrenador__________________ Suk’b’anel etz’anel
Entrevista___________________ K’otchi’j, k’otojtzij
Entrevistador________________ Ajk’otchi’j
Envasador__________________ K’olib’alnel
Enviar, mandar_ _____________ Takanik
Envolver____________________ Pisik, b’utzunik, b’utzunem
Enzima_____________________ Ja’rsanel
Epidemia___________________ Suqyab’il, yab’jub’inel
Epidemiología_______________ Eta’mab’alil suqyab’il
Epilepsia_ __________________ Moxyab’il
Equidad____________________ Junamilal
Equidad de género_ __________ K’utub’eyal junamil
Equidad social_______________ Winaqil junamil
Equilibrio___________________ Junamal
Equinoccio__________________ Lik’uwachulew
Equinoccio de invierno_ _______ Q’aläj lik’uwachulew
Equinoccio de verano_ ________ Saq’ij lik’uwachulew
C
D
Neologismos del Idioma K’iche’
Escuchen___________________ Chitatb’ej
Escudilla, taza de barro________ Xikirilo
Escudilla, traste______________ Laq
Escudo_____________________ B’okob’, tatb’em
Escuela____________________ Tijob’al
Escuintla_ __________________ Tz’iyuq’
Escultor____________________ Ajtolöl wachb’äl
C
F
Neologismos del Idioma K’iche’
Escupo_____________________ Chub’aj
Esdrújulo (a)_ _______________ Oxk’os
Ese_ ______________________ La’, are la’
Esfera_ ____________________ K’olok’ik
Esférica, esférico_____________ Su’rsik
Eslabón (de cadena)__________ Rab’aset
Esófago____________________ Tunaq
Espacio, lugar_______________ K’olib’al, jamalil
Espacioso, hondo, profundo____ Tolonik
Espada_ ___________________ Jisch’ich’
Espantapájaros, espantajo_ ____ Poy
Espanto, fantasma____________ Xib’inel, sub’anel
Esparadrapo_ _______________ Nak’ch’uqb’äl soknaqil
Esparcido___________________ Jub’unem
Esparcir____________________ Jab’unem, jab’unik
Especial (adjetivo)____________ Je’l
Especialmente_______________ Jelil
Especie (clase de animal)______ Wäch
Espectáculos________________ Maynem, k’utwachil
Espejo_____________________ Lemow, ilb’äl ib’
Esperanza__________________ Lol
Esperanza de vida____________ Eye’m k’aslemal
C
256
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
F
Fábrica_____________________ Ja b’anb’äl
Fábula _____________________ K’amb’äl no’j
Fácil_______________________ Man k’ax ub’anik
Factor_ ____________________ Ajalib’äl
Factura_ ___________________ Uwujil loq’oj
Faja_______________________ Pas
Falda______________________ Kut uq
Fallecimiento, muerte_ ________ Kamikal
D
260
0
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Familia_____________________ Alaxik
Fantasma___________________ Xib’inel
Farmacia___________________ K’aykunub’äl, k’ayb’äl kunab’äl
Farmacista__________________ Ajk’ay kunub’äl
Fármaco_ __________________ Kunub’alil
Farmacología________________ Eta’mab’alil kunub’äl
Farol_ _____________________ Telemchäj, ya’b’al saqil
Farsa (obra de teatro)_________ Q’olonem, sub’unem
Fascículo___________________ Ujuq’at no’jwuj
Fase de transferencia_________ Uch’aqapil q’axnem
Fauna_ ____________________ Rawajil uwachulew
Fax________________________ Taqotzijol
Fecha______________________ Rajlab’äl q’ij
Felicitar, felicita_ _____________ Ki’kotirsanik
Felinos (grupo de animales)_ ___ Jixchikop
Femenino (género)_ __________ Ixoqal
Fenómeno _ ________________ K’ulmataj
Feo_ ______________________ Tzel, tzel kakayik
Feria, fiesta, ceremonia________ Nimaq’ij
Feriado_ ___________________ Chajim q’ij
Fermentación________________ Ch’amanik
Ferretería___________________ K’ayb’äl chakub’äl
Ferrocarril_ _________________ B’olajch’ich’, yuquyik ch’ich’
Feto_______________________ Raxloch’, puch’loch’
D
1
Neologismos del Idioma K’iche’
Formulado__________________ Chokoyam
Formular_ __________________ Chokoyanik
Formulario__________________ Chokoyab’äl
Forrar______________________ Pisonik
Forro_ _____________________ Pisb’äl wuj
Fósforo_ ___________________ Tzijb’äl, tzijb’äl q’aq’
Fósforo (como elemento)_ _____ Chajnel
Fotocopia___________________ Wachinal
Fotocopiado_________________ Wachinam
Fotocopiadora_______________ Wachinib’äl
Fotocopiar__________________ Wachinalinik
Fotografía, foto, imagen_ ______ Wachib’al
Fotógrafo___________________ Wachib’anel, ajwachib’äl, ajesal
wachib’al
Fracción, parte_______________ Ch’aqap
Fractura____________________ Q’ajik
Fragante, oloroso_ ___________ K’ok’
Francés____________________ Aj Francia
Frasco_____________________ Kaxlantzu
Frase______________________ Nitz’ chomanïk
Frecuencia__________________ K’ya’lmul
Frecuentativo________________ K’ya’lmulal
Freír_______________________ K’ilixik
Frenos_____________________ Tak’alib’äl ch’ich’b’inem
D
264
4
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
G
Galaxia_ ___________________ Jupuqch’umil
Galaxia azul_________________ Raxroj jupuqch’umil
Galaxia compacta____________ Jupuq nuk’ch’umil
Galaxia elíptica_ _____________ Rab’set jupuqch’umil
Galaxia espiral_______________ T’ot’ jupuqch’umil
Galaxia irregular_ ____________ Utz’aqat jupuqch’umil
Galaxia N (núcleo azul brillante
sobre fondo rojo)_____________ Raxrojk’u’x puqch’umil
Galaxia nebulosa_____________ Sutz’ jupuqch’umil
Galaxia quasar_ _____________ Nima’uchuq’a’b’ jupuqch’umil
Galaxia Seyfert (núcleo brillante,
emite radiación X)____________ K’u’xch’ub’lem jupuqch’umil
Galleta _ ___________________ Wotz’wa, watz’otz’ kaxlanwa
Gallina _ ___________________ Ak’
Gallina ciega________________ Ikan, ixpak’pan
Gallina culeca_ ______________ T’uqa ak’
Gallo_ _____________________ Ama’ ak’
Ganar______________________ Ch’akanik
D
266
6
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Gota_______________________ Tz’uj
Gotero_____________________ Tz’ujb’äl
Grabadora__________________ Ne’k’ib’äl ch’ab’äl
Gracias, muchas gracias_______ Maltyox
Grada______________________ Q’a’m b’e
Grado______________________ Aq’anem
Grados (temperatura)_ ________ Ch’um
Grados centígrados___________ Jok’alch’um
Grama_____________________ K’imk’am q’ayes
Gramática_ _________________ Kemchi’
Gramo (peso)_ ______________ Xe’r pajb’äl
Grande_____________________ Nim
Granero cuadrado____________ Chet
Granizo_ ___________________ Saqb’ach
Granja de animales___________ Awajb’äl
Granja de siembra____________ Tikonb’äl
Grano (de cuerpo)____________ Ch’a’k
Grano de cacao______________ Ub’aq’ peq
Grano de café_______________ Ub’aq’ kape
Grapa______________________ Ch’apwuj, ximb’äl wuj
Grasa, manteca______________ Q’anil,
Graso______________________ Q’anal, xepoyil
Grava (piedra machacada)_____ Muchmu’l ab’äj
Gravedad___________________ Ujek’b’alil ulew
D
270
A
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
H
Hábil_ _____________________ Sak’aj
Habitante___________________ Uwinaqil
Hábitat_____________________ Achochib’äl
Hablar_ ____________________ Ch’awik
Hace dos días, anteayer_______ Kab’ijir
Hace un año_ _______________ Junab’ir
Hacer______________________ B’anik, b’anonem, b’anonik
Hacer cosquillas_ ____________ Chaqonanem, chaqonanik
Hacha_ ____________________ Ikaj
Hacia abajo_________________ Qajoq
Hacia arriba_________________ Aq’anoq
Hamaca____________________ Ab’
Hambre común_ _____________ Numik
Harina, pinol_ _______________ K’aj
Hasta______________________ K’a
Hasta allá___________________ K’a je la’
Heces fecales_ ______________ Kis
D
272
C
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Hombro____________________ Teleb’
Homeostasis________________ Nak’ nuk’k’aslem
Homónimo__________________ Junaq’aj
Homosexual_________________ Achi k’ulajil
Hondo, profundidad___________ Nim upam
Hongo_ ____________________ Ikox
Honorable_ _________________ Nim uq’ij
Hora_______________________ Kajb’äl
Horario_____________________ Etab’al q’ij, kajb’alil
Horas hábiles________________ Ukajb’alil chak
Horcón_____________________ Xa’t
Horizontalidad_______________ Q’oylemal
Hormiga____________________ Sanik
Hortaliza_ __________________ Ichajb’äl , xoral tikb’al ichaj
Hospital____________________ Ja kununib’äl
Hotel_ _____________________ Ja warb’äl
Hoyo, zanja_________________ Jul
Hoz, guadaña_ ______________ Jos
Hueco_ ____________________ Jul upam
Huehuetenango______________ Chinab’jul
Huelga_____________________ Uch’ojaxik
Huérfano, pobre______________ Meb’a’, minor
Huerto_____________________ Tikob’al ichaj
Huevo_ ____________________ Saqmo’l
D
276
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
I
Ichíntal (raíz de güisquil)_______ Uxe’ ch’ima
Icono______________________ Wachik’utb’äl
Iconografía__________________ Wachik’utb’alal
Idea_______________________ No’j
Ideal_______________________ Utz, tz’aqat, rayib’äl
Identidad___________________ B’anikil
Identidad cultural_____________ B’antajik b’anikil
Identidad nacional____________ Amaq’ b’anikil
Identidad personal____________ Tukel b’anikil
D
H
Neologismos del Idioma K’iche’
Idiolecto____________________ Ch’awb’äl
Idioma, lengua_______________ Ch’ab’al
Idiomático_ _________________ Ch’ab’alil
Iglesia_ ____________________ Tyoxaja
Igual_______________________ Junam
Iguana_____________________ O’on
Ilustrador ___________________ Wachib’anel, ajwachib’äl
Imagen en movimiento_ _______ Silob’ wachib’äl
Imagen fija__________________ Nakäl wachibäl
Imaginación_________________ Achik’nem
Imán_______________________ Jik’ch’ich’
Imprenta_ __________________ B’anbäl no’jwuj
Imprenta (casa editorial)_______ Tz’ajwuj ja
Imprenta (máquina para imprimir)_ _ Tz’ajwujbäl
Impresora_ _________________ Tz’ajtz’ib’
Improvisación (actuación
sin ensayo formal)____________ Te’taliknem
Impuesto___________________ Q’atöj tojonïk
Impunidad__________________ Q’ub’äl itzelal
Inagotable__________________ Mak’isel
Inauguración________________ Unimaq’ij chak
Incienso____________________ K’ok’q’ol
Incisivo_____________________ Tz’ijware
Inciso______________________ Ucholajil tz’ib’, rajilab’äl tz’ib’
D
278
I
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Irresponsablemente___________ Ma ajilil
Irrigación___________________ Ja’xik
Isla________________________ Rumal ja’, sutja’ ulew, ulewpaja’
Italiano_____________________ Aj Italia
Itrio________________________ Q’eqak’ajch’ich’
Izabal______________________ Isab’al
Izote_______________________ Parki
Izquierda___________________ Moxq’ab’, mox
J
Jabón______________________ Ch’ipaq
Jabón de monte______________ Uwa tz’i’
Jaguar, tigre_________________ B’alam
Jalar_______________________ Jek’onik, jek’onem
Jalea_ _____________________ Q’oruwach che’
Jarabe_____________________ Ja’kunab’al
Jarra, pichel_________________ Xa’r, xaru’, xaru, xaro
Jefe_______________________ Ajjeqomal
Jengibre____________________ Xinxipre
Jeringa_____________________ K’olt’is kunb’al
E
282
2
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
E
3
L
Neologismos del Idioma K’iche’
Lanza______________________ Ch’ab’
Lanzamiento de disco_________ Setk’yaqoj
Lanzamiento de jabalina_______ Ch’ab’ k’yaqoj
Lapicero____________________ Tz’ib’ab’al
Lápida (piedra mortuoria)_ _____ Persäq ab’äj
Lápiz_ _____________________ Che’ tz’ib’ab’äl
Larga vista__________________ Ilb’äl näj
Largo y delgado______________ Rab’arik
Lata_______________________ B’ol, xax ch’ich’
Lateralidad__________________ Xukutil
Latitud_____________________ Aq’aminaq, xq’apil ulew
Laurel______________________ Ojxiwan
Lava_______________________ Uxa’oj ixkanul, wolqot
Lavar______________________ Ch’ajonem, ch’ajonik
Lazarillo (guía para persona ciega)__ Winäq ch’umi’y
Lazo_______________________ Kolob’
Lección_ ___________________ K’utub’al, k’utunem
Leche, pecho de mujer_ _______ Tu’, tz’um
Lechuza____________________ Xoch’
Leer_______________________ Usik’ixik uwach wuj
Legal______________________ Taqän tz’ib’am
Legibilidad__________________ Saqilal
Legislación__________________ Wokajtaqanik
Legislación laboral____________ Chak wokajtaqanik
E
5
Neologismos del Idioma K’iche’
Lotería_____________________ Etz’anch’ekoj
Lucero_____________________ Nimach’umil
Lucha (lucha libre)____________ Tijoj chuq’ab’
Luciérnaga__________________ Chupulq’aq’
Lugar, envase_ ______________ K’olib’al
Luna halada_________________ Ratin ik’
Luna llena_ _________________ Ketekik ik’
Luna nueva _________________ K’ak’ ik’
Luna, mes__________________ Ik’
Lunes______________________ Ukab’q’ij
Lupa______________________ Nimarisab’äl
M
Maceta, florero_______________ K’olib’al k’otz’i’j, b’o’j kotz’i’jb’äl
Macho_____________________ Ama’
Macrocurrículum_____________ Nim cholk’ut
Madrastra_ _________________ Nanab’al, nanb’al
Madrina____________________ Na’chinb’el, yo’x nan
Madrugada_ ________________ Aq’ab’il, nimaq’ab’
Maestro de ceremonia ________ Ya’al ub’ixik
Mágica_____________________ Sub’nelal, mayb’äl
Mágico (ojos mágicos)_________ Mayb’aq’wachel, sub’b’oq’ochal
Magisterio_ _________________ K’utunemal
Magma_____________________ Q’aq’ uxe’ulew
Magnesio___________________ Kach’ch’ich’
Magnetismo_________________ Jik’chuq’ab’
Mago______________________ Sub’unel
Maguey, aguijón_ ____________ Saqki, ki
Maicena____________________ K’ajixim
Maíz_______________________ Ixim
Malacate (huso)______________ Patet
Maldición___________________ Itzelal
Malla_ _____________________ Pejk’at
Mamá______________________ Chuch, nan
Mamar_____________________ Tu’anem, tu’anik, tz’umanem,
tz’umanik
Mamífero___________________ Tu’nel awäj, ajtu’
Mamón_____________________ Tu’b’äl
E
B
Neologismos del Idioma K’iche’
Marte______________________ Kaqch’umil
Martes_____________________ Roxq’ij
Martillo_____________________ B’ajb’äl
Mártir______________________ Ajloq’ kamikal
Más_______________________ Ya’ik uwi’
Masacuata__________________ Tolob’on
Masaje_____________________ Jikonik
Mascar_____________________ Kach’inem, kach’inik
Máscara____________________ K’oj
Mascarilla_ _________________ Ch’uqb’äl tza’m
Mascota____________________ Retz’ab’alil uwoja
Masculino_ _________________ Achi’al
Masculino (como género
de sustantivos)_ _____________ Achijal
Masticar____________________ Kach’unem, kach’unik
Matar______________________ Kamisanem, kamisanik
Matemática_ ________________ Ajilanb’äl
Matemática y pensamiento lógico___ Ajilamb’äl chuqe jik’chomanïk
Matemáticamente_ ___________ Ajilamb’alil
Matemático_ ________________ Ajilamb’anel
Materia (de herida), pus_ ______ Puj
Materia prima________________ Uxe’al k’u’xjastaq
Matraca____________________ K’ark’a’r
Maxilar inferior, mentón, barbilla_ Kakate’
E
294
E
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Mezclarlo___________________ Yuj
Mico_______________________ K’oy
Micra ______________________ Nak’
Microcurrículum______________ Nitz’ cholk’ut
Micrófono___________________ Taqb’äl
Microfotografía_______________ Nak’wachib’äl
Microonda__________________ Kaxla’n miq’wa
Microorganismo______________ K’asnak’
Microscópico________________ Ilk’asnak’
Microscopio_________________ K’asnak’ilb’äl, ilb’äl nitz’ jastäq
Miedo______________________ Xib’in’ib’
Miedoso____________________ Ajxib’rib’, xib’irib’
Miel_ ______________________ Raxkab’
Miércoles___________________ Ukajq’ij
Mil_ _______________________ Laq’o’ lajk’al
Mil doscientos_______________ Oxq’o’
Mil seiscientos_______________ Kajq’o’
Milimétrico__________________ Uwi’ aqok’alal
Milímetro___________________ Uwi’ aqok’al
Millonario, adinerado__________ Q’inom
Millones de años (en unidades
mayas, chuy, etc).____________ Waqk’ala’ jo’ chuy taj junab’
Milpa_ _____________________ Ab’ix
Milpiés_____________________ Ab’a’qchiköp
E
298
I
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Mojado_____________________ Ch’aqalik
Mojar______________________ Ch’aqab’anem
Molde______________________ B’anb’äl
Moldear____________________ B’anb’alnik
Moler______________________ Ke’enem, ke’enik
Molibdeno_ _________________ Koyuq ch’ich’
Molino_ ____________________ Keb’al
Molleja_____________________ Jaxjax, pitzki’y
Momentos de evaluación_______ Ruq’ijol paj eta’manik
Momia_____________________ B’atz’om kamnaq
Moneda____________________ Ch’ich’pwäq
Monedero_ _________________ Pwaqb’äl
Monitor (de computador)_______ Iltz’ib’
Monja______________________ Ixajyuq’
Monja blanca________________ Saq kotz’i’j
Monólogo___________________ Tzijow ib’
Monomio___________________ Junq’at
Monopolio_ _________________ Q’atwokk’ay
Monosílaba_ ________________ Jutas tzij
Monstruo___________________ Xib’nel
Montaje (programa de televisión)_ _ Wiqem
Montaña, cerro_ _____________ Juyub’, k’ache’laj
Montar_____________________ Ch’okob’anem, ch’okob’anik
Montar a caballo_ ____________ Kijenik
F
300
0
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Músico_____________________ Q’ojomnel
N
Nabo_ _____________________ Napux
Nacer______________________ Alaxem, alaxik
Nacimiento de agua___________ Ralaxib’al ja’
Nacimiento, navidad_ _________ Alaxib’al
Nación_____________________ Amaq’il
Nada_ _____________________ Maj, maj upam
Nadar______________________ Muxanem, muxanik
Nadie, ninguno_ _____________ Maj jun, ni ta jun
Nance_ ____________________ Tapa’l
Naranja_ ___________________ Alanxax
Narración___________________ Tzijnem
Narrador_ __________________ Tzijonel
Nasal______________________ Q’ajajtza’m
Naturaleza _ ________________ Uwäch ulew
Naturaleza (madre naturaleza)__ Qanan ulew
Naturalmente, natural_ ________ Rechwinem, rechwi
Navaja_____________________ Nawa’x, nawaxo
Navegante__________________ Syo’nel
F
3
Neologismos del Idioma K’iche’
F
5
Neologismos del Idioma K’iche’
O
Obedecer, respetar___________ Nimanik
F
6 306
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
P
Pabellón de la oreja___________ Rijxikin
Pacha (para bebé)____________ Tub’sab’äl
Paciente____________________ Acheqa’lenel
Pacifista____________________ Kame’lal
Padrastro___________________ Tatab’al
Padres de familia_____________ Tat nan
Padrino_ ___________________ Yuwa’chinb’ej, tatyox, yox tat
Pagar______________________ Tojonem, tojonik, tojik
País_______________________ Amaq’
Paja_______________________ K’im
Pájaro_ ____________________ Tz’ikin
Pájaro carpintero_____________ Tuktuk
Pajilla______________________ Jek’b’äl k’ya’
Pala_______________________ Jokib’al ulew, pak’b’äl jastäq
Paladar_ ___________________ Ja’j, ja’äl
Paladio_____________________ Tukalaxja’
Palangana__________________ Ch’ajb’alq’ab’aj
Palillos (como para manualidades)__ Xik’a’y
F
310
A
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Pero_______________________ Ema
Perpendicular_ ______________ Tik’ilem
Perraje_____________________ Pera’j, pe’r
Perro, colmillo_______________ Tz’i’
Persecución_________________ Terene’b’äl
Perseguido_ ________________ Oqtam
Perseguir___________________ Oqtanik
Perseverancia _______________ Tijojnem q’ij
Perseverante________________ K’ask’atem
Perseverar__________________ K’ask’atnik
Persiana_ __________________ Nuk’um uchi’ja
Personaje (carácter representado
en una obra)_ _______________ Winaqilal
Personaje (como en obra de teatro)_ Winaqixel
Personificación_ _____________ Kawach
Pesado_ ___________________ Al
Pesar______________________ Pajonem, pajonik
Pescadito___________________ Sa’y, ch’u’
Pescado____________________ Kar
Pestaña____________________ Metz’aj
Pestañas___________________ Metz’aj
Pétalo_ ____________________ Xe’rkotz’i’j
Petate_ ____________________ Pop
Petróleo____________________ Uq’inomal uwachulew, q’eqaq’ol
F
H
Neologismos del Idioma K’iche’
Precioso____________________ Je’laläj
Precipitación_ _______________ Saqb’achjab’
Predecir, predice_____________ Pajanik
Predicado_ _________________ B’anem
Predicativo__________________ B’ijna’oj
Predicción__________________ Pajanem
Prefijo_ ____________________ Wachxiltzij
Preguntar___________________ Ta’onem, k’otow chi’aj
Premio (como premio Nóbel)____ Kochij
Prensa, periódico_____________ Wuj tzijonb’äl
Preposición_________________ Wiqchomab’äl
Preprimaria_ ________________ Majb’äl tijonik
Presidente__________________ K’amäl b’e
Presidente de república________ Champomanel, nab’e ajpop,
k’amöl b’e amaq’
Presión arterial_ _____________ Chuq’akik’el
Presión arterial diastólica_ _____ Jik’al chuq’akik’el
Presión arterial sistólica________ Ch’ikmin chuq’akik’el
Presión atmosférica___________ Uchuq’ab’ kaqiq’set
Preso, reo_ _________________ Ajpache’
Préstamo lingüístico_ _________ Qajom tzij
Préstamo, cambiar_ __________ Jalonik, ke’xik
Prestar_____________________ Qajonem, qajonik
Prestar dinero_ ______________ Jalonem pwaq
G
324
4
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Q
Qué_______________________ Jas, su
Qué es_____________________ Jas ri’, jas uwach
Quebrar____________________ Paxik
Quebrar (algo de cocina)_______ Paxinem, paxinik
Quebrar (con la mano)_ _______ Q’upunem, q’upunik
Quebrar (lápiz, regla)__________ Q’iponem, q’iponik
G
328
8
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
R
Rábano_ ___________________ Kyeqichaq
Radiación___________________ K’atmiq’anem
Radiactividad________________ K’atmiq’anal
Radiador_ __________________ K’atmiq’ab’äl
Radio______________________ Q’axb’äl tzij, tab’äl jachtzij
Radio (circunferencia)_________ Nik’aj etab’äl set
G
9
Neologismos del Idioma K’iche’
Resumen___________________ Ch’uti’nsanem
Resumir____________________ Ch’uti’nsanik
Resurrección________________ K’astajib’al
Retador____________________ Tzurunel
Retalhuleu__________________ Retalulew
Retar______________________ Tzurunik
Retazo_____________________ Uch’apil
Retículo endoplamástico_______ K’at q’axb’äl
G
336
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
S
Sábado_ ___________________ Uwuqq’ij
G
338
I
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Salvaje_____________________ Ajk’iche’laj
Salvavidas__________________ K’olb’äl kaq’iq’
San Marcos_________________ Xe’chmam
Sanate_____________________ Ch’ok
Sanción____________________ K’ajsab’äl wäch
Sandía_____________________ Kaqaq’oq’
Sándwich, hamburguesa_______ Kaxla’nwalo’
Sangre_____________________ Kik’
Sano_ _____________________ Utz uwäch
Santo, Angel_ _______________ Tyox
Santuario___________________ Loq’k’olb’äl
Sapo_ _____________________ Ixpeq
Saquear, saquea_____________ Jokinsanik, kjokinsanik
Sarampión__________________ Ij
Sarazo (medio maduro)________ Q’anq’oj
Sastre_ ____________________ Ajt’iso’n
Satélite_____________________ Sutinel, laj ketk’olib’äl kaj
Saturno_ ___________________ Nupch’umil, malch’umil
Sauce_ ____________________ Tuney, saq’os
Saxófono___________________ Towatik su’
Secar______________________ Chaqi’jarem, chaqi’jarik
Sección de aprendizaje________ Q’at eta’mab’äl
Seco_ _____________________ Chaqi’j
Secretario_ _________________ Ajtz’ib’
H
340
0
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Semestre___________________ Waqik’
Semicírculo_________________ Nik’ajset
Semiconductor, conduce electricidad _ La’j k’amq’aq’
Semilla_____________________ Ija’
Semilla dicotiledónea__________ Kapeqija’
Semilla monocotiledónea_ _____ Jupeqija’
Semillero___________________ Ija’b’äl
Señal de tránsito_____________ K’utb’e
Señal, huella________________ Etal
Señalización_ _______________ Ch’umb’anem
Señor______________________ Tat, tata’
Señor ladino_ _______________ Mu’s
Señora_____________________ Nan
Señora ladina_ ______________ Xinu’l
Señora principal______________ Chuchuxel
Señorita (virgen)_ ____________ Q’apoj
Sentado____________________ T’uyulik
Sentencia___________________ Uk’isb’alil q’atojtzij
Sentido de humor_ ___________ Nab’ak’u’x
Sentido de pertenencia________ Nab’al rech echb’anem
Sentidos____________________ Nab’alil
Sentidos (anatomía)_ _________ Na’b’äl
Sentimientos________________ Q’ututem
Sentir______________________ Na’onem, na’onik
H
2 342
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Sépalo_____________________ Xaqukup
Séptimo____________________ Uwuq
Sercha_____________________ Xekalb’äl atz’yaq
Sereno, rocío________________ Raxq’ab’
Seres vivos_ ________________ Ajk’aslemal
Serio_ _____________________ Katze’n taj
Serpiente voladora_ __________ Raxk’el
Serrucho, sierra, motosierra_ ___ Q’atjox, ramib’äl che’,
ramib’al tz’alam
Servicio sanitario_____________ B’anb’äl chuluj
Servidor____________________ Patanel
Servilleta___________________ Su’t
Sesenta____________________ Oxk’al
Setenta_ ___________________ Lajuj re jumuch’
Sexto grado_________________ Uwaq junab’
Shampoo___________________ Woqwi’aj
Siamés_____________________ Tyo’x
Siembra____________________ Tiko’n
Siembra (de maíz)____________ Awex
Siempre es así_______________ Xa chi je wi
Siempre, frecuente_ __________ Amaq’el
Sien_______________________ Xaxol
Siéntate____________________ T’uyuloq
Sierra______________________ Ramib’al che’
H
3
Neologismos del Idioma K’iche’
Sugerir_____________________ B’ijnik
Sujeto_ ____________________ Winaqil
Sujetos_____________________ Winaqib’
Sumado____________________ Mulim
Sumandos__________________ Mulma’q
Sumar_ ____________________ Mulinik
Sumatoria (total)_ ____________ Mul
Súper héroe (Batman, etc)_ ____ Kowilaj achi
Superficie___________________ Wäch
Supernova__________________ Nimapoq’ch’ub’lin
Supersónico_________________ Saqjuk’uk’nel
Supervisor__________________ Solinel
Sur________________________ Uqajb’al kaqiq’, umox q’ij, umox
uwachulew
Surco______________________ Q’e’t
Suspirar____________________ Jiq’jotik, jiq’jotem
Sustancia___________________ K’u’xil
Sustantivizador_ _____________ B’i’ajnel
Sustantivo__________________ B’i’aj, b’i’ajnem
Sustantivo común_ ___________ Komon b’i’aj
Sustantivo propio_____________ Rech b’i’aj
Sustantivos_ ________________ B’i’ajnem
Susto______________________ Xib’inem
Sustracción_________________ Esanem, k’amoj
H
9
Neologismos del Idioma K’iche’
T
Tabaco_____________________ May
Tabla_ _____________________ Tz’alam
Tabla (matemática o elementos
básicos químicos)____________ Chol
Tabla de contenidos___________ Cholk’utub’äl pam
Tablero de clavijas____________ K’olch’apb’äl
Tachuela_ __________________ Joloch’ik
Tacto_ _____________________ Nab’al re ti’ojilal
Tacuazín_ __________________ Uch’, wuch’
Talco_ _____________________ K’ok’ k’äj
Talla y peso_________________ Raqan xuquje’ ra’lal
Taller de mecánica____________ Suk’b’äl ch’ich’
Tallo_______________________ Raqan che’, raqän, che’al
Tallos herbáceos_____________ Raqän q’ayes
Tallos leñosos_ ______________ Raqän si’al
Talón, carcañal_ _____________ Ixtuxil
Taltuza_____________________ B’a
Tamal con carne_ ____________ Katamal
H
350
A
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Terminado__________________ To’tajem
Terminal____________________ Opanib’äl ch’ich’
Terminar____________________ To’tajik, k’isik
Termo _____________________ K’olmiq’in, k’olib’äl miq’in
Termómetro_________________ Etab’äl q’aq’al
Termopausa_________________ Uwi’ tasalmiq’onem
Termosfera__________________ Tasal q’aq’miq’onem
Ternero_ ___________________ Alaj wakax
Terremoto_ _________________ Nimkab’raqan
Testículos___________________ Kowil, ukowil
Testimonio__________________ Q’alajsanem
Tetrasílaba__________________ Kajpaj
Tía________________________ Ch’utinan
Tibio_______________________ Saqri’loj
Tiempo_____________________ Q’ijilal
Tienda_____________________ K’ayb’al sutaq
Tierra fértil__________________ Tikob’al
Tierra, suelo_________________ Ulew
Tieso______________________ Chok’ok’, pok’opik
Tijeras_____________________ Qupib’äl
Tilde_______________________ Tz’utpaj
Timbre_____________________ Tz’irb’äl, sik’inib’äl
Timbre fiscal_ _______________ Tojch’akoj
Timón______________________ Sutb’äl ch’ich’
H
354
E
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Tranquilidad, satisfecho
(sentirse satisfecho)_ _________ Jororem
Transformación curricular_ _____ Jalb’anem cholk’ut
Transmisor__________________ Q’axal roprotinik
Transparente________________ Saqte’toj, saqilal
Transportador_ ______________ Tz’ukb’äl, etab’äl uxo’lil
Trapeador_ _________________ Su’b’äl upaja
Trasbordador (espacial)_ ______ Tak’ak’ch’ich’
Traslación_ _________________ Q’axnem
Trébol (planta)_______________ Lotz
Trece______________________ Oxlajuj
Treinta_____________________ Juk’al lajuj
Treinta y cinco_______________ Juk’al jo’lajuj
Treinta y cuatro______________ Juk’al kajlajuj
Treinta y dos________________ Juk’al kab’lajuj
Treinta y nueve______________ Juk’al b’elejlajuj
Treinta y ocho_______________ Juk’al waqxaqlajuj
Treinta y seis________________ Juk’al waqlajuj
Treinta y siete_ ______________ Juk’al wuqlajuj
Treinta y tres________________ Juk’al oxlajuj
Treinta y uno________________ Juk’al julajuj
Trementina_ ________________ Q’ol
Tren_______________________ Yuquyik ch’ich’, tiqch’ich’
Trenza_____________________ Pach’
H
358
I
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Trenzado___________________ Pach’um
Trenzar_ ___________________ Pach’unem, pach’unik
Tres_______________________ Oxib’
Tres mil doscientos___________ Waqxaqq’o’
Tres mil seiscientos___________ B’elejq’o’
Trescientos cuarenta__________ Wuqlajk’al
Trescientos ochenta_ _________ B’elejlajk’al
Trescientos sesenta_ _________ Waqxaqlajk’al
Trescientos veinte____________ Waqlajk’al
Triángulo___________________ Oxxukut, oxib’uxukut, oxtzelaj
Triángulo congruente__________ Oxxukut junamch’um
Tricket hidráulico_____________ Yikb’äl ch’ich’
Trigo_ _____________________ Triko
Trimestre___________________ Oxik’
Trinchante__________________ K’olib’al läq
Trinomio____________________ Oxq’at
Trinomio de segundo grado_____ Oxq’at kawiq
Triptongo___________________ Oxk’u’x tz’ib’
Trique (para cambiar llantas)____ Yakb’äl ch’ich’
Trisílaba____________________ Oxpaj
Triste______________________ B’isonem
Trofeo_ ____________________ Na’tab’äl ch’akanik
Troje, granero cuadrado_ ______ K’uja, chet
Trompa de Eustaquio_ ________ Nuk’uq’ajajel
H
J
Neologismos del Idioma K’iche’
I
360
0
U
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Ustedes____________________ Alaq
Útiles de trabajo, herramientas__ Chakub’äl
Utilizar, creer________________ Kojonem, kojonik
V
Uva_ ______________________ Ki’t’ub’, chomt’ub’
Vaca, ganado________________ Wakax
Vacaciones_ ________________ Oxlanemal
Vacío______________________ Tolanik, jamalik
Vacuna_____________________ Q’axakajnak’, q’ateb’äl yab’il
Vacuola____________________ Rixko’l k’ajk’äs
Vajilla______________________ Xoltäl jastäq
Validación_ _________________ Komoncha’om
Valla_______________________ Q’atb’äl
Valores_____________________ Q’ijolal
Valores culturales_ ___________ B’antajik no’jk’aslemal
Valores ecológicos____________ K’aslemab’anil no’jk’aslemal
Valores personales_ __________ Tukel no’jk’aslemal
Valores sociales______________ Winaqil no’jk’aslemal
Vamos_____________________ Jo’
Vapor______________________ Sosöt sosotik, b’uq
I
362
2
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Viruela_____________________ Loq’ob’al
Virus_ _____________________ K’ajnak’, uchikopil yab’il
Viruta______________________ Rijche’
Visión______________________ Achik’
Visita______________________ Ch’ab’em
Visitar_ ______________________ Ch’ab’enem, ch’ab’enik, q’atunem,
q’atunik, solinem, solinik
Vista_______________________ Ilb’al
Visto_______________________ Ilom
Vitamina____________________ Chuq’ab’iwa, yab’äl chuq’ab’il
Vitrina_ ____________________ K’utb’äl jastäq
Viuda______________________ Malka’n ixoq
Viudo______________________ Malka’n achi
Vocal______________________ Uk’u’x tz’ib’
Vocal corta__________________ Kut k’u’xatz’ib’
Vocal larga__________________ Jisis k’u’xatz’ib’
Vocal relajada_ ______________ Jasjat k’u’xatz’ib’
Vocal tensa_ ________________ Ko k’u’xatz’ib’
Vocales_ ___________________ Uk’u’x tz’ib’
Vocalización_________________ K’u’xatz’ib’em
Vocalizar_ __________________ K’u’xatz’ib’nik
Volante____________________ Xik’itzijol
Volar_ _____________________ Rupunik, rapinik, rupunem
Volcán, colina cerro___________ Ixkanul, xkanul
I
366
6
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Volcánico___________________ Xkanulal
Voleibol_ ___________________ Kikiknem
Voltear_____________________ Solkopinem, solkopinik
Volumen____________________ Upam
Volumen de sólidos___________ Upamb’äl ch’uqrij
Volver, regresar______________ Tzalijik
Vómito_____________________ Xa’oj
Vosotros____________________ Ix
Votar, vota__________________ Cha’yinik, kchayinik
Voto_______________________ Juch’cha’nel
Voz (de habla)_______________ Ch’ab’al
Vuelo (como número de vuelo
de avión)___________________ Tojq’ax, rapnem
Vulcanología________________ Eta’mab’alil xkanul
Vulcanólogo_________________ Ajeta’mxkanul
X
Xenón_ ____________________ Chom nakalwos
Xilófono____________________ Ch’ich’ q’ojom
Xilote, olote_________________ Pi’q
I
7
Y
Neologismos del Idioma K’iche’
I
368
8