SŁOWNIK TERMINÓW KONSERWATORSKICH I TECHNIK ARTYSTYCZNYCH red. Marcin Kozarzewski, Podsta ą op a o a ia ł ARGOS Art and Restoration Glossary Operating System – http://www.argosproject.org oraz Glossario delle tecniche artistiche e del restauro ed. Ma f edi Faldi, Claudio Paoli i, Istituto Pe l'A te e il ‘estau o Palazzo “pi elli , Fi e ze Autorzy haseł, spółp a o i i ko sulta i  Hasła łoskie: Ul ika Alto , Daniele Amoroso, Francesca Berni, Krista Corso, Samantha DeFrance, Manfredi Faldi, Marco Innocenti Degli, Francesco Macina, Elisabetta Nardinocchi, Leonardo Paolini, Claudio Paolini, Cinzia Profeti, Angelo Prosciutti - Istitutoàpe àl á teàeàilà‘estau oà Palazzoà“pi elli  Hasła f a uskie: Daniele Amoroso, Depa te e tàCo se atio àetà‘estau atio ,àE oleàd á tàdeà Avignon  Hasła hiszpańskie: Anna Martinez y Raniz  Hasła a gielskie: ‘o e t Wi te , Le oi -Rhyne University College (NC U.S.A.),Samantha DeFrance, Istitutoàpe àl á teàeàilà‘estau oà Palazzoà“pi elli , Norman Smith Campbell, David Gillet , Buckinghamshire Chilterns University College  Hasła polskie: Ma i Koza ze ski, ákade iaà“ztukàPięk hà àWa sza ie,àEliza Buszko Tłu a ze ia haseł z jęz ka łoskiego ko a o dzięki su e ji U zędu Ge eralnego Konserwatora )a tkó , p z z a ej . Tłu a ze ia o az op a o a ie ed ji polskiej Ma i Koza ze ski p z spółp a Eliz Buszko Uzupeł ie ie i ozsze ze ie ed ji polskiej Ma i Koza ze ski. IPR Intellectual Property Rights - p a a łas oś i i telektual ej edycja polska ©Marcin Kozarzewski Warszawa 2001-2007 Powielanie i rozpowszechnianie bez zgody autoró jest za ro io e. A a secco [ ł.] malarstwo a secco ł.: a secco;- fr.: á sec;- ang.: a secco;- hiszp.: a seco;niem.: a Secco. AB 57 abbozzo [ ł.] W malarstwie olejnym - szkic wykonany na przygotowanym podobraziu, barwny lub o o h o at z . “ teza o aże ia lu ko poz ji. Etap p a , a któ zasad i ze ele e t został już ustanowione i upo ządko a e. Baldi u i : iàsięàtakà aàpie sząàfazęàp a à ala z à aàpł t a hàlu àta li a h,àkied àza z ająào ià og l ieàzaz a zaćàkolo a iàkształt ,à àpote àdoà i hà po ićàz i iàfa a i. ł.: abbozzo;- fr.: ébauche;- ang.: rough sketch;- hiszp.: esbozo;- niem.: Entwurf abezzo [ ł.] )apo ia a łoska az a terpentyny weneckiej, spotykana w wielu starych receptach i traktatach malarskich. ł.: abezzo;- fr.: térébenthine de Venise;- ang.: abezzo;hiszp.: abezzo;- niem.: Abezzo abiotyczne czynniki Cz iki p z od ieoż io ej fiz., chem., np. klimat, podłoże i e . , s oiste dla da ego ś odo iska i działają e a ż ją e nim organizmy, a jed o ześ ie podlegają e i h pł o . Np. do a.cz. degradacji 1) chemiczne: kwasy, zasady, tlen i ozon, sole, aerozole, SO2, inne zanieczyszczenia powietrza (gazowe), 2) fizyczno-chemiczne: radiacja sło e z a, uklea a i te i z a, ogień, fiz z oe ha i z e: iskie te p, działa ie fiz z e od desz z , z ie a ilgot ość, p ł piasek i kurz), o iąże ia ok eso e i dyna i z e, ś ie a ie. ł.: agenti abiotici;- fr.: agents abiotiques;- ang.: abiotic agents, agents of abiotic change;- hiszp.: agentes abioticos;- niem.: abiotische Schadfaktoren ablacja [ła . ablatio odję ie ] E ozja spo odo a a działa ie od . W jęz ku konserwatorskim - mechaniczne usuwanie brudu i a a st ień po ie z h io h, głó ie z kamieni i pa i e al h, za po o ą u ządzeń z sz zą p. piaska ek al o lase ó . ł.: ablazione; -fr.: ablation; - ang.: ablation; - hiszp.: a la i . h abstrakcja chromatyczna  etusz etodą a st ak ji chromatycznej ł.: astrazione cromatica;- ang.: colour abstraction;hiszp.: a st a i à o ti a;- niem.: Farbabstraktion. aceton a. dwumetyloketon, keton metylowy, propanon, ketopropanon, C3H6O Najprostszy i aj aż iejsz keto a kli z . Bez a a, ruchliwa ciecz o charakterystycznym zapachu; lotny, łat opal , o iskiej lepkoś i i niskim punkcie wrzenia (56,2°C o az z iko ej toks z oś i iększ h da ka h ołuje efekt a kot z . Łat o iesza się z wieloma cieczami (woda, alkohol, eter, amoniak). W konserwacji powszechnie stosowany jako ozpusz zal ik lakie ó , iękki h ż i mastyks, damara) i olejó . Uż a także jako ozpusz zal ik poś ed i, u ożli iają iesza ie ie łą zą h się ze so ą ie z . ) po odu lot oś i po oduje za iele ia czyszczonych powierzchni (tzw. efekt bloom). ł.: acetone;- fr.: a to e;- ang.: acetone;- hiszp.: acetona;- niem.: Aceton. acetosella [ ł.] sz za ik zaję z achromatopsja Ge et z ie u a u ko a ego ałko ita ślepota a barwy. Osoba chora widzi monochromatycznie oz óż iają jed ie stopień jas oś i. Cho o a zadko stępują a i ało z a a; zęsto lo a z innymi zmianami patologicznymi. ł.: acromatopsia;- fr.: achromatopsie;- ang.: achromatopsja;- hiszp.: acromatopsia;- niem.: Achromatopsie. acqua fortis [ła . o a oda ] Da e ok eśle ie k asu azoto ego, stoso a ego do trawienia matryc graficznych. “tąd te i akwaforta. ł.: acqua forte;- fr.: eau forte;- ang.: aquafortis;- hiszp.: agua fuerte;- niem.: Scheidewasser. acqua lenta Oleista ciecz wymieniana w iektó h da h traktatach, o iez a składzie, uż a a jako ś odek asept z e o az spo al iają s ha ie te pe jajowej, gwaszy i akwareli. ł.: acqua lenta;- fr.: eau lente;- ang.: water based retarder;- hiszp.: agua lenta. acqua maestra Wod ozt ó potażu ęgla u potasu o óż stęże iu, sze oko stoso a XVIII i XIX w. oczyszczania o iektó d e ia h i alo ideł. ł.: acqua maestra;- hiszp.: agua maestra. acqua prima ‘ozt ó uz ski a p zez goto a ie potażu z wapnem palo . “il ozpusz zal ik tłusz zó i iektó h ż i . “ze oko stoso a XVIII i XIX . i póź iej do z sz ze ia o iektó d e ia h i alo ideł. )a ieg szczegól ie ie ezpie z p z zastoso a iu go ą ego ozt o u. “kutki p ze ia uja iają się dopie o po pe zasie, posta i postępują ej de asta ji a st ala ski h i podłoż . ł.: acqua prima;- hiszp.: primera agua. acquarellina Oleista ie z, ś odek opóź iają Por. acqua lenta s ha ie ak a eli. 2 ł.: acquarellina;- fr.: acquarellina;- ang.: acquarellina;hiszp.: acuarellina. acquetta Lechi ‘ozt ó ału u i ęgla u potasu, wynaleziony przez hr. Teodora Lechi z B es i. Łagod iejsza działa iu iż i e z iązki a azie potażu. Gio a i “e o “ua do podaje sz zegóło ą i st uk ję jej stoso a ia zas działa ia, sposó usu a ia itp. . Popula a z łasz za ś odo isku lo a dzki do z sz ze ia alo ideł, spo odo ała iele ieod a al h uszkodzeń, a skutek ag es ego działa ia i zdol oś i długiego pozosta a ia o iekta h. Por. olej tatarski. ł.: acquetta Lechi;- ang.: Lechi formula;- hiszp.: aguada Lechi. acquetta Cie io a ie ko a e oz ień zo i fa a i akwarelowymi. Stosowane do podmalowywania su kó , szki ó i ap, pop a ia ia te pe , g asz i do etuszu f eskó . Por. akwarela (2). ł.: acquetta;- fr.: acquetta;- ang.: watercolour washing;hiszp.: acquetta. Acryloid→Pa aloid Nazwa handlowa; Paraloid prod. USA. ł.: Acriloid;- fr.: Acriloid;- ang.: Acryloid;- hiszp.: Acriloid. adhezja P z lega ie, p z zep ość. “ta , któ d ie po ie z h ie p z ie ają do sie ie pod działa ie sił iędz po ie z h io h, a któ e ogą się składać sił wale j e →a. łaś i a ądź sił zakot i ze ia →a. mechaniczna). ł.: adesione;- fr.: adh e e;- ang.: adhesion;- hiszp.: adhesi ;- niem.: ádhäsio . adhezja mechaniczna adhezja po iędz po ie z h ia i, któ ej klej ut z uje aze zęś i pop zez zakot i ze ie się nich. ł.: adesione meccanica;- fr.: adh e eàmechanique;ang.: mechanical adhesion ;- hiszp.: adhesi mecanica;niem.: e ha is hàádhäsio . adhezja łaś i a Adhezja po iędz po ie z h ia i, któ e p z ie ają do sie ie skutek działa ia sił ale j h tego sa ego t pu jak te, któ e po odują z ost →kohezji. ł.: adesione specifica;- fr.: adh e e specifique;- ang.: specific adhesion ;- hiszp.: adhesi specifica;- niem.: spezifis hàádhäsio . adsorpcja )ja isko g o adze ia się jakiejś su sta ji adso atu a po ie z h i iała stałego lu ie z adso e tu . Natu a oddział ań po iędz ząste zka i adso atu i adsorbentu decyduje o oz óż ie iu adso p ji fiz z ej i chemicznej. Podczas a. fizycznej naj zęś iej po staje wiele warstw adsorbatu na powierzchni adsorbenta, a ó o agi adso p j e ustalają się sz ko. Po deso p ji p o es od ot do adso p ji ząste zki zdeso o a e i po ie z h ia adso e tu a ają do pie ot ego sta u. W przypadku a. che i z ej stępują oddział a ia he i z e. Po ie z h ia adso e tu oże ć pok ta o aj żej o o olekula ą a st ą adso atu, ó o agi adso p j e ustalają się ol iej. Efekt iepl adso p ji he i z ej jest z a zą i towarzyszy przemianie chemicz ej ząste zek adso atu i adsorbentu. Zjawisko a. jest wykorzystywane w praktyce np. do eliminowania z po iet za szkodli h gazó al o usu a ia p łó z po ie z h i p. gu ką. ł.: adsorbimento;- fr.: adsorption;- ang.: adsorption;hiszp.: adsorpti ;- niem.: Adsorption AEM Analytical Electron Microscopy - Analityczna mikroskopia elektronowa aerograf P z ząd do p e z j ego a osze ie fa za po o ą mechanicznie kontrolowanego procesu jej rozpylania, na ś iśle og a i zo o sza ze w od óż ie iu od pistoletu natryskowego). Stosowany w grafice i iektó h u ta h ala st a spół zes ego pop a t, hipe ealiz o az do retuszowania fotografii. ł.: aerografo;- fr.: a og aphe;- ang.: airbrush;- hiszp.: ae g afo;- niem.: Aerograph. Aerosil Naz a ha dlo a →k ze io ki koloidal ej p oduko a ej przez Degussa, Frankfurt. aerugo [ła .] zieleń hiszpańska AES Auger Electron Spectroscopy - “pekt oskopia elekt o ó Auger AFM Atomic Force Microscopy -Mik oskopia sił ato o h agat [ gr. achátes] Mi e ał, od ia a hal edo u, półszla het ka ień o a dzo dużej t a doś i. ) udo a jest z ó olegle lu ko e t z ie ułożo h a ste ek o od ie za a ie iu. T o z ł , peł iają e p óż ie iektó h skał ulka i z h. Głó e złoża z ajdują się B az lii, U ug aju i A e e P .; Pols e stępuje a Dol ”ląsku. W te h ika h a t st z h stoso a jest jako gładzik do pole o a ia zło eń i ł sz za ia zapraw na deskach. 1 ł.: agata,àpiet aàd agata;- fr.: agate,àpie eàd agate;- ang.: agate;- hiszp.: agata,àpied aàdeà gata;- niem.: Achat. agat pozłot i zy gładzik 3 akryl Tworzywo sztuczne, bezbarwna, przezroczysta masa plastyczna. Por. farby akrylowe, ż i a ak lo a. ł.: acrilico;- fr.: acrylique;- ang.: acrylic;- hiszp.: a li o;niem.: Akryl. akwaforta Najsta sza te h ika g afi z a głę a t a io a; także odbitka wykonana w tej te h i e. Polega a pok iu pł t iedzia ej ie ką a st ą tłustego, k asoodpo ego e iksu osk psz zeli, asfalt , ż i e . Następ ie specjal ą igłą, zdol ą usu ąć e iks, a t sta zaz a za su ek. Po za ezpie ze iu zegó i e e su, pł tę za u za się ż ą ozt o ze k asu, aj zęś iej azoto ego, gdzie astępuje t a ia ie ol ej od e iksu ko poz ji. Głę okość su ku zależ od zasu i te pe atu kąpieli. W elu uz ska ia sil h óż i alo o h, z ość oż a po ta zać, stop io o pok ają e ikse f ag e t dostate z ie już t a io e. Goto ą at ę z ś i się z werniksu, odtłusz za i po stałe zagłę ie ia ie a fa ę, usu ają jej esztki z po ie z h i pł t . Od itki uz skuje się a ilgot papie ze, pod p asą do d uku klęsłego. A. ie aga od g afika uż ia sił a i spe jal ej p e zji i respektuje zasady spontanicznego rysunku (w p ze i ieńst ie p. do miedziorytu). Technika po zątko o stoso a a do deko a ji ele e tó etalo h, usa odziel iła się pod ko ie XV . Najstarsza datowana rycina pochodzi z 1508 r. ak afo t ; także od itka ko a a tej technice. Metoda tradycyjna (ale nie jedyna stosowana) polega na pos p a iu pł t iedzia ej zia a i asfaltu lu ż i , aj zęś iej sp oszko a ej kalafo i, któ e po podg za iu p z klejają się do iej. Pod zas t a ia ia at , k as oddział uje jed ie a p zest ze ie po iędz ziarnami. Kąpiele oż a po ta zać, s ste at z ie za ezpie zają dostatecznie wytrawione partie werniksem. Po op a o a iu, zia iste tło zostaje po o ie pok te werniksem i, identycznie jak w przypadku akwaforty, ko uje się su ek. W ko a e od itki odz a zają się malarskimi efektami i ogat ś iatło ie ie . Te h ika z a a już XVII ., zęsto łą zo a z ak afo tą p. p zez Rembrandta). 3 ł.: acquatinta;- fr.: aquatinte;- ang.: aquatint;- hiszp.: acuatinta;- niem.: Aquatinta. akwatinta na cukier Te h ika g afi z a głę a t a io a, po hod a ak afo t ; także od itka ko a a tej technice. Na pł ie iedzia ej ko uje się su ek, p z po o pió a lu pędzelka, ozt o e uk u i atramentu. Matryca z rysunkiem zostaje pokryta werniksem i zanurzona w go ą ej odzie. Cukie , ozpusz zają się, po oduje pęka ie e iksu, odsła iają pł tę. W t a ia ie i wykonywanie odbitek identyczne jak w przypadku innych te h ik głę h. Te h ika popula a XIX w. 2 . ł.: acquaforte;- fr.: eauforte;- ang.: etching;- hiszp.: aguafuerte;- niem.: Radierung. akwarela 1. Farba wodna o spoiwie rozpuszczalnym w wodzie, p ze aż ie z gu a a skiej, zęsto z dodatkiem plast fikato a iód, ukie , gli e a . Nieodpo a a ś iatło, łat o pło ieje. W ko se a ji stoso a a do retuszy. . Te h ika ala ska, posługują a się fa ami ak a elo i. Po zątko o, jak doku e tuje Ce i i ko ie XIV . , poj o a a ła jako etoda ie io a ia su kó i szki ó . Według Filippa Baldi u iego służ àdoàkolo o a iaà su k ;à o iàsięàjąàdodają àd ieà k opleàat a e tuàdoàłupi ào ze ha,à apeł io ejà odą . Jako sa odziel a te h ika a odziła się Anglii, na po zątku XVIII . . Malo idło ko a e fa a i ak a elo i, zaz zaj a papie ze. W od óż ie iu od gwaszu w poprawnie ko a ej ak a eli ie uż a się iałej fa , wykorzystują jas h pa tia h iel podłoża. ł.: acquarello;- fr.: aquarelle;- ang.: watercolour;- hiszp.: acuarela;- niem.: Aquarell. akwatinta Te h ika g afi z a głę 4 ł.: acquatinta allo zucchero;- fr.: aquatint, -niem: Reservage se vage;- ang.: sugar alabaster Od ia a →gipsu Ca“O42H2O. Ka ień gipso o drobnokrystalicznej strukturze, w cienkich warstwach p ześ itują , zaz zaj iał lu k e o o iał . Ce io jako ate iał zeź ia ski u ożli iają a dzo p e z j ą o ó kę. T a dość 1,5 – 2. Stosowany od najdawniejszych zasó do yrobu statuetek, waz, lamp itp. W ko z st a ó ież do o u sokiej jakoś i gipsó sztukato sli h. Mą zka ala ast o a stoso a a jako peł ia z zap a i kitó . Pok ój k z sztaló o o li i , t i 5 a t a io a, po hod a 4 sa ej az ie → ze ień z alkanny). 6 7 ł.: alabastro;- fr.: albatre;- ang.: alabaster;- hiszp.: alabastro;- niem.: Alabaster. albumina Białko p oste t o zą e  iałko jaja ku zego. Biała, przejrzysta substancja rozpuszczalna w wodzie. Daje k u he, ez a e, zęś io o hig oskopij e po łoki. Od sta oż t oś i stoso a a do spo ządza ia chudych te pe , at a e tó i u ie a ia olusu pod zło e ia. “toso a a także jako e iks koń o . ł.: albume;- fr.: albumen;- ang.: albumen;- hiszp.: al ú i a;- niem.: Albumen. aldehyd ró ko y formaldehyd ł.: aldeide formica;- fr.: aldh h deàfo i ue;- ang.: formaldehyde;- hiszp.: alde doàf i o;- niem.: Formaldehyd alizaryna [hiszp. alizari ko zeń a za <a a . al-asir sok iś ięt ] Por. lazur krapowy. Czerwonobrunatny barwnik otrzymywany z korzenia marzanny barwierskiej (Rubia tinctorum). Ba dziej t ała od jas o óżo ej pu pu . “ze oko stoso a a od sta oż t oś i do a ie ia tka i . Odpowiednik syntetyczny (dwutlenek antrachinonu) odkryty w 1868 r. i p oduko a do dziś a skalę p ze sło ą. Osadzo a a oś iku służ do o u lakó a wnych: laku alizarynowego i kraplaku ł.: alizarina;- fr.: alizarine;- ang.: alizarine;- hiszp.: alizarina;- niem.: Alizarin. alkalia [z arab. al-kali potaż ] Pierwotnie mocne zasady nieorganiczne, roztwory odo otle kó ap ia i lito ó litu, sodu, potasu, rubidu, cezu i f a su o az ęgla ó sodu i potasu (potażu , także ozt ó od amoniaku. Obecnie te i uż a także jako s o i zasad tle ki i wodorotlenki metali alkalicznych). ł.: alcale;- fr.: alcali;- ang.: alkali;- hiszp.: alcali;- niem.: Alkali. alkaliczny Mają łaś i oś i zasado e, reakcjach z kwasami t o zą sole. Metale alkali z e - pierwiastki z pierwszej g up głó ej układu ok eso ego lit, sód, potas, u id, cez i f a s , któ e reakcjach z odą t o zą wodorotlenki, ędą e a dzo sil i zasada i. ł.: alcalino;- fr.: alcalin;- ang.: alkaline;- hiszp.: alcalino;niem.: Alkalisch. alkanna . ‘odzaj ośli z odzi ogó e z iko a t h, o ej ują ok. gatu kó li . Naj a dziej z a a jest alka a barwierska (a. czewienica barwierska Alcanna tinctoria), z któ ej ko ze i ot z uje się ze o a ik o tej 2. a. alkanina, alkanet, orcanette. Czerwony lub fioletowy barwnik, otrzymywany z korzeni alkanny barwierskiej. ł.: alcanna;- fr.: alcanna, orcanette;- ang.: alkanina, anchusa, Dyer's Bugloss. Spanish Bugloss. Orchanet.;hiszp.: alcanna;- niem.: Alkanna. alkohol amylowy, alkohol n-pentylowy, 1-pentanol, CH3(CH2)3CH2OH Miesza i a do izo e ó o odu zają zapa hu. Temp. ze ia ok. °C. ‘ozpusz za tłusz ze, oleje, pa afi , oski, ż i e s tet z e i atu al e o az zęś io o asfalt i s ołę ęglo ą. Miesza si€ do e eta ole , ete a i, e ze e . “ła o ozpusz zal odzie. Uż a jako skład ik iesza i do z iekczania i usu a ia p ze alo ań. ł.: alcool amilico;- fr.: alcool amylique, alcool isoamylique;- ang.: amyl alcohol; isopentyl alcohol, fusel oil; isoamyl alcohol; amyl hydrate; pentyl alcohol; mixed pentanols ;- hiszp.: alcohol amylico;- niem.: Amylalkohol. alkohol butylowy, butanol, C4H9OH Alkohol uzyskiwany w p o esie fe e ta ji z óż. Bezbarwna ciecz o charakterystycznym zapachu, palna, temp. wrz. 118°C. T ują p z dłuższ d ha iu, działa d aż ią o a o z . Do ozpusz zal ik e iksó , szelaku, t a d h ż i kopale) i starych p ze alo ań. Po oduje oz ięk za ie olej h a st ala ski h. W ko se a ji uż a spo ad z ie, aj zęś iej mieszaninach. ł.: alcol butilico;- fr.: alcool butylique;- ang.: butyl alcohol;- hiszp.: al oholà ut li o;- niem.: Butylalkohol. alkohol diacetonowy alkohol dwuacetonowy alkohol dwuacetonowy, a. diacetonowy, a. 4-metylo-2pentanon-4-ol, CH3· CO· CH2C/CH3/2OH ) iązek o ga i z , alkoholo a po hod a a eto u. Bezbarwna ciecz, temp. wrz. 169,1°C. Dobry ozpusz zal ik ż i atu al h i sztucznych (estry eluloz , ż i e epoks do e , także oskó , tłusz zó naturalnych i e iksó . ) po odu ałej lot oś i działa z ięk zają o a li oks d. “toso a jako dodatek do e iksó o az jako ś odek zapo iegają po sta a iu za ieleń po . efekt bloom). ł.: alcol diacetone;- fr.: dia to eàal ool;- ang.: dihydroxy acetone;- hiszp.: alcohol diacetona;- niem.: Diazetonalkohol. alkohol etylowy, a. etanol, spirytus, spirytus winny, C2H5OH ) iązek o ganiczny, produkt fermentacji substancji za ie ają h ukie . Bez a a, lot a, łat opal a ie z, temp. wrz. 78,4°C. Do ozpusz zal ik ż i , e iksó i asfaltó . Miesza się z odą. W te h i e ala skiej stosowany do odkwaszania oleju lnianego oraz jako 5 dodatek p z śpieszają s ha ie fa ak a elo h. W ko se a ji uż a do ozpusz za ia e iksó , sz stki h iękki h ż i atu al h i iektó h ż i sztucznych. Jeden z ajpopula iejsz h ś odkó z sz zą h, także ze zględu a iską toks z ość. )e zględu a dużą lot ość po oduje po sta a ie za ieleń na czyszczonej powierzchni. ł.: alcol etilico;- fr.: al oolà th li ue;- ang.: ethyl alcohol;hiszp.: al oholàet li o;- niem.: Äth lalkohol. alkohol izopropylowy, a. izopropanol, C3H8OH ) iązek o ga i z z grupy alkoholi. Bezbarwna, lotna ciecz, temp. wrz. 82,2°C, o łaś i oś ia h z liżo h do etanolu. Umiarkowanie toksyczny. Dobry rozpuszczalnik tłusz zó . W ko se a ji uż a do zdej o a ia iez t sta h e iksó o az jako ozpuszczalnik farb ż i z h. ł.: alcol isopropilico, isopropanolo;- fr.: alcool isopropylique, isopropanol;- ang.: isopropyl alcohol;hiszp.: al oholàisop op li o,àisop opa ol;- niem.: Isopropylalkohol, iso-Propanol. alkohol metylowy, a. metanol, karbinol, spirytus drzewny, CH3OH Najprostszy z alkoholi. Bezbarwna, palna, lotna ciecz, temp. wrz. 64,7°C. “ła ozpusz zal ik olejó i tłusz zó , ol iejsz działa iu do alkoholu et lo ego. ‘zadko stoso a ze zględu a soką szkodli ość: łat o hła ia p zez ło śluzo e i skó ę po oduje p z dłuższ d ha iu iężkie zat u ie o az uszkodze ie siatkó ki i e u z oko ego. ł.: alcol metilico;- fr.: al oolà th li ue;- ang.: methyl alcohol;- hiszp.: al oholà et li o;- niem.: Methylalkohol. alkohole [arab. al-kuhl delikat p oszek ]. ) iązki o ga i z e, po hod e ęglo odo ó , któ h za iast ato u odo u stępuje g upa h d oks lo a – OH. Dzielą się a jed o odo otle o e p. eta ol, etanol, izopropanol) i wielowodorotlenowe (np. glikol, gliceryna). Alkohole o ałej iloś i ato ó ęgla ząste z e są ie za i, alkohole ższe są iała i stał i. W p z odzie stępują sta ie ol olejka h ete z h o az jako skład iki est ó tłusz za h i oska h. “ztu z ie ot z a e są .i .: p zez h d olizę est ó ; etodą fe e ta ji; p zez u odo ie ie et ó , ol h k asó tłusz zo h, aldeh dó i keto ó . W ko se a ji stoso a e są głó ie iższe alkohole jed o odo otle o e do ze ozpusz zają iektó e ż i e atu al e, ieszają się z odą . Al he i naz ali alkohola i sz stkie iekłe i sp oszko a e p odukt dest la ji. Od zasó Pa a elsusa -1541) te i te p z pisa o ostate z ie iekł dest lato . ł.: alcol;- fr.: alcool;- ang.: alcohol;- hiszp.: alcohol;niem.: Alkohol. alla prima, a. malarstwo alla prima 1. W pierwotnym znaczeniu - technika malarska, polegają a a alo a iu a dzo oz ień zo i fa a i, cienko i lekko, bez powracania do raz zaznaczonych miejsc i ez ożli oś i doko a ia pop a ek. Metoda p akt ko a a od poło XVI do poło XVIII ., agają a od a t st sz zegól ej i tuoze ii, któ ez up zed iego szki u, jed ude ze ie pędzla usiał osiąg ąć efekt koń o . Baldi u i pisze: „Alla p i a.àM iàsięàtakàoà alo idła hàz o io hàodà ęki,à kt eàa t staà ko ujeàpie sz à ałoże ie àkoloru i zegoàlu à ałoà oàpop a iają .àMalo idłaàtakieàz kleà ieà ająàz tàdługiegoàż ota.àJed àz t h,àkt z à up a ialiàtegoà odzajuà ala st oàolej eà łà iedz ài ià sł àflo e kià ala zàDo e i oàPassig a i,àp zezà oà ieà t lkoàś iatàst a iłà à iąguàk tkiegoà zasuà oż ośćà ado a iaào zuàjegoàdzieła i,àaleàiào àsa àp a oàdoà ie z egoài ie ia.àM ią ,àżeàtakieà ala st oàjestà iet ale,à a à aà ślià alo idłaà ko a eàodà ękià ałąàiloś iąàpł ejàfa ;àsąàjed akà iel àa t ś i,àkt z à alują àodà ęki,àp z àpie sz hàpo iąg ię ia hàpędzlaà st o z liàt aleàdzieła,àdziękiàuż iuàfa à àdużejàiloś i,à le zàgęstej . . Od XVIII ., z iązku z rozwojem malarstwa plenerowego - ok eśle ie sposo u alo a ia dużą iloś ią ięsistej fa , sz ko, jed o a st o o, bez szkicu i bez lase u kó , jed ak już z ożli oś ią ielok ot ego po a a ia do t h sa h iejs . Istotę tej te h iki dobrze oddaje francuski termin peinture au premier coup malarstwo od pierwszego uderzenia. 8 3. W konserwacji retusze alla prima - retusze wykonane jed ą a st ą fa , ezpoś ed io i itują ą kolo okół ubytku ł.: alla prima, pittura alla prima, pittura diretta;- fr.: au premier coup;- ang.: alla prima painting;- hiszp.: alla prima, pintura a la primera, pintura directa;- niem.: alla Prima, Primamalerei, Direkten Malerei. aloes, Aloe ‘odzaj ośli z rodziny asfodelowatych (Asphodelaceae), o ej ują po ad gatu kó , stępują h głó ie w Afryce i tropikach. W technikach malarskich ko z st a ł sok z jego liś i. Ma o zabarwienie od żółto u at ego do u at o ze o a ego lu zielo ka ego, zależ oś i od gatu ku tz .brunat z aloesu). W roztworach alkoholowych lub w terpentynie uż a ł sz zegól ie XVI . do lase u kó i pat o a ia. Chęt ie stoso ał go Leo a do da Vinci, aby uz skać efekt z liżo e do lase u kó ko a h iedzia ką Po . brunat aloesowy, . zieleń hiszpańska. 9 ł.: aloe;- fr.: aloés;- ang.: aloe;- hiszp.: áloe;- niem.: Aloe. aluminium w płatka h a. folia aluminiowa Folia aluminiowa stosowana jako surogat srebra w tańsz h p a a h pozłot i z h. W uż iu od po z. XX w. ł.: alluminio in foglia;- fr.: feuillesàd allu i iu ,à 6 alluminium en feuilles;- ang.: aluminium leaf;- hiszp.: l i aàdeàalu i o; - niem.:Aluminiumblatt, Aluminiumfolie. aluminium w proszku a p oszek alu i io , p ł alu i io , ąza alu i io a, ąz alu i io , d. o z aluminiowy Sproszkowane aluminium. Metaliczny pigment do farb i itują h s e ze ie. ) a od XIX . “ze zej stoso a po 1920 r. ł.: alluminio in pol e e,àpol e eàd allu i io;- fr.: poudre d allu i iu ,àallu i iu àe àpoud e;- ang.: aluminium bronze powder;- hiszp.: polvo de alumino; - niem.: Aluminiumpulver. ału , u od io pod ój sia za gli u i potasu, K2SO4·Al2(SO4)3·24H2O . a. ału odzi . Biał lu ez a i e ał, p odukt p o esó iet ze ia. W technikach malarskich i w ko se a ji stoso a jako ś odek ko se ują i zapo iegają fe e ta ji, doda a do klejó z ie zę h i klajst ó . W XVI-XVII w. doda a ł do żelat , któ ą i pregnowano papier. . a. ału gli o o-potaso . ) iązek ieo ga i z ; ez a e k ształ po hodze ia s tet z ego. W technice malarskiej i konserwacji stosowany jako ko se a t, ś odek akte io ój z i a t g il , doda a do klejó z ie zę h i ośli h. “toso a także jako zap a a fa ia st ie o az ga ik. ) a już sta oż t Egip ie. ł.: allume,allume di rocca, kalinite;- fr.: alun;- ang.: alum;hiszp.: alumbre;- niem.: Alaun. ału y, Me 2SO4· Me 2 (SO4) 3· 24H2O ) iązki ieo ga i z e, u od io e pod ój e sia za I etali jed o a toś io h Me (sodu, potasu, rubidu, ezu, talu, a o u i etali t ój a toś io h gli u, galu, i du, t ta u, a adu, żelaza, h o u, a ga u, ko altu, odu i i du . “ą to iała k stali z e układ egula , ozpusz zal e odzie, łat o k stalizują e z roztworu, t ałe t lko sta ie stał . Wsz stkie są izo o fi z e. Najpospolitsz jest ału gli o o-potasowy, zwany po prostu ału e . I III alweolizacja. (od ła .à al eolatus – zagłę io , klęsł . Korozja że o a po ie z h i skał i ka ie i spo odo a a p zez → z iki at osfe z e opad , iat lu p zez ko ze ie ośli , po odują a po sta a ie sz zeli i pust h p zest ze i. Wże ają óż e kształt i oz ia i są ze so ą połą zo e. . )ja isko a. stępuje w ate iała h a dzo po o at h p. t a e t ie , asilają się sz zegól ie p z padku dużej za a toś i ozpusz zal h soli i st efa h gdzie zęsto astępuje g ałto e odpa o a ie od ze st uktu ka ie ia. 10 ł.: alveolizzazione;- fr.: al olisation;- ang.: alveolization;hiszp.: alveolizacion;- niem.: Wabenverwitterung amalgamat “top etalu, p. s e a lu złota z tę ią. W p ze oś i iesza i a, zlepek d ó h lu ię ej su sta ji, któ e ie hodzą ze so ą reakcje. ł.: amalgama;- fr.: amalgame;- ang.: amalgam;- hiszp.: amalgama;- niem.: Amalgam. ambra 1. Wydzielina z przewodu pokarmowego kaszalota (Physeter catodon), woskowata substancja o balsamicznym zapachu. Stosowana do wyrobu perfum. 2. a. ambrowiec, styrakowiec, Liquidambar. Rodzaj drzew z odzi o za o at h. Dosta za alsa ó i olejkó (ambra liquida, styrax liquidus) o aromatycznym zapachu. . W sta oż t oś i – ok eśle ie → u szt u i i h t a d h ż i , .i . sa da aku. ł.: ambra;- fr.: ambre;- ang.: amber;- hiszp.: ámbar;niem.: Ambra. a ra żółta Ż i z a dzieli a óż h od ia gatu ku Commiphory, d ze ek o ie ist h gałęzia h i ze o h k iata h, ależą h do odzi Burseracee, t opikal h ośli , ha akte zują h się o e oś ią tka e ż ej ka ałó dziel i z h, za ie ają h a o at z e ż i e i a o at z e ż i e oleiste Kilka gatu kó Commiphory t a za oleistą i a o at z ą su sta ję o z ie żółta kolo ze, ędą ej skład ikie i od a a ejskiego mura -gorzki). Zastosowanie mirry p z alsa o a iu z łok jest udoku e to a e sta oż t Egip ie. 11 ł.: ambra gialla;- fr.: ambre jaune;- ang.: yellow amber;hiszp.: ámbar amarillo;- niem.: gelbe Ambra ametyst [gr. a th stosà t zeź ] Purpurowoczerwona lub fioletowa, przezroczysta odmiana kwarcu, zabarwiona przez domieszki manganu i żelaza. )łoża Nie ze h, Cze ha h, “ło a ji, ‘u u ii i A e e Połud io ej B az lia i Urugwaj). W technikach ala ski h stoso a jako pig e t, uż a o głó ie w te h i e f esku. P a dopodo ie tożsa z pigmentem amatita, wymienianym przez Cenniniego (koniec XIV w.) a i te p eto a p zez iektó h jako hematyt. Znany już sta oż t ej G e ji gdzie ie zo o, iż ka ień te p ze i działa upija iu się stąd az a . Fioleto a od ia a a et stu, po hodzą a z Eu op ś odko o- 7 wschodniej, w k aja h ś ódzie o o ski h ok eśla a jako a et st o ie tal ł. ametista orientale). ła 12 ł.: ametista;- fr.: amethyste;- ang.: amethyst;- hiszp.: amatista;- niem.: Amethyst. aminobenzen  anilina ł.: amminobenzene;- fr.: aminobenzene;- ang.: aminobenzene;- hiszp.: aminobenceno;- niem.: Aminobenzol. amoniak, NH3 Bezbarwny gaz o ost ej, d aż ią ej o i, te p. z. 33,4C. Łat o ozpusz zal alkoholu i w wodzie, w któ ej t o z zasadę a o o ą, tz . odę a o iakal ą. W ozt o a h od h stoso a do usu a ia tłust h su sta ji o az jako skład ik p epa ató do z sz ze ia ka ie ia i alo ideł ś ie h. W te h ika h ala ski h uż a do zmydlania wosku, w celu uzyskania tempery woskowej. “il ie pod aż ia o z , d ogi odde ho e i skó ę. ł.: ammoniaca;- fr.: ammoniaque;- ang.: ammonia;hiszp.: amoniaco;- niem.: Ammoniak. anamorfoza [gr. a a phosis p zekształ e ie ] . )ja isko opt z e, polegają e a z iekształ e iu o azu pop zez z ia ę jego p opo ji z ęże iu lu ozsze ze iu w stosu ku do ia ó ze z ist h , odk te w sta oż t oś i, p z pusz zal ie Chinach. W ki e atog afii a. li io e z ęże ie o azu jednym kierunku) jest stosowana w filmie panoramicznym (tzw. superscope). 2. W sztukach plastycznych - celowo zdeformowany obraz, któ odz skuje łaś i e p opo je, jeśli ogląda się go pod odpo ied i kąte lu za poś ed i t e k z ego z ie iadła - najczęś iej kształ ie li d a lu stożka, usta io ego poś odku ko poz ji. A a o foz ł efekte ekspe e tó z pe spekt ą o az ś iade t e i tuoze ii ala z , popula e z łasz za w ok esie a ie z u. Pod az ą pe spekt sek et ej opisane przez Daniele Barbaro w Pratica della Perspectiva (1559) oraz w d ugiej zęś i t aktatu ate at z ego Jea F a çois Ni e o a Thaumaturgus opticus (1646). 13 anhydryt [gr. anydros – ez od ], Ca“O4 Mi e ał, ez od sia za ap ia o iałej lu sza o łękit ej a ie. Łat o ulega u od ie iu, p zekształ ają się gips. Stosowany do produkcji spoiw a h d to h. W te h ika h ala ski h uż a jako peł ia z. ł.: anidrite;- fr.: anhydrite;- ang.: anhydrite;- hiszp.: anhidrita;- niem.: Anhydrit. anilina [hiszp. anil i d go ], a. aminobenzen, fenyloamina, C6H5NH2 ) iązek o ga i z , ajp ostsza a i a a o at z a. Bezbarwna, oleista ciecz o charakterystycznej woni, temp. wrz. 184C. “il a t u iz a, isz z ze o e iałka k i i atakuje układ e o . Ot z a a po az pie sz w . p zez oz i ie ząste zki i d ga. P oduko a a także a d odze dest la ji s oł z ęgla ka ie ego o az pop zez eduk ję it o e ze u. W . uż ta p zez angielskiego chemika W.H.Perkina do syntezy pierwszego w historii sztucznego barwnika – moweiny. Szeroko stoso a a jako półp odukt do o uż i s tet z h, ozpusz zal ikó i lakie ó o az ało sta il h a ikó iezalecanych do konserwacji ani malowania). ł.: anilina;- fr.: aniline;- ang.: aniline;- hiszp.: anilina;niem.: Anilin. anizotropia [gr. ánios ie ó , t pos kie u ek ] )ja isko stępo a ia iejed ako h łaś i oś i iała óż h kie u ka h p zestrzennych. Doskonale ido z e a p z kładzie d e a, któ e a aha ia ilgot oś i i te pe atu oto ze ia odpo iada z ia a i ia ó , óż i dla posz zegól h kie u kó : zdłuż ego, st z ego i p o ie io ego. Dete i uje sposó paczenia tarcicy. ł.: anisotropia;- fr.: anisotropie;- ang.: anisotropy;- hiszp.: a isot op a;- niem.: Anisotropie. anobidae kołatki ł.: anobidi;- fr.: a o iid s;- ang.: anobiidae;- hiszp.: a idos;- niem.: Po hkäfe . Anobium pertinax A o iu ł.: anamorfosi;- fr.: anamorphose;- ang.: anamorphosis;hiszp.: anamorfosi;- niem.: Anamorphose. pu tatu →kołatek do o antaba Dekoracyjny, metalowy uchwyt, ruchomy lub nieruchomy, umieszczany na skrzyniach, kufrach, drzwiach, furtkach i a a h, peł ią zęsto fu k ję kołatki. ) a a od zasó esa st a z skiego. Włoski te i anta oznacza także sk z dło d z i, sk z dło poliptyku, . 8 W p z padku płó ie stoso a h do alo a ia lu du lażu, zale a e jest usu a ie ap etu pod zas za iegu dekatyzacji. ł.: apprettatura;- fr.: app ęttage;- ang.: sizing;- hiszp.: apresto;- niem.: Appretur. Araldit a. Araldite Nazwa handlowa ż i epoks do h p oduko a h p zez fi ę Ci a Geig . ł.: Araldite;- fr.: Araldite;- ang.: Araldite;- hiszp.: Araldit. ł.: anta;- ang.: knocker;antependium, a. antepedium, frontale Ozdo a osło a p zed iej zęś i e s ołta za, stała lu ruchoma, wykonana n.p. z d e a, tka i , skó , etali szlachetnych, marmuru. Znana prawdopodobnie od zasó Ko stantyna (IV w.). Szeroko stosowana w ś ed io ie zu a te e ie Hiszpa ii, Włosze h, A glii i Niemczech. 14 ł.: antependium, paliotto;- fr.: antependium, devant d autel;- ang.: antependium;- hiszp.: antependium, frontal;- niem.: Antependium. antybiotyki [gr. iotik s dot zą ż ia ] Substancje o óż o od ej udo ie he i z ej, t a za e p zez iektó e o ga iz pleś iaki, p o ie io e, akte ie , ha ują e oz ój lu isz zą e i e ik oo ga iz . Także poto z e ok eśle ie s tet z h z iązkó p zeciwbakteryjnych. W ko se a ji ają stoso a e są .i . do ste liza ji podobrazi drewnianych. ł.: antibiotico;- fr.: antibiotique;- ang.: antibiotic;- hiszp.: a ti i ti o;- niem.: Antibiotikum. APFIM Atom Probe Field Ion Microscopy - Spektrometria mas w polowym mikroskopie jonowym* appianum Ok eśle ie iskiej jakoś i zie i zielo ej, stępują e m.in. w pismach Ludovico Dolce (1565). ł.: appianum, verde appianum;- fr.: appianum, vert appianum;- ang.: appianum;- hiszp.: appianum, verde appianum;- niem.: Appianum apretura [fr. app te à kań zać ] . a. ap etu o a ie. )espół p o esó te h ologi z h dot zą h kań za ia o ó łókie i z h zadziej d e a, papie u, skó . W ś isł z a ze iu polega a as a iu ate iału ś odka i ap etują i elu jego z ięk ze ia, o iąże ia, ada ia poł sku, łaś i oś i akte io ój z h, uodpo ie ia a z ię ie, uszkodze ie p zez o ad , działa ie potu, ilgo i itp. . “u sta ja p. k o h al, gu a a a ska, oski, dła , któ ą as a się lu pok a óż e ate iał elu og a i ze ia i h po o atoś i, ada ia poł sku i gładkoś i. arenino [ ł.] intonachino ł.: arenino;- fr.: arenino;- ang.: arenino;- hiszp.: estuco fino;- niem.: Arenino armenium [ła .] zieleń z malachitu arricciato ad olio [ ł.] wyprawa olejna arricciato, a. a i io [ ł.], a zut, W t ku, sta o ią podłoże alo idła ś ie ego, druga po obrzutce warsta narzutu. Zbudowane z wapna i przesianego piasku, o g a ula ji g u szej iż w wierzchniej warstwie intonaco. Na nim wykonywano rysunek kompozycji malarskiej, zwany s opią. ‘e eptu a do e a i iato z aleźć oż a traktatach Leona Battisty Albertiego (1435), Giorgio Vasariego (1550) i Baldi u iego . Niektó z z a .i Ugo P o a i oz óż iają te i a i iato i arriccio, ide t fikują te pie sz jako od oszą się łą z ie do tynku, przygotowanego do techniki mezzo fresco. ł.: arricciato;- fr.: arricio;- ang.: arricciato;- hiszp.: arricciato;- niem.: Rauhputz. arriccio  arricciato ł.: arriccio;- fr.: arriccio;- ang.: arriccio;- hiszp.: arriccio;niem.: arriccio. arsenicon [gr.] Ok eśle ie au pig e tu stępują e u Teofrasta z Eresos (IV/III p.n.e.), Witruwiusza (27 p.n.e.) i Pliniusza (I .e . Naz a po hodzi od sia zku a se u, hodzą ego skład pig e tu. arzika żół ień z rezedy asa laż [fr. assemblage łą ze ie ] Te h ika a t st z a, oz i ięta lata h -tych XX w. z ready-mades i objects t ou s Duchampa. Polega na ła ze iu i ko po o a iu goto h lu st o zo h p zez a t stę, t ój ia o h fo zase sprasowanych) na dowolnym podobraziu lub w poje iku, t o zą o e, auto o i z e dzieło sztuki. Odmia ą asa lażu jest accumulation, w przypadku uż ia jed ie p zed iotó odzie ego uż tku, p oduktó p ze sło h. Por. combine painting 9 15 . ł.: assemblage;- fr.: assemblage ; ;- ang.: assemblage ;hiszp.: assemblage ;- niem.: Assemblage asfalt syryjski, a. s oła ż do ska Popularna odmiana  u atu itu i z ego, uż a a technikach malarskich z dodatkiem wosku pszczelego, te pe t e e kiej, ż i o az i h su sta ji. Jak wszystkie  itu ie s ha, po odują po sta a ie szerokich, przed zes h spękań a st ala skiej. ł.: bitume giudaico;- fr.: itu eàdeàJud e;- ang.: Jews pitch;- hiszp.: etú àdeàJudea;- niem.: Judenpech. asfalt, a. bitumen “kała osado a po hodze ia o ga i z ego, a za ej lu u at ej. Miesza i a ielko ząste zko h ęglo odo ó , za ie ają h s składzie sia kę, azot i tlen. Wydobywany w sta ie stał lu półstał w okoli a h pół afto h, głó ie a Kaukazie, Trynidadzie i w basenie Morza Martwego. W technikach ala ski h stoso a jako ązo pig e t. Miesza z oleje , oskie psz zeli , te pe t ą e e ką, ż i a i o az i i su sta ja i, uż a ł od XV do XIX . do ie io a ia, lase u kó , jako skład ik zapraw o az jako e iks koń o . Czase – z fatalnymi skutkami – stoso a jako spoi o. W ażli a pod ższo e te pe atu pęka i oz hodzi się, t o zą szpa do hodzą e do . sze okoś i. ł.: asfalto;- hiszp.: asfalto; - fr.: asphalte; ang.: asphalt, asphaltum t;- niem.: Asphalt aspirator a. iąg, e t lato ssą U ządze ie hła iają e p ł, d i szkodli e opa , edukują ie ezpie zeńst o zat u ia o az g oź ę zapło u i eksplozji. W ko se a ji stoso a pod zas pracy lotnymi rozpuszczalnikami. atmosferyczne czynniki Ele e t składo e po iet za - tle , d utle ek ęgla, para wodna - oraz zanieczyszczenia – tlenki siarki, tlenki azotu, ozo , z iązki oło iu, p ł i inne substancje, głó ie po hodze ia a t opoge i z ego de dują e o jakoś i i z stoś i po iet za i jego wpł ie a sta za ho a ia oz ait h ate iałó . isz ze ie t o zą e aze ok eślo kli at o az p oz aite za ie z sz ze ia stałe p ł . Postępują a deg ada ja at osfe po oduje nieodwracalne szkody w st uktu ze ka ie i, t kó , metali, spoiw. ł.: agenti atmosferici;- fr.: agents atmospheriques;- ang.: atmospheric agents;- hiszp.: age tesàat osf i os;- niem.: Atmospherische Umgebung atrament galusowy Miesza i a iągu ga ikó z galasó ośli po stał h a liś ia h dę u a skutek akłu ia i h i złoże ia jaj p zez galasó kę dę ia kę Cynips quercusfolii) - ta i i k asu galuso ego o az ozt o u soli żelaza. Nierozpuszczalny w odzie. Kolo po zątkowo niebieski, a papie ze ze ieje iku utle ia ia. K aś od z po oduje ko ozję podłoża. Jest ie ido z w reflektografii. Znany od III w. p.n.e. (Pliniusz wspomina o farbie z wywaru z galasó i korzeni granatowca Punica granatum), w mieszninach z sola i żelaza uż a od XII do XVIII . ) a e są li z e e eptu , ajsta sza została zapisana przez mnicha Teofila (XII w.). ł.: inchiostro metallo gallico;- fr.: e eà talli ue;- ang.: iron Gall ink;- hiszp.: tinta metalo-g li a;- niem.: Eisengallustinte. atrament sympatyczny, a. atrament tajemny Bez a ozt ó , ie pozosta iają ido z h śladó a papie ze, któ u z tel ia się dopie o pod pł e odpo ied i h ś odkó . Pis o staje się ido z e p. pod pł e og za ia at a e t a bazie soku z t , zos ku lu e uli , z ilże ia łaś i od z ikie lu pos pa ia po ie z h i p łe ęglo p z padku leka . ł.: inchiostro simpatico;- fr.: encre sympathique;- ang.: sympathetic ink;- hiszp.: ti taàsi p ti a;- niem.: unsichtbare Tinte. atrament, a. i kaust [ła . atramentum ze idło ] 16 assemblage  asa laż atelier [fr.] Pracowna artysty z odpo ied i oś ietle ie o az posaże ie , zgod z rodzajem uprawianej t ó zoś i. ł.: atelier;- fr.: atelier;- ang.: atelier;- hiszp.: atelier;niem.: Atelier. ‘ozt ó lu za iesi a ie ego a ika p. ze i at a e to ej, łękitu lu ziele i a ili o ej wodzie lub spirytusie, z dodatkie ś odkó zagęsz zają h (gliceryna, guma arabska) i konse ują h fe ol, fo ali a . Uż a do pisa ia, d uko a ia, su ku i ak a eli. ) a już p. .e. Chi , Egipt , w sta oż t ‘z ie spo ządza z su sta ji ośli h i sadzy (atrament galusowy, tusz ęglo . Por. bistr, sepia. ł.: inchiostro;- fr.: encre;- ang.: ink;- hiszp.: tinta;- niem.: Tinte. atramentum [ła . ater za ] Ła ińska az a za ego pig e tu, ot z a ego z sadzy z ż i z ego d e a, p zez z ęgla ie o ze hó al o pop zez spala ie tłusz z  ze ń la po a . Te min obecny w pismach Witruwiusza (27 p.n.e.), Pliniusza (I w. 10 n.e.) i Herakliusza (X-XIII w.). Z biegiem czasu nazwa przeniesiona na atrament, produkowany z czerni lampowej. ł.: atramento;- fr.: atramentum;- ang.: atramentum;hiszp.: atramentum;- niem.: Atramentum atro Ok eśle ie at a e tu , koloru z gaszo egoà ęgla , stępują e pismach Lodovico Dolce (1565). ł.: atro;- fr.: atro;- hiszp.: atro. auramina Żółt a ik z grupy dwufenylometanowych, stosowany do o u tańsz h fa . Opate to a a 1883 r. fr.: auramine;- ang.: auramine;- niem.: Auramin. aureola → pi tu a t a slu ida aureolina → żół ień ko alto a ł.: aureolina;- fr.: au oli e;- ang.: aureolin;- hiszp.: aureolina; -niem.: Aureolin auri pigmentum a. au i pig e tu [ła .] Ła ińska az a aurypigmentu, w dosło tłu a ze iu „złot pig e t . Ce i i ko ie XIV . pisze o nim: „ aj a dziejàpo a àż łt àkolo ,àp z po i ają à złoto,àkt egoàjestà a . ł.: oropimento, auripigmentum;- fr.: auri pigmentum;ang.: auri pigmentum;- hiszp.: auri pigmentum;- niem.: Auri pigmentum aurum musivum [ła .] złoto ozaiko e aurum pictorum [ła .] złoto ozaiko e ł.: autografo;- fr.: autographe;- ang.: autograph;- hiszp.: aut g afo;- niem.: Autograph. azuryt, a. łękit gó ski, łękit iedzio , łękit ie ie ki, 2CuCO3·Cu OH 2 Natu al , łękit pig e t zasado ęgla iedzi , ot z a pop zez z iele ie i o z sz ze ie i e ału o tej sa ej az ie. Azu t stępuje ie ielki h iloś ia h gó h warstwach rud miedziowych, prawie zawsze z ala hite . W do a ł kopal ia h s e a .i . Nie ze h, a Węg ze h, Hiszpa ii i e Włosze h a “a d ii i El ie . Pig e t zęsto lo z atu al ą ult a a ą, a lepszą od iej siłę k ia i a dziej zielo ka od ień. Ta ha akte st z a, e io a to a ja, jest wg Cenniniego (koniec XIV w.) efektem niezbyt natarczywego ucierania. Uż a e sz stki h te h ika h, także ś ie h, zęsto a ze o a h podłoża h. Odpo a ś iatło i zi e alkalia, z czasem pod pł e ilgo i p zekształ a się alo idła h ś ie h zielo ala hit, pod pł e sia ko odo u u at ieje. ) a od sta oż t oś i (Pliniusz nazywa go lapis armenius), od poło XVII . stosowany sporadycznie. Odpowiednik syntetyczny znany jest pod a gielską az ą blue verditer lub blue bice. 17 ł.: azzurrite;- fr.: azurite;- ang.: azurite;- hiszp.: azurita;niem.: Azurit. azzurrum ultramarinum ultramaryna naturalna aurypigment, a. arsenikon [gr.], au ipig e tu [ła .], żół ień a se o a, żół ień k óle ska, sia zek a se u As2S3 Żółt pig e t po hodze ia atu al ego, ot z a p zez ozd o ie ie i e ału o tej samej nazwie. Naj iększe złoża au pig e tu z ajdują się Chinach [ hiń. Ci huang żół ień i e al a ]. “il ie t ują , sta il , odpo a działa ie ś iatła, o dobrej sile krycia. Posiada li z e od ie ie od jas ej, poł skli ej żół ie i do o a żu. W sta oż t oś i ł jed dostęp żółtoo a żo pigmentem. Stosowany we wszystkich technikach malarskich z jątkie f esku. Nie po i ie ć iesza z innymi pigmentami, z łasz za z ielą oło io ą i ziele ią hiszpańską. W ś ed io ie zu ot z a także sztucznie z realgaru i siarki, tzw. żół ień k óle ska. Wymieniany przez Witruwiusza (27 p.n.e.), Pliniusza (I w. n.e.), Dioskurydesa Pedaniusza (I w. n.e.), Cenniniego (ko ie XIV . , Gia Paolo Lo azzo . ) uż ia szedł XVIII w., w Chi a h stoso a do dziś. ł.: orpimento, giallo orpimento;- fr.: orpiment, jaune orpiment;- ang.: orpiment;- hiszp.: oropimente, amarillo oropimente;- niem.: Auripigment. autograf [gr.] . Włas o ę z podpis lu pis o ok eślo ej oso . . O az, su ek lu i e dzieło ałoś i ko a e łą z ie p zez jed ego, z a ego z az iska a t stę. 11 B baculus D e ia lu etalo p z ząd uż a do u ija ia i ó a ia i to a o pod f esk p zed jego gładze ie pa ą. ł.: baculus;- fr.: baculus;- ang.: baculus;- hiszp.: baculus;niem.: Baculus. badania inwazyjne Te h iki a alit z e i diag ost z e dzieł sztuki, p ze idują e po a ie p ó ek z badanego obiektu. Dzielą się a  . isz zą e a aliza pop zez od fika ję lu z isz ze ie p ó ek o az a  . ie isz zą e po a alizie p ó ki pozostają iez ie io e . “toso a e ostate z oś i, p z padka h, gd do oz iąza ia ko k et ego p o le u iep z dat e są b. nieinwazyjne. W ko z stuje się t lko takie etod , któ e do a aliz agają i i al h iloś i su sta ji dzieła sztuki. Niez ęd e do adań p ó ki po ie a się ożli ie aj iejszej iloś i, p z g a i a h u tkó już ist ieją h, z miejsc reprezentat h dla ałego o iektu i dają h adzieję a uz ska ie dużej iloś i i fo a ji, a za aze ało istot h pod zględe estet z . P ó ki po i po ie ać oso k alifiko a e, d spo ują e odpo ied i i, do a i do ko k et ego p z padku a zędzia i: skalpelami, st z ka ka i, taś a i kleją i, pędzelka i itp. ł.: indagine (analisi) invasiva;- ang.: invasive analysis;hiszp.: a lisisài asi os;- niem.: Invasive Untersuchungen. badania nieinwazyjne Te h iki a aliz i diag ost ki dzieł sztuki, któ e ogą ć p zep o adzo e ezpoś ed io, ez ko ie z oś i po ie a ia p ó ek. Polegają a o se a ji po ie z h i badanego obiektu, pobudzonego rozmaitymi formami energii (promieniowaniem rentgenowskimi, podczerwonym, ultrafiletowym). Por. badania inwazyjne. ł.: indagine (analisi) non invasiva;- ang.: non-invasive analysis;- hiszp.: a lisisà oài asi os;- niem.: nicht invasive Untersuchungen. ada ia ie isz zą e Rodzaj  adań i az j h, któ e poz alają a ielok ot ą a alizę ha akte u i st uktu p ó ek bez ich niszczenia ani modyfikacji (np. spektrofotometria, działa ie p o ie ia i e tge o ski i . Nie a uszo e p ó ki poddaje się ko se a ji i przechowuje na wypadek dalszego rozwoju technik analitycznych. Do tej kategorii zali za się p. o se a ja p zek ojó pop ze z h p ó ek zatopio h ż i ustale ie st at g afii o iektu, a także udo każdej pojed zej a st kolej oś i jej położe ia i z ie oś i p ze iegu . Bada ia ie isz zą e służą do odt o ze ia te h iki ko a ia i historii obiektu, poz alają od óż ić p ze alo a ia i inne tó e ele e t o az po agają op a o ać etod og a i zają e p o es deg ada ji. ł.: analisi non distruttiva; - fr.: analyse non destructif;ang.: non-destructive analysis;- hiszp.: a lisisà oà destructivos;- niem.: Nicht-destruktive Untersuchungen. ada ia isz zą e Rodzaj  adań i az j h, gdzie op ó z po a ia z o iektu p ó ek, astępuje także i h od fika ja lu zniszczenie w trakcie analizy. Stosowane w przypadkach, gd do oz iąza ia ko k et ego p o le u nieprzydatne są i e te h iki ada ze. W ko z st a e głó ie do ide t fika ji ate iałó , z któ h ko a o dzieło sztuki - substancji organicznych i nieorganicznych, naturalnych i sztu z h. Do adań isz zą h ależą .i . chromatografia i wybarwiania fistochemiczne. ł.: analisi distruttiva; indagine distruttiva; fr.: analyse destructif;- ang.: destructive analysis;- hiszp.: a lisisà destructivos;- niem.: Destruktive Untersuchungen. badania stratygraficzne a. ada ie p ó ek a p zek oja h Metoda bada ia st uktu fiz z ej dzieł ala ski h poz alają a a ustale ie st at g afii z li iloś i, odzaju i g u oś i a st , z któ h z udo a e jest alo idło. W t a dej, p zez o z stej ż i ak lo ej, poliest o ej, epoks do ej zatapia się po a ą z obiektu p ó kę, astęp ie ś i a lu zeszlifo uje ok p ostopadł do jej po ie z h i tak, a ot z ać p zek ój pop ze z . Uzyskany preparat (tzw. naszlif lub naszlif cienki) u iesz za się pod ik oskope i poddaje o se a ji. Zastosowanie mikroskopu polaryzacyjnego, obserwacja w podczerwieni i ult afiole ie poz alają posze z ć zak es poz ski a h i fo a ji. Na p zek oja h oż a także ko ać wybarwienia fistochemiczne. Otrzymane iki ó ią o udo ie o azu t lko punktach, z któ h po a o p ó ki - dlatego po i ćo e ep eze tat e dla ałego dzieła. 18 ł.: sezione stratigrafica;- fr.: coupe stratigraphique;- ang.: cross-section;- hiszp.: se i àest atig fi a;- niem.: Querschnitt. ada ie pró ek a przekroja h →badania stratygraficzne bakteriocyd, a.  ś odek p ze i akte j balsa, Ochroma lagopus, Ochroma pyramidale Drzewo z rodziny serecznikowatych, os ą e Ameryce ” odko ej i Połud io ej. D e o iękkie, lżejsze od ko ka ięża łaś i , - , , po i o dużej po o atoś i ie hło ie od . Ba dzo do e łaś i oś i te oizola j e i dź ięko hło e. “t uktu a pojed zej ko ó ki p z po i a plaste iodu, stąd e io e jako ate iał p zekładko la i ata h lot i t o . W konserwacji stosowane jako do parkietowania i budowy podłoż zastęp z h o azó ta li o h. Mate iał odela ski i do spe jalist z h opako ań. 12 hole de skiego ala za, p zez długi zas akt ego Rzymie, Pietera van Laera (ok.1592-1642), zwanego il Ba o io. Naślado ó az a o Bamboccianti. ł.: balsa;- fr.: balsa;- ang.: balsa;- hiszp.: balsa;- niem.: Balsa. balsam kanadyjski Natu al a, żółta a ż i a poz ski a a z drzew Abies balsamea, rozpuszczalna w alkoholu, chloroformie i ete ze. Uż a głó ie XVIII w. do produkcji spoiw i e iksó o az do kleje ia szkła - ha akte zuje się taki sa jak o o spół z ikie zała a ia ś iatła. Obecnie nie stosowany w technikach malarskich. ł.: balsamo del Canada;- fr.: baume du Canada;- ang.: Canadian balsam;- hiszp.: lsa oàdelàCa ad ;- niem.: Kanadabalsam. balsam kopaiwa, a. kopaiwa Balsa iekają z a ięć p ia h t opikal h d ze Copaifera langsdorfi oraz Copaifera officinalis. Najbardziej ceniony gatunek pochodzi z B az lii. Żółta o u at a, p zez o z sta, gęsta i lepka ie z, ie ozpusz zal a wodzie, rozpuszczalna w olejku terpentynowym, etanolu, eterze, nafcie i chloroformie. Jedyny balsam stosowany w technikach malarskich do dziś, jako ozpusz zal ik fa olej h i e iksó , zastępst ie olejku te pe t o ego. W ko se a ji uż a do ege e a ji e iksó etoda Pete koffe a lu jako dodatek do ozpusz zal ikó , służą h do i h usu a ia. ł.: balsamo copaive, copaive;- fr.: baume de copahu, copayer;- ang.: copaiva balsam, copaiva;- hiszp.: lsa oà de copaiba, copaiba;- niem.: Kopaivabalsam, Kopaiva. balsam Miesza i a z iązkó o ga i z h ozt ó ż i w olejkach eterycznych lub terpentynie), wytwarzana p zez ośliny w naturalnym procesie przemiany materii lub w iku uszkodze ia tka ek. Poz ski a a aj zęś iej z a ięć pniach drzew balsamicznych. Substancja o ha akte ze ż i z , a o at z zapa hu, ost , gorzkim smaku, nierozpuszczalna w wodzie, rozpuszczalna w alkoholu i w eterze. Stosowana w lecznictwie, kosmetyce i te h i e. Po zą sz od XVIII . uż a a także ala st ie, jako plast fikato e iksó , edió i fa olej h. Balsa opóź iają s ha ie olejó , po odują po sta a ie spękań i ciemnienie warstwy ala skiej. O e ie zde do a ie od adza się i h stosowanie. ł.: balsamo;- fr.: baume;- ang.: balsam;- hiszp.: lsa o;niem.: Balsam. bambocciata [ ł. bamboccio a io etka, kukiełka ] Malo idło, zaz zaj ie ielki h oz ia ó , przedstawiają e s e z ż ia p ost h ludzi, ut z a e tonie burleski, ironiczne, bez zamiaru analizy lub i fo a ji społe z ej. )a t ó ę gatu ku uz aje się 19 ł.: bambocciata;- fr.: bambochade;- ang.: bambocciade;hiszp.: bambochada;- niem.: Bambocciade. barantia kraplak ł.: barantia;- fr.: barantia;- ang.: barantia;- hiszp.: barantia;- niem.: Barantia. baritina biel barytowa barwa “u iekt e aże ie z oko e oła e ś iatłe z li falami promieniowania elektromagnetycznego o długoś i od 360 do 760 nm. Mieszanina promieniowania idzial ego ołuje aże ie a iałej. Po jego rozszczepieniu powstaje widmo w postaci szeregu barw p ze hodzą h stop io o jed a d ugą od fioleto ej p o ie io a ia k ótkofalo ego pop zez łękit ą, ie ieską, zielo ą, żółtą, po a ań zo ą do ze o ej p o ie io a ia długofalo ego. Każdej a ie p ostej (monochromatycznej) odpowiada promieniowanie o ok eślo ej długoś i fali. Kolo iał stępują h w atu ze są ikie po hła ia ia p zez ie ok eślo h barw z padają ego ań ś iatła iałego - a ę iała ok eśla ta zęść id a, któ a ie została po hło ięta. Każdej a ie oż a p z pisać e h , od óż iają e ją od innych: od ień al o kolo ,  alo z li jas ość lu jask a ość o az nasycenie. Zagadnienie barwy od za sze ło p zed iote studió , poz a io h jed ak podstaw naukowych - podsta ę taką st o z ł XVII w. Ne to , któ jako pie sz z adał zała a ie i ozsz zepie ie p o ie ia ś iatła sło e z ego i op a o ał koło a . Po . barwa podstawowa,  a a dopeł iają a. ł.: colore;- fr.: couleur;- ang.: colour;- hiszp.: color;- niem.: Farbe. ar a dopeł iają a a dopeł iają e ar ie ia zdol ość )dol ość pe h su sta ji a h  a ikó do t ałego łą ze ia się z a io ą ate ią i nadawania jej s ojego kolo u. Polega a t a za iu iązań he i z h po iędz o ie a su sta ja i. Nie a to i spólnego z siłą k ia fa . ł.: potere colorante;- fr.: pouvoir colorant;- ang.: colouring power;- hiszp.: poder colorante;- niem.: Farbkraft. barwnik Barwna substancja organiczna, naturalna lub syntetyczna, 13 rozpuszczalna w wodzie i w spoiwach malarskich i zdolna do t ałego a ie ia óż h ate iałó , z któ i łą z się a skutek oddział a ia iędz ząste zko ego od óż ie iu od ie ozpusz zal h pig e tó , któ e adają za a ie ie jed ie pop zez ałoże ie a podłoże . Może zostać osadzo a o ojęt oś iku nieorganicznym (takim jak gips, kreda, kaolin, biele) - staje się ted ie ozpusz zal i t o z tz .lak barwny. ł.: colorante;- fr.: colorant;- ang.: colourant;- hiszp.: colorante;- niem.: Farbstoff. ar y dopeł iają e Pa a p ze i sta h, któ h ś iatło po zsu o a iu daje ś iatło iałe. ) iesza e p o ie io a ie sz stki h a ołuje aże ie a iałej. Jeżeli ze ś iatła iałego po hło ie się p o ie io a ie odpo iadają e któ ejś z barw id o h, ó zas z iesza ie pozostałego p o ie io a ia oła aże ie odpo ied iej a a dopeł iają ej do p o ie io a ia po hło iętego . Ba dopeł iają e zględe sie ie leżą a kole barw dokład ie ap ze i ko p. fioleto a i żółta, po a ań zo a i ie ieska, zielo a i ze o a. W jęz ku ala ski az a się kolo a i dopeł iają i kolo podsta o i kolo uzupeł iają , po stał z kombinacji d ó h pozostał h kolo ó podsta o h. Ba dopeł iają e zesta io e aze dają efekt aks alnej ś ietlistoś i. ” iado ość tego zja iska iał już Leo a do da Vi i, któ s oi t akta ie pisze: „)àkolo àoàtejà sa ejàdosko ałoś ià ż iàsięàte ,àkt à ędzieà idzia à àto a z st ieàp ze i sta ego:à ie ieskiàiàż łt ,àzielo à i czerwony - ponie ażàkażd àkolo àpoz ajeàsięàlepiejà àjegoà p ze i ieńst ieà iżà àpodo ieńst ie,àjakà ie ośćà à jas oś iàaàjas ośćà à ie oś i . ł.: colore complementare, colore secondario;- fr.: couleur o pl e tai e,à ouleu àse o dai e;- ang.: complementary colour, secondary colour;- hiszp.: color complementario, color secundario;- niem.: Ko ple e tä fa e, Zweitfarbe. barwy podstawowe Trzy barwy proste: purpurowa, turkusowa i żółta. Teo et z ie sz stkie i e kolo spekt u ogą po stać z ich kombinacji, natomiast one sa e ie dają się ut o z ć pop zez iesza ie żad h i h kolo ó . ł.: colore primario;- fr.: couleur primaire;- ang.: primary colour;- hiszp.: color primario;- niem.: Grundfarbe. barwy proste Ba o o h o at z e, spekt al e, odpo iadają e p o ie io a iu o ok eślo ej długoś i fali. W p akt e oko oz óż ia jako a p oste p o ie io a ie o a dzo ąski zak esie id a p. jako óż e od ie ie ziele i – p o ie io a ie o dł. fali -560 m). W widmie ś iatła iałego oz óż ia się t ad j ie po ijają poś ed ie od ie ie a p ost h: ze o ą, po a ań zo ą, żółtą, zielo ą, ie ieską, łękit ą i fioleto ą. baryt biel barytowa batyst lniany Płót o l ia e o bardzo drobnej fakturze, tkane z delikatnej, merceryzowanej (uszlachetnianej przez działa ie ługie sodo p zędz . Białe, ie kie i lekkie, p a ie p zej z ste, odz a za się pięk , t ał poł skie . B ło jed z pie sz h podłoż tekst l h uż a h historii malarstwa olejnego. Mazwa od imienia wynalazcy - Baptiste Chambraya (Cambrai , XIII . . W te i ologii łoskiej i hiszpańskiej ut alił się az odzą e się od f a uskiego iasta ‘ei s, któ e sł ęło jego p oduk ji. ł.: rensa, tela rensa, tela di Reims;- fr.: batiste, linon, toile linon;- ang.: pure linen canvas;- hiszp.: lienzo de Reims. a eł a Gossypium Rodzaj z odzi ślazo at h Malvaceae , o ej ują kilkadziesiąt gatu kó ośli o z h lu ielolet i h, stępują h st efie iędz z ot iko ej. O o e a eł jest to e ka asie a, któ a p z dojrzewaniu pęka, odsła iają łók o pok ają e asio a. Płót o a eł ia e po zą sz od XVIII . spo ad z ie ło uż a e jako podłoże ala skie - ez iększego powodzenia. Jest bardzo higroskopijne, zatem podatne na defo a ję pod pł e ahań ilgot oś i, sła sze i a dziej oz iągli e od l u i ko opi. )e zględu a soką za a tość eluloz jest sz zegól ie ażli e a kwasy, zasady i z iki utle iają e. Płaskie, sk ę o e łok a a eł - obraz w mikroskopie 20 elektronowym ł.: cotone;- fr.: coton;- ang.: cotton;- hiszp.: algod ;niem.: Baumwolle. baza, a. podkład Po ie z h ia, a któ ą a oszo jest kolo , utożsa ia a z i p i itu ą. ł.: base;- fr.: base;- ang.: base;- hiszp.: base;- niem.: Basis. becher menzurka, belka [niem.] 1. W budownictwie drewnianym - poziomy element oś , z a z ej długoś i, o iosa lu p zeta t p zek ój k ad atu lu p ostokąta. 2. Sortyment tarcicy obrzynanej. Wymiary belek iglastch: sze okość ; g u ość ; długość po ad m. Wymiary belek liś iast h: sze okość ; g u ość 12; długość po ad , . ł.: trave;- fr.: poutre;- ang.: beam;- hiszp.: viga;- niem.: Balken. belletto bianco [ ł. iała sz i ka ] Biel oło io a uż a a zasa h z ski h jako ś odek do akijażu; jej stosowanie udokumentowane jeszcze w XVIII w. Opisane przez Teofrasta z Eresos (IV w. p.n.e.) i Witruwiusza (27 n.e). 14 benzen., Niepoprawna nazwa benzenu.. ł.: benzolo;- fr.: benzol;- ang.: benzol;- hiszp.: benzol;niem.: Benzol. ł.: belletto bianco;- fr.: blanc de fard;- hiszp.: afeite blanco. bentonit Osado a skała ilasta po stała z ozkładu popiołó i tufó ulka i z h, złożo a głó ie z montmorylonitu. Posiada jątko e łaś i oś i a so p j e: pod pł e od oże z iększ ć o jętość od do az i staje się plast z . Uż a do o u as ceramicznych i formierskich, produkcji przeciwwilgociowych mat izolacyjnych oraz do z ięk za ia od . W te h ika h ala ski h stoso a jako peł ia z i spo ad z ie jako iał pig e t w spoi ie te pe o . W ko se a ji uż a iekied do ko p esó , jako ś odek o z sz zają i od a iają . Nazwa pochodzi od iejs o oś i Fo t Be to Stanach Zjednoczonych, gdzie znajdują się aj a dziej z a e złoża. ł.: bentonite;- fr.: bentonite;- ang.: bentonite;- hiszp.: bentonita;- niem.: Bentonite benzen, C6H6 ) iązek o ga i z , ajp ostsz ęglo odó aromatyczny. Cie z ez a a, isko zą a te p. z. 80,12C), nierozpuszczalna w wodzie, rozpuszczalna m.in. w alkoholu, eterze i acetonie. Dobry rozpuszczalnik tłusz zó , ż i , itu ó i lakie ó , iegd ś sze oko stosowany w technikach malarskich i w konserwacji. Obecnie, z po odu sil h łaś i oś i toks z h i akot ó z h, p akt z ie ofa z uż ia i zastąpio po hod i : toluenem i ksylenem. ł.: benzene;- fr.: e z e;- ang.: benzene;- hiszp.: benzeno;- niem.: Benzen. benzoe, a. ż i a e zoeso a Natu al a ż i a o ha akte st z zapa hu a ilii, otrzymywana przez nacinanie pnia styraku benzoesowego (Styrax benzoin) - ie z ie zielo ego d ze a os ą ego a A hipelagu Malajski . )a ie a do % z iąza ego kwasu benzoesowego i cynamonowego oraz a ilię, st e , st a ę i olejki ete z e. W ha dlu stępuje kilka od ia óż ią h się ie o składe p o e to : benzoe syjamska, b. z Kalkuty, b. z Palembony i b. z Pe a g. “pot ka a posta i kule zek, igdałó i lokó kolo u ie ożółtego. Do ze rozpuszczalna w d usia zku ęgla, go ą spi tusie, a eto ie i ete ze. Od XVI . uż a a jako plast fikato lakie ó i politu a alkoholu. ł.: benzoino;- fr.: benjoin;- ang.: benzoin;- hiszp.: benzoino;- niem.: Benzoin. benzoes,  kwas benzoesowy benzol P odukt u o z odgazo a ia ęgla; iekła iesza i a z iązkó he i z h, któ ej głó skład ikie jest benzyna Miesza i a ęglo odo ó as o h, ie as o h i a o at z h, ot z a a jako isko zą a f ak ja destylacji ropy naftowej. Bezbarwna ciecz o charakterystycznym zapachu, nierozpuszczalna w wodzie, łat opal a, te p. z. - °C. Do ozpusz zal ik tłusz zó , olejó i ż i . W te h ika h ala skiej po sze h ie stoso a a do ia pędzli i palet. W konserwacji zastosowanie znajduje benzyna ekstrakcyjna do usu a ia udu, tłusz zó i ekst aho a ia z o iektó masy woskowo-ż i z ej o az e z a lako a jako oz ień zal ik i ozpusz zal ik ż i atu al h i sztucznych. ł.: benzina;- fr.: essence;- ang.: benzine;- hiszp.: bencina;niem.: Benzin. berci, a. verci Czerwony barwnik otrzymywany z drewna drzewa Caesalpinia sappan - gatu ku ez lki os ą ego e wschodnich Indiach. Termin udokumentowany przez Marco Polo w Milione. ł.: berci;- fr.: berci;- hiszp.: berci. beton “ztu z ka ień służą jako ate iał udo la , utworzony w iku z iąza ia i stwardnienia mieszanki ceme tu, od i k usz a. ) a już zasa h z ski h - spoi e ł ted ate iał ot z a z popiołó wulkanicznych. Zastosowanie w konstrukcjach udo la h eto ó o dużej t z ałoś i datuje się od wynalezienia przez J.Aspdina cementu portlandzkiego . )ależ ie od gęstoś i i ięża u o jętoś io ego oz óż ia się: eto iężkie z peł ia ze p. a to stoso a e .i . a osło eakto ó jąd o h; eto z kłe k usz o - p. ż i , łók o szkla e uż a e jako ate iał ko st uk j e o az betony lekkie (kruszywo z g uzu egla ego, żużlu lu ez k usz a stoso a e jako ate iał izola j e i ko st uk j e. Beto jest ate iałe k u h , a z iększ ć jego t z ałość a oz iąga ie poddaje się go zbrojeniu. ł.: beton;- franc.: to ;- ang.: concrete;- niem.: Beton. betoniarka Masz a udo la a służą a do p z goto a ia mieszanek betonowych i zapraw, przez mechaniczne iesza ie su h h skład ikó z odą. ł.: betoniera;- franc.: to i e;- ang.: concrete mixer;niem.: Betonmischmaschine. Beva 371 [B(Berger),E(ethylene),V(vinyl),A(acetate)] “poi o du lażo e, op a o a e i opate to a e lata h . XX . p zez Gusta a Be ge a. “kłada się z octanu winylowo-et le o ego, ż i poli kloheksa o ej, estru kwasu ftalowego oraz parafiny. Dostęp a jest formie 40 % roztworu w toluenie i benzynie ekstrakcyjnej, zadziej posta i stałej g a ulka h, folii termoplastycznej lub w aerozolu. Jest rozpuszczalna i od a al a tolue ie, e z ie, ks le ie. Ma o ojęt 15 od z pH, łat o pe et uje roztworach. Tworzy ez a e, elast z e ło , ielok ot ie termoplastyczne (temp. topnienia 68C), odporne na sta ze ie, odę i atak ik oo ga iz ó . “toso a a do du laż także st ko h , kosolida ji i i p eg a ji o azó , za ezpie za ia li a. d ugiej poło ie XVIII . do as a ia alo ideł, któ e po ie iał lu os p ał się, elu i h z o ie ia i u z tel ie ia. ) aż sz szkod jakie po z iła ta p akt ka, te i te a ał z zase dź ięku zdecydowanie pejoratywnego. ł.: beverone;- fr.: lavasse;- ang.: slurry;- hiszp.: emplasto. Beva 371 Dry Resin Mix A e kański sposó pako a ia Be u ozli iają ezpie z ą s łkę i t a spo t Be . Ko te e za ie a ilość su hej iesza i pot ze ej do p z goto a ia galo a pł ej Be . bezwodny Wol od od lu ut a ił odę. ł.: anidro;- fr.: anhydre;- ang.: anhydrous;- hiszp.: anidro;- niem.: Anhydricus. Beva 371 Film Goto a do uż ia ło a z Be do zasto ań, któ h pł a Be a ie jest pot ze a lu ożli a do uż ia. P zeź o z sta, stoso a a do du lażu ie h płó ie a →Meli e*M la , ilite . Nie klei się te pe atu ze pokojo ej. Właś i oś i kleją e uz skuje przez podrzanie. Gładka, ez u ięzio h iej pę he z kó po iet za. 21 Beva D-8 Dispersion An aqueous, non-ionic dispersion which consists of ethylene vinyl acetate emulsified by a volatile solvent material which evaporates during drying, without leaving a residue. Application in dispersion permits the use of resins of still higher viscosity and greater flexibility than BEVA 371, hovever BEVA D-8 requires more aromatic mixtures for removal than the 371. BEVA D-6 dries to a clear, colorless film which is not soluble in water. Extensive testing found D-8 to be removable in toluene and exlene. After prolonged accelerated aging its solubility increases, and BEVA D-8 becomes soluble in alcohol as well, indicating that during aging the breakage of crosslinks exceeds their formation. A mixture of toluene, alcohol, and mineral spirits will remove D-8 from porous materials without leaving a residue. Useful for strip lining. An aqueous emulsion, it is sensitive to freezing, and should be stored and ordered at times with this in mind. Beva(r) D8 Dispersion is a vinyl acetate ethylene latex emulsion. Be a® 371 Original Formula Solution in that the D8(S) has a Beva® Gel is a water/vegetable based ethylene vinyl acetate latex beverone [ ł.] Ża go o te i stoso a p zez ko se ato ó a ok eśle ie iesza i oskó , olejó i ż i , uż a ej biacca di zinco [z longobardzkiego blaih Toskańskie ok eśle ie ieli ko ej lakł ] iała sadza →k ze io ka koloidal a iałko jaja Biała, p zez o z sta zęść jaja ku zego. Jest to atu al a e ulsja, któ ej głó skład ik sta o i iałko p oste al u i a. ) po odu aku olejó i tłusz zó t o z po łoki k u he i ażli e a odę. Ce io e ze zględu a ez a ość. Od ajda iejsz h zasó stoso a e do u ie a ia olusu pod zło e ia, jako spoi o hud h te pe , at a e tó o az jako e iks koń o . Opisa e przez Cennino Ceniniego (koniec XIV w.) i Baldinucciego (1681). ł.: ia oàd uo o,à hia aàd'uo o;- fr.: glai e,à la àd oeuf ;- ang.: glair, egg white;- hiszp.: blanco de huevo, clara de huevo;- niem.: Eiweiss, Eiklar. biancone kreda ł.: biancone;- hiszp.: blancone. biancozzo Dawna nazwa bieli ś iętojańskiej, ie ia a .i . w traktacie Cenniniego (koniec XIV w.) ł.: biancozzo;- fr.: biancozzo;- hiszp.: biancozzo. i uła [ła . bibulus hło ], a. papie od Papie ie zakleja , a dzo po o at , ają zdol ość sz kiego hła ia ia pł ó . P oduko a z odtłusz zo h, luź h łókie elulozo h lu z a eł ia ej pół as sz a ia ej. Bi uła at a e to a służ do osusza ia at a e tu. Bi uła filt a j a jest stosowana w la olato ia h do p zesą za ia ie z odz a za się zdol oś ią do zat z a ia ząstek osadó ok eślo ej ielkoś i, zależ oś i od ielkoś i po ó . W ko se a ji stoso a a do eli i o a ia ad ia u ilgo i pod zas oz ait h za iegó p. podkleja ia łusek lu du lażu. W ko se a ji ate iałó papie o h uż a a do osusza ia doku e tó po zabiegach prowadzonych na mokro. ł.: carta assorbente;- fr.: papier buvard;- ang.: blotting paper;- hiszp.: papel secante;- niem.: Lös hpapie . i uła What a a Bi uła z z stej eluloz a eł ia ej, ez dodatkó mineralnych i klejó . )e zględu a s oją jątko a z stość uż a a chromatografii oraz w analityce konserwatorskiej. ł.: carta Whatman. 16 i ułka japońska Papie p oduko a ę z ie Japonii z łókien ośli h zaz zaj kozo, itsu ata, ga pi , a dzo lekki i p zej z st , ha akte zują się sz zegól ą t z ałoś ią e ha i z ą. Dostęp óż h g u oś ia h. “ze oko stoso a konserwacji jako dosko ał ate iał do li o a ia, uż a także do łata ia papieru i t ał h, o h podklejeń. “popula zo a podczas powodzi we Florencji w ., kied ł aso o uż a do za ezpie za ia i konserwacji zalanych a hi ó i bibliotek. ł.: carta giapponese;- fr.: papier Japon;- ang.: mulberry paper;- hiszp.: papelàJap ;- niem.: Japanpapier. biel )e ęt z a zęść d e a p ia h d ze , łodsza od twardzieli, zbudowana z ż h ko ó ek. “łuż do p ze odze ia od i g o adze ia zapasó pokarmowych. Unikana jako podobrazie malarskie z powodu szczegól ej podat oś i a atak ks lofagó . Wadą d e a jest  iel pod ój . ł.: alburno;- fr.: aubier;- ang.: alburnum;- hiszp.: albura;niem.: Splint. biel absolutna biel cynkowa ł.: bianco assoluto; fr.: blanc absolu;- hiszp.: blanco absoluto. biel Algarottiego  biel antymonowa ł.: bianco di Algarotti;- fr.: blanc de Algo;- hiszp.: blanco del Algarotti. biel angielska 1.a.biel Orra. Handlowa nazwa litoponu, sprzedawanego w Anglii przez Johna Orra. 2. a.  iel lo d ńska. Biel oło io a p odukcji angielskiej. 3. a. kreda angielska. Gatunek kredy wydobywany w Anglii. ł.: bianco inglese;- fr.: blanc anglais;- ang.: English white;- hiszp.: la oài gl s;-niem.: Englischweiss. biel antymonowa, a. biel Algarottiego, puder Algarottiego, Timonox, Sb2O3 “ztu z iał pig e t, tle ek a t o u, p oduko a od . p zez zakład ‘o het ejou , od . wytwarzany i rozprowadzany przez Cooksan Lead and A ti o Co pod az ą Ti o o . Otrzymywana w wyniku reakcji par siarki z metalicznym antymonem, astęp ie iela a odą apie ą. Ma lepszą siłę k ia od bieli cynkowej, nie czernieje, z zase żółk ie. D oższa od ieli oło io ej, zadko stoso a a. ł.: bianco di antimonio;- fr.: la àd a ti oi e;- ang.: antimony white;- hiszp.: blanco de antimonio, niem.: Antimonweiss. biel Armeniniego  iel ś iętojańska ł.: bianco di Armenini;- fr.: la àd á e i i;- hiszp.: blanco de Armenini. biel barytowa, a. a t, szpat iężki, iel t permanentna, biel mineralna, BaSO4 ała, iel Biał pig e t, siarczan baru pochodzenia naturalnego lub uz ski a sztu z ie. W p z odzie stępuje pod posta ią i e ału a tu szpat iężki . W do a ze złóż Owernii, Bretanii, Wogezach i Pi e eja h ł palo i płuka ozt o e k asu sia ko ego celu wybielenia i oczyszczenia z do ieszek. “ztu z ą iel a to ą, p o adzo ą do ha dlu 1830 r. przez francuskiego chemika i fa ka ta Kül a a, ot z uje się iędz i i pop zez t ą a ie z roztworu chlorku baru sia za e sodo . Pig e t ś ed io lu drob ozia ist , odpo a działa ie ś iatła, k asó i zasad. Stosowany we wszystkich technikach z jątkie oleju, ze zględu a ałą siłę k ia. Uż a także jako peł ia z o az podłoże do p z goto a ia lak. ł.: bianco di bario, bianco di barite, barite;- fr.: blanc de baryum, blanc de baryte, baryte;- ang.: barium white, baryta ;- hiszp.: blanco de barita, barita;- niem.: Barytweiss, Baryt. biel bizmutowa [arab. bi ismid jak a t o ] Bi OH 2NO3 “ztu z iał pig e t, zasado azota iz utu, toksyczny. Srebrzysta biel z od ie ie żół ie i lu óżu. Uż a a XVI wieku w spoiwie temperowym i olejnym. ł.: bianco di bismuto;- fr.: blanc de bismuth;- ang.: bismuth white;- hiszp.: blanco de bismuto, niem.: Wismutweiss. biel burgundzka kreda ł.: bianco di Borgogna;- fr.: blanc de Bourgogne;hiszp.: la oàdeàBo goña biel cadmia [gr. kad e aà uda ku ] Da a ła ińska az a bieli cynkowej otrzymywanej poprzez spalanie w specjalnych piecach kalaminu u od io ego k ze ia u ku , po hodzą ego z wyspy Kadmos. Pig e t za ie z sz zo , sła o k ją , stoso a e wszystkich technikach malarskich. ł.: bianco cadmia;- fr.: blanc cadmia;- hiszpański: blanco cadmia. biel Cenniniego Biel ś iętojańska. Neologiz po hodzą od az iska autora traktatu Rzecz o malarstwie. Cennini (koniec XIV . pisze o iej: „Weźà ap aàgaszo ego,à a dzoà iałego,à nasyp je sproszkowane do wiaderka na p ze iągàoś iuàd i,à z ie iają à odzie ieà z stąà odęàiàdo zeà ieszają à wapno z odą,àże à dalićà szelkąàtłustość.àPote à z ńà ałeàpla kiàià ł żà aàsłoń eà aàda hu;ài àsta szeà ędąàpla ki,àt àlepszaà ędzieà iel. ł.: bianco di Cennini;- fr.: blanc de Cennini;- ang.: Ce i i sà hite;- hiszp.: blanco de Cennini. iel hińska Nazwa  ieli ko ej, stępują a katalogu farb akwarelowych angielskiej firmy Winsor&Newton z 1834 oku. Ok eśle ie ieli ko ej, uż a ej technikach wodnych. ł.: bianco cinese;- fr.: blanc de Chine;- ang.: Chinese white;- hiszp.: blanco chino;- niem.: Chineseweiss. 17 biel cynkowa, a. iel a solut a, iel hińska, iel ś ież a, ZnO “ztu z iał pig e t, tle ek ku. “u sta ja z a a już ś ed io ie z al he iko pod az ą lana philosophica (lana chimica), jed ak ożli ość zastosowania jej w ala st ie dost zeżo o dopie o od . dzięki p a o Gu to a de Mo eau, he ika z Dijon. Opatentowana w 1796 r. przez Anglika Atkinsona. Po az pie sz p o adzo a do sp zedaż 1834 r p zez fi ę Wi so & Ne to , pod az ą iel hińska. Pig e t a dzo z st , sła o k ją , odpo a działa ie ś iatła, ie z ie ia a pod pł e sia zkó p ze i ieńst ie do ieli oło io ej . W spoi ie olej s ha po oli, t o zą k u he, pękają e po łoki, skło e do k staliza ji i zaszklenia. Z tego powodu poleca się jej iesza ie z innymi pigmentami i ie zale a jej uż ia do pod alo ań. ł.: bianco di zinco, fiori di zinco;- fr.: blanc de zinc, blanc fiore de zinc;- ang.: zinc white;- hiszp.: blanco de zinc, flores de zin, albayalde de zinc c;- niem.: Zinkweiss. biel cynowa “ztu z iał pig e t, d utle ek , ot z a przez ogrzewanie blachy cynowej w o e oś i po iet za. Ma dosko ałą siłę k ia. “toso a a technice temperowej (miniatorstwo) i olejnej. Wymieniana w traktatach z XVI i XVII . Od adza o jej uż ie e f esku i enkaustyce. ł.: biannco di stagno;- fr.: la àd tai ;- ang.: tin white;hiszp.: la oàdeàestańo. biel cyrkonowa, ZrO2 Biał pig e t p ze sło p o adzo ang.: circonium white;- niem.: Zirconweiss XX . biel flamandzka Jedna z odmian  ieli oło io ej. ang.: Flemish white. iel ge ueńska Mieszanina  ieli oło io ej i bieli barytowej. ł.: bianco di Genova;- fr.: blanc de Genes. iel Griffith’a “ztu z iał pig e t, iesza i a sia zku ku i sia zku ag ezu. ‘zadko uż a a te h ika h ala ski h, zase stoso a a jako peł ia z. ł.: bianco di Griffith;- fr.: blanc de Griffith;- ang.: G iffith sà white;- hiszp.: blanco de Griffith. biel hamburska Biel oło io a z iesza a z  ielą a to ą; p odukt tańsz od z stej  ieli oło io ej. P opo je óż e, zależ oś i lokal ej t ad ji: F a ja : , Polska : , U“A ok. : . W po ó a iu do bieli weneckiej i bieli hole de skiej a iększą za a tość ieli oło io ej. ł.: bianco di Amburgo;- fr.: blanc de Hambourg;- ang.: Hamburg white;- hiszp.: blanco de Amburg;- niem.: Hamburgerweiss. iel Ha ay’a biel siarczanowa ang.: Ha a sà hite;- niem.: Hannayweiss. iel hiszpańska Mieszanina  ieli oło io ej z k edą stosu ku : . ł.: bianco di Spagna;- fr.: la àd Espag e;- ang.: Spanish white;- hiszp.: la oàdeàEspańa;- niem.: Spanischweiss. biel holenderska Biel oło io a, t a za a tz . etodą hole de ską i zmieszana z siarczanem baru (ok. 75-80%). Spiralnie sk ę o e pł tki oło ia e kłada o do a z ń z terakoty, na dno któ h le a o o et, astęp ie ałość u iesz za o p z a h a ozu końskiego, dosta zają ego iepło i pa a o iaku. Po około iesią u z pł tek zd ap a o osad, ielo o go a su ho lu ok o i suszo o, uz skują do % ieli oło io ej stosu ku do jś io ej iloś i oło iu. W po ó a iu z  ielą iedeńską p odukt go szej jakoś i, a dziej za ie z sz zo i ie iejsz . Naz a stoso a a także a ok eśle ie od ia kaolinu. ł.: bianco olandese;- fr.: blanc hollandais;- niem.: Hollandischweiss. iel kolońska Naz a histo z a, iał pig e t po hodze ia mineralnego. P a dopodo ie sp oszko a ęgla wapnia lub kaolin. ł.: bianco di Colonia;- fr.: blanc de Cologne;- ang.: Cologne white;- hiszp.: blanco de Colonia. biel kostna, Ca3(PO4) 2CaCO3 Produkt ałko itego spale ia odtłusz zo h koś i z ie zę h. )a ie a -95% fosforanu wapnia, 8-13% ęgla u ap ia i ok. % fosfo a u ag ezu. W ie ia a jest w wielu dawnych traktatach z XII – XV w. (m.in. Ce i iego . )ale a a ła do g u tó o az, za iast ieli oło io ej, do ozjaś ia ia au pig e tu, o u i ziele i hiszpańskiej. fr.: la àd os;- ang.: bone white, bone ash;- niem.: Beinweiss, Knochenweiss. biel kredowa kreda. ł.: bianco creta;- hiszp.: blanco creta biel kredowa kreda. ł.: bianco creta;- hiszp.: blanco creta biel kremska W sokiej jakoś i  iel oło io a, p oduko a a g etod ie ie kiej: ozg za e, pe fo o a e pł t oło ia e podda a o oks da ji opa a i k asu o to ego. ł.: bianco di Crems;- fr.: blanc de Krems;- ang.: Krems white;- hiszp.: blanco de Crems;- niem.: Kremserweiss iel kreteńska  kreda ł.: bianco di Creta;- fr.: blanc de Crete;- hiszp.: blanco de Creta. biel krzemianowa, CaSiO3·H2O K ze ia ap ia, doś popula A glii, opisa p zez Guigneta, pozyskiwany z mine ału wollastonitu. Biel ś ietlista, sła o k ją a, sta il a, stoso a a jako dodatek m.in. w farbach artystycznych i w wyrobach ceramicznych. 18 ł.: bianco di silice;- fr.: blanc de silice;- ang.: calcium silicate. biel krzemowa kaolin iel lo dyńska Ok eśle ie t a za ej Anglii  ieli oło io ej. ł.: bianco di Londra;- fr.: blanc de Londres;- hiszp.: blanco de Londres. biel magnezjowa talk biel manganowa “ztu z iał pig e t, u od io ęgla a ga u. Posiadają do ą siłę k ia. “toso a w malarstwie temperowym i olejnym. ł.: bianco di manganese;- fr.: blanc de manganese;- ang.: manganese white. biel manganowa “ztu z iał pig e t, u od io ęgla a ga u. Posiadają do ą siłę k ia. “toso a a ala st ie temperowym i olejnym. ł.: bianco di manganese;- fr.: blanc de manganese;- ang.: manganese white. biel metaliczna litopon ł.: bianco smalto metallico;- fr.: blanc émail métallique;hiszp.: blanco esmalte metálico. biel mieszana Mieszanina bieli cynkowej z  ielą oło io ą. Pig e t o dużej sile k ia, stoso a e sz stki h te h ika h malarskich z jątkie f esku. Wg iektó h ź ódeł także mieszanina bieli tytanowej i cynkowej. ł.: bianco misto;- fr.: la à l ;- ang.: mixed white;hiszp.: blanco mixto. biel mineralna biel barytowa ł.: bianco minerale;- fr.: la à i white;- hiszp.: blanco mineral. al;- ang.: mineral iel Mühlhäusera biel siarczanowa ang.: Mühlhäuse à hite;- niem.: Mühlhäuse eiss. biel nowa Mieszanina bieli cynkowej i oło io ej 1:1. ł.: bianco nuovo;- fr.: blanc nouveau;- ang.: new white;hiszp.: blanco nuevo;- niem.: Neuweiss. s kat o e. Dosko ała spoi ie olej ,t o z ha akte st z e, t ałe i t a de po łoki. Nie ależ jej mieszać z pig e ta i za ie ają i sia kę o e, kad . Pod pł e sia ko odo u ze ieje, p zez o ie jest zale a a do f eskó i hud h te pe . Baldi u i pisze: „kolo à ielusieńki,à do a àz oło iuàsiłąà o tu,àkt àsłuż àdoà alo a iaà àolejuài w temperze, ale ieàf esku:à ałożo à àte pe zeà aà u ,àgdzieàjestà sta io à aàpo iet ze,àstajeàsięà za àià isz z à alo idło . Jede z ajsta sz h pig e tó s tet z h, ie ia już p zez Teof asta z Eresos (IV . p. .e. . W sta oż t ‘z ie uż a jako ś odek do akijażu belletto bianco . Do poło XIX . ła aj zęś iej stoso a ą ielą ala st ie sztalugo , została pa ta p zez ietoks z e iel ko ą i t ta o ą. ł.: bianco di piombo;- fr.: blanc de plomb;- ang.: lead white;- hiszp.: blanco de plomo;- niem.: Bleiweiss. iel orleańska  kreda ł.: bianco di O l a s;- fr.: la àdeàO l a s;- hiszp.: la oàdeàO l a s. biel Orra Odmiana litoponu. Zawiera siarczan baru (70%), sia zek ku % i tle ek ku % . Posiada do ą siłę k ia. Naz a po hodzi od az iska a gielskiego p ze sło a Joh a O a, któ . p o adził ją do ha dlu i któ e u p z iósła p a dzi ą fo tu ę. wł.: bianco di Orr;- fr.: blanc de Orr;- ang.: O sà hite;hiszp.: blanco de Orr. biel paryska, a. kreda paryska, CaCO3 W sokiej jakoś i k eda poz ski a a ze złóż apie h ejo ie Pa ża. ł.: bianco di Parigi;- fr.: blanc de Paris;- ang.: Paris white;hiszp.: la oàdeàPa s;- niem.: Pariserweiss. biel Pattisona, PbCl2·P OH 2 Biał pig e t s tet z alezio . fr.: useàPattiso ;- ang.: Pattison white;- niem.: Patisonweiss A glii. iel perło a 1. Bi(OH)2NO3; biel bizmutowa 2. CaCO3; iel ot z a a ze z ielo h odpadó a i pe ło ej. fr.: blanc deperles;- ang.: pearl white;- niem.: Perlweiss. iel oło ia a  iel oło io a ł.: biacca di piombo;- fr.: blanc de plomb;- ang.: lead white;- hiszp.: albayalde;- niem: Bleiweiss. biel permanentna, a. iel t ała, Ba“O4 Syntetyczna biel barytowa. ł.: bianco permanente;- fr.: blanc permanent;- ang.: permanent white;- hiszp.: blanco permanente;- niem.: Permanentweiss iel oło io a, a. iel oło ia a, iel k e ska, iel srebrzysta, psimition, cerusa i inne 2PbCO3·P OH 2 “ztu z , iał pig e t, zasado ęgla oło iu da iej także iesza ka zasado ego ęgla u oło iu i z stego odo otle ku oło iu , sil ie t ują . T ad j ie otrzymywa a p zez długot ałe działa ie a etali z ołó pa a i k asu o to ego o e oś i d utle ku ęgla. Jest t ała, do ze k ją a, a działa ie iel pod ój y a. iel e ęt z Defekt d e a spo odo a o u a ie ko ó ek ielu pod pł e ozu i zatrzymaniem procesu jego p zekształ a ia się t a dziel. ) zase okół a t h ko ó ek fo uje się o iel, któ fu k jo uje p a idło o. “t efa po ażo a oze po oduje jed ak osła ie ie st uktu i łat o ulega atako i pleś i 19 i o adó . Cha akte st z su ek słojó pod ój a iel p zedzielo a t a dzielą ł hęt ie ko z st a w za iega h fo i o a ia do uz ski a ia sz zegól h efektó deko a j h. 22 ł.: lunatura, doppio alburno;- fr.: lunure, aubier double;ang.: double alburnum;- hiszp.: do leàal u a,àfo a i àdeà ulos;- niem.: eingeschlossenes Splint, Mondring. biel rzymska  iel oło io a biel satynowa Ca3[Al.(OH)6]2 + 3CaSO4· H2O Biał pig e t stoso a do osadza ia a ikó organicznych. fr.: blanc de satin;- ang.: satin white;- niem.: Satinweiss. biel siarczanowa, a. iel Ha a a, iel Mühlhäuse a, iel mleczna, biel szlachetna, PbSO4, PbSO4·Pb(OH)2 Biał pig e t s tet z p oduko a . poło ie XIX . P opo o a za iast ieli oło io ej. fr.: sulfate basiquede de plomb;- ang.: basic lead sulphate;niem.: Sulfobleiweiss. biel siarkowa  litopon ł.: bianco solfogeno;- hiszp.: blanco sulfúgeno. iel ś ież a biel cynkowa ł.: bianco di neve;- fr.: blanc de neige;- hiszp.: blanco de nieve;- niem.: Schneeweiss. biel srebrzysta 1. W ś ed io ie zu - utarte z iode płatki s e a, uż a e i iato st ie. 2. Do XIX w. - sokiej jakoś i, d o o uta ta biel oło io a, z łasz za biel kremska. 3. Od XIX w. - PbCO3 z st ęgla oło iu , ś ież o iał pig e t jątko o t ał i sta il . 4. ZnS (siarczek cynku) – pig e t p oduko a od poło XIX w. z blendy cynkowej, od 1912 r. syntetycznie. “kład ik litopo u, peł ia z zap a . ł.: ia oàd a ge to;- fr.: la àd a ge t;- ang.: silver white;- hiszp.: blanco de plata;- niem.: Silberweiss. iel ś . Ja a  iel ś iętojańska ł.: bianco santogiovanni;- fr.: blanc Saintjean;- ang.: Saint Joh sà hite;- hiszp.: blanco de Sanjuan;- niem.: Johannis weiss. biel ś iętojańska, a. biel Armeniniego, biel Cenniniego, biancozzo, CaCO3 Biał pig e t po hodze ia i e al ego, ęgla ap ia otrzymywany z wapna gaszonego, wielokrotnie płuka ego, suszo ego i z ielo ego p zepis g Ce i iego: „Weźà ap aàgaszo ego,à a dzoà iałego,à as pàjeàsp oszko a eàdoà iade kaà aàp ze iągàoś iuàd i,à z ie iają à odzie ieà z stąà odęàiàdo zeà ieszają à wapno z odą,àże à dalićà szelkąàtłustość.àPote à z ńà ałeàpla kiàià ł żà aàsłoń eà aàda hu;ài àsta szeà ędąàpla ki,àt àlepszaà ędzieà iel. . ) a a od sta oż t oś i, stoso a a jako popula pig e t ala st ie ś ie Wło h o az jako peł ia z zap a ala ski h Eu opa pół o a . Odpo a a ś iatło, ilgoć i z iki at osfe z e, pod pł e zanieczyszczonego powietrza może p zekształ ać się sia za ap ia. Dosko ale k ją a e f esku, sła o k ją a i h te h ika h. Opisa a p zez Ce i iego (koniec XIV w.), Armeniniego (1587) i Baldinucciego . O e ie uż a a głó ie do o iąża ia a ikó o ga i z h. ł.: bianco San Giovanni, bianco santogiovanni;- fr.: blanc de Saint Jean, blanc Saintjean;- ang.: “ai tàJoh sà hite;hiszp.: blanco de San Juan, blanco de Sanjuan;- niem.: Johannis weiss. iel Thé arda Zwyczajowa nazwa bieli z Clichy (odmiana bieli oło io ej z iąza a z nazwiskiem francuskiego chemika Louis-Ja ues a Thé a da, któ . alazł sz szą i iej t ują ą etodę jej ot z a ia. ł.: ia oàdiàTh a d;- fr.: la àdeàTh a d;- ang.: Th a d sà hite;- hiszp.: la oàdeàTh a d. biel transparentna, a. biel transparentowa, Al.(OH)3 Pigment syntetyczny, wodorotlenek glinu, otrzymywany p zez st ą a ie z ozt o u ału u i sia za u gli u. “ła o k ją , stoso a do p z goto a ia lak, o iąża ia d oższ h pig e tó o az jako dodatek z iększają lase u ko ość. ł.: bianco di alluminio;- fr.: blanc de alumine;- ang.: transparent white;- niem.: Transparentweiss. iel tr ała, a. biel permanentna, BaSO4 Syntetyczna  iel a to a. Posiada iększą siłą k ia od bieli barytowej pochodzenia naturalnego. ł.: bianco fisso;- fr.: blanc fixe;- ang.: fast whiteible;hiszp.: blanco fijo;- niem.: Permanentweiss. biel tytanowa, TiO2 “ztu z iał pig e t, d utle ek t ta u. Odk t 1821 p zez H.‘ose a, XIX w. stosowany eksperymentalnie w ala st ie a gielski . Na skalę p ze sło ą produkowany dopiero od ok. 1908 r w Stanach Zjednoczonych i w Norwegii. Otrzymywany z i e ałó ilmenitu i ut lu złoża Ameryce, Norwegii, Indiach, Rosji i w Af e . Pod działa ie k asu sia ko ego po stają sole t ta u, astęp ie astępuje t ą e ie k asu etat ta o ego. Po zo ojęt ie iu odo otle kie au i p aże iu po staje tle ek t ta o . Niekied mieszany z siarczanem baru lub tlenkiem cynku. Pigment d o ozia ist , he i z ie o ojęt , a dzo odporny na działa ie ś iatła, k asó i zasad. Ma dużą siłę k ia. Może ć stoso a e sz stki h te h ika h malarskich; w spoiwie olejnym wymaga sykatywy. ł.: bianco di titano;- fr.: blanc de titane;- ang.: titanium white;- hiszp.: blanco de titanio;- niem.: Titanweiss. 20 biel wenecka Miesza i a ieli oło io ej i a to aj lu t ałej stosunku 1:1. Produkowana prawdopodobnie w Austrii, w We e ji ł jed ie pako a a. W ie ia a p zez De Ma e e a jako sz zegól ie z sta i iała. ł.: bianco di Venezia;- fr.: blanc de Venise;- ang.: Venetian white;- hiszp.: blanco de Venecia;- niem.: Venetianischweiss. iel e ętrz y iel pod ój iel iedeńska Wysokiego gatunku  iel oło io a t a za a tz . etodą aust ia ką Wied iu, Klage fu ie, Fel uhl i K e s. W jątko ej z stoś i pł t z oło iu, po hodzą ego z Blei e gu Ka tii, za iesza o pa a i jed a ad d ugą d e ia h sk z ia h, peł io h o te i tło z a i z winogron, i pozostawiano w specjalnie ogrzewanych pomieszczeniach. Pary octu winnego w o e oś i d utle ku ęgla po odo ał oks do a ie oło iu. Ot z a p odukt zesk o a oi f ak jo o a o g a ulo et z ie za po o ą płuka ia, p o adzają do ha dlu od ia óż ej jakoś i. ł.: bianco di Vienna;- fr.: blanc de Vienne;- ang.: Wien white;- hiszp.: blanco de Viena. biel wolframowa, BaWO4 Biał pig e t stoso a spo ad z ie do o u fa artystycznych. fr.: blanc de tungstene;- ang.: tungsten white;- niem.: Wolframweiss.. biel z alabastru gips ł.: bianco di alabastro;- fr.: blanc d al t e biel z Bougival Biał pig e t i e al , sp oszko a a giel do a ejo ie Pa ża. Postać a dzo d o o ząste zko a do ik o a , uz ski a a p zez ielok ot e iele ie, płuka ie i susze ie a glu; iegd ś sp zeda a a posta i ał h lasek. Wymieniana przez Jean-Feli Wati a , któ u aża ją za ide t z ą z  ielą hiszpańską i od adza jej stoso a ie spoi ie olej . Uż a a głó ie jako peł ia z. ł.: bianco di Bougival;- fr.: blanc de Bougival;- ang.: Bougival white;- hiszp.: blanco de Bougival. biel z Bria ço kaolin ł.: bianco di B ia ço ;- fr.: la àdeàB ia ço ;- ang.: B ia ço à hite;- hiszp.: la oàdeàB ia ço . biel z Clichy, a. iel Thé a da Biał pig e t, od ia a  ieli oło io ej ot z a a wg metody opracowanej w 1801 przez francuskiego chemika Louis-Ja ues a Thé a da - sz szej, tańszej i iej t ują ej. “u o e jś io jest ozpusz zo a w kwasie octowym glejta oło io a; st ą a ie oło iu astępuje po doda iu ap a. P odukt iższej jakoś i od klasycznie produkowanego pigmentu. ł.: bianco di Clichy;- fr.: blanc de Clichy;- hiszp.: blanco de Clichy. biel z koś i i z marmuru Biał pig e t złożo z fosforanu wapnia (ok. 90%) i ęgla u ap ia ok. % , ot z ywany przez spalanie w o e oś i po iet za odtłusz zo h koś i i p oszku a u o ego. ) a od sta oż t oś i. W ś ed io ie zu uż a do p z goto a ia pe ga i u o az jako pigment w temperze i we fresku. Opisany przez Cenniniego (koniec XIV w). ł.: bian oàd ossaàeà a o;- fr.: la àd osàetàdeà a e;ang.: bone and marble white;- hiszp.: blanco de hueso y ol. biel z Krems biel kremska ł.: bianco di Kremniz;- fr.: blanc de Kremniz;- ang.: Cremnitz white;- hiszp.: blanco de Kremniz, niem.: Kremserweiss. biel z Krety kreda ł.: bianco di Creta;- fr.: blanc de Crete;- hiszp.: blanco de Creta. biel z marmuru  ą zka a u o a ł.: bianco di marmo, bianco santo;- fr.: blanc de marbre, blanc santo;- ang.: marble white, marble dust, ;- hiszp.: blanco deà o,à la oàsa toàl;- niem. Marmormehl. biel z Melos  kreda ł.: bianco di Melo;- hiszp.: blanco de Melo. biel z Meudon  kreda ł.: bianco di Meudon;- fr.: blanc de Meudon;- ang.: Meudon white;- hiszp.: blanco de Meudon. biel z Morat Odmiana kredy wydobywana w Szwajcarii. ł.: bianco di Morat;- fr.: blanc de Morat;- hiszp.: blanco de Morat. biel z muszli, a. biel ostrygowa, CaCO3 Pig e t po hodze ia z ie zę ego, a azie ęgla u wapnia, otrzymywany z muszli ostryg. Zmielony proszek poddawano długot ałe u do lat o ze iu w wodzie, w celu oczyszczenia i zapo ieże ia jaki kol iek z ia o . Ma ałą siłę k ia t o zą go p zez o z ste ik ok ształki . “toso a głó ie Azji; w Europie w XIV - XVIII w., przede wszystkim w malarstwie temperowym. Wymieniany w licznych traktatach. ł.: bianco di gusci di ostriche;- fr.: la àd e aillesà d huit es;- ang.: oyster shell white;- hiszp.: blanco de concha de ostra;- niem.: Muschelweiss. biel z Neuburga Natu al iał pig e t. )a ie a ok. -30% kaolinitu i 70-75% krzemionki. ang.: Neubergchalk;- niem.: Neuburger Kieselkreide. biel z Nottingham Odmiana  ieli oło io ej. ł.: bianco di Nottingham;- fr.: blanc de Nottingham;hiszp.: blanco de Nottingham. 21 biel z rogu jelenia Biał pig e t ot z a p zez spala ie z dostępe powietrza rogu jelenia. Bardzo stabilny, o siła ej sile krycia, podobny do bieli kostnej. Uż a w ś ed io ie zu e f esku i temperze. ł.: bianco di corna di cervo;- fr.: blanc de bois de cerf;ang.: horns of hind white;- hiszp.: blanco de cuerno de ciervo. biel z Rouen Kreda wydobywana w ejo ie ‘oue , ha akte zują a się do ieszka i a gli. ł.: bianco di Rouen;- fr.: blanc de Rouen;- hiszp.: blanco de Rouen. biel z Troyes, a. iel sza pańska, k eda sza pańska K eda poz ski a a ze złóż apie h rejonie Troyes. ł.: bianco di Troyes;- fr.: blanc de Troyes;- hiszp.: blanco de Troyes. abiotyczne tj. - w przypadku konserwacji – pł ają e a deg ada ję ate iałó , z któ h ko a e są aj oz aitsze o iekt o jęte o h o ą. Do z ikó biotycznych zaliczamy bakterie, glony, grzyby, porosty, o ad , i e o ga iz z ie zę e, a także działal ość zło ieka. ł.: agenti biotici;- fr.: agents biotiques;- ang.: biotic agents, agents of biotic change;- hiszp.: agentes bioticos;niem.: biotische Schadfaktoren bistr a. bistr organiczny Brunatny pigment otrzymywany ze smolistej sadzy ze spalo ego d e a uku, któ ą u ie a o z odą i gu ą a a ską. ) a od sta oż t oś i; z ia ko a .i . w t akta ie T. de Ma e e a . Ma z iko ą siłą k ia i ałą sta il ość. “toso a technice olejnej i akwareli. Po zą sz od XVIII stopniowo wyparty przez sepię. ł.: bistro;- fr.: bistre;- ang.: bistre;- hiszp.: bistre;- niem.: Bister. biel z wapienia Ogól a az a iał h pig e tó i e al h, otrzymanych z ielo ej i płuka ej osado ej skały wapiennej. Patrz kreda. ł.: bianco di calcare;- fr.: blanc de calcaire. bistr brunatny, a. brunat chromowy, CuCrO4Cu(OH)2 Pigment syntetyczny, chromian miedzi, znany od XVIII w. “toso a te h i e olej ej i ak a eli. Ok eśle ie zęsto l ie uż a e także od iesie iu do ist u z buczyny. ł.: bruno bistro;- fr.: brun bistre;- ang.: bistre;- hiszp.: pardo bistre. biel ze skorup Por. biel ze skorupek jaj, biel z muszli. ł.: bianco di gusci;- hiszp.: blanco de cáscara. bistr manganowy bistr mineralny ł.: bistro manganese;- fr.: bistre de manganése;- hiszp.: bistre de manganeso;- niem.: Manganbister. biel ze skorupek jaj Biał pig e t po hodze ia z ie zę ego, z udo a z ęgla u ap ia. Ot z a ze sko upek jaj ku z h, z ielo h i goto a h odzie apie ej, astęp ie płuka h i po o ie ielo h. Nadaje się do f esku i te pe . Popula z łasz za XV . W ie iany przez Lomazza, Baldinucciego i Andrea Pozzo. ł.: ia oàdiàs o zeàd uo o;- fr.: la àdeà o uillesàd oeuf;hiszp.: la oàdeà s a aàdeàhue o. bielce  termity ł.: formica bianca;- fr.: fourmi blanche;- ang.: white ant;hiszp.: hormiga blanca;- niem.: Weisse Ameise. biodegradacja, a. ozkład iologi z , → ko ozja biologiczna ‘ozpad su sta ji he i z h a odę, dwutlenek ęgla i i e p oste z iązki pod pł e działa ia ik oo ga iz ó . W ko se a ji te i uż a iep e z j ie a ok eśle ie p o esó isz ze ia, oła h p zez biotyczne czynniki. ł.: biodeterioramento,biodegradazione, boideterioramento, deterioramento biologico;- fr.: biodegradation, biodeterioration, deterioration biologique;- ang.: biodegradation, biodeterioration;hiszp.: biodeterioration;- niem.:Bioderadazion.. biotyczne czynniki Ele e t p z od oż io ej ie ają e danym ekos ste ie pł a sie ie a zaje i a ś odo isko bistr mineralny, a. bistr manganowy, brunat manganowy, braunsztyn, MnO2 Brunatny pigment syntetyczny, tlenek manganu (IV), otrzymywany p zez st ą a ie z roztworu chlorku manganu za po o ą ługu sodo ego. Odk t p zez ‘o a a ., ha dlu po zą sz od . “toso a jako sykatywa, rzadziej jako pigment we wszystkich technikach malarskich. ł.: bistro minerale;- fr.: bistre minéral;- ang.: mineral bistre;- hiszp.:bistre mineral;- niem.: Mineralbister. bistr nieorganiczny bistr mineralny ł.: bistro inorganico;- fr.: bistre inorganique;- hiszp.: ist eài o g i o. bistr organiczny bistr ł.: bistro organico;- fr.: bistre organique;- hiszp.: bistre o g i o. bitumy Miesza i a stał h i półstał h ęglo odo ó , o za a ie iu p a ie za , ot z a a ze skał asfaltowych lub naturalnej ropy naftowej. Dawniej stosowane jako pigment (por. brunat bitumiczny). Nigdy ałko i ie ie s hają i zmiennych warunkach te pe atu o h ulegają iągł u ho , o stało się p z z ą po sta ia a ielu o aza h ha akte st z h z isz zeń: sze oki h spękań warstwy malarskiej, tzw. k okod lej skó . O e ie stosowane przede wszystkim jako ate iał izola j 22 i wodochronny ł.: bitume;- fr.: bitume;- ang.: bitumen;- hiszp.: etú ;Niem.: Bitumen. lak ię ie “top io a ut ata i te s oś i a po łoki ala skiej, g afiki, papie u spo odo a a pł e ś iatła p o es foto he i z e . W ekstremalnych p z padka h kolo oże ałko i ie z ik ąć. “z zegól ie podat e a lak ię ie są li z e a iki po hodze ia organicznego. ł.: scolorimento immagine; decadimento;- fr.: affaiblissement des couleurs;- ang.: fading ;- niem.: blatta purpura ł.: blatta;- fr.: blatta;- hiszp.: escarabajo. blejtram  krosna malarskie łękit akade i ki Mieszanina ultramaryny syntetycznej z ziele ią sz a agdo ą. ang.: academy blue. łękit aleksa dryjski Odmiana  łękitu egipskiego, któ ą sta oż t oś i handlowano w Aleksandrii. ł.: blu di Alessandria, fritta di Alessandria;- fr.: bleu d'Alexandrie, frite d'Alexandrie;- ang.: Alexandrian blue, blue frit;- hiszp.: azulàdeàáleja d a,àf itaàdeàáleja d a;niem.: łękit ale ański  łękit ie ie ki ł.: azzu oàd ále ag a;- fr.: leuàd álle ag e;- ang.: bleu d álle ag e;- hiszp.: azul de Alemania. łękit a t erpski Błękit p uski z iesza z kaoli e lu ielą a to ą ok. % peł ia z , p zez o ledsz i iej stabilny. ł.: blu di Anversa;- fr.: leuàd á e s;- ang.: Antwerp blue, Haarlem blue;- hiszp.: azul de Amberes;- niem.: Antwerpenerblau. łękit erliński Pigment syntetyczny, odmiana  łękitu p uskiego o jątko o ie ej to a ji. ł.: blu di Berlino;- fr.: bleu de Berlin;- ang.: Berlin blue;hiszp.: azulàdeàBe l ;- niem.: Berlinerblau. łękit re eński . )asado ęgla iedzi; blue bice . a. łękit Péligota, łękit z Pa e , popiół łękit . Uwodniony tlenek miedzi. Wynaleziony w 1858 r. przez f a uskiego he ika E. M. Péligota. Ot z a a d odze st ą a ia sia za u iedzi ad ia e leka apie ego i a o iakie . Blad , półp zez o z sty, stosowany we fresku i w malarstwie olejnym. ł.: blu di Brema, blu di cenere;- fr.: leuàdeàB ę e,à leuàdeà cendre;- ang.: Bremen blue, ash blue;- hiszp.: azul de Bremen, azul de cenizas;- niem.: Bremerblau. łękit ru sz i ki Niez t t ała od ia a  łękitu p uskiego, za ie ają a z a z ą ilość sia za u a u, doda a ego pod zas produkcji. ł.: blu di Brunswick;- fr.: bleu de Brunswick;- ang.: Brunswick blue;- hiszp.: azul de Brunswick. łękit esarski smalta ł.: blu imperiale;- fr.: bleu impérial;- hiszp.: azul imperial łękit hiński Odmiana  łękitu p uskiego, sz zegól ie e io a za jakość. ł.: blu cinese;- fr.: bleu chinois;- ang.: Chinese blue;hiszp.: azul chino. łękit yja o y [ła . cyanus łękit ] Mieszanina  łękitu ko alto ego i  łękitu p uskiego. ł.: cianino;- fr.: bleu cyané;- ang.: cyanine blue;- hiszp.: cianino. łękit Dies a ha Zwyczajowa nazwa  łękitu p uskiego, od az iska jego odkrywcy. ł.: blu Diesbach;- fr.: bleu Diesbach;- ang.: Dies a h sà blue;- hiszp.: azul Diesbach. łękit egipski, a. łękit aleksa d jski, łękit po pejański, łękit z Herkulanum Najstarszy znany sztuczny pigment. Otrzymywany przez o wypalanie w temp. 900 C iesza i opiłkó iedzi z ęgla e ap io i at o e atu al półto a ęgla sodo . Po z iele iu uz skuje się sta il , łękit pig e t, o óż ej i te s oś i za a ie ia, uzależ io ej od ielkoś i zia e . “toso a p zede sz stki ala st ie ś ie p zez sta oż t h Egip ja , Et uskó i ‘z ia . Opisa p zez Teofrasta z Eresos (IV w. p.n.e.), Witruwiusza (27 n.e.) i Pliniusza (I w. n.e). ł.: blu egiziano;- fr.: bleu de Egypte;- ang.: Egyptian blue;hiszp.: azul egipcio;- niem.:Ägyptischblau. łękit fra uski 1.  łękit p uski 2. ult a a a sztu z a. Naz a uż a a ś odo isku a gielski i łoski , podk eślają a f a uski kład odkrycie pigmentu. ł.: blu francese, oltremarino francese;- fr.: bleu de France, out e e àf a çais;- ang.: French blue, French ultramarine;hiszp.: azul de Francia. łękit ftalo yja i o y Syntetyczny pigment organiczny o skomplikowanej strukturze (ftalocyjanina miedziowa), produkowany od 1935 r. Ciemny w kolorze, o dobrej sile krycia, chemicznie t ał . “toso a e sz stki h te h ika h. ł.: blu di ftalocianina;- fr.: bleu de phtalocyanine, bleu monastral, bleu solid;- ang.: phtalocyanine blue, monastral blue;- niem.: Phtalocyanninblau, Heliogenblau. łękit Gah a Wczesna odmina  łękitu ko alto ego, p oduko a a 23 w Niemczech w 1777 r. Podobny pigment w tym samym zasie ot z ał Wied iu Leith e . fr.: bleu Gahn;- ang.: Gah sà lue;- niem.: Gahnbleu. łękit górski azuryt ł.: blu di montagna;- fr.: bleu de montagne;- ang.: mountain blue;- hiszp.: azulàdeà o tańa;- niem.: Bergblau. łękit Gui eta, a. ultramaryna Guimeta ultramaryna sztuczna ł.: blu di Guimet;- fr.: bleu de Guimet;- ang.: Gui et sà blue;- hiszp.: azul Guimet. łękit ha urski Ok eśle ie d ó h óż h pig e tó : azurytu i sła szej jakoś i  łękitu p uskiego. ł.: blu di Amburgo;- fr.: bleu de Hambourg;- ang.: Hamburg blue. łękit hiszpański Azu t po hodzą z hiszpański h kopal i s e a. ł.: azzurro biadettti di Spagna;- fr.: azurite de Espagne;hiszp.: azur claro de Espana. łękit Hopf era Ok eśle ie  e uleu , po hodzą e od az iska jego wynalazcy. ł.: blu di Hopfner;- fr.: bleu de Hopfner;- ang.: Hopf e sà blue;- hiszp.: azul de Hopfner. łękit ko alto o-cynowy ceruleum ł.: blu di cobalt e stagno;- hiszp.: azul de cobalto y estańo. łękit ko alto y per a e t y Odmiana  łękitu ko alto ego. ł.: blu di cobalto permanente;- fr.: bleu de cobalt permanent;- ang.: permanent cobalt blue;- hiszp.: azul de cobalto permanente. łękit ko alto y, a. łękit Thé a da, łękit po ela o , ult a a a ko alto a, łękit iedeński, łękit k óle ski, łękit lejdejski, CoAl2O4 lu CoO·Al2O3 Pigment syntetyczny, glinian kobaltu (II). Odkryty w Wied iu . p zez Józefa Leith e a, d ożo do produkcji przez Louis-Ja ues Thé a da, ha dlu od . Ot z a p zez p aże ie odo otle ku gli u z fosfo a e ko altu II lu ału u gli o o-potasowego z siarczanem kobaltu (II). Pigment drobnoziarnisty, i te s ie ie ieski jas lu ie , ś ed iok ją , a dzo t ał i odpo . Może ć stoso a e wszystkich technikach. W mieszaninach z ielą daje ś ietliste g ada je kolo u. Doda do łękitu p uskiego z iejsza jego skło ość do ie ie ia. Ba dzo e io , z alazł t ałe iejs e a pale ie ala skiej, ozsze zają ga ę łękitó . ł.: blu di cobalto;- fr.: bleu de cobalt;- ang.: cobalt blue;hiszp.: azul de cobalto;- niem.: Kobaltblau. łękit króle ski 1. smalta 2.  łękit ko alto . Miesza i a ult a a lu łękitu ko alto ego z ielą oło io ą. ł.: blu reale;- fr.: bleu royal;- ang.: ki g sà lue;- hiszp.: azul real;- niem.: Königsblau. łękit Leit h’a Miesza i a łękitu p uskiego i łękitu ko alto ego. fr.: bleu Leitch;- ang.: Leit h sà lue;- niem.: Leitchblau.. łękit lejdejski, a. łękit z Lejdy Odmiana  łękitu ko alto ego. ł.: blu di Leida;- fr.: bleu de Leyden;- ang.: Leyden blue;hiszp.: azul de Leida. łękit Majó , a. łękit ajański 1. Błękit pig e t uż a p zez Majó i i e prekolumbijskie cywilizacje. Otrzymywany przez ogrzewanie mieszaniny atapulgitu i indyga. . Błękit ozielo ka pig e t, p z pusz zal ie atu al , za ie ają apń, ag ez, k ze , gli i żelazo. Odporny a zasad , ozpusz za się t lko go ą h k asa h. “toso a jed ie ala st ie ś ie i alo a h p zed iota h da ej kultu Majó A e e ” odko ej. fr.: bleu Maya;- ang.: Mayan blue;- niem.: Mayableu. łękit a ga o y BaMnO4·Ba“O4 “ztu z , łękit pig e t ot z a p zez kal a ję chlorku manganu i dwutlenku baru. Odkryty w 1892 r., stoso a ala st ie od ok. . Che i z ie t ał , o sła ej sile k ia. Ż kolo ze, p z po i a e uleu . Uż a e sz stki h te h ika h. ł.: blu di manganese;- fr.: bleu de manganese;- ang.: manganese blue;- hiszp.: azul de manganeso;- niem.: Manganblau. łękit iedzio y Ogól e ok eśle ie pig e tó ieo ga i z h, za ie ają h iedź jako h o ofo . Patrz azuryt, blue bice,  łękit e eński. ł.: azzurro di rame;- fr.: bleu de cuivre;- hiszp.: azul de cobre. łękit Milori Odmiana  łękitu pa skiego. Naz a od az iska sp zeda , któ już od . posiadał pig e t te swoim katalogu. ł.: blu di Milori;- fr.: bleu de Milori;- ang.: Milo i sà lue;hiszp.: azul de Milori;- niem.: Milorblau. łękit i eral y 1. zabarwiony indygiem kaolin 2.  łękit e eński 3.  łękit p uski . iesza i a łękitu p uskiego z ielą a to ą i kaolinem ( łękit a t e pski 5. azuryt ł.: blu minerale;- fr.: leuà i al;- ang.: mineral blue;hiszp.: azul mineral;- niem.: Mineralblau. łękit oli de o y, MoO2· MoO3 Niebieski pigment syntetyczny, odkryty w 1803 r. 24 fr.: leuàdeà ol d e;- ang.: molybdenum blue;- niem.: Mol dä lau. łękit Mo thier’a Od ia a łękitu p uskiego. fr.: bleu Monthiers;- ang.: Monthier blue;- niem.: Monthierblau. łękit Neu ied, 2CuCO3·Cu OH 2 + CaSO4 Syntetyczny pigment miedziowy fr.: bleu Neuwied;- ang.: Neuwied blue;- niem.: Neuwiederblau, Kalkblau. łękit ie aceruleum ł.: blu celino;- fr.: bleu celino;- hiszp.: azul celino. łękit ie ie ki Azuryt wydobywany w kopalniach srebra w Niemczech, popula ś ed io ie zu, ie ia p zez Ce i iego (koniec XIV w.). ł.: azzu oàd ále ag a;- fr.: leuàd álle ag e;- ang.: bleu d álle ag e;- hiszp.: azul de Alemania. łękit o y Błękit p uski z do ieszką sia za u a u. ł.: blu nuovo;- fr.: bleu nouveau;- ang.: new blue;- hiszp.: azul nuevo łękit paryski, a. łękit stalo , łękit ązo , łękit Milori 1. Błękit p uski 2. Syntetyczny niebieski pigment o fioletowym odcieniu, ot z a p zez z iesza ie łękitu p uskiego z tle kie gli u. “toso a głó ie ak a eli i temperze. ł.: blu di Parigi, blu bronzo;- fr.: bleu de Paris;- ang.: Paris blue, bronze blue;- hiszp.: azulàdeàPa s, azul bronce. łękit pa i Bardzo stabilna odmiana  łękitu ftalo ja o ego, produkowana w Anglii w 1940. ł.: blu pavone;- fr.: bleu paon. łękit Péligota  łękit e eński. ł.: luàdiàP ligot;- fr.: leuàP ligot;- ang.: P ligot sà lue;hiszp.: azulàdeàP ligot. łękit per a e t y 1. Ult a a a sztu z a; az a uż a a XIX . . Ok eśle ie ielu i h pig e tó , z łasz za mieszanych i opartych na barwnikach organicznych. ł.: blu permanente;- fr.: bleu permannent;- ang.: permanent blue;- hiszp.: azul permanente;- niem.: Permanentblau. łękit po pejański  łękit egipski ł.: blu pompeiano;- fr.: bleu pompéien;- ang.: Pompeian blue;- hiszp.: azul pompeiano. łękit por ela o y Ok eśle ie  łękitu ko alto ego. Pig e t zęsto stosowany do zdobienia porcelany. ł.: blu porcellana;- fr.: bleu de porcelaine;- hiszp.: azul porcelana. łękit pruski atural y wiwianit ł.: blu di Prussia naturale;- fr.: bleu de Prusse nativ;hiszp.: azul de Prusia natural. łękit pruski, a. łękit ha u ski, łękit a t e pski, łękit e liński, łękit hiński, łękit Dies a ha, łękit saksoński, łękit Wilia so a, Fe4[Fe(CN) 6] 3 “ztu z pig e t, żelazo ja ek żelazo . Odk t przypadkowo w 1704 r. w Berlinie przez alchemika i farbiarza Diesbacha; w handlu od 1724 r. Pierwotnie ot z a p zez og ze a ie k i dlę ej z ługie potaso a astęp ie działa ie sia za e żelaza II . Od poło XVIII . do zasu alezie ia łękitu ko alto ego ł aj zęś iej stoso a ie ieski pigmentem. Bardzo drobnoziarnisty, intensywny w kolo ze, o zi , zielo ka od ie iu. “ła o k je, posiada jed ak potęż ą siłę a ie ia. Pod pł e ś iatła i alkalió łat o ulega z ia o ; ie adaje się do stoso a ia te h ika h apie h. W oleju żółk ie. Najlepsze rezultaty daje w temperze i akwareli. W handlu stępuje także iesza i a h z żółt i laka i pod az ą lak zielo . ł.: luàdiàP ussia,à luàall a ua;- fr.: bleu de Prusse, bleu de mer;- ang.: Prussian blue;- hiszp.: azul de Prusia, azul al agua;- niem.: Preussichblau. łękit rozpusz zal y, a. łękit p uski ozpusz zal Rozpuszczalna w wodzie i w spoiwach wodnych odmiana łękitu pruskiego. fr.: bleu de Prusse soluble;- ang.: soluble blue;- hiszp.: asse löslis he àBe li e lau. łękit saksoński  łękit p uski ł.: blu di Sassonia;- fr.: bleu saxon;- hiszp.: azul de Sajonia. łękit stalo y  łękit pa ski ł.: blu acciaio;- fr.: leuàd a ie ;- ang.: steel blue;- hiszp.: azul acero;- niem.: Stahlblau. łękit sy tety z y Ok eśle ie pig e tó po hodze ia s tet z ego, .i .  łękitu egipskiego. ł.: blu sintetizzato;- fr.: bleu synthétique;- hiszp.: azul sinterizado. łękit Thé arda Ok eśle ie  łękitu ko alto ego, po hodzą e od az iska a o a Louisa Ja uesa Thé a da (1777-1857), któ oku . op a o ał etodę jego p oduk ji i spól ie z P ouste p o adził go a ek. Pig e t sp zedaż od . ł.: luàTh a d,àazzu oàdiàTh a d;- fr.: leuàTh a d;ang.: Th a d sà lue;- hiszp.: azulàTh a d. łękit apienny . Od ia a łękitu e eńskiego ot z a a z wapna gaszonego. Stosowana w XIX w. jako pigment odporny na działa ie z iązkó zasado h. 25 2. Odporne na alkalia pigmenty, oparte na barwnikach organicznych. fr.: bleu de chaux;- ang.: lime blue;- niem.: Kalkblau. łękit ęgierski Azu t po hodzą z ęgie ski h kopal i s e a. ł.: blu di Ungheria;- fr.: bleu deHongrie;- ang.: Hungary blue;- hiszp.: azul de Hungria. łękit iedeński  łękit ko alto ł.: blu di Vienna;- fr.: bleu de Vienne;- ang.: Wien blue;hiszp.: azul de Viena. łękit Willia so a Popula e A glii ok eśle ie  łękitu p uskiego, od az iska t jskiego p ze sło a, któ jako pie sz Lo d ie . ozpo zął p oduk ję pig e tu. ł.: blu Williamson;- fr.: bleu Williamson;- ang.: Willia so sà lue;- hiszp.: azul Williamson. łękit olfra o y, W3O6 ) iązek zale a jako pig e t od ., posta i koloidal ej uż a także do a ie ia tka i . fr.: bleu de tungstene;- ang.: tungsten blue;- niem.: Wolframblau. łękit z Bagdadu Ultramaryna naturalna otrzymana z lapis lazuli, wydobytego w okolicach Bagdadu. ł.: azzurro di Baghdad;- fr.: bleu de Baghdad;- hiszp.: azul de Bagdad. łękit z Herkulanum  łękit egipski ł.: blu ercolano;- fr.: bleu herculanum;- hiszp.: azul herculano. łękit z marzanki Błękit o-fioletowa mieszanka ultramaryny sztucznej i alizaryny. ł.: blu di garanza;- fr.: bleu de garance;- ang.: garanza blue;- hiszp.: azul de garanza.  łękit łękit żelazo y  łękit p uski ł.: azzurro di ferro;- fr.: bleu de fer;- ang.: iron blue;hiszp.: azul de hierro. łękit a zieleń z Hiszpanii zieleń łękit a ł.: verde azzurro di Spagna;- fr.: e tàd azu àd Espag e;hiszp.: e deàazuladoàdeàEspańa. łękit y erditer [ ł. verde di terra, fr. vert de terre zieleń zie i ] “ztu z , łękit ozielo pig e t, su st tut azu tu, od ia a → e dite . Mieszanina wodorotlenku miedzi, siarczanu wapnia i chlorku amonu, otrzymywana poprzez działa ie lekie apie z chlorkiem amonu na ozt ó sia za u iedzi. “toso a p zede sz stki w malarstwie olejnym. ł.: blu verditer;- fr.: bleu verditer;- ang.: blue verditer. blik Jas a fa a lu iel położo a g u o a o azie, iejs u aj iększego atęże ia ś iatła. ł.: brillo;- fr.: haut;- ang.: highlight;- hiszp.: brillo. ło ot ór zy Ce ha iektó h ie z , zdol h do t o ze ia iągłej ło . ł.: filmogeno;- fr.: fil og e;- ang.: film-forming;- hiszp.: fil ge o. blot drawing [ang. su ek pla ą ] Termin angielski: technika, w któ ej su ek oz ija się z kilku p z padko h pla . W ślo a i opisana przez angielskiego rysownika i ak a elistę Ale a d e Coze s a w książ e „A New Method for Assisting Invention in D a i gàO igi alàCo positio sàofàLa ds apes à(1786), zgodna z jego poet ką i eksp es j ą izją pejzażu. ł.: blot drawing;- fr.: blot drawing;- ang.: blot drawing;hiszp.: blot drawing;- niem.: blot drawing. blue bice  blue verditer łękit z Payen  łękit e eński. ł.: blu di Peyen;- hiszp.: azul de Payen. łękit z popiołu a. popiół łękit ie ieski h a ikó s tet z h. ł.: azzurro di guado;- fr.: bleu de guéde. e eński ł.: ceneri blu, blu di cenere;- fr.: cendre bleue, bleu de cendre;- ang.: ash blue;- hiszp.: cenizas azulen, azul de cenizas; - niem.: Aschblau. łękit z urzetu, a. isatis Niebieski, znany od sta oż t oś i a ik ot z a z liś i u zetu a ie skiego Isatis tinctoria , tożsa z i d gie , po hodzą z liś i i d go a farbierskiego (Indigofera tinctoria . ‘ośli podda a o odzie fe e ta ji, a astęp ie działa o a ie ap e lu i ś odkie alkali z i pozosta ia o a powietrzu do utlenienia. Uprawy urzetu, popularne w połud io ej F a ji i ś odko h Włosze h od ś ed io ie za po iek XVII, za ikł z h ilą alezie ia blue verditer a., blue bice, 2CuCO3.Cu(OH)2, “ztu z , łękit ozielo pig e t, ajlepsz su st tut d oższego azurytu. Szeroko stosowany w malarstwie ś ie XVII i XVIII w., w uż iu jeszcze w XIX . Ma ie o głę sz i a dziej zielo ka od ień iż naturalny pigment. Pod mikroskopem - ałe, zaok ąglo e, łók iste skupiska, ó o ie ie łekit e ś ietle p ze hodzą , podobne do drobno utartego lazu tu. B ał iesza ze s altą elu uz skania głę szego od ie ia, P oduk ja oz i ęła się z łasz za Anglii. Stabilny z wapnem; dlatego nazywany też łękite apie . Nadaje się do te pe , akwareli, ale nie do oleju. 26 ł.: blu verditer, blu bice;- fr.: bleu verditer, blu bice;- ang.: blue verditer, blu bice; -niem.: Verditer bodegon [hiszp. gospoda ] Mot stępują ala st ie hiszpański ; realistyczna martwa natura ze scenami z ż ia odzie ego, ozg ają i się kuchniach lub gospoda h. Częst te at o azó Velaz ueza. Po . bambocciata. ł.: bodegon;- fr.: bodegon;- ang.: bodegon;- hiszp.: odeg ;- niem.: Bodegon bolarmenico Toskańskie ok eśle ie  olusu a eńskiego, w Vocabolario Baldinucciego (1681). Czerwony pigment pochodzenia mineralnego otrzymywany z glinek kaolinowych, zabarwionych tle ka i żelaza. “toso a do p z goto a ia podłoż pod zło e ia a pul e t, jako peł ia z zap a XVII i XVIII wieku oraz, w ś ed io ie zu, jako pig e t do freskó . ł.: bolo rosso;- fr.: bol rouge;- ang.: red bole;- hiszp.: bol rojo;- niem.: Roter Bolus. bolus orientalny  olus a eński ł.: bolo orientale;- fr.: bol oriental;- hiszp.: bol oriental. bolarminium bolus czerwony ł.: bolarminium;- fr.: bolarminium;- ang.: bolarminium;hiszp.: bolarminium;- niem.: Bolarminium. bolus zielony Odmiana ziemi zielonej stosowana w ś ed io ie zu do zło e ia a pole zastępst ie zęś iej spot ka ego czerwonego bolusu. Wzmiankowana m.in. w traktacie T.T. De Ma e e a . ł.: bolo verde;- fr.: bol vert;- ang.: green bole;- hiszp.: bol verde;- niem.: Grüner Bolus. bolus Gli ka złożo a z k ze ia ó gli u i tle kó żelaza, tłusta w dot ku, zaz zaj ze o a, także żółta, zielo a, brunatna i iała kaolin), w zależ oś i od za a toś i tle kó . “toso a a jako podkład pod zło e ia bolus czerwony,  olus a eński , popula XVII i XVIII w. peł ia z zap a o az pig e t. “il ie pu h ie pod działa ie od . ł.: bolo;- fr.: bol;- ang.: bole;- hiszp.: bol;- niem.: Bolus. bolus Gli ka złożo a z k ze ia ó gli u i tle kó żelaza, tłusta dot ku, zaz zaj ze o a, także żółta, zielo a, u at a lu iała kaoli , zależ oś i od za a toś i tle kó . Pod działa ie od sil ie pu h ie. “toso a a jako podkład pod zło e ia bolus czerwony, bolus a eński , popula XVII i XVIII . peł ia z zap a oraz pigment. ł.: bolo;- fr.: bol;- ang.: bole;- hiszp.: bol;- niem.: Bolus. olus ar eński Szlachetna odmiana  olusu ze o ego, po hodzą a z Armenii i Persji. Barwa mniej lub bardziej intensywna, w zależ oś i od za a toś i tle kó żelaza. Jest aj zęś iej uż a oluse do zło e ia a pole , ideal ie podk eśla kolo ie iutkiej a st k usz u. Dostęp posta i p oszku, lasek lu kosek. U ie a się go z żelat ą, kleje k óli z lu z iałkie jaja i oz ień za odą tak, ógł ć akłada pędzle . Wielok ot ie wymieniany w traktacie Cenniniego (koniec XIV w.), gdzie z ajdują się także p e z j e skazó ki, dot zą e jego uż ia . ł.: bolo armeno;- fr.: olàd á ie;- ang.: Armenian bole;- hiszp.: bol de Armenia - niem.: Armenischer Bolus. boraks, Na2B4O7·10H2O Zwyczajowa nazwa uwodnionego czteroboranu sodo ego: sól sodo a k asu tet a o o ego. W p z odzie stępuje posta i i e ału złoża h solnych osadzonych w s hają h sło h jezio a h, za ie ają h z iązki o u. Naj iększe złoża Chile, USA i T e ie; W Eu opie a dzo z a e są gejze o e w Larderello w Toskanii. W technikach malarskich stoso a jako ś odek zapo iegają fe e ta ji, doda a do klejó z ie zę h i tempery jajowej. W iektó h e epta h ie ia jako skład ik e iksó do temper i akwareli. ł.: borace;- fr.: borax;- ang.: borax;- hiszp.: a ;- niem.: Borax. stępują e olus iały, a. kaolin, glinka porcelanowa, glinka hińska, iel z B ia ço , iel kolońska, k eda erytrejska, Biała gli ka, któ ej głó skład ikie jest uwodniony k ze ia gli u kaoli it . I iększa za a tość kaoli itu, t tłustsz i szla het iejsz gatu ek. W Eu opie złoża z ajdują się .i . e Włosze h, F a ji, Nie ze h, Czechach, Anglii i G e ji. Tłuste od ia spo ad z ie stoso a e ł ala st ie te pe o , olej i g aszu, jako dodatek do pig e tó , zap a o az pod zło e ia. Kaoli jest podsta o su o e do p oduk ji porcelany i fajansu. Wzmiankowany przez Teofrasta (IV w p.n.e.) i Pliniusza (I w. n.e.). ł.: bolo bianco;- fr.: bol blanc;- ang.: China clay;- hiszp.: bol blanco;- niem.: Weisser Bolus bolus czerwony, a. olus a bolarminium borodziej, a. o odziej p ó h ik, o odziej ieśla, Ergates faber O ad te opada łą z ie d e o d z iglast h, głó ie sos o e. La że ują starych pniach w lesie, a także w słupa h og odze io h i telefonicznych, belkach ud kó iejski h i h p z zie h zęś ia h. Doj zał h ząsz z a dług do , la a a ś ed i ę ok. 7 mm i dług. do . La że ują bielu sosny, hod iki są li z e, peł io e kałe la , t o i a i id o i d zazga i. Ot o loto e są o al e i ają wymiary w p z liże iu * * . Chod iki p ze iegają głó . zęś i ielastej d . t o zą p z iększej li z ie la sko pliko a la i t. T adziel jest a usza a dość zadko, p ze aż ie t lko przypadku jej zaatakowania przez grzyby. eński, olus o ie tal , 27 23 ł.:;- fr.: Grand "capricorne - ang.:;- hiszp.:;- niem.: borron [hiszp. szki ] “posó alo a ia s o od i ude ze ia i pędzla, pla ą. Ok eśle ie stępują e pis a h Vi e te Carducho (1633) oraz Antonio Palomino (1724) w odniesieniu do malarstwa Tycjana, El Greca i Velazqueza. ł.: borron;- fr.: borron;- ang.: smearing;- hiszp.:borr . bottega [ ł.]  warsztat, pracownia outo d’or [f . złot guzik ] Naz a, pod któ ą oku została p o adzo a do handlu żół ień ko a. ł.: otto eàd o o;- fr.: outo àd o ;- hiszp.: ot àdeào o. bozza Włoska, a hai z a az a szki u (bozzetto). Wg definicji Baldi u iego : „Małeà odeleàlu ào az ,àkt eà ko ująà ze ieśl i ,à àpote àz o ićàjeà iększ ià w dziele.àP a dzi ieàpo zątekàp a àtakà malarstwie, w zeź ie,àjakàià innej sztuce. ł.: bozza;- fr.: epreuve;- ang.: sketch;- hiszp.: bosquejo;niem.: Entwurf. bozzetto, a. szkic Nie ielki szki ala ski lu zeź ia ski pop zedzają ealiza ję dzieła jego ostate z h ia a h. Model, któ posz zegól e ko po e t składają e się a dzieło sztuki (kompozycja, koloryst ka został już ustalo e i dop a o a e, także pop zez ześ iejsze szki e i studia. Często lo e z abbozzo. Wg definicji Baldinucciego : „Małeà odeleàlu ào az ,àkt eà ko ująà ze ieśl i ,à àpote àz o ićàjeà iększ ià àdziele.à Prawdziwie początekàp a àtakà à ala st ie,à à zeź ie,à jak i w innej sztuce. ł.: bozzetto;- fr.: ébauche;- ang.: scale model;- hiszp.: bosquejo;- niem.: Modell, Entwurf. braunsztyn piroluzyt, bistr mineralny braxilis brezylka rąz tra spare t y B ąz p zej z st ??????. Naz a podk eśla p zez o z stość pig e tu, któ uż a jest technice olejnej. ł.: bruno trasparente;- fr.: brun transparent;- ang.: transparent brown;- hiszp.: pardo transparente. brezylka, a. cezalpinia, Caesalpinia ‘odzaj ośli ok tozalążko h, z podrodziny brezylkowatych (Caesalpinioideae , o ej ują ok. gatu kó d ze , k ze ó i zd e iał h p ą z , os ą h st efie su t opikal ej i t opikal ej. Niektó e gatu ki dosta zają e ego d e a drewno brazylijskie, fernambuk, sappan), substancji garbnikowych oraz czerwonego barwnika, tzw. brazyliny, stoso a ego do o u at a e tó , lakie ó o az pig e tó : laku z Pernambuco i czerwieni z drzewa czerwonego. ł.: braxilis;- fr.: rouge braxilis;- ang.: braxilis;- hiszp.: braxilis;- niem.: Braxilis. bromek metylu, CH3Br ) iązek o ga i z , hlo o opo hod a eta u. T ują gaz o łaś i oś ia h o ado ój z h i p ze i g z i z h, o e ie u aża za ajskute z iejsz ś odek p ze i ko jajo i la o ks lofagó . “toso a jako popula ś odek do dez fek ji o iektó d e ia ych (w tym podłoż ala ski h , p o adzo ej komorach gazo h. Po za iegu, dzięki z iko ej ozpusz zal oś i odzie, jest łat o usu al z o iektó . ł.: bromuro di metile;- fr.: o u eàdeà th l e;- ang.: methyl bromide;- hiszp.: bromuro de metilo;- niem.: Methylbromid. brunat alizarynowy brunat krapowy ł.: bruno di alizarina;- fr.: u àd aliza i e;- ang.: alizarina brown;- hiszp.: pardo de alizarina. brunat angielski “ztu z pig e t żelazo , ot z a pop zez p aże ie caput mortum albo czerwieni Marsa. W stępuje rozmaitych odcieniach. Stosowany w temperze i fresku. ł.: bruno inglese;- fr.: brun anglais;- ang.: English brown;hiszp.: pa doài gl s. brunat antwerpski  brunat bitumiczny ł.: bruno di Anversa;- fr.: u àd á e s;- ang.: Antwerp brown;- hiszp.: pardo de Amberes. brunat asfaltowy  brunat bitumiczny ł.: bruno di asfalto;- fr.: u àd asphalte. ru at a i ioński stil de grain brown ł.: u oàd á ig o e;- fr.: u àd á ig o ;- hiszp.: pardo deàá igń . ru at erliński brunat pruski ł.: bruno di Berlino;- fr.: brun de Berlin;- ang.: Berlin brown;- hiszp.: pa doàdeàBe l . brunat bitumiczny, a. brunat asfaltowy, brunat a t e pski, ze ń a t e pska B ązo pig e t po hodze ia i e al ego, iesza i a iężki h ęglo odo ó i substancji pochodnych, poz ski a ze złóż basenie Morza Martwego, na Kaukazie i a T idadzie. Od ia za ie ają e iększą ilość gli ki pop a ie az a e są asfaltem. W technika h ala ski h, z łasz za olej h, rozpowszechniony od XV do XIX w. do cieniowania, lase u kó , jako skład ik zap a ala ski h i e iksó koń o h. “toso a także – z fatalnymi skutkami – jako 28 spoi o, po odują po sta a ie sze oki h, zes h spękań a st ala skiej. B u at itu i z z dodatkiem wosku pszczelego, terpentyny weneckiej, ż i i innych substancji, nazywany jest asfaltem syryjskim. ł.: bruno bitume;- fr.: brun de bitume;- ang.: bitumen;hiszp.: pardo de bitumen. brunat chromowy, a. bistr brunatny, CuCrO4Cu(OH)2 Pigment syntetyczny, chromian miedzi, znany od XVIII w. Stosowany w technice olejnej i akwareli, oraz jako barwnik e a i z . Ok eśle ie ist u at jest zęsto l ie uż a e od iesie iu do bistru z buczyny. ł.: bruno bistro;- fr.: brun de chrome, brun bistre;- ang.: chrome brown;- hiszp.: pardo bistre;- niem.: Chrombrown. brunat egipski brunat z mumii ł.: bruno egiziano;- fr.: brun egyptien;- ang.: Egyptian brown;- hiszp.: pardo egipcio. brunat florencki 1. Cu2[Fe(CN)6], żelazo ja ek iedzio . Cze o a pig e t s tet z . T ał , stoso a ala st ie olejnym. Toksyczny. 2.  u at a D k a ł.: bruno di Firenze;- fr.: brun de Florence;- ang.: Florence brown;- hiszp.: pardo de Florencia. brunat florencki, Cu2[Fe(CN)6] Cze o a pig e t s tet z , żelazo ja ek iedzio . T ał , stoso a malarstwie olejnym. Toksyczny. ł.: bruno di Firenze;- fr.: brun de Florence;- ang.: Florence brown;- hiszp.: pardo de Florencia. ru at Hat hett’a brunat van D k a ru at hiszpański ziemia kaselska ł.: bruno di Spagna;- fr.: u àd Espag e;- ang.: Spanish brown;- hiszp.: pa doàdeàEspaña. brunat Jacaranda umbra brunat kasselski ziemia kaselska ł.: bruno di Cassel;- fr.: brun de Cassel;- ang.: Cassel brown;- hiszp.: pardo de Cassel;- niem.: Kasslerbraun. brunat krapowy Brunatna odmiana kraplaku uzyskiwana przez og ze a ie ze o ego a ika. Współ ześ ie ot z a także wyniku reakcji antrachiononu z alkaliami. ł.: bruno di garanza;- fr.: brun de garance;- ang.: garanza brown;- hiszp.: pardo de garanza;- niem.: Krappbraun. brunat krapowy Brunatna odmiana kraplaku uzyskiwana przez og ze a ie ze o ego a ika. Współ ześ ie ot z a także iku eak ji a t a hio o u z alkaliami. ł.: bruno di garanza, bruno di alizarina;- fr.: brun de ga a e,à u àd aliza i e;- ang.: garanza brown, alizarina brown, brown madder;- hiszp.: pardo de garanza, pardo de alizarina;- niem.: Krappbraun. brunat ksztanowy bistr mineralny ł.: bruno castano;- hiszp.: pa doà astańo. brunat manganowy bistr mineralny ł.: bruno di manganese;- fr.: u àdeà a ga se;- ang.: manganese brown;- hiszp.: pardo de manganeso. brunat Marsa, a. brunat marsowy, brunat z Bergamo, brunat sycylijski, Fe2O3 Sztuczny pigment, tlenek żelaza III , ot z a p zez p aże ie żół ie i Ma sa z niewielkim dodatkiem manganu. T ał , sil ie a ią , ato . “toso a e sz stki h te h ika h ala ski h. Naz a z iąza a jest z al he i z ą t ad ją, g któ ej pla eta Ma s a pł a szelkie p a e z iąza e z o ó ką i p zet a za ie żelaza. ł.: bruno di Marte;- fr.: brun de Mars;- ang.: Mars brown;- hiszp.: pardo de Marte;- niem.: Marsbraun. brunat pruski, a. u at e liński, u at pa ski, Fe2O3 B ązo pig e t s tet z ot z a p zez te i z ozkład  łękitu p uskiego, odk t a p zeło ie XVIII/XIX .. Ba a óż a, od u at o ze o a ej do ązo ożółta ej, zależ oś i od stop ia as e ia jś io ego łękitu. Pig e t półk ją , stoso a e sz stki h te h ika h malarskich z w jątkie f esku. ł.: bruno di Prussia;- fr.: brun de Prusse;- ang.: Prussian brown;- hiszp.: pardo de Prusia;- niem.: Preussischbraun. brunat rzymski umbra naturalna ł.: bruno di Roma;- fr.: terre de Rome;- hiszp.: pardo de Roma. brunat stil de grain, a. u at a i ioński Żół ień z szakłaku o aź ie u at za a ie iu, oła stop ie doj załoś i jagód, uż t h do spo ządze ia a ika. ł.: bruno stil de grain;- fr.: brun stil de grain;- ang.: stil de grain brown;- hiszp.: pardo stil de grain. brunat sycylijski brunat Marsa ł.: bruno di Sicilia;- fr.: brun de Sicile;- hiszp.: pardo de Sicilia. brunat turecki, a. ziemia turecka Umbra palona, wytwarzana z surowca wydobywanego w Turcji. ł.: bruno di Turchia;- fr.: brun de Turquie;- ang.: Turkey umber;- hiszp.: pa doàdeàTu u a. brunat Van Dycka Naturalny pigment otrzymywany z ęgla u at ego, złożo z substancji organicznych (90%) oraz z żelaza, k ze u i ału u. Cie o u at , iepł kolo ze, sta il he i z ie i odpo a działa ie ś iatła; spoi ie olej a skło ość do ie ie ia. ) any od koń a XVII ., stoso a oleju i te pe ze. W ha dlu stępuje także pod az ą ze ie i toskańskiej i 29 i d jskiej. Często lo z zie ią kasselską o az zie ią kolońską. ł.: bruno Van Dyck;- fr.: brun Van Dyck;- ang.: Vandyke brown;- hiszp.: pardo Van Dyck;- niem.: Vandyckbraun. brunat Viberta, a. u at żelazo , ąz żelazo Pig e t s tet z złożo z tle kó gli u, żelaza i ęgla. W alezio koń u XIX . p zez ala za Jeha a Georgesa Viberta i wprowadzony do handlu jako substytut brunatu bitumicznego. Ciemny w tonacji, t a spa e t , uż a e sz stki h te h ika h malarskich. ł.: bruno Vibert;- fr.: brun Vibert;- ang.: Vi e t sà o ;hiszp.: pardo Vibert. brunat z aloesu, a. brunat aloesowy Barwnik organiczny o bursztynowej tonacji, otrzymywany z żółta ej dzieli liś i aloesu. “ła o k ją i ało t ał . “toso a akwareli, jako barwnik do pat o a ia zło eń i lakie ó złotolit h a s e ze ia o az XIX . do lase u kó . W ie ia .i . p zez Leonardo da Vinci. ł.: bruno aloe;- fr.: u àd aloes;- ang.: aloe brown;hiszp.: pardo aloe. brunat z Bergamo  brunat Marsa ł.: bruno di Bergamo;- fr.: brun de Bergamo;- hiszp.: pardo de Bérgamo brunat z mumii, a. brunat egipski, mumia Brunatny pigment otrzymywany ze zmielonych mumii egipski h, złożo z resztek ludzkich i substancji ż i z h, uż a h do alsa o a ia z łok. Importowany potajemnie z Egiptu do Europy od XII w., popula z łasz za ieku XIX. Wg ź ódeł - pigment o sil , z liżo do a o iaku zapa hu, łat o ó e, o sła ej sile k ia i łat o ulegają od a ie iu. Do ze się iesza z oleje o ze ho . “toso a głó ie ala st ie olej do lase u kó . Podo ie jak  itu po oduje po sta a ie spękań zes h. ł.: bruno di mummia;- fr.: brun de momie;- ang.: mummy brown;- hiszp.: pardo de momia. brunat ze Spalto, a. ze ń ze “palto Jedno z ok eśleń asfaltu s jskiego, stępują e w Vocabolario Baldinucciego (1681). Autor wymienia rozmaite rejony pochodzenia (m.in. Spalto) oraz opisuje szkod , jakie oże o po odo ać. ł.: bruno di Spalto;- fr.: brun de Spalto;- hiszp.: pardo de Spalto. brunat ze Spalto, a. ze ń ze “palto Jedno z ok eśleń asfaltu s jskiego, stępują e Vocabolario Baldinucciego (1681). Autor wymienia rozmaite rejony pochodzenia (m.in. Spalto) oraz opisuje szkod , jakie oże o po odo ać. ł.: bruno di Spalto;- fr.: brun de Spalto;- hiszp.: pardo de Spalto. ru at żelazo y 1. brunat pruski . Ogól e ok eśle ie ązo h pig e tó za a io h tle kie żelaza Fe2O3, naturalnych i syntetycznych. Patrz umbra naturalna, ugier, brunat angielski, brunat Marsa, brunat pruski, brunat Viberta. ł.: bruno di ferro;- fr.: brun de fer;- ang.: iron brown;hiszp.: pardo de hierro. brunus ziemia czerwona wenecka Naz a uż a a p zez Pli iusza ł.: brunus;- fr.: brunus;- ang.: brunus;- hiszp.: brunus;niem.: Brunus. brzoza, Betula Rodzaj drzew z rodziny brzozowatych (Betulaceae) o ej ują ok. gatu kó , os ą h a płókuli pół ocnej, w strefie zimnej i umiarkowanej. Pospolite d ze o liś iaste o ha akte st z ej iałej lu sza ej ko ze, łat o oddzielają ej się od p ia. D e o ezt a dzielo e, o ało ido z h, ąski h słoja h, iałe z żółta od ie ie , zęsto z ciemnymi plamkami dze io i. ” ed io t a de, łupli e, łat e do o ó ki, to ze ia i pole o a ia. Odpo e a pa ze ie i pęka ie. We s hod iej i pół o ej Eu opie uż a e a podo azia ala skie. W stola st ie stoso a e zęsto do i ito a ia d oższ h gatu kó d e a ahoniu); sz zegól ie e io a jest czeczota z brzozy karelskiej. ł.: betulla;- fr.: bouleau;- ang.: birch;- hiszp.: abedul;niem.: Birke. buforowanie Ut z a ie stałego od z u pH da ego oś odka za po o ą roztworu buforowego. ł.: tamponare. buggiarda groszkownik ł.: buggiarda;- fr.: boucharde;- ang.: scraper;- hiszp.: bujarda;- niem.: Bouchardierhammer. buon fresco fresk ł.: buon fresco;- fr.: fresque;- ang.: buon fresco;- hiszp.: buen fresco;- niem.: Gute Fresko. bursztyn, a. sukcynit, jantar Kopal a ż i a po hodzą a ze ska ie iał h d ze iglastych z ok esu t ze io zędu. Ba dzo t a da, praktycznie nierozpuszczalna w żad ozpusz zal iku. Częś io o ozpusz zal a oleju a go ą o. We iks u szt o e a dzo ie ieją i są t ud e do usu ię ia, dlatego spół ześ ie ie są ko z st a e technikach ala ski h. W sta oż t oś i ła ińska az a ambra ła stoso a a także od iesie iu do i ht a d hż i , m.in. sandaraku - p a dopodo ie stąd o e e w li z h t aktata h po h ał łaś i oś i ambry . ł.: ambra;- fr.: ambre;- ang.: amber;- hiszp.: ámbar;niem.: Bernstein. butanol alkohol butylowy ł.: butanolo;- fr.: butanol;- ang.: butanol;- hiszp.: butanol;- niem.: Butanol. 30 butyloamina, C3H7CH2NH2 ) iązek o ga i z z grupy amin alifatycznych. Bezbarwna ie z, ało lot a, t o z ozt o sil ie zasado e, mocniejsze od a o iaku. Dosko ał ozpusz zal ik olejó , ż i i tłusz zó . “il ie t ują a, pod aż ia skó ę, oczy i d ogi odde ho e. W p zeszłoś i szeroko stosowana p zez ko se ato ó , o e ie a solut ie od adza się jej stoso a ie ze zględu a ag es e działa ie oddział uje a a st ę ala ską jesz ze długi zas po usu ię iu z powierzchni) i soką toks z ość. ł.: butilamina;- fr.: butylamine;- ang.: butylamine;- hiszp.: butilamina;- niem.: Butylamin. 31 C CAD, a. C.A.D. ang. computer-assisted design In the production of computer graphics, this is more likely to refer to architectural and engineering design work than for graphic design work. Also see digital image. caeruleum Cyprium Nazwa  łękitu egipskiego. C p ł sta oż t oś i aż oś odkie ha dlu t pig e te . calamus [ła . t z i a ] )aost zo e źdź ło t z i służą e do pisa ia, uż a e od sta oż t oś i. Także zaost zo a sło ka lu łod ga i ej ośli zastępują a pió o. ł.: calamo;- fr.: calame;- ang.: calamus;- hiszp.: la o. calamus draco “ta oż t e ok eśle ie smoczej krwi, w póź iejsz okresie mylnie identyfikowane z cynobrem. Nazwa uż a a p zez Pli iusza, któ podk eśla i d jskie pochodzenie barwnika. ł.: calamus draco;- fr.: calamus draco;- ang.: calamus draco;- hiszp.: calamus draco. camera obscura, a. ciemnia optyczna Aparat optyczny; ś iatłosz zel a sk z ka o regulowanej długoś i z ot o e a p zed iej ś ia ie, z o to a ą so ze ką o az z ekranem z matowej szyby, usytuowanym a ś ia ie t l ej, a któ po staje od ó o o az ustawionego przed otworem przedmiotu. Pozwala wiernie od zo o ać a płasz z ź ie sko pliko a ą, t ój ia o ą p zest zeń i uz skać ó o ześ ie dosko ałą ko t olę ś iatło ie ia ala z kładzie kalkę a sz ie od ijają ej idok i p ze so uje go . ) a a już A stoteleso i, stoso a a p zez A a ó X w., udoskonalona przez Leonarda da Vinci, bardzo popularna w XVII-XVIII w. Protortyp aparatu fotograficznego. 24 calcagnolo psi zą camaieu, a. en camaieu [fr. ka ea ] . D uk uz ska p zez ałoże ie d ó h at tego samego koloru lecz o óż od ie iu. Po stał ten sposó o az sp a ia aże ie ode a ego od podłoża, dają efekt podo do tego, z jakim mamy do czynienia w kamei. 2. Malo idło o o h o at z e z li ko a e p z w uż iu t lko jed ego kolo u óż h od ie ia h. Jeżeli jest to kolo sza , ó i o malowidle en grisaille. Ko t ast iędz as e ie a dają efekt głę i. Naj zęś iej stoso o e do deko a ji pa eaux, porcelany i mebli. Por. cirage. ł.: camaieu;- fr.: camaieu;- ang.: camaieu;- hiszp.: camafeo;- niem.: Camaieu. camera chiara camera lucida ł.: camera chiara;- fr.: chambre claire;- ang.: light room;hiszp.: a aà hia a;- niem.: Helle Kammer. camera lucida P z ząd po o i z do ko a ia szki ó i su kó z natury, wynaleziony w 1807 r. przez angielskiego fizyka i chemika W.H. Wollastona (1766. “kłada się z p z atu, iętego sposó u ożli iają pod ój e od i ie p o ie i sło e z h, za o to a ego a d ążku i p z o o a ego do podsta . Kied pat z się kąte oka w gó ą zęść p z atu, oż a zo a z ć pozo o az p zed iotu a płasz z ź ie; kładą a tej płasz z ź ie papie , łat o oż a ó p zed iot od so ać. Popula a z łasz za w pie szej poł. XIX . ś ód a t stó i pod óż ikó dla sz ki h otatek rysunkowych. ł.: camera lucida;- fr.: chambre claire;- ang.: camera lucida;- hiszp.: a aàlúcida;- niem.: Camera lucida 25 ł.: camera oscura, camera ottica;- fr.: chambre noire;ang.: camera obscura;- hiszp.: a aàos u a;- niem.: Camera obscura, Zeichenkamera. camera Wollastona camera lucida ł.: camera di Wollaston;- fr.: chambre de Wollaston;ang.: Wollaston chamber;- hiszp.: a aàdeàWollasto ;niem.: Wollaston Kammer. candelilla, Pendilanthus pavonis ‘ośli a z rodziny Euphorbiaceae, z któ ej uz skuje się wosk candelilla. ł.: candelilla;- fr.: candelilla;- ang.: candelilla wax;- hiszp.: candelilla;- niem.: Candellilla canna Jed ostka ia li io ej uż a a e Włosze h p zed zastoso a ie dziesięt ego s ste u et z ego; g Baldinucciego (1681) ó o a tość zte e h łok i. Jej a tość, zależ ie od iejs a, odpo iadała iej ię ej m. ł.: canna. capriccio [ ł kap s ] W sztukach plastycznych - t p p zedsta ień od iegają od po sze h ie p z jęt h zasad te at z h i ko poz j h, odz a zają się fa tast z uję ie , zaskakują i zesta ie ia i ele e tó t akto a h zęsto z i o ią i hu o e . Naj zęś iej pojawia się dzieła h o te at e społe z ej i politycznej, w scenach rodzajowych oraz w fantazjach a hitekto i z h. “ze oko ozpo sze h io ś ód osie asto ie z h ala z pejzaż stó . W 32 Vocabolario Filippo Badi u iego stępuje jako synonim inwencji: „Cap i io.àM ślài inwencja. To znaczy z o io àdlaàkap suàlu àdlaàfa tazji,à edługà łas egoà po słu.àM iàsięàtakàteżà zase à aàsa oàdzieło,àtoàjestà al oào az,àal oà zeź ę,àal oà okol iekài ego:àtoàjed ieà jàkap s . ł.: capriccio;- fr.: caprices;- ang.: capriccio;- hiszp.: capricho;- niem.: Kapriccio. caput mortum, a. corpum mortum, colcothar, kolkotar, u at a gielski, ze ień Ma sa, ze ień żelazo a sztuczna, morello, witriol gotowany, witriol rzymski palony, Fe2O3 Sztuczny czerwony pigme t, tle ek żelaza III , ot z a p zez ś ed io ie z h al he ikó jako p odukt u o z p z p oduk ji k asu sia ko ego stąd nazwa witriol . W po ó a iu z naturalnymi czerwieniami żelazo i jest d oższ le z a dziej jed o od . Kolo brunatnoczerwony, mniej lub bardziej ciemny. W te h ika h ala ski h stoso a od ś ed io ie za, popularny w XVI - XVIII . , od koń a XVIII . uż a ałej Eu opie od ia ie p oduko a ej A glii u at angielski). Daje dobre rezultaty w temperze i we fresku. Wymieniany w traktatach Gian Paolo Lomazzo (1584) i Andrea Pozzo (1693-98). ł.: caput mortum, morello;- fr.: caput mortum;- ang.: caput mortum;- hiszp.: caput mortum, moreno. cartonnage [f .], a. ka to aż Zabieg stosowany powszechnie w XIX w. jako zabezpieczenie warstwy malarskiej podczas transferu o azó z deski a płót o. Polega a akleje iu hło ego papie u a gazę, p z klejo ą ezpoś ed io do warstwy malarskiej. Po . →li o a ie. ł.: cartonnage;- fr.: cartonnage;- ang.: cartonnage;hiszp.: cartonnage. carum minium [ła .] karmin czerwcowy ł.: carum minium;- fr.: carum minium;- ang.: carum Minium;- hiszp.: carum minium;- niem.: Carum minium cauterium [ła .] Podgrzewana szpachla metalowa z koń e zaok ąglo lu ost z a a ted est u , uż a a sta oż t oś i do akłada ia i gładze ia fa te h i e enkaustycznej. ł.: cauterium;- fr.: cauterium;- ang.: cauterium;- hiszp.: cauterium. CBED Convergent Beam Electron Diffraction - Dyfrakcja z ież ej iązki elekt o ó cebula, Allium cepa ‘ośli a a z a z rodziny amarylkowatych. Sok cebuli jadal ej t ad j h te h ika h ala ski h uż a jest, podobnie jak sok zos ku, jako ś odek powierzchniowo czynny. Dodany do tempery lub oleju poprawia przyleganie farby podczas malowania na miedzi, ku, po ie z h ia h gładki h, pole o a h lu tłust h. W p zeszłoś i uż a także do o z sz za ia o azó - p akt ka o e ie za zu o a ze zględu a problemy z ko t olo a ie jego ag es ego działania o az z iązku z ryzykiem pozostawienia na powierzchni su sta ji o ga i z h, ogą h stać się ź ódłe zakaże ia iologi z ego akte ie, g z , pleś ie itp. . ł.: cipolla;- fr.: oignon;- ang.: onion;- hiszp.: cebolla;niem.: Zwiebel. cedr, Cedrus Potęż e d ze a z rodziny sosnowatych (Pinaceae), o ej ują zte gatu ki długo ie z h d ze os ą h gó a h Azji i Af ki Pł . Ce e d e o . służ ło do udo statkó , ko z st a e budownictwie, w e la st ie, także jako podłoże malarskie . li ański Cedrus libani)). 26 ł.: cedro;- fr.: cédre;- ang.: cedar;- hiszp.: cedro;- niem.: Zeder. cedzak, a. p zetak, edzidło ‘odzaj dużego sita, uż a .i . do eli i o a ia z iasta apie ego zestalo h łek. Baldi u i „P z ządàd e ia à fo ieàsk z ki,àot a t àodàg ,à z ta kąàz pł t àżelaz ejàposta io ąà aàd ieàodà iejà ęższ ,àsłużą àdoà edze iaà iastaà apie ego,àkt eàsięà p zet ząsaàg a ą . Gia i to Ca e a „dużeàk os oà p ostokąt e,àd ak oćàdłuższeà iżàszersze, z dnem drewnianym dziurkowanym albo z siatkąàd u ia ą.... ł.: cola;- fr.: cola;- ang.: colander;- hiszp.: criba. ęgi o ęgi ł.: tenaglie;- fr.: tenailles;- ang.: pincers;- hiszp.: tenazas;niem.: Zange. celadon Szkliwo porcelanowe barwy od błękit ozielo ka ej do oli ko ej, ot z a e ze z iązkó żelaza. “toso a e w Chinach od IX w., w Europie - w nowoczesnej ceramice artystycznej. Nazwa ukuta w XVIII w. od nazwiska Celadona - bohatera francuskiego romansu Astrea, któ stępo ał szarozielo ka ej sza ie. “tąd też az a koloru seledynowego. ł.: celadonite. cellosolve Handlowa nazwa gamy pochodnych eterycznych glikolu et le o ego. Mało lot e ozpusz zal iki su sta ji ż i z h. Działają d aż ią o a o z . Łat opal e, i h pa ogą t o z ć z powietrzem mieszaniny wybuchowe. Szeroko stosowane w p ze śle do ozpusz za ia lakie ó , konserwacji sporadycznie. ł.: cellosolve;- fr.: cellosolve;- ang.: cellosolve;- hiszp.: cellosolve;- niem.: Cellosolve celuloza [ła . cellula ko ó ka ], a. ło Polisa ha d stępują ik, C6H10O5) n e sz stki h ośli a h 33 ższ h jako skład ik ło ko ó ko ej. W d e ie za a tość eluloz osi -50%, w a eł ie ok. %. Cz sta jest iałą su sta ją, ie ozpusz zal ą wodzie i w iększoś i ozpusz zal ikó ; ozpusz za się w stężo h k asa h i e al h. P oduk ja p ze sło a polega a podda iu d e a p o eso mechanicznym i he i z , ają h a elu usu ię ie sz stki h i h skład ikó ośli . ) ajduje zastosowanie m.in. w produkcji papieru, włókie tekstylnych i iektó h odzajó t o z sztu z h. Jest podsta o skład ikie do aj jakoś i at i ligniny. ł.: cellulosa;- fr.: cellulose;- ang.: cellulose;- hiszp.: celulosa;- niem.: Zellulose. cement [ła . caementum ka ień tłu zo ] “poi o h d auli z e t a d ieje po za o ie iu odą i po st a d ie iu ie ulega działa iu od , po hodze ia i e al ego, złożo e głó ie z gli ia ó i gli ok ze ia ó ap ia. Ot z a jest p zez pala ie odpo ied i h su o ó i e al h w wysokiej tempe atu ze, a astęp ie z iele ie p oduktu wypalenia z dodatkie i h skład ikó a a dzo do p oszek. ) o ojęt i peł ia za i t o z t ałe zap a i eto . Jako ate iał udo la e stoso a e są: cement portlandzki, cement puzzolanowy, cement hutniczy, cement trassowy. W p zeszłoś i te i iał z a ze ie z a z ie sze sze; g Gia i to Ca e : „cement - każd à ate iałà iękki,à kt àst g ą ài s hają àut a dzaàsię,à iążą à ż eà iałaàtakà murarce jak i w pracach wykonanych w drewnie i kamieniu . ł.: cemento;- fr.: ciment;- ang.: cement;- hiszp.: cemento;- niem.: Zement. cement hutniczy Cement wyrabiany z g a ulo a ego żużla wielkopiecowego (30-80%) i klinkieru cementu portlandzkiego (70- % . Odpo a ś odo isko ag es e, z łasz za siarczanowe. Znajduje zastosowanie przede wszystkim w konstrukcjach wystawionych na działa ie e ozji o skiej. ł.: cemento d'altoforno;- fr.: ciment de haut fourneau;ang.: slag cement;- hiszp.: cemento de escoria;- niem.: Hochofenzement. cement portlandzki Cement wytwarzany przez wypalanie w temp. 1450C margli lub wapieni z gli ą i zmielenie uzyskanego tak klinkieru z dodatkiem gipsu dwuwodnego. Wynaleziony p zez J.Aspdi a . Ma postać d o ego, sza ego proszku. Najbardziej znany i rozpowszechniony cement w budownictwie, dostęp pię iu podsta o h rodzajach. ł.: cemento Portland;- fr.: ciment Portland;- ang.: Portland cement;- hiszp.: cemento Portland;- niem.: Portlandzement. cement pucolanowy Cement otrzymywany przez zmielenie klinkieru oraz glinek pu ola o h lu i h ate iałó o podobnych łaś i oś ia h p. t ass, popioł lot e . “z zegól ie ozpo sze h io e Włosze h ze zględu a dostęp ość su o ó . ł.: cemento pozzolanico;- fr.: ciment pouzzolanique;ang.: pozzolan cement;- hiszp.: e e toàpuzol i o e e t ro ański cementyt . Węglik żelaza Fe3C, skład ik st uktu al ielu stopó żelaza, a dzo t a d i kruchy. . Mato , o o pig e to a lakie , ędą iesza i ą olejó i głó ie iał h pig e tó . Stosowany na murze, drewnie, metalu i e spół zes h technikach malarskich jako spoiwo. ł.: cementite;- fr.: cementite;- ang.: primer paint;- hiszp.: cementite. cerezyna Miesza i a z iązkó o ga i z h głó ie alka ó i kloalka ó , ot z a a p zez o z sz za ie osku zie ego ozoke tu . Biała su sta ja k stali z a ez smaku i zapachu, z glądu podo a do pa afi . Odz a za się dużą sp ęż stoś ią o az zdol oś ią łą ze ia ie ki h a st jed ako h lu óż h ate iałó p. pergaminu, folii aluminiowej). W technikach malarskich i w konserwacji znajduje zastosowanie jako surogat wosku psz zelego. W iektó h e eptu a h stępuje zmieszana z pa afi ą lu kalafo ią. ł.: ceresina;- fr.: si e;- ang.: ceresin;- hiszp.: ceresina;- niem.: Ceresin. cerosa flava masykot certyfikat Pise e ś iade t o sta io e p zez z a ę sztuki, pot ie dzają e aute t z ość dzieła, ok eślają e jego auto a lu szkołę o az zas powstania. ł.: autentica;- fr.: authentification;- ang.: authentication;hiszp.: aute tifi a i ;- niem.: áuthe tizität. ceruleum, a. łękit ko alto o- o , łękit Hopf e a “ztu z , łękit pig e t alezio . p zez Hopfnera. Otrzymywany p zez działa ie a hlo ek ko altu ia e potasu; t ą o osad iesza się z k ze io ką i sia za e ap ia i p aż sokiej te pe atu ze. P oduko a od d ugiej poło XIX . do dziś. Pig e t do ze k ją , sta il , jątko o odpo a działa ie ś iatła, k asó , zasad i z ikó at osfe z h. Uż a e do sz stki h te h ika h malarskich, przede wszystkim w akwareli i oleju. ł.: blu ceruleo, blu celino;- fr.: bleu caeruleum, bleu celino;- ang.: cerulean blue;- hiszp.: azulà e úleo,àazulà celino;- niem.: Cöli lau. cerusa  iel oło io a Ok eśle ie uż a e .i . p zez Pli iusza i Wit u iusza. ł.: cerussa;- fr.: use;- ang.: cremnitz white;- hiszp.: cerusita;- niem.: Kremserweiss. cerusa flava masykot cerusa usta  i ia [ła . iel oło io a palo a ] 34 cerusyt, PbCO3 Mi e ał, ęgla oło iu. Biał , półp zez o z st , o tłust poł sku, o st uktu ze ipi a idal h k ształó . Po z iele iu uż a ł jako pig e t - najstarsza, naturalna  iel oło io a. W sta oż t oś i stoso a jako puder kosmety z po odo ał oło i ę . Naj iększe złoża stępują Kaza hsta ie, )a ii i Australii. ł.: cerussite;- fr.: cérusite. cestrum Metalo e a zędzie zakoń zo e z jed ej st o płaską szpatułką, z d ugiej ają e kształt ł żki. W zasa h z ski h uż a e do akłada ia fa technice enkaustyki. ł.: cestro;- fr.: cestrum;- ang.: cestrum;- hiszp.: cestum. cezalpinia, a. cesalpinia brezylka cheville [fr.]  kołek ł.: cheville;- fr.: cheville;- ang.: cheville;- hiszp.: clavija. chlor, Cl Pierwiastek chemiczny o li z ie ato o ej ; żółtozielo gaz o ost zapa hu d aż ią d ogi odde ho e. Toks z , ołuje o zęk płu . Te p. z. -34C. Rozpuszczalny w wodzie. Stosowany jako wybielacz, ś odek odkażają o az do s tez z iązkó organicznych, rozpusz zal ikó i ś odkó o ado ój z h. ł.: cloro;- fr.: chlore;- ang.: chlorine;- hiszp.: cloro;- niem.: Chlor. chlorek metylenu, a. dichlorometan, CH2Cl2 ) iązek o ga i z , hlo o opo hod a eta u. Bezbarna ciecz o słodka zapa hu, a dzo lot a, temp. wrz. 40,1C, iepal a. Działa d aż ią o a ło śluzo e oczu i osa, a łaś i oś i z ie zulają e. “kute z ie ozpusz za tłusz ze, oski, ż i e i oleje, także sta e. Zmieszany z oś ikie edukują jego lot ość stępuje jako skład ik past do usu a ia sta h po łok ala ski h. W ko se a ji jego uż ie jest od adza e, ze zględu a z t ag es e działa ie. ł.: cloruro di metilene;- fr.: hlo u eàdeà th l e;- ang.: methylene chloride;- hiszp.: cloruro de metileno;- niem.: Methylenchlorid. chlorofenol ) iązek he i z o sil działa iu a t sept z , uż a jako skład ik ś odkó o ado- i g z o ój z h, m. in. Xylamonu i X la itu. Cha akte zuje się do ą zdol oś ią ika ia drewno i długi ok ese działa ia. Może ć a oszo pędzle , z rozpylacza lub przez i iek ję. Po . chloronaftalen. ł.: clorofenolo;- fr.: hlo oph ol;- ang.: chlorophenol;hiszp.: clorofenol;- niem.: Chlorfenol. chlorofil )ielo a ik fotos tet z ośli i sinic. Metaloporfiryna zbudowana z 5-pie ś ie iowej pochodnej porfiryny oraz reszty alkoholu izoprenoibnowego - fitolu; e t al ą poz ję pie ś ie iu zaj uje ato ag ezu. Układ iązań sp zężo h ząste z e u ożli ia a so p ję ś iatła. Nie ozpusz zal wodzie, dobrze ozpusz za się rozpuszczalnikach organicznych. ł.: clorofilla;- fr.: chlorophylle;- ang.: chlorophyll;- hiszp.: clorofila;- niem.: Chlorophyll. chloroform t ój hlo o eta ł.: cloroformio;- fr.: chloroforme;- ang.: chloroform;hiszp.: cloroformo;- niem.: Chloroform. chloronaftalen, a. 1-chloronaftalen ) iązek he i z , hlo opo hod a aftale u, któ ego ząste z e jede ato odo u zastąpio o ato e chloru. Bezbarwna ciecz, temp. wrz. 259C. Uż a jako ozpusz zal ik olejó i tłusz zó , plast fikato o az jako skład ik ś odkó o ado- i g z o ój z h .i . Xylamonu i Xylamitu) o dużej zdol oś i ika ia i długot ał działa iu. Może ć a oszo p zez pędzlo a ie, at ski i i iek ję. Po . chlorofenol. ł.: cloronaftalina;- fr.: chloronaphtaline;- ang.: chloronaphthaline;- hiszp.: cloronaftalina. chlorowcopochodne ) iązki o ga i z e, za ie ają e ząste z e ato hlo o a F, Cl, B , I , z e he i z ie, zęsto toks z e. Uż a e jako ozpusz zal iki, ś odki o ado ój ze i g z o ój ze. W ko se a ji stosowane: chlorek metylenu, chloroform, t ój hlo oeta . ł.: alogeno derivato;- fr.: hydrocarbure halogéne;- ang.: halogenated hydrocarbon;- hiszp.: halogéno. chromatografia Metoda ozdziela ia a skład iki i oczyszczania substancji oraganicznych i nieorganicznych w iesza i a h iekł h lub gazowych, opracowana na Uniwersytecie Warszawskim w . p zez Mi haiła C ieta, os jskiego ota ika. U ożli ia ko a ie zuł h i precyzyjnych a aliz jakoś io h i iloś io h. W ko z stuje óż ą szybkość ig a ji skład ikó a odpo ied i h podłoża h tj. óż i ę sił oddział a ia posz zegól h skład ikó z fazą u ho ą i ie u ho ą. Fazą u ho ą oże ć gaz, ciecz lub substancja w sta ie adk t z , fazą sta jo a ą - adsorbent, ciecz lub jonit. Analizę p zep o adza się apeł io ej fazą ie u ho ą kolumnie (ch. kolumnowa) lub na bibule albo warstwie a so e tu osadzo ego a podłożu h. i uło a i ie ko a st o a . ‘ozdziela ie p o adzi się aj zęś iej etodą elu ji z li a ia fazą u ho ą. P ó kę p o adza się a po zątek układu; su sta je sil iej oddziałują e z fazą ie u ho ą są zat z a e dłużej iż su sta je oddziałują e sła iej. W efek ie uz skuje się ozdziele ie iesza i , któ ej skład iki kolej o opusz zają kolu ę al o pozosta iają óż h iejs a h pla ki a i ule. W sekto ze dzieł ala ski h te h iki h o atog afi z e ko z st a e są do a aliz spoi , klejó , e iksó i i h ate iałó organicznych. ł.: cromatografia;- fr.: chromatographie;- ang.: chromatography;- hiszp.: o atog af a;- niem.: Chromatographie. 35 chromatografia gazowa Technika chromatografii o sokiej zułoś i i dokład oś i, któ ej fazą u ho ą jest gaz. “toso a a do a aliz gazó , ie z o az iał stał h, któ e su li ują lu p ze hodzą pa ę temp. do ok. 350C. Za jej po o ą oż a a alizo ać ok. % z iązkó he i z h. W ada ia h te h ologi z h dzieł malarskich stosowana do oznaczania spoiw. ł.: gascromatografia;- fr.: gaz-chromatographie;- ang.: gas chromatography;- hiszp.: gas o atog af a;- niem.: Gaschromatographie. chromian cynku a. żół ień ko a, ) C O4 Żółt pig e t s tet z o zielo ka , ł sz zą od ie iu. Ot z a p zez t ą e ie z wodnego roztworu siarczanu cynku dwuchromianem potasu w pod ższo ej te peraturze. Odkryty w 1809 r. przez Le lai e a i Barruela, do handlu wprowadzony w 1847 r. pod az ą jau eà outo àd o f . żółt złot guzik . Półp zej z st , sła o k ją , ażli a ilgoć, pod pł e ś iatła a skło ość do lekkiego ziele ie ia. Nie ależ stoso ać go spoi a h apie h. Może oł ać aka skó . ł.: cromato di zinco;- fr.: chromate de zinc;- ang.: zinc chromate;- hiszp.: cromato de zinc;- niem.: Zinkchromat. hro oksyd kryją y, a. tle ek h o u, zieleń h o o a matowa, zieleń h o o a a gielska C 2O3 Sztuczny pigment otrzymywany przez spalanie mieszaniny siarki i dwuchromianu sodu lub potasu. Jest matowy, o ladozielo ej to a ji, do ze k ją , t ał . Może ć uż a e sz stki h te h ika h ala ski h, także do zdobienia porcelany. Odkryty w 1809 r., jako pigment uż a spo ad z ie po . ł.: verde ossido di cromo opaco;- fr.: vert oxyde de chrome opaque;- ang.: opaque chromium oxide green;hiszp.: e deà idoàdeà o oàopa o;- niem.: Ch o o idg ü àstu pf. ł.: cromolitografia;- fr.: chromolithographie;- ang.: chromolithography;- hiszp.: cromolitografia ;- niem.: Farblithographie. chromostereopsja )ja isko polegają e a t , że iektó e kolo dają się o se ato o i liższe a i e dalsze, i o że z ajdują się tej sa ej plasz z ź ie. Pat z kolo iepłe, kolory zimne. 28 ł.: cromostereopsi;- ang.: chromostereopsis;- hiszp.: cromostereopsis. chryzokola, a. chrysokolla [gr. h s s złoto , k lla klej ] 1. Niebieski, niebieskozielony lub g a ato i e ał o szklist poł sku; h d oks k ze ia iedzi i gli u. T po dla st ef utle ia ia złóż ud iedzi, po staje . i . sta h o iska h i a hałda h. 29 chromoksyd niebieski Miesza i a h o oks du k ją ego i łękitu ko alto ego. chromoksyd ognisty Cr2O3· H2O) zieleń sz a agdo a chromoksyd transparentny zieleń sz a agdo a ł.: verde ossido di cromo trasparente;- fr.: vert oxyde de chrome transparent;- ang.: chrome transparent green;hiszp.: e deà idoàdeà o oàt a spa e te;- niem.: Ch o o idg ü àstu pf. 30 chromolitografia Litog afia a a ot z a a p z uż iu kilku at któ h ilość odpo iada iloś i kolo ó , uż t h do wykonania rysunku. 27 , 2. Zielononiebieski pigment pochodzenia mineralnego. Naz a óż zasie p z pisywana trzem innym i e ało : atu al e u ęgla o i iedzi ala hito i , zasado e u ęgla o i iedzi azu to i o az hydroksokrzemianowi miedzi i glinu (chryzokoli). Po sze h ie te i od osi się do pig e tu produkowanego z iesza h i e ałó iedzi, po hodzą h ze złóż eu opejski h Nie ze h, A glii i e Włosze h “a d ia . Ma óż e od ie ie, od zielo o ie ieskiego do g a ato ego, zależ oś i od po hodze ia. ) a a od zasó p ehisto z h. Opisa a m.in. przez Teofrasta z Erezu (IV w. p.n.e.), Witruwiusza 36 (27 p.n.e.), Pliniusza (I w. n.e.) i Cenniniego (koniec XIV w.). Nadaje się do stoso a ia e sz stki h te h ika h malarskich. . W sta oż t oś i - su sta ja uż a a do spaja ia złota. ł.: crisocolla;- fr.: chrysocolle;- ang.: chrysocolla;- hiszp.: crisocola. hrząsz ze, a. tęgopok e Coleoptera Najli z iejsz ząd o adó o ej ują pod zęd , rodzin i ok. t s. gatu kó , z a z ie óż ią h się iędz so ą. Wiekszość z i h jest d apież a lu ośli oże a, z a e są też gatu ki padli oże e, kałoże e i pasoż t i ze. Kilka odzi to ks lofagi: kołatki (Anobium punctatum, Hadrobregmus, Xestobium rufovillosum, Nicobium castaneum, Ptilinus pectinicornis), liktydy (miazgowcowate, Lyctus linearis, Lyctus brunneus i Lyctus planicollis) i kózko ate spusz zel, Hylotrupes bajulus, Hesperophanes cinereus). Drewnem ż ią się głó ie la ale także oso iki doj załe. W p z padku o iektó d e ia h z ajdują h się w po iesz ze ia h og ze a h zau aża się zde do a e sk ó e ie klu oz ojo ego od jaja do imago i przyspieszenie procesu dewastacji. ł.: coleotteri;- fr.: ol opt e;- ang.: coleoptera;- hiszp.: ole pte os;- niem.: Käfe . chwiejak Na zędzie z ostrzem w kształ ie zę atego sie pa, uż a e w te h ika h g afi z h do i a ia ez od a ia ęki ielu ó oległ h za so ań, t o zą h gęstą siatkę. Wynalezione w 1672 r. przez Holendra A. Blootelinga, któ h iał ułat ić so ie za ieg sieka ia iedzia ej matrycy w technice mezzotinty. z iąza z ewentualnymi zjawiskami deformacji desek. Najpopularniejsze i najbardziej ekonomiczne ajefekt iej ko z stują e su o ie jest ię ie st z e, z li p o adzo e ó olegle zdłuż ałego p ia; w efek ie ot z uje się: oko ki deski z ze ęt z ej pa tii , deski st z e, poś ed ie, półp o ie io e i deskę e t al ą, p o ie io ą. Nato iast ię ie p o ie io e polega a podziele iu p ia a zte zęś i, p o ie iś ie od rdzenia; jest to sposó z a z ie koszto iejsz , zape ia jed ak su o ie ajlepszej jakoś i i g a a tuje aj iejszą podat ość desek a paczenie. ł.: taglio;- fr.: d itage;- ang.: cut;- hiszp.: corte;- niem.: Schnitt. cielsielstwo ‘ze iosło zaj ują e się ę z ą o ó ką d e a budowlanego, wykonywaniem drewnianych konstrukcji udo la h ś ia , ięź da ho h, podłóg, s hodó o az sta ia ie d e ia h ud kó , ostó , z io ikó , og odzeń i i h o iektó d e ia h, ie o jętych robotami stolarskimi. ł.: carpenteria;- fr.: charpente;- ang.: carpentry;- hiszp.: a pi te a.;- niem.: Bauschreinerei. ciemnia optyczna  camera obscura cinabrese Miesza i a pig e tó uz ska a p zez połą ze ie jed ej zęś i ieli ś iętojańskiej i d ó h zęś i s opii, uż a a przede wszystkim w temperze i we fresku. Opisana przez Cenniniego (koniec XIV w.) oraz Filippa Baldinucciego : „Kolo àjas o ze o àdo àdoàf esku,àkt àsłuż à ala zo àdoà iałài szat.àJestào àzłożo àz jasnej synopii i ieliàś iętojańskiej . Naz a e ide t ie a iązuje do  o u, po i o ałkie od ie ego składu i łaś i oś i pig e tó . 32 31 Ch iejak uży a y te h i e ezzoti ty ł.: pettine da incisori;- fr.: berceau;- ang.: rocker. ciasto wapienne Wapno palone gaszone odą stosunku wagowym ok. zęść ap a do , zęś i od . “ta o i spoi o i e al e zap a apie ej, uż a ej do prac murarskich. Por. wapno gaszone, mleko wapienne. ł.: grassello;- fr.: chaux grasse;- ang.: slaked lime;- hiszp.: cal apagada;- niem.: Lös hkalk asse. ię ie, a. p zek ój Płasz z z a po stała iejs u p ze ię ia ł .W p z padku d e a, któ e jest st uktu ą a izot opo ą, oz óż ia się p zek ój st z st z do p z ostó o z h , p o ie io zdłuż p o ie i dze io h o az pop ze z pop zek łókie . ‘odzaj ię ia a zasad i z pł a pa a et uz ska ej ta i i jest ł.: cinabrese;- fr.: cinabrese;- ang.: cinabrese;- hiszp.: i a s. cinaprio cynober cinnabaris indicus Nazwa smoczej k i stępują a u Pli iusza, podk eślają a i d jskie po hodze ie a ika. Póź iej mylnie identyfikowana z cynobrem. ł.: cinnabaris indicus;- fr.: cinnabaris indicus;- ang.: cinnabaris indicus;- hiszp.: cinnabaris indicus;- niem.: Cinnabaris indicus cinnabarite cynober naturalny ł.: cinnabarite;- hiszp.: cinnabrite. 37 cinnabarium cynober naturalny ł.: cinnabarium;- fr.: cinnabarium;- ang.: cinnabarium;hiszp.: cinnabarium;- niem.: Cinnabarium. CO2 Dry I e Pellet lasti g →czyszczenie suchym lodem coccus [ła . z gr. k kkos szka łat ] karmin koszenilowy ł.: cocco. cirage [f . osko a ie ] Malo idło o o h o at z e, któ do i ują kolo e jest żół ień osko a. ł.: cirage;- fr.: cirage;- ang.: cirage;- hiszp.: cirage. coeruleum ceruleum ł.: coeruleum, cilestro;- fr.: coeruleum;- ang.: coeruleum;hiszp.: coeruleum. cilestro;- niem.: Coeruleum cis, Taxus Rodzaj z rodziny cisowatych (Taxaceae o ej ują gatu kó ie z ie zielo h, d upie h d ze i krze ó iglast h. Cis pospolit Texus baccata) znajduje się Pols e pod ś isłą o h o ą. D e o a dzo e e, o t a dzieli iś io o ązo ej, t a de, iężkie, odpo e a aha ia ilgot oś i, g z i o ad za ie a t ują alkaloid - taks ę . Uż a e a okleiny, do wyrobu intarsji i p zed iotó to zo h. W ko z st a e z łasz za e la st ie a gielski i a e kański . cofana ???????? Metalowy pojemnik o przekroju trapezoidalnym i kwadratowym dnie, z dwoma uchwytami, stosowany podobnie jak caldarella do prznoszenia zaprawy. 33 ł.: tasso;- ang.: yew hiszp.:;- niem.: Eibe CL Cathodoluminescence - Katodoluminescencja li hé-verre [fr.] Technika graficzna na pog a i zu klęsłod uku i fotografii. ‘ su ek ko a igłą a pł ie szkla ej po le zo ej za ą e ulsją, t aktuje się jak egat i wykonuje odbitki a papie ze ś iatło zuł . Op a o a a ok . “toso ał ją . i . Jea -Baptiste Camille Corot (1796187 , któ st o z ł li hé-verres. 34 ł.: li h -verre;- ang.: li h -verre. cloisonizm, a. cloisonnisme [fr. cloison p zeg oda ] Zasada techniczna opracowana przez Emila Bernarda, któ a ko z stuje ie e ko tu dla izolo a ia jed olit h pól koloru. Obecna w ielu dzieła h Gaugi a. Naz a jest aluzją do te h iki e alie skiej loisso ), w któ ej kolo o e pola są o iedzio e etalo profilem. ł.: cloisonnisme. CLSM Confocal Laser Scanning Microscopy - Konfokalna skaningowa mikroskopia ś ietl a ł.: cofana;- fr.: cofana;- ang.: mason's bucket;- hiszp.: artesa. cold linings in combination with Beva(r) Solution or Film as the collage [f . akleja ie ], a. kolaż Te h ika a t st z a polegają a a akleja iu a podłoże óż h ate iałó , p. zad uko a ego płót a, papie u, gazet, tapet, fotog afii, ka ałkó d e a i i h. Może stępo ać sa odziel ie lu ć łą zo z rysunkiem i ala st e . Wsta io e ele e t są zęsto pod alo a e, ha o izo ał z i i, zda zają się też sta ki ala skie i itują e klejo e f ag e t tak, ołać złudze ie opt z e. Wsta ia ie ele e tó óż h od ate ii ala skiej ło p akt ko a e od dawna, jednak collage jako samodziel ą te h ikę a t st z ą zapo zątko ali ku iś i. Por. assemblage papie ollé, dé ollage. ł.: collage;- ang.: collage. colletta . ‘oz ień zo ozt ó żelat . W te h ika h malarskich - jeden z podsta o h skład ikó g u tó a płót a h i deskach. Tradycyjne spoiwo bolusu w zło e iu a pul e t. W ko se a ji sze oko stoso a a jako spoiwo i ś odek ko solidują , od a al i jednorodny z ate iała i t o zą i alo idło. . “poi o ko se ato skie złożo e z kleju glutynowego, elas , żół i oło ej i o tu i ego. Cie o ązo a masa o dużej lepkoś i i elast z oś i, ozpusz zal a w wodzie, odwracalna. Stosowana m. in. do facingu pod zas t a sfe u alo ideł ś ie h. ł.: colletta;- fr.: colletta;- ang.: colletta;- hiszp.: colletta;niem.: Colletta color flevus masykot colore morto martwy kolor ????????????? Mo o h o at z szki , zaz zaj iało- za . Także ok eśle ie a st fa , któ a zasie ealiza ji dzieła zostaje zasło ięta, z ika - a ię „u ie a pod kolej i warstwami. ł.: colore morto;- fr.: couleur morte;- ang.: dead colour;hiszp.: color muerto;- niem.: Tote Farbe. 38 colore saliente kolor y hodzą y ?????????? kolo iepł ł.: colore saliente;- fr.: couleur saillante;- ang.: vibrant colour;- hiszp.: color relevante. colore terziario kolor trzeci ?????????????? Kolo ot z a p zez ko i a ję d ó h lu t ze h a uzupeł iają h dowolnej proporcji. ł.: colore terziario;- fr.: couleur tertiaire;- ang.: tertiary colour;- hiszp.: color terciario;- niem.: Te ziärfarbe. colpo dello scalpellino uderze ie dłuta Cię ie ko a e dłute ka ie ia ski t z a pod kąte stop i stosunku do powierzchni obrabianego ka ie ia. Daje k ótką li ię ze st efą sk usze ia okół i poz ala a sz ko o a iać duże po ie z h ie z astępują ko sek e ji ze a ie dużej iloś i op a o a ego ate iału. Jest to podsta o odzaj udze ze ia dłute p z zg u ej o ó e lokó a uo h. Pat z także uderze ie rzeź iarza ?????. colpo dello scultore uderze ie rzeź iarza ???????????? Cię ie ko a e dłute ka ie ia ski t z a pod kąte stop i stosunku do powierzchni obrabianego ka ie ia. T o z uzdę - iągł ślad, po ie aż, w od óż ie iu od ude ze ia dłuta pat z , tym padku, po iędz kolej i ude ze ia i dłuto ał zas jest t z a e a o a ia ej po ie z h i. O ó ka ta jest stoso a a do do a ia fo już zeź io h, a zasa i oże ć za iegie koń ze io , gd h e się uz skać p zejś ia i cienie skontrastowane z gładką po ie z h ią. combine painting Poję ie p o adzo e p zez ‘o e ta ‘aus he e ga a ok eśle ie jego p a ealizo a h od ., ha akte zują h się sta ia ie ko poz ję ala ską ele e tó t ój ia o h, taki h jak f ag e t p zed iotó odzie ego uż tku, fotog afie, st o gazet itp. Ele e t te ł zęsto pod alo a e tak, st o z ć ha o ij ą ałość. Ko ep ja o i e pai ti g, astają a z tradycji dadaistycznej, bliska poet e ollage u i liź ia za do asse lage u, ła jed ą z wielu w sztu e XX . p ó p zeła a ia d u ia o oś i o azu i zanegowania jego przestrzeni. ł.: combine painting;- ang.: combine painting. commercially available. compound. It is used for a variety of indications where a contact/heat set adhesive is required. Most commonly it is used for ® ® Contrad 2000, a. Contrad 70, Decon 90 A complex emulsion of highest quality anionic and nonionic surface active agents, stabilising agents, alkalis, nonphosphate detergent builders and, in an aqueous base. Contains <3% Potassium Hydroxide (KOH) - CAS No. 131058-3 - EINECS No. 215-181-3 Decon 90 is a milky white, non-viscous liquid concentrate, having faint odour Po ie z h io o z ś odek z sz zą Emulsja wodna za ie ają a a io o e i iejo o e ś odki powierzchniowo czynne, stabilzatory , alkalia (<3% wodorotlenku potasu (KOH) detergenty bezfosfatowe i sequestering agents dodecylbenzensulfonic acid, , cytrynian sodu i sodium laurel ether sulfate. Pł kolo u le z ego, te p. ze ia C, pH ponad . ‘oz ień ze ie odą po oduje spadek pH i osła ie ie rozpuszczalnika. P zez a zo do deko ta i a ji i ia szkieł laboratoryjnych, ceramiki, gumy, tworzyw sztucznych, stali ie dze ej i etali żelaznych. Nie jest polecany do z sz ze ia etali ieżelaz h, sz zegól oś i alu i iu , ku o az poli ęgla ó . Usu a oleje, tłusz ze, ż i e poli e o e, p otei , alsa ka ad jski, s ołę, oski, uk , żelat ę, siliko . Mi o, że jest silnie zasadowy (i wbrew opinii producenta (Decon Laboratories, www.decon.co.uk)) wodne roztwory C. są uż a e w konserwacji do czyszczenia chemicznego po ie z h i: usu a ia udu, e iksó , klejó organicznych. ® CONTRAD 70 cleans any surface...perfectly! And it rinses away totally, leaving no detectable residues. It's phosphate-free, chlorine-free and disposable straight to the drain. ® CONTRAD 70 works by soaking alone, there's no need to scrub. Use it static or in an ultrasonic tank, hot or cold. Create a working solution to remove even the most difficult contaminants from glass, plastics, ceramics and metals. From routine labware washing to full-scale biotech plant cleaning - when the standard you demand allows no ® compromise - specify CONTRAD clean! Cleans everything perfectly Totally rinsable, below monomolecular layer level Biodegradable, disposable directly to drain Replaces solvents, acids and caustics, much safer to use Phosphate-free, chlorine-free Totally effective radioactive decontaminant Typical uses ® Environmental labs use CONTRAD 70 because it is phosphate-free and leaves no residue to interfere with analytical techniques ® CONTRAD 70 cleans fermentors, mixers, filling and production equipment in biotechnology and pharmaceutical plants ® Industrial and research labs use CONTRAD 70 for cleaning glassware, plastics, metals and ceramics ® CONTRAD 70 is USDA approved for cleaning food and drink process plants ® Clinical labs use CONTRAD 70 to soak away blood and proteins on critical analytical labware ® CONTRAD 70 works for you...ultrasonics, radioactive decontamination, flow-through cleaning, CIP systems A superb soak cleaner for critical laboratory and specialized industrial cleaning. Phosphate-free. Totally rinsable and biodegradable - no disposal problem! Used for cleaning virtually all laboratory equipment by soaking alone - no need to scrub. Totally rinsable, below monomolecular layer level, so perfect for analytical 39 equipment. Tissue culture safe, ideal for clean up in the biotechnology industry. Removes blood and proteins totally - multiple clinical lab applications. A superb radioactive decontaminant. Ideal for use in ultrasonic tanks. Frequently specified for cleaning flow-through instrumentation and hundreds of critical applications where total cleanliness plus total rinsability are vital criteria. Phosphate-free formulation is specified for environmental lab use. Simplicity of use opens up specialized industrial applications. USDA approved for food plant clean up. The ideal safe alternative to chromic acid mixtures! Decon 90 The leading surface active cleaning agent/radioactive decontaminant, for laboratory, medical and specialised industrial applications. conversation piece [ang.] a. conversation galante [fr.] Ko poz ja ala ska, ukazują a zło kó odzi lu inne postaci uchwycone w czasie rozmowy albo podczas ko a ia odzie h z oś i, e ąt z lu a ze ąt z do u. Te t p p zedsta ień ł sz zegól ie popula a p zeło ie XVIII i XIX w. Francuski termin „conversation galante jest pie ot ą, o gi al ą fo ą stoso a ą a ok eśle ie tego odzaju ala st a. Do tej katego ii zali zają się także f teàgala te – sielankowe pikniki i flirty francuskiej arystokracji uwiecznione w obrazch J.A. Watteau (1684-1721). Thomas Gainsborough (17271788), Conversation in a Park, c. 1746, ol./pł., . 35 0.68 m, Louvre, ł.: conversation piece;- fr.: conversation galante, conversation piece;- ang.: conversation piece;- hiszp.: conversation piece. copaiba balsam kopaiwa ł.: copaibe;- fr.: copayer;- ang.: copaiba;- hiszp.: copaiba;- niem.: Kopaiba copal kopal ł.: coppale;- fr.: copal;- ang.: copal;- hiszp.: coppal;niem.: Kopal. sznurek malarski ?????????? “z u ek uż a p zez ala z do z a za ia siatki kompozycyjnej. W sytuacji powtarzania tego zabiegu z kł sz u ek a ie a ha akte u p a dzi ego a zędzia o specyficznych cechach. Zwykle lniany, konopny lub a eł ia , ple io sposó u ie ożli iają y jego sk ę a ie się pod zas uż ia i przechowywany w woreczku za ie ają a p oszek. ł.: corda per tracciare;- fr.: cordeau;- ang.: tracing cord;hiszp.: cordel para trazar;- niem.: Schlagschnur. corpum mortum caput mortum, ł.: corpum mortum;- fr.: corpum mortum;- ang.: corpum mortum;- hiszp.: corpum mortum;- niem.: Corpum mortum craquelure [fr.], a. krakelura, spęka ia ł.: craquelure;- fr.: craquelure;- ang.: craquelure;- hiszp.: craquelure;- niem.: Craquelé. creda selinusia kreda ł.: creta selinusia;- fr.: craie selinusia;- hiszp.: creta selinusia. creda selinusia kreda ł.: creta selinusia;- fr.: craie selinusia;- hiszp.: creta selinusia. creep Defo a ja podo azia płó ie ego stępują a w obrazach o duż h fo ata h, spo odo a a stał oddział a ie łas ego ięża u su ięża u fa , zaprawy i płót a . )ostało st ie dzo e, że z isz ze ia łókie tka i są iększe gó ej zęś i o azu, zwłasz za zdłuż zegó i a a oż ika h. Wpł a to zja isko ają ilgot ość zględ a po ie za, apię ie t a za e p zez k os a o az óż i a sku zu ątku i osnowy. ł.: creep;- fr.: creep;- ang.: creep;- hiszp.: creep;- niem.: Creep. creta anularia  kreda] Naz a po hodzi p a dopodo ie od ożli ego do zao se o a ia, pie ś ie io atego [ła . anularius pie ś ie io ] kształtu ik oska ieli . croceo Da e łoskie ok eśle ie żół ie i z szaf a u ła . crocus). ł.: croceo;- fr.: croceo;- hiszp.: croceo. crocus Martis żół ień a so a crocus sativus [ła .] żół ień z szafranu cross-section [ang.] naszlif cross-section [a g.], a. p zek ój st at g afi z Odpo ied io sp epa o a a p ó ka, po a a z konserwowanego obiektu, przeznaczona do adań ik oskopo h, ają h a elu ustale ie st at g afii. Ka ałek t a dej, p zez o z stej ż i (akryl, epoxy, poliester), w któ ej p o ka została zatopio a i zeszlifowana z jednego boku, prostopadle do swojej powierzchni. Por. szlif cienki. ł.: cross-section;- fr.: cross-section;- ang.: cross-section;hiszp.: corte transversal;- niem.: Cross-section. crosta ?????? Każd t p a a st ie ia udu lu i h osadó , o z a z ej g u oś i i z a toś i, z ajdują się a 40 konserwowanej powierzchni. ł.: crosta;- ang.: incrustation;- hiszp.: costra. cukier P odukt spoż z ot z a z trzciny cukrowej lub u akó uk o h, za ie ają po ad , % sacharozy. W technikach malarskich, podobnie jak  iód i  elasa, oże ć doda a jako plastyfikato do zap a klejo h a płót o. Po adto a uż a jako jede ze skład ikó p o izo z ego e iksu do o azó olej h, o io ego z u itego iałka jaja. Wz ia ko a ó ież jako spoi o p ost h fa do szkła. ł.: zucchero; - fr.: sucre; - - ang.: sugar; - hiszp.: azú a ; niem.: Zucker. twardziel ekscentryczna?????????? Wada d e a polegają a a p zesu ię iu się t a dzieli poza geo et z ś odek p ia, stępują a drzewach os ą h a po h łoś ia h. “z zegól su ek słojó wyko z s ta ł do ot z ia ieka h fo i ó . ł.: cuore del legno eccentrico;- fr.: coeur de bois e e t ;- ang.: eccentric wood core;- hiszp.: o az àdeàlaà madera excentrico;- niem.: ć iek A hai z e ok eśle ie g oździa z sze oką głó ką. Baldinu i : „G oździe, ć ieki, szt ft . )aost zo e ka ałki żelaza, któ i łą z się d e o z drewnem lub i e ate iał ze so ą, p z z osze iu d kó ii hp a a h . ł.: chiavello. cyanos sceuatos Błękit z ia ko a p zez Teof asta z Erezu (IV w. pne.) i łęd ie opisa jako z iązek a azie ko altu; utożsa ia spół ześ ie z  łękite egipski ,. cyjanoakrylan ż ia ja oak lo a cyjanoakrylat ż ia ja oak lo a yja o odór, a. kwas cyjanowodorowy, kwas pruski, HCN ) iązek he i z ; sil ie t ują a, lot a, ez a a ie z o zapa hu go zki h igdałó , te p. z. , C. Jest sła k ase . Miesza się z odą, alkohole i eterem etylowym w każd stosu ku. Jego jątko o toks z e działa ie polega a zaha o a iu odd ha ia ko ó ko ego: opa gazo e ołują p a ie at h iasto zgo da ka ś ie tel a dla zło ieka wynosi , g. . W p zeszłoś i uż a do dez sek ji i dez fek ji podłoż d e ia h, póź iej zastąpio mniej szkodliwymi i nierozpuszczalnymi w wodzie ś odka i. Po . bromek metylu. ł.: cianidrico;- fr.: cyanhydrique;- ang.: hydrocyanic;hiszp.: ia h drico. cyklina, a. gładzi a, sk o ak Na zędzie służą e do pole o a ia d e a lu zdzie a ia z niego wierzchniej warstwy, delikatniejsze i bardziej p e z j e od st uga. Najp ostsza a fo ę p ostokąt ej, stalowej blaszki z naostrzonym brzegiem. 36 ł.: rasiera;- fr.: racloir;- ang.: scraper;- hiszp.: rasero. cynk, Zn, zincum Srebrzysty metal o niebieskawym odcieniu; temperatura top ie ia , °C, te pe atu a ze ia °C, gęstość 3 7,13 g/cm ; w temperaturze pokojowej i po żej °C jest kruchy, w temperaturze 100- °C daje się p ze a iać plastycznie; w powietrzu ulega pasywacji; rozdrobniony spala się, dają a fote z tle ek ) O biel cynkowa). C k jest stoso a do t a za ia stopó tombak), do produkcji blach pokryciowych oraz do cynkowania la h stalo h, jako po łoka h o ią a p zed ko ozją. ) a już sta oż t h Chinach i Indiach. ł.: zinco;- fr.: zinc;- ang.: zinc;- hiszp.: zinc;- niem.: Zink cynober antymonowy, a. o a ż a t o o , Sb2O3· “ 2S3 “ztu z pig e t o a ie o a żo ej, znany od drugiej poło XIX . Ot z a pop zez działa ie opa a i sia ki a etali z a t o . Ma dosko ałą siłę k ia, z czasem blaknie. Stosowany w technikach temperowych i olej h. O e ie zastąpio ze ie ią kad o ą. ł.: arancio di antimonio;- fr.: o a geàd a ti oi e,à e illio àd a ti oi e;- ang.: antimony orange, antimony vermilion;- hiszp.: naranja de Antimonio;- niem.: Antimonzinnober. y o er hiński, a. ze ień hińska W sokiej jakoś i  o e atu al po hodzą z Chin. Przypuszczalnie łaś ie Chi a h pig e t te został po az pie sz uż t ok. d ó h t się lat p. .e. ł.: cinabro della Cina;- fr.: cinabre de Chine;- hiszp.: cinabrio de China. cynober holenderski  Cynober naturalny o to a ji o a żo ej. ł.: cinabro d Ola da;- fr.: cinabre Hollandais;- hiszp.: cinabrio de Holanda. cynober jodowy, a. szka łat jodo , szka łat k óle ski, HgI2 Pig e t p oduko a poło ie XIX . fr.: a lete;- ang.: English vermilion, scarlet vermilion;niem.: Jodinzinnober, Jodzinnober, Scarlet. cynober naturalny, a. o e, o e tę io , o e hole de ski, o e hiński, ze ień hińska Natu al ze o pig e t sia zek tę i Hg“ ot z a p zez ozd o ie ie i e ału o tej samej az ie. Li z e złoża Hiszpanii (kopalnia w Almaden 41 eksploato a a od sta oż t oś i do dziś , Niemczech i e Włosze h. Od ień pig e tu zależ od po hodze ia i sposo u iele ia i e ału - od jasnoczerwonego do ż ej ze ie i. ” ed io- lu d o ozia ist , a dużą siłę krycia, jest odpo a działa ie z ikó at osfe z h o az ś odo iska k aś ego. Pod pł e ś iatła oże po ie ieć ato iast ap o ułat ia jego p zekształ a ie się za sia zek tę i. Stosowany we wszystkich technikach malarskich; w ala st ie ś ie czasach rzymskich stosowany przede wszystkim w technice enkaustyki. Znany w sta oż t h Chi a h ok. t s. p. .e. , I dia h, G e ji i Rzymie. Wzmiankowany przez Teofrasta z Erezu (IV w. pn.e.), Witruwiusza (27 p.n.e.), Pliniusza (I w. n.e.), Cenniniego (koniec XIV w.) oraz Andrea Pozzo (1693-98), któ adzi jak ezpie z ie uż ać go e f esku. ł.: cinabro di miniera;- fr.: cinabre de mine;- ang.: cinnabar;- hiszp.: cinabrio de mina;- niem.: Zinnober. y o er rtę io y Nazwa  cynobru naturalnego, podkreślają a skład chemiczny pigmentu. ł.: cinabro di mercurio;- fr.: cinabre de mercure;- ang.: cinnabar;- hiszp.: cinabrio de mercurio;- niem.: Zinnober. zdołaliàode aćàs e a,à glądał àtakàjakàzaà zas à Had ia aàIII,àkt àkazałàjeà ko ać,àtoàjestàjakàpięćsetàlatà temu . ł.: cipresso;- fr.: p s;- ang.: cypress;- hiszp.: ip s;niem.: Zypresse. cyrkiel [ła . circulus koło, ok ąg ] P z ó su ko do k eśle ia ok ęgó i i h łukó , dziele ia od i kó , łukó , kątó o az do od ie za ia długoś i i p ze osze ia i h a su ek. Ma aj zęś iej postać d ó h a io połą zo h ze so ą a jed koń u i zakoń zo h z drugiej strony dwoma ostrzami lub ost ze i g afite . Łą zą a io a za ias stawia zaz zaj pe ie opó , poz alają ut z ać pożąda e oz a ie. B ł stoso a już Ba ilo ii i As ii. Uż a p zede sz stki p zez a hitektó , i ż ie ó , topog afó i a igato ó . W su ku a t st z służ jako p z ząd do p ze osze ia p oporcji. Baldinucci (1681) za iesz za astępują opis: „C kiel.àP z ządà geo et z ,àkt àk eśliàsięàkoło,àpopula ieàz a à sekstą,àpo ie ażàodległośćàodàjed egoàdoàd ugiegoà pu ktu,àkt aàjestài te ałe àodào oduàdoàś odkaàkoła,à ieś iàsięàdokład ieàsześćà az à e ąt zàtegoào odu,à t o zą àfigu ęàz a ąàsześ iokąte à o oz àià okąt . ł.: compasso, seste;- fr.: compas;- ang.: compass;- hiszp.: o p s;- niem.: Zirkel. cynober sztuczny, a. vermillon, vermilion, HgS Cze o pig e t s tet z , ide t z pod zględe chemicznym i fizycznym z cynobrem naturalnym. Odk t Chi a h a po zątku aszej e , Eu opie z a od VIII . Na etali z ą tęć działa o oztopio ą sia ką. Po stał za sia zek tę io og ze a o do temp. 580C; ko de sują e pa k stalizo ał na ś ia a h a z ia, p ze hodzą od ia ę ze o ą. W po ó a iu z cynobrem mineralnym jest mniej stabilny i a iejszą siłę k ia. ł.: cinabro artificiale, rosso cinabro;- fr.: rouge cinabre;ang.: vermilion red;- hiszp.: e ell . yrkiel drążko y C kiel do k eśle ia łukó i ok ęgó o duż p o ie iu lub do od ie ze ia długi h od i kó . ) udo a jest z długiej list , zaz zaj o p zek oju t ójkąt , zaopatrzonej w podziałkę. Do list p z o o a e są dwa suwaki - jede zakoń zo igłą, d ugi ele e te sują . ł.: compasso a un braccio;- fr.: o pasà à e ge;- ang.: beam compass;- hiszp.: o p sàdeà a a. cynober zielony zieleń h o o a, zadziej zieleń kadmowa ł.: verde di cinabro;- fr.: cinabre vert;- ang.: cinnebar green;- hiszp.: verde de cinabrio. yrkiel kąto y C kiel podziało ha akte zują się o e oś ią dodatkowego, trzeciego ramienia. Stosowany przede wszystkim w su ku te h i z do p ze osze ia kątó . cynober cynober naturalny cynus schythico ultramaryna naturalna cyprys, Cupressus Rodzaj wiecznie zielonych drzew i k ze ó iglast h z rodziny cyprysowatych (Cupressaceae , o ej ują ok. gatu kó . Cha akte st z ele e t pejzażu ś ódzie o o skiego. D e o t a de, sękate, z a te, e Włosze h uż a e jako podo azie ala skie zadziej od topoli i dę u . Baldi u i : „D ze o,àkt egoà d e oàjestàdosko ałeàdoà udo i t a,àp zedeà sz stki à do robienia drzwi i i hàpodo hà ze z :à ieàjedząàgoà korniki i jestà o oàpa h ą e.àBa dzoàt ałeàsąà ze z à z iegoà ko a e;àjakà ią,àd z iàś iąt iàDia à w Efezie zrobione z p suà sta z ł à aà zte staàlatà i jesz zeà glądał àjakà o e.àLeo attistaàál e tià pot ie dza,àżeà idziałàtakieàpok teàs e e àd z iàdoà” .à Piotra w Rzymie i w iejs a h,àgdzieà a a z ń à ieà ł.: compasso a tre bracci;- fr.: compas triangulaire;- ang.: triangular compass;- hiszp.: o p sàdeàt esà azos;- niem.: Dreiteilungszirkel. cyrkiel nieruchomy C kiel podziało zaopat zo ś u ę egula j ą, u ożli iają ą u ie u ho ie ie kąta oz a ia a io . Zapewnia to dużą dokład ość p z p ze osze iu z ie zo h odległoś i. Wg Gia i to Ca e „ten, w kt à oz a ieàjestàut z a eà aàstałeàzaàpo o ąà etalo egoàłuku,àkt àp z o o a àdoàjed ejà żkià wchodzi i p ze iesz zaàsięà aàsiłęà drugiej". ł.: compasso fermo;- fr.: compas fixe;- ang.: divider;hiszp.: o p sàfijo. yrkiel podziało y, a. p ze oś ik Cyrkiel z d ie a koń ó ka i posta i igieł o p zek oju t ókąt lu kolist , służą do od ie za ia i p ze osze ia długoś i. Podsta o e a zędzie pracy a hitektó i topog afó . W su ku te h i z 42 i artystycznym pozwala na precyzyjne przenoszenie z ie zo h odległoś i lu kopio a ie i h so kó . ł.: compasso a punte fisse;- fr.: o pasà àpoi teàs he;ang.: divider;- hiszp.: o p sàdeàpu ta fija;- niem.: Spitzzirkel. cyrkiel redukcyjny, a. cyrkiel proporcjonalny C kiel podziało , któ ego zte zakoń zo e igła i a io a zesta io e są kształ ie lite X. P zesu ają łą zą je t zpień zdłuż zaz a zo ej a a io a h podziałki, oż a z ie ić odległość iędz a io a i dol i a gó i ok eślo stosu ku. U ożli ia to z iejsza ie lu z iększa ie p ze oszo h ia ó w do ol ie a ej skali. “ko st uo a a po zątku XVII . p zez sz aj a skiego i ż ie a Josta Bü gi. ł.: compasso di riduzione;- fr.: o pasàdeà du tio ;ang.: proportional compass;- hiszp.: o p sàdeà p opo i ;- niem.: Reduktionszirkel. yrkiel trójra ie y  kiel kąto . ł.: compasso a tre punte;- fr.: compas triangulaire;- ang.: tripoint compass;- hiszp.: o p sàdeàt esàpu tas;- niem.: Dreispitzzirkel. cyrkiel uniwersalny C kiel, któ ego jed o a ie jest zakoń zo e u h te do o o a ia igł , d ugie ie kłade z p ę ikie g afito , g afio e , g afoze , koń ó ką rapidografu ze zbiorniczkiem a tusz lu igłą. “łuż do k eśle ia łukó i ok ęgó . ł.: compasso a punte mobili;- fr.: compas tire lignes;ang.: combination compass;- hiszp.: o p sàdeàpu taà il;- niem.: Einsatzzirkel. czarniawy Ok eśle ie kolo u z liżo ego do ze i, p a ie za ego, skła iają ego się ku ze i. ł.: vaio. zar y ka ień ziemia czarna ł.: pietra nera;- fr.: pierre noir;- ang.: black stone;- hiszp.: piedra negra. zas iąza ia W p z padku klejó - czas potrze do p zejś ia ze sta u iekłego al o pół- iekłego do sta u stałego z li do o e tu z iąza ia. ł.: tempo di presa;- fr.: temps de prise;- ang.: setting time;- hiszp.: tiempo de fraguado;- niem.: Hä tu gszeit. czeczota, a. czeczotka Drewno brzozy i topoli, zadziej ja o u i iązu, o pięk , ha akte st z usłoje iu, spo odo a p zez spląta układ łókie p z skupie iu pą zkó śpią h. Także ó z takiego drewna. 37 ang.: burr, burl. zerń a etyle o a sadza zerń aksa it a, a. ze ń kolońska, ze ń pa ska, ze ń kasselska . Cza pig e t po hodze ia z ie zę ego, ot z a p zez spala ie ez dostępu po iet za kop t owiec i i h z ie ząt. Ma jakość poś ed ią po iędz ze ią sło io ą a ze ią kost ą. . Ok eśle ia  ze i sło iowej. ł.: nero di velluto;- fr.: noir de velours;- ang.: ;- hiszp.: negro de terciopelo.;- niem.: zerń a t erpska brunat bitumiczny ł.: nero di Anversa;- fr.: oi àd á e s;- ang.: Antwerp black;- hiszp.: negro de Amberes. zerń łękit a 1. Cze ń z i o ośli lu  ze ń z zaczynu winnego. Naz a podk eśla łękit ą to a ję, t po ą dla t h pig e tó . 2. Cze ń sło io a ł.: nero azzurro;- fr.: noir azur;- ang.: black azure;- hiszp.: negro azulado. zerń rzosk i io a, a. ze ń z zosk iń Czar pig e t po hodze ia ośli ego; aj a dziej popula a spoś ód czerni pestkowych. Otrzymywana p zez spala ie ez dostępu po iet za pestek zosk iń także pestek o eli, ze eś i, igdałó i i h o o ó . Posiada od ień fioleto . Wz ia ko a a licznych traktatach, m.in.przez Herakliusza, Cenniniego i Baldinucciego. ł.: nero di pesche;- fr.: oi àdeàpę he;- hiszp.: negro de elo ot . zerń hińska  ze ń lampowa zerń dia e to a sadza zerń drukarska a. sadza drukarska Cza pig e t ot z a p zez p aże ie ez dostępu po iet za ka ałkó koś i sło io ej, pestek zosk iń, 43 gałązek h ielu, kiś i i og o i osadu i Wymieniana przez Giorgia Vasari (1550). ł.: nero di stampa. ego. zerń fra kfur ka Odmiana czerni z za z u i ego, płuka a k ase solnym i odą. ł.: nero di Francoforte;- fr.: noir de Francfort;- ang.: Frankfort black;- hiszp.: negro de Francfort;- niem.: Frankfurterschwarz. zerń gazo a sadza zerń grafito a grafit ł.: nero grafite;- fr.: noir graphite;- hiszp.: negro grafite. zerń hiszpańska, a. ze ń ko ko a Cza pig e t, ot z a p zez spala ie ez dostępu powietrza kory z dę u ko ko ego. “ta il a, ła uż a a w XIX w. we wszystkich technikach malarskich. ł.: nero di Spagna;- fr.: oi àd Espag e;- ang.: Spanish black;- hiszp.: eg oàdeàEspańa;- niem.: Spanischschwarz. zerń kasselska  ze ń aksa it a ł.: nero di Cassel;- fr.: noir de Cassel;- ang.: Cassel black;hiszp.: negro de Kassel. zerń kolońska  ze ń aksa it a ł.: nero di Colonia;- fr.: noir de Cologne; - ang.: Cologne black;- hiszp.: negro de Colonia. zerń korko a  ze ń hiszpańska ł.: nero di sughero;- fr.: noir de bouchons;- ang.: cork black;- hiszp.: negro de corcho;- niem.: Korkschwarz. zerń kost a, a. ęgiel kost , ze ń z ie zę a Cza pig e t ot z a p zez p aże ie ez dostępu po iet za goto a h koś i z ie zę h. )a ie a ok. % ęgla, % fosfo a u ap ia i % ęgla u ap ia. ) a a od sta oż t oś i, ła uż a a zęś iej od kosztowniejszej  ze i sło io ej któ ej az ę zęsto uzu po ała . T ała i k ją a, o iepłej to a ji, wykorzystywana przede wszystkim w malarstwie olejnym. Baldi u i pisze: „P zepięk aà ze ń,àkt aàskła iaà sięàkuàż ł ie iàiàsłuż àtakżeàdoàlase o a ia. B a pod a ia a p zez dest la ję iektó h olejkó drzewnych. ł.: e oàd ossa,à a o eàd'ossa;- fr.: oi àd os,à ha o à d'os;- ang.: bone black, bone carbon;- hiszp.: negro de hueso,à a àdeàhueso;- niem.: Knochenschwarz. zerń la po a, a. sadza, ze ń olejo a, ze ń diamentowa, atramentum [ła .] Cza pig e t za ie ają po ad % ęgla pierwiastkowego, otrzymywany przez spalanie przy og a i zo dostępie po iet za su sta ji o ga i z h - p ze aż ie olejó , tłusz zó i ż i . “adza ogła ć zbierana ze ś ia ek la p, pale isk i ko i ó lu produkowana specjalnie. Placide-Auguste LePileur d Aplig opisuje, jak a t ś i za ieszają iedzia e pł tki ad pło ą ą la pą, g sposo u poda ego p zez Cenniniego. W iektó h e epta h zale a się po tó ze ie operacji poprzez ponowne spalenie uz ska ego p oszku, a poz ć się tłust h do ieszek i ot z ać pig e t lepiej ieszają się ze spoi e . Od ień zależ od odzaju su o a: od łękit a ego gaz do ązo ego ż i e . Pig e t a dzo d o ozia ist , ma dużą siłę k ia i a ie ia, odpo a ś iatło, ś odo isko k aś e i zasado e. Jest uż a od sta oż t oś i po dzień dzisiejsz , także jako peł i z, skład ik tusz i fa d uka ski h. ł.: nero di lampada, nero fumo, fumo di bugia;- fr.: noir de lampe, oi àdeàfu e,à oi àdeàfu eàdeà ougie;- ang.: lamp black;- hiszp.: eg oàdeàl pa a,à eg oàhu o,àhu oà de palmatoria;- niem.: Diamantschwarz. zerń łupko a, a.  ze ń i e al a Pig e t ot z a ze z ielo h łupkó za ej barwy. ł.: nero di ardesia;- fr.: oi àd a doise,à oi àdeàs histe;ang.: slate black;- hiszp.: negro de pizarra;- niem.: Schieferschwarz. zerń a ga o a, MnO2 Pigment mineralny (piroluzyt); naturalna, czarna odmiana dwutlenku manganu z domieszkami glinek i z iązkó żelaza. Uż a a w czasach prehistorycznych i w sta oż t oś i iliza ja egipska i etruska). Sztuczny odpo ied ik został p oduko a Anglii przez Rowana w . T ała, o ato poł sku, z lekkim odcieniem brunatnym. ł.: nero di manganese;- fr.: oi àdeà a ga se;- ang.: manganese black;- hiszp.: negro de manganeso;- niem.: Manganschwarz. zerń Marsa, a. ze ń a so a, Fe2O3FeO Cze ń żelazo a ot z a a sztu z ie .i p zez og ze a ie ka o lkó żelaza lu iesza i tle kó żelaza d u- i t z a toś io ego. Uż a a od XIX . e wszystkich technikach malarskich. Odniesienie do boga wojny i pla et Ma s odzi się z alchemicznej tradycji p z pis a ia jej pł u a p a e z iąza e z o ó ką żelaza. ł.: nero di Marte;- fr.: noir de Mars;- ang.: Mars black;hiszp.: negro de Marte;- niem.: Marschwarz. zerń arso a ze ń Ma sa zerń i eral a . a. ze ń łupko a. Pig e t ot z a ze z ielo h łupkó za ej a . 2.  ze ń żelazo a po hodze ia i e al ego, otrzymywana z magnetytu. 3. ziemia czarna, 4. AlH(Si03)2. Pig e t z a p a dopodo ie już w sta oż t oś i, o e ie stoso a do a ie ia cementu. ł.: nero minerale;- fr.: oi à i al;- ang.: mineral black;hiszp.: negro mineral;- niem.: Mineralschwarz, zerń ie ie ka ze ń z ie zę a ang.: German black; 44 zerń oło ia a Ok eśle ie uż a e zase te i ologii a gielskiej i da ej łoskiej Baldi u i od oszą e się do sproszkowanego i oczyszczonego g afitu, a odzą e się z da ej, łęd ej ide t fika ji tego i e ału jako od ia ołowiu. ł.: nero di piombo;- ang.: black lead, plumbago;zerń paryska  ze ń aksa it a ł.: nero di Parigi;- fr.: noir de Paris;- ang.: Paris black;hiszp.: eg oàdeàPa s. zerń pestko a, a. ze ń z pestek Cza pig e t po hodze ia ośli ego, uz skiwany przez spala ie ez dostępu po iet za pestek zosk iń, o eli, igdałó i i h o o ó , od któ h po hodzą az posz zegól h od ia ze ń z zosk iń, ze ń z moreli, ze ń z ze eś i, ze ń z kaszta ó itp. . Ma ieplejszą to a ję od ze i z i o ośli. Wz ia ko a a .i . p zez He akliusza, Ce i iego, De Ma e e a i Baldi u iego. ł.: nero di noccioli;- fr.: noir de noyau;- ang.: stone black;hiszp.: negro de cuescos;- niem.: Kernschwarz. zerń pruska Cza pig e t s tet z ot z a p zez p aże ie łękitu p uskiego. ‘zadko spot ka . Uż a XIX w. w malarstwie olejnym i temperowym. ł.: nero di Prussia;- fr.: noir de Prusse;- ang.: prussian black;- hiszp.: negro de Prusia. zerń rośli a G upa za h pig e tó ot z a h ze z ęglo h zęś i ośli d e a, łod g, pestek, łupi . )a ie ają ok. % ęgla o az do ieszki z iązkó ieo ga i z h, ap io h i potaso h. W zależ oś i od po hodze ia, ają óż e od ie ie: od łękit a ego do fioleto ego.Cze ie ośli e są odpo e a ś iatło, ie ażli e a działa ie k asó i zasad i ogą ć stosowane we wszystkich technikach malarskich. ł.; nero vegetale; -fr.: noir vegetal;- ang.: vegetable black;- niem.: Pflanzlische Schwarze. zerń rosyjskaziemia czarna ł.: nero di Russia;- fr.: noir de Russie;- hiszp.: negro de Rusia: zerń rzy ska ziemia czarna ł.: nero Roma;- fr.: noir de Rome;- hiszp.: negro Roma. zerń sło io a, a. ze ń z koś i sło io ej, elepha ti u , ze ń kasselska, ze ń kolońska, ze ń pa ska, ze ń aksamitna Cza pig e t po hodze ia z ie zę ego ot z a p zez p aże ie f ag e tó koś i sło io ej ez dostępu po iet za az a ada a a także ze io z koś i i h ssakó . Cha akte zuje ją głę oki kolo o ciepłej to a ji, do a siła k ia i sta il ość. ) a a od sta oż t oś i. Wz ia ko a a pod az ą elephantinum p zez Pli iusza, któ p z pisuje jej alezie ie Apellesowi. W Vocabolario Baldinucciego (1681) opisana została jako a dzo głę oka ze ń, ideal a do malarstwa olejnego. ł.: e oàd a o io;- fr.: oi àd i oi e;- ang.: ivory black;hiszp.: negro de marfil;- niem.: Elfenbeinschwarz. zerń ęglo a Ogól a az a za h pig e tó , któ h kolo spo odo a jest o e oś ią ęgla pie iastko ego. Ot z a a jest d ogą z ęgla ia spala ia ez dostępu po iet za óż h su sta ji o ga i z h. Należą do nich  ze ie ośli e za ie ają e ok. % ęgla),  ze ie z ie zę e ok. % , czernie lampowe i sadze (99%). ł.: nero di carbone;- fr.: noir de carbone;- ang.: carbon black;- hiszp.: eg oàdeà a . ;- niem.: Kohleschwarz zerń z rzosk iń, a. ze ń zosk i io a Cza pig e t po hodze ia oślinnego; najbardziej popula a spoś ód czerni pestkowych. Otrzymywana p zez spala ie ez dostępu po iet za pestek zosk iń także pestek o eli, ze eś i, igdałó i innych o o ó . Posiada od ień fioleto . Wz ia ko a a w licznych traktatach, m.in.przez Herakliusza, Cenniniego i Baldinucciego. ł.: nero di pesche;- fr.: oi àdeàpę he;- ang.: ;- hiszp.: eg oàdeà elo ot . zerń z dę u  ze ń z ęgla d ze ego ł.: nero di quercia;- hiszp.: negro de encina. zerń z dę u  ze ń z ęgla d ze ego ł.: nero di quercia;- hiszp.: negro de encina. zerń z dzwonu Pigment o ieok eślo składzie i formule chemicznej, otrzymywany z żużlu, któ pozostaje e ąt z fo ludwisarskich. Stosowany w technikach malarskich w XVI i XVII w. Wzmiankowany przez Gian Paolo Lomazzo (1584). Baldi u io od adza jego uż ie e f esku, po ie aż ta „gdzie jest powietrze, w k tki à zasieà znika i psujeà alo idło . ł.: nero di campana;- fr.: noir de cloche;- ang.: bell black;hiszp.: negro de campana. zerń z dzwonu Pigment otrzymywany z żużlu, któ pozostaje e ąt z form ludwisarskich. Wzmiankowany przez Gian Paolo Lo azzo . Baldi u i od adza uż a ia go e f esku, po ie aż ta „gdzie jest powietrze, w k tki à czasie znika i psuje malo idło . ł.: nero di campana, nero terra di campana; ;- fr.: noir de cloche;- ang.: bell black;- hiszp.: negro de campana. zerń z kaszta ó  ze ń pestko a ł.: nero di castagne;- fr.: noir de marron;- hiszp.: negro de astańas. zerń z kawy Czarnobrunatny barwnik organiczny, otrzymywany z fusó ka . W te h ika h ala ski h stoso a spo ad z ie do lase u kó . ł.: e oàdià af ,à u iaàdià aff ;- fr.: oi àdeà af ;- ang.: coffee black;- hiszp.: eg oàdeà af ,à s a aàdeà af . 45 zerń z krwi Czarny pigment po hodze ia z ie zę ego, ot z a p zez p aże ie ez dostępu po iet za k i z iesza ej z ęgla e potasu. ł.: nero di sangue;- fr.: noir de sang. zerń z łupi Cza pig e t po hodze ia ośli ego ot z a przez spalanie w hermetycznie za k ięt h a z ia h łupi o ze hó lu igdałó . Opisa a .i . p zez Ce i iego ko ie XIV . . Często utożsa ia a z  ze ią pestko ą. ł.: nero di gusci;- hiszp.: negro de cáscaras. zerń z igdałó  ze ń pestko a ł.: nero di mandorle;- fr.: noir de amandes;- hiszp.: negro de almendra. zerń z miki Czarnoszary pigment pochodzenia mineralnego; tlenek żelaza za ie ają ie ielkie iloś i ł sz z ka. Uż a a głó ie mieszankach z innymi pigmentami. ł.: nero di mica;- fr.: oi àdeàfe à i a . zerń z oliwy  ze ń la po a ł.: e oàd olio;- ang.: oil black;- hiszp.: negro de aceite. zerń z orze hó Ba ik ośli ot z a p zez deka ta ję au z łupi iedoj zał h o ze hó łoski h. “il ie sko e t o a daje ze ń, oz ień zo – jest czerwonawy. Stosowany do lawowania oraz jako bejca wodna do drewna. zerń z papieru, a. za popiół Cza pig e t ot z a pop zez spala ie papie ó , zdo io h złote al o i i etala i i osadza ie d u etalo h p ze oda h. Mało t ała, a gląd delikat ego p oszku. Wz ia ko a a już Vocabolario Baldi u iego , uż a a głó ie XX w. ł.: nero di carta;- fr.: noir de papier;- ang.: black paper;hiszp.: negro de papel. zerń z rogu jelenia, a. ze ń z rogu Czarny pigment pochodzenia z ie zę ego uz ski a p zez spala ie ez dostępu po iet za ogó jele i. Posiada do ą sta il ość. Udoku e to a e jest jego stosowanie w ś ed io ie zu. ł.: nero di corna di cervo;- fr.: noir de bois de cerf;- ang.: horns of hind black;- hiszp.: negro de cuerno de ciervo. zerń z rogu jelenia, a. ze ń z rogu Cza pig e t po hodze ia z ie zę ego uz ski a p zez spala ie ez dostępu po iet za ogó jele i. Posiada do ą sta il ość. Udoku e to a e jest jego stosowanie w ś ed io ie zu. ł.: nero di corna di cervo;- fr.: noir de bois de cerf;- ang.: horns of hind black;- hiszp.: negro de cuerno de ciervo. zerń z trzmieliny Odmiana czerni z ęgla d ze ego ot z a a p zez spala ie gałązek trzmieliny. ł.: nero di fusaggine;- fr.: noir de fusain;- ang.: ;- hiszp.: negro de bonetero. zerń z trzmieliny Odmiana czerni z ęgla d ze ego ot z a a p zez spala ie gałązek trzmieliny. ł.: nero di fusaggine;- fr.: noir de fusain;- hiszp.: negro de bonetero. zerń z ęgla drzewnego, a. ze ń z dę u Cza pig e t ot z a p zez sp oszko a ie ęgla d ze ego z łasz za z d e a dę u ezsz pułko ego al o p zez su hą dest la ję d e a uku, klo u, ie z . Ist ieją li z e od ia o z óż i o a h od ie ia h głó ie łękit a h zależ ie od odzaju surowca. Lekka i po o ata, sła o k ją a, aj zęś iej stoso a a ła ala st ie ś ie . ł.: nero di carbone;- fr.: noir de charbon;- ang.: carbon black;- hiszp.: eg oàdeà a . zerń z ęgla drzewnego, a. ze ń z dę u Czarny pigment otrzymywany p zez sp oszko a ie ęgla d ze ego z łasz za z d e a dę u ezsz pułko ego al o p zez su hą dest la ję d e a uku, klo u, ie z . Ist ieją li z e od ia o z óż i o a h od ie ia h głó ie łękit a h zależ ie od odzaju su o a. Lekka i porowata, sła o k ją a, aj zęś iej stoso a a ła ala st ie ś ie . ł.: nero di carbone;- fr.: noir de charbon;- ang.: carbon black, charcoal black;- hiszp.: eg oàdeà a ;- niem.: Holzkohleschwarz. zerń z i orośli, a. ze ń łękit a, tryginou [gr.], nigrum optimum [ła .] Cza pig e t ot z a pop zez p aże ie ez dostępu po iet za pędó i d e a i o ośli. Ma łękit a od ień, z glądu p z po i a ze ń z ęgla drzewnego. W po ó a iu z sadzą jest a dziej k ją a i ma drobniejsze, bardziej regularne ziarna. Uż a a od sta oż t oś i, opisa a .i . p zez Wit u iusza, Pli iusza i Ce i iego, któ ok eśla ją jako jede z najlepszych pig e tó dla ala z . “toso a a e sz stki h technikach. ł.: nero vite;- fr.: noir de vigne;- ang.: vine black;- hiszp.: negro vid;- niem.: Rebschwarz. zerń z i orośli, a. ze ń łękit a, tryginou [gr.], nigrum optimum [ła .] Cza pig e t ot z a pop zez p aże ie ez dostępu po iet za pędó i d e a i o ośli. Ma łękit a od ień, z glądu p z po i a ze ń z ęgla drzewnego. W po ó a iu z sadzą jest a dziej k ją a i ma drobniejsze, bardziej regularne ziarna. Uż a a od sta oż t oś i, opisa a .i . p zez Wit u iusza, Pli iusza i Ce i iego, któ ok eśla ją jako jede z najlepszych pig e tó dla ala z . “tosowana we wszystkich technikach. ł.: nero vite;- fr.: noir de vigne;- ang.: vine black;- hiszp.: negro vid;- niem.: Rebschwarz. zerń z zaczynu winnego, a. ze ń z łękit a tło z , ze ń 46 Cza pig e t po hodze ia ośli ego, ot z a p zez p aże ie i h tło z . Ma ie ieska od ień. “posó jego spo ządza ia został opisa p zez Witruwiusza (27 p.n.e.). Por.  ze ń z i o ośli. ł.: nero di fermento;- fr.: noir de fermentation;- ang.: ;hiszp.: ;- niem.: zerń z zaczynu winnego, a. ze ń z tło z , ze ń łękit a Cza pig e t po hodze ia ośli ego, ot z a p zez p aże ie i h tło z . Ma ie ieska od ień. “posó jego spo ządza ia został opisa p zez Witruwiusza (27 p.n.e.). Por.  ze ń z i o ośli. ł.: nero di fermento;- fr.: noir de fermentation. zerń ze śli y  ze ń z ęgla d ze ego ł.: nero di susino;- hiszp.: negro de ciruelo. zerń ze Splitu ??? B u at itu i z . Ok eśle ie to stępuje jako synonim asfaltu syryjskiego w Vocabolario Baldinucciego . Auto ie ia óż e ejo po hodze ia pigmentu (Morze Martwe, Judea, Agrygent na Sycylii) i ost zega p zed uszkodze ia i, jakie jego uż ie oże po odo ać. ł.: nero di Spalto;- hiszp.: negro de Spalto. zerń żelazo a Fe2O3FeO Czarny pigment o niebieskawym odcieniu; tlenek żelaza o-żelazo . Może ć po hodze ia i e al ego, otrzymany ze sproszkowanego magnetytu lub uzyskany sztucznie ( ze ń a so a . “toso a e sz stki h technikach malarskich. ł.: nero di ferro;- fr.: noir de fer;- ang.: black iron;- hiszp.: negro de hierro;- niem.: Eisenoxydschwarz. zerń z ierzę a, a. ęgiel z ie zę Ogól e ok eśle ie za h pig e tó ot z a h p zez spala ie ez dostępu po iet za koś i, kop t, skó lu ogó ssakó . )a ie ają p ze ięt ie ok. -20% ęgla, -85% fosforanu wapnia i 5- % ęgla u ap ia. W po ó a iu do ze i ośli h ają ieplejsz od ień. Pat z  ze ń kost a,  ze ń sło io a,  ze ń z ogó jele i h,  ze ń aksa it a. ł.: nero animale;- fr.: noir animal;- ang.: animal black;hiszp.: negro animal;- niem.: Tierschwarz. zer ień alizary o a, a. lak alizarynowy, alizaryna, krap alizarynowy [hiszp. alizari ko zeń a za <a a . al-asir sok iś ięt ] Czerwonobrunatny barwnik otrzymywany z korzenia marzanny barwierskiej (Rubia tinctorium) - a dziej t ał od jas o óżo ej pu pu , za a tej tym samym ko ze iu. Od sta oż t oś i sze oko stoso a do barwienia tkanin. Odpowiednik syntetyczny (dwutlenek antrachinonu) odkryty w . ł pie sz barwnikiem odtworzonym sztucznie i produkowany jest do dziś a skalę p ze sło ą. Po . kraplak. Lak barwny otrzymany z syntetycznej alizaryny, osadzo ej a oś iku gli o o-wapniowym. ł.: ossoàd aliza ina;- fr.: rouge de alizarine;- ang.: alizarine;- hiszp.: rojo de alizarina. zer ień a gielska, Fe2O3 Jas o ze o pig e t żelazo o zgaszo ej a ie. Pie ot ie po hodze ia atu al ego z “zetla dó , stosowany w XVI-XVII . O e ie tą az ą ok eśla się ze ie ie żelazo e ot z a e p zez kal a ję żółt h o h lu sia za u żelaza. Uż a a e sz stki h technikach artystycznych. ł.: rosso inglese;- fr.: ougeàd á glete e;- ang.: English red;- hiszp.: ojoài gl s;- niem.: Englischrot, Eisenrot. czer ień a ty o o a Cze o pig e t p oduko a p zez p aże ie z ielo ego i e ału a t o u z dodatkiem tlenku oło iu lu ku, p zez o astępuje z ia a za a ie ia z żółtej a ze o ą. Uz ska a 1861 r. przez a gielskiego p ze sło a Halletta. ł.: rosso di antimonio;- fr.: ougeàd a ti oi e;- ang.: antimony red;- hiszp.: rojo de antimonio. zer ień razylijska  ze ień z drzewa czerwonego ł.: rosso Brasile;- fr.: rouge du Brésil;- hiszp.: rojo de Brasil. zer ień hi akrydo o a, a. ze ień paliogenowa Pig e t o ga i z ależą do g up a ikó akrydynowych. Odkryty w 1935 r., produkowany od 1958 . Ma ż ą a ę, jaest sta il . fr.: rouge de quinacridone;- ang.: quinacridone red. zer ień hińska 1. a. o e hiński. W sokiej jakoś i cynober atu al po hodzą z Chi . P z pusz zal ie łaś ie Chi a h pig e t te został po az pie sz uż t ok. lat p.n.e. 2.  ze ień h o o a ł.: rosso di China;- fr.: rouge de Chine;- ang.: Chinese red;hiszp.: rojo de China. zer ień chromowa, a. ze ień hińska, Wikto ia, De , óż h o o , P C O4·Pb(OH) 2 Czerwony pigment syntetyczny, zasadowy chromian oło iu, ot z a p zez p o adze ie ad ia ze ługu do żół ie i h o o ej. Odk ta . p zez francuskiego chemika Louis Nicolas Vauquelina, w handlu poja iła się ok. . Mało sta il a, sz ko t a i po zątko ą ś ietlistość. ł.: rosso di cromo;- fr.: rouge de chrome;- ang.: chrome red;- hiszp.: rojo de cromo;- niem.: Chromrot. zer ień y o ro a cynober sztuczny ł.: rosso cinabro;- fr.: rouge cinabre;- ang.: vermilion red;hiszp.: e ell . zer ień zika, a. lazu ziko , ze ień ziko a, carneru, carajura, vermilion americanum Barwnik antocyjanowy otrzymywany przez połud io oa e kański h I dia z liś i ośli Bigonia chica. “kład ik a ią : a aju a. ang.: chica red. 47 zer ień i dyjska, a. óż i d jski . Natu al , ze o opu pu o pig e t żelazo , pierwotnie sprowadzany ze Wschodu. Od XVIII w. p oduko a sztu z ie pop zez p aże ie sia za u żelaza prowadzo e do h ili, gd za a tość tle ku żelaza Fe2O3 przekroczy 90%. . W sokiej jakoś i u at a D ka p oduko a Anglii. ł.: rosso indiano;- fr.: rouge indien;- ang.: Indian red;hiszp.: rojo indio;- niem.: Indischrot. zer ień kad o a, a. purpura kadmowa, kadm czerwony, kadmium, CdS+ CdSe “ztu z pig e t ieo ga i z , ędą stał ozt o e sia zkó i sele kó kad u. Posiada li z e od ie ie, któ h a a od jas o ze o ej do pu pu o ej zależ od stosu ku olo ego o u skład ikó . Do ze k je, jest odpo a a ś iatło i z iki at osfe z e o az te pe atu ę do °C. Jak sz stkie pig e t za ie ają e sia kę sta ie ol , sz zegól h a u ka h kli at z h al o a skutek za ie z sz zeń po iet za oże ulegać od a ie io . Stosowana we sz stki h spół zes h te h ika h ala ski h o az do a ie ia szkła i o ó lakierowych. Produkowana od 1910 r. ł.: rosso di cadmio;- fr.: rouge de cadmium;- ang.: cadmium red;- hiszp.: rojo de cadmio;- niem.: Kadmiumrot. zer ień kar i o a karmin koszenilowy ł.: rosso carminio;- fr.: carmin;- ang.: carmine;- hiszp.: carmine;- niem.: Karmin. zer ień lako a lak indyjski zer ień litolo a Syntetyczny pigment organiczny z g up a ikó azowych. Wprowadzona na rynek ok. 1895 r. fr.: rogue lithol;- ang.: lithol red;- niem.: Litholrot. zer ień arso a, a. ze ień Ma sa, Fe2O3 Cze ień żelazo a po hodze ia s tet z ego, ot z a a p zez p aże ie żół ie i a so ej. Pig e t a dzo d o ozia ist zia a ielkoś i ok. ik o ó , lekko t a spa e t , o dużej sile a ie ia. “popula zo a a dopie o XIX ., jed ak z liżo e pig e t ot z a o już ś ed io ie zu. ł.: rosso di Marte;- fr.: rouge de Mars;- ang.: Mars red;hiszp.: rojo de Marte;- niem.: Marsrot. zer ień ory erska Ugie ze o atu al po hodzą z Niemczech, z rejonu Bawarii, Turyngii i Saksonii. ł.: rosso di Norimberga;- fr.: rouge de Nuremberg;hiszp.: ojoàdeàNü e e g zer ień oło io a minia ł.: rosso di piombo;- fr.: rouge de plomb;- ang.: lead red;hiszp.: rojo de plomo;-niem.: Mennige. zer ień paryska cynober naturalny ł.: rosso di Parigi;- fr.: rouge de Paris;- ang.: Paris red;hiszp.: ojoàdeàPa s. zer ień per a e t a Pigment z g up a ikó azo h pie sz a ik tego t pu został opate to a . . T ała, sze oko stosowana do produkcji farb. ang.: permanent red;- niem.: Permanentrot. zer ień po pejańska Czerwony pigment ziemny (ziemia czerwona). Otrzymywana z płuka h, suszo h i ielo h gli ek, za ie ają h tle ki żelaza. Po .  ze ień z Herculanum. ł.: rosso pompeiano;- fr.: ougeàpo p ie ;- ang.: Pompeian red;- hiszp.: rojo pompeyano;-niem.: . zer ień pruska Ugier cze o palo , ot z a p zez p aże ie żółtej o h , po hodzą ej de fa to ze złóż e f a uskiej prowincji Berry. Odmiana wprowadzona do handlu przez kup ó hole de ski h a po zątku XIX . ł.: rosso di Prussia;- fr.: rouge de Prusse;- ang.: Prussian red;- hiszp.: rojo de Prusia. zer ień pu ola o a, a. ze ień pu olańska, pu ola a, pucola Ugie ze o atu al , po hodzą z okolic Neapolu (Pozzuoli). Jest to ilasty glinokrzemian zabarwiony tle ka i żelaza, o lado óżo ej to a ji. Ma a dzo do ą siłę k ia. “toso a p zede sz stki ala st ie ś ie jako pig e t i dodatek do zap aw. Znany od sta oż t oś i, aj a dziej popula ok esie e esa su. ł.: rosso di Pozzuoli;- fr.: rouge de Pozzuoli;- ang.: pozzuoli red;- hiszp.: rojo de Pozzuoli; - niem.: Puzzolierde. zer ień saffloro a, a. lak safflorowy, lazur safflorowy, safflor W iąg z k iató ośli k okosz a ie ski Carthamus tinctorius , za ie ają a ik ka ta i ę. “toso a ł od sta oż t oś i do a ie ia tka i i o u fa . fr.: rouge en tasse, rouge en assiete, rouge en feuilles;ang.: safflower;- niem.: Safflor. zer ień Satur a, a. óż “atu a Bardzo drobnoziarnista odmiana minii, o tonacji o a żo ej. ł.: rosso di Saturno;- fr.: rouge de Saturne;- ang.: Saturn red;- hiszp.: rojo de Saturno;-niem.: Saturnrot. zer ień toluidy o a, a. ze ień og io a Barwnik organiczny, pochodna 2-nitro toluidyny, osadzony a oś iku. ang.: toluidyne red;- niem.: Toluidinrot. zer ień toskańska 1. ” ietlisto ze o pig e t ot z a z naturalnej czerwonej ochry po dodaniu alizaryny. Bardzo wydajny. . W sokiej jakoś i unat van Dycka produkowany w Anglii. 48 ł.: rosso toscano;- fr.: rouge de Toscane;- ang.: Tuscan red;- hiszp.: rojo de Toscana. zer ień e e ka, a. óż e e ki . Natu al a ze o a o h a sp o adza a p zez kup ó weneckich. . “ztu z a ze ień żelazo a ot z a a p zez kal a ję iesza i sia za ó żelaza i wapna. . Cze ień kad o a. ł.: rosso veneziano;- fr.: rouge de Venise;- ang.:Venetian red;- hiszp.: rojo de Venecia;-niem.: . zer ień z alkanny, a. alkanna, alkanina, alkanet, orcanette Barwnik otrzymywany z ko ze ia →alka a ie skiej (Alcanna tinctoria , ś ódzie o o skiej li z rodziny ogó e z iko at h Boraginaceae). Znany od sta oż t oś i, stoso a technice olejnej do lase u kó . “kład ik a ią →alka i a. ł.: rosso alcanna, orcanetto;- fr.: rouge alkanna;- ang.: alkanna;- hiszp.: rojo alkanno;- niem.: Alkanna. zer ień z alkanny, a. alkanna, alkanina, alkanet, orcanette Barwnik otrzymywany z korzenia alkanny barwierskiej (Alcanna tinctoria , ś ódzie o o skiej li z rodziny ogó e z iko at h Boraginaceae). Znany od sta oż t oś i, stoso a te h i e olej ej do lase u kó . “kład ik a ią - alkanina. ł.: rosso alcanna, orcanetto;- fr.: rouge alkanna;- ang.: alkanna;- hiszp.: rojo alkanno;- niem.: Alkanna. zer ień z drzewa czerwonego, a. vercino, svercino Barwnik organiczny uzyskiwany z d e a óż h ga ikodaj h gatu kó ez lki: Caesalpinia sappan os ą ego Indiach Wschodnich (tzw. verci), Caesalpinia brasiliensis A e ka Południowa), Caesalpinia echinata (lak z Pernambuco). Otrzymywana p zez a e a ję d e a z o te lu u ą i ału e . W XVII w. sprzedawana a agę posta i łusek jako tańsz su st tut ka i u z koszenili. Stosowana w te pe ze, z łasz za iluminatorstwie, za ó o w posta i osadzo ego a ału ie laku jak i a ika do laserowania i cieniowania. ł.: lacca di verzino, rosso Brasile;- fr.: rouge du Brésil, laque de rouge;- ang.: brasilwood lake;- hiszp.: laca de verzino, rojo de Brasil;- niem.: Rotholzrot. zer ień z drze a sa dało ego Pigment lakowy otrzymywany z d ze a sa dało ego (Pterocarpus santalinus . “kład ik a ią : sa tali a. ang.: sandalwood lake;- niem.: Sendelholz, Santelholz. zer ień z Herculanum )ie a ze o a po hodzą a z rejonu Herculanum. Jest sz zegól ie ogata z iązki żelaza, posiada do ą siłę krycia i barwienia. ł.: rosso ercolano;- fr.: rouge ercolano;- hiszp.: rojo herculano. zer ień z szelaku lak indyjski zer ień żelazo a, Fe2O3 G upa pig e tó ieo ga i z h o óż h odcieniach czerwieni, naturalnych i syntetycznych. Do czerwieni żelazo h ależą: ze ień a gielska, a so a, i d jska, e e ka, pu olańska, aput o tu , kolkota , o h a czerwona, rubryka, sangwina i inne. fr.: rouge de fer;- ang.: iron oxide red;- niem.: Eisenoxydrot.. czop Ele e t iektó h połą zeń stola ski h, p zez a zo wprowadzenia w gniazdo. Por. kołek, pió o. ł.: maschio;- fr.: le;- ang.: male;- hiszp.: macho;niem.: Vorsprung. do czosnek, Allium sativum ‘ośli a a z a, e ulko a z rodziny liliowatych. Sok z czosnku w te h i e ala skiej stoso a jako ś odek powierzchniowo czynny, obok soku z cebuli i żół i oło ej. Doda a do fa te pe o h i olejnych podczas malowania na miedzi, cynku, powierzchniach pole o a h lu tłust h. W sta oż t oś i uż a do akłada ia płatkó złota a ka ie ie, skó ę i metale. Jako spoiwo wzmiankowany przez Palomino (1724). ina, o un vidrio, estreganole primero un ajo . ł.: aglio;- fr.: ail;- ang.: garlic;- hiszp.: ajo;- niem.: Knoblauch. cztero hlorek ęgla tetrachlorometan ł.: tetracloruro di carbonio;- fr.: t t a hlo u eàdeà carbone;- ang.: carbon tetracloride;- hiszp.: tetracloruro de carbono;- niem.: Kohlenstofftetrachlorid. zy iki a ioty z e →abiotyczne czynniki zy iki ioty z e →biotyczne czynniki czyszczenie na sucho )espół za iegó ają h a elu usu ię ie z powierzchni o iektu ele e tó tó h oczyszczanie) bez po o ozpusz zal ikó , pop zez lekkie działa ie ś ie ają e. Do tej g up oż a zali z ć: z sz ze ie mechani z e skalpela i, igła i, pędzla i, sz zotka i, gumkami, sztyftem szklanym, Wishabem itp.; czyszczenie regulowanym strumieniem suchego powietrza lu st u ie ie oz ait h ś ie i piaski k a o e, p oszki a u o e, ielo e łupi o ze ha, p oszek gumowy, su h lód itp. ; także o z sz za ie p o ie ia i laserowymi. ł.: pulitura a secco;- fr.: nettoyage a sec;- ang.: dry cleaning;- hiszp.: xxxxxx;- niem.: xxxxxxxxx. zysz ze ie pły y CO2 Poję io o z sz ze ie pł d utle kie ęgla LCO cleaning) jest procesem czyszczenia rozpuszczalnikiem. . Pł CO a dosko ałe łas oś i ozpusz za ia ielu olejó i tłusz zó , iską lepkość i iskie apię ie powierzchniowe along with low viscosity and low surface tension, for cleaning within crevices and blind holes. LCO2 cleaning has the potential of high volume, batch cleaning for many parts at once. Recent improvements have made LCO2 a possible replacement for PERC in fabric dry 49 cleaning. Applications As with solvent cleaning, the major focus is removing oils and grime from metals, plastics, other parts, and now fabrics. In recent years, the emphasis in LCO2 cleaning has been adding solvents, surfactants, enzymes, and developing the process as a replacement for in dry cleaning operations. The major limitation with LCO2 cleaning compared to the other CO2 processes is the large equipment and poor particle removal. The addition of ultrasonics, agitation, spray nozzles and other steps have improved particle removal. Further, the process is meant for grime removal, not overlayer removal. Equipment P o es z sz ze ia aga uż ia spe jal h ko ó do p a pod soki iś ie ie , s ste u poda a ia I iąga ia CO , s ste u oddziela ia za ie z sz zeń i odpowietrzania. U ządze ie usi ć sp zężo e z kompresoem i pompami przystosowanymi The process requires a cleaning chamber designed for high pressure operation, CO2 input, and exits systems, and a means to separate out the contaminant before CO2 recovery or venting. The unit will have associated compressors and pumps required for high-pressure operation. There are CO2 feed tanks and a capture - separator tank for grime removal from the CO2, allowing the CO2 reuse. Cz sz ze ie oże ć p o adzo e ś odka i he i z za po o ą ozpusz zal ikó , e ha i z i p. skalpel, sztyft z łók a szkla ego lu fiz z i (laserowo). ł.: pulitura;- fr.: nettoyage;- ang.: cleaning;- hiszp.: limpieza;- niem.: Reinigung. i czyszczenie suchym lodem (Dry Ice Cleaning, Dry Ice Blasting, DIB) Mtoda mechanicznego, strumieniowo-ś ie ego z sz ze ia oz ait h po ie z h i st ugą zia e su hego lodu (sprasowany CO2 w fo ie iała stałego zu a przez ). Stosowana w p ze śle, lot i t ie, d uka st ie. Efektywnie usu a tłusz ze, sadzę, ok ą fa ę i stare po łoki ala skie, pozostałos i klejó i zywic, produkty korozji z po ie z h i etali. Nie a odpadu ś ie i a, któ e su li uje p ze hodzą fazę gazo ą. Ograniczeniem stosowania tej metody w konserwacji jest jej ag es e działa ie ikają e ze stoso a ia d sz soko iś ie i io h a dzo sokie is ie ie; iektó e d sze u ządze z sz zą h zu ają zia a lodu z p edkoś ia po addź ieko ą . P oduko a e o e ie u ządze ia są p zez a zo e do eló p ze sło ch. Od ia ę sta o i iej ag es a etoda st u ie io ego z sz ze ia ś iegie z d utle ku ęgla (ang. CO2 snow cleaning), stosowana do czyszczenia elektroniki i szkieł opt z h, któ a poz ala a efektywne usuwanie z powierzchni sadzy i innych za ie z sz zeń tłust h. )astoso a ie konserwacji nie szło poza stęp a fazę adań. czyszczenie W konserwacji - zabieg usuwania z powierzchni ko se o a ego o iektu udu i szelki h ale iałoś i pla , za iekó , za hlapań, od hodó o adó itp. , osadzają h się i z zase zęś io o hła ia h st uktu ę dzieła, także usu a ie p ze alo ań, etusz zmienionych na skutek starzenia oraz usuwanie (albo z iejsza ie g u oś i po ie iał h a st o h o h e iksó . Cele za iegu jest u ol ie ie o gi ału od szelki h ele e tó tó h, któ e u ie ożli iają lu og a i zają ożli ość łaś i ego od io u dzieła. 50 D dą czarny T a dziel dę u pozosta io a a dłuższ zas pod odą. ‘ozpusz zo e odzie z iązki żelaza hodzą eak je chemiczne z zawartymi w drewnie garbnikami, w wyniku zego z ie ia się a a z u at ej a za ą. Uż a sztukach zdobniczych zamiast hebanu. dą Quercus, Rodzaj z rodziny bukowatych (Fagaceae o ej ują po ad gatu kó d ze i k ze ó jed opie h, os ą h st efie u ia ko a ej i subtropikalnej na półkuli pół o ej. Dą sz pułko Quercus robur osiąga sokość do . i iek ponad 1000 lat. Drewno t a dzielo e, pie ś ie io o a z io e, iel ąski -5 , żółta o iał , t a dziel a u at ej. “ze okie p o ie ie dze io e t o zą a p zek oju p o ie io ha akte st z e dla dę u s ugi ł sz zo e. D e o dość t a de, iężkie, z kle p osto łók iste, łupli e, dobrze sklejalne. Twardziel odporna na chemikalia, nie p zepusz za ie z i gazó , p zez o jest t ud o as al a. Wskutek dużej za a toś i ga ikó po oduje ko ozję etali. D e o dę u ło jed z aj zęś iej stosowa h a podłoża o azó ta li o h ś odko ej i pół o ej Eu opie, z łasz za e Fla d ii, Francji i w Niemczech. ł.: quercia;- fr.: hę e;- ang.: oak;- hiszp.: encina;- niem.: Eiche.. daltonizm Wada z oku polegają a a ie ozpoz a a iu a ze o ej i zielo ej. Poto z ie az ą tą ok eśla się ó ież każde z pozostał h za u zeń ozpoz a a ia barwnego. por. achromatopsja. ł.: daltonismo;- fr.: daltonisme;- ang.: colour blindness;hiszp.: daltonismo;- niem.: Farbenblindheit. damara, a. ż i a da a o a Ż i a atu al a ot z a a z d ze ależa h głó ie do odzi Dipterocarpaceae, os ą h a terenie Indii Wschodnich i na Archipelagu Sundajskim. W stępuje posta i óż ej ielkoś i ka ałkó , ez a h lu jas ożółt h, łat o ulegają h ozd o ie iu. Te p. ięk ię ia - °C, te p. top ie ia °C. Posiada do e łaś i oś i adhez j e. Do ze ozpusz za się iększoś i ozpusz zal ikó organicznych (m.in. w olejku terpentynowym), zęś io o w alkoholu. W mieszaninie z olejem lnianym nabiera elast z oś i i t z ałoś i. “łuż do p oduk ji dosko ał h e iksó koń o h, odpo h a ilgoć i odwracalnych na wszystkich etapach starzenia. Dosko ałe ediu do laseu kó . Doda a do oskó pod osi i h siłę kleje ia. ł.: dammar, thamár;- fr.: dammar;- ang.: damar, dammar (resin);- hiszp.: dammar;- niem.: Dammar, Dammarharz, Katzenaugenharz. dé ollage [f . odkleja ie ] Te h ika polegają a a odkleja iu i od a iu ate iałó papie o h od podłoża p. poskleja h ze so ą afisz , plakató , ekla taki sposó , że ukazać f ag e t óż h a st i g u ość papie u. )a ieg od ot do  ollage u. Fo a eksp esji a t st z ej oz i ięta lata h osie dziesiąt h XX . p zez .i . ‘. Hai sa i M. Rotella. fr.: d ollage. ® Decon 90 → Co trad 2000 dé oupage [f . i a ie ] Zabieg wycinania z papie u figu i kształtó sta o ią i teg al ą zęść ealiza ji  ollage u. fr.: d oupage. deformacja ) iekształ e ie pie ot ej fo jakiegoś p zed iotu. W od iesie iu do dzieł sztuki dot z p zede sz stki podłoż d e ia h i tekst l h. Po . paczenie, creep, marszczenie, poluzowanie. ł.: deformazione;- fr.: d fo ation;- ang.: strain, alteration;- hiszp.: defo a i . dekalkomania Te h ika a t st z a ślo a p zez su ealistę Os a a Do ě gueza, służą a t o ze iu p z padko h fo i o azó . Polega a kapa iu k opla i tuszu lu fa a papie o e podłoże, któ e suk es ie się zagi a, składa i ś iska taki sposó , a fa a ozp zest ze iała się e ąt z. W te sposó uz skuje się o az ają oś s et ii iejs u zagię ia; oże ć o dop a o a i koń zo p zez a t stę. Pop zed ikie tej te h iki ł blot drawing z koń a XVIII . ł.: decalcomania;- ang.: decalcomania. dekantacja “posó oddziela ia ie z od osadu, któ opadł a d o a z ia lu ozdziela ia d ó h ie z o óż h gęstoś ia h. Polega a ost oż usu ię iu odla iu lżejszej ie z . ł.: decantazione;- fr.: d a tatio ;- ang.: decanting;hiszp.: decantamiento;- niem.: Dekantieren. dekatyzacja )a ieg p ze i działają ku ze iu się i defo a jo tka i pod pł e działa ia od i z ia ilgot oś i otoczenia oraz poz a iają ją ap etu . Na ogół polega a podda iu tka i działa iu pa od ej pod iś ie ie w odpowiednich autoklawach lub naprzemiennym działa iu a ią go ą ą, pa ą i zi ą odą. )a ieg iez ęd p z padku płót a do du lażu – w tym p z padku dekat za ję p zep o adza się api ają je a krosnach pomocniczych i ielok ot ie, o fi ie o zą . Płót o l ia e po i o ć dekat zo a e dłużej iż ko op e, ze zględu hig oskopij ość i z a z ą długość łókie . Po . płót o a t e. ł.: decatissaggio, sfibratura, snervatura;- fr.: d atissage,à 51 d fi e ;- ang.: destarch;- hiszp.: deshebrado, desapresto, nervadura;- niem.: Dekatur, Ausfasern. dekohezja, a. utrata kohezji Ut ata spój oś i iędz ele e ta i składo i iała, po iągają a za so ą spadek adhezji o az ut atę p zez ie innych łas oś i pie ot h. W p z padku dzieł ala ski h o ja ia się pęka ie p. a st ala skiej, zaprawy lub tynku. ł.: decoesione;- fr.: d oh sio ;- ang.: separation;- hiszp.: de ohesi ;- niem.: dekstryna, a. guma skrobiowa, [C6H10O5]n. Polisacharyd o óż ej ielkoś i ząste zek; p odukt zęś io ej h d oliz sk o i ot z a p zez ogrzewanie w temp. 180- ° C, zęsto o e oś i k aś ego lu zasado ego katalizato a. Hig oskopij p oszek o a ie żółtej lu iałej, do ze ozpusz zal wodzie. Służ do ap etu i d uko a ia tka i o az p z goto a ia lekki h klejó . W te h ika h ala ski h uż a a jako spoi a te pe , g asz i ak a eli. Po s h ię iu staje się p a ie ieod a al a ie ozpusz za się a et go ą ej odzie . Od stule i stosowana jako dodatek z iększają ete ję od i pop a iają p z zep ość t ku do podłoża. ł.: destrina;- fr.: dextrine;- ang.: dextrin;- hiszp.: dextrina;niem.: Dextrin. denaturat Alkohol et lo o o %, skażo t ują i z iązka i chemicznymi eta ole , a eto e , pi d ą , za a io dla łat ego ozpoz a ia fiolete ge ja o . Do ozpusz zal ik lakie ó i tłusz z . P zez a zo do eló te h i z h. ł.: alcol denaturato;- fr.: al oolàd atu ;- ang.: denatured alcohol;- hiszp.: alcohol desnaturalizado;niem.: Denaturierter Alkohol. dendrochronologia [gr. déndron d ze o ] Metoda ok eśla ia ieku d ze o az dato a ia za tkó d e ia h. Polega a li ze iu p z ostó o z h słojó a p zek oju pop ze z p ia, a alizie i h szerokoś i sze okość p z ostu zależ od a u kó kli at z h pa ują h da oku i jest ide t z a ś ód d ze tego sa ego gatu ku, os ą h ok eślo ej okoli i po ó a iu i h z wzornikami. ł.: dendrocronologia;- fr.: dendrochronologie;- ang.: dendrochronology;- hiszp.: de d o o olog a;- niem.: Dendrochronologie. deseczka do rysowania Deseczka wykonana zwykle z bukszpanu albo figowca, zag u to a a ie ką a st ą ielo h koś i. “łuż ła jako podłoże do su kó o io h etalo stylusem. Rysunki te oż a ło zet zeć a dese zkę ko z stać do o ej p a . ‘oz iąza ie popula e od XIV do koń a XVIII ., a a et póź iej, o ło z iąza e z wysokim kosztem pergaminu i papieru, uznawanych za z tek p z ko a iu su kó ć i ze io hi szki ó . Ce i i ko ie XIV . poś ię ił opiso i jej p z goto a ia aż zte ozdział s ojego t aktatu. Hasło stępuje także Vocabolario Baldinucciego (1681). ł.: tavoletta preparata, tavolette conce. deska Sortyment tarcicy obrzynanej lub nieobrzynanej, o sta da do h ia a h: g u ość , - , , sze okość p z aj iej d uk ot ie iększa od g u oś i, długość od 0,5 m dla drzew iglastych lub od 0,3 m dla drzew liś iast h. ł.: asse, tavola;- fr.: planche;- ang.: board;- hiszp.: tabla;niem.: Brett. destylacja [ła . ś ieka ie k opla i ] Metoda oddzielania cieczy od rozpuszczonych w niej substancji mniej lotnych lub nielotnych lub rozdzielania iesza i ie z a f ak je, óż ią e się te pe atu ą wrzenia. Polega na przeprowadzeniu cieczy w stan pary pop zez og za ie, astęp ie sk ople iu ko de sa ji pa p zez ozię ie ie i ze a iu dest latu spe jal naczyniu. ł.: distillazione;- fr.: distillation;- ang.: distillation;- hiszp.: destila i ;- niem.: Destillation. dezynfekcja, a. odkaża ie Nisz ze ie ik oo ga iz ó akte ii, pie ot iakó , i usó , iektó h glo ó i g z ó i ich form p zet al iko h ś odka i he i z i lu fiz z i. Zabieg wyknywany w elu zat z a ia p o esó biodegradacji. Por. bromek metylu, tlenek etylenu. ł.: disinfezione;- fr.: d si fe tio ;- ang.: disinfecting;hiszp.: desi fe i ;- niem.: Desinfizierung. dezynsekcja Tępie ie sta o ogó każdej fazie i h klu iologi z ego, za po o ą ś odkó fiz z h, mechanicznych lub fizycznych. W odniesieniu do za tkó i dzieł sztuki za ieg ko a aj zęś iej celu z isz ze ia atakują h d e o o adó , pop zez gazowanie i i p eg a ję specjalnych komorach p óż io h. Po . kwas pruski, bromek metylu, tlenek etylenu,  zte o hlo ek ęgla. ł.: disinfestazione;- fr.: d si se tisatio ;- ang.: disinfestation;- hiszp.: desi fe ta i ;- niem.: Entwesung. diagonal splot skoś ł.: diagonale;- fr.: diagonal;- ang.: twill;- hiszp.: diagonal;- niem.: Diagonalbindung. diagonal a. splot ządko , splot skoś “plot tka ki ha akte zują się aź zo e ieg ą po p zekąt ej. W podo azia h tekst l h popula z łasz za XVI-wiecznym malarstwie e e ki o az ś ód XIX- wiecznych malarzy francuskich. Cha akte zuje się iekszą t ałoś ią od splotu płó ie ego o az poz ala ko z stać a t ś ie dla efektó ala ski h spe fikę tka i . ł.: diagonale;- fr.: diagonale;- ang.: twill;- hiszp.: diagonal;- niem.: Diagonalbindung. diagonal, a. splot ządko , splot skoś Splot tkacki o charakterystycznych ukoś h ządka h. Ba dziej t ał od splotu płó ie ego. ‘ozpo sze h io w płót a h stoso a h a podo azia XVI-wiecznym malarstwie weneckicm oraz w malarstwie francuskim XIX . “pe fi z a faktu a tka i p o adzała dodatko , 52 ś iado ie p zez alarzy wykorzystywany, efekt malarski. ł.: saia;- fr.: se g ;- ang.: twill;- hiszp.: levantina;- niem.: Köpe i du g. diatomit Luź a skała osado a po hodze ia o ga i z ego, z udo a a głó ie z opalo h sz zątkó ok ze ek. Zawiera ponad 90% krzemionki. Po zmieleniu znajduje zastoso a ie jako o ojęt peł ia z do i h pig e tó o az jako oś ik lak. Uż a także jako ś odek filt ują do olejó i oskó . ł.: latte di luna. diatomit, a. ziemia okrzemkowa, kreda z Trypolis Luź a skała osado a po hodze ia o ga i z ego, z udo a a głó ie z opalo h sz zątkó ok ze ek; za ie a po ad % k ze io ki. Jas ożółt lu iał , porowat i lekki, kazuje łaś i oś i a so p j e. Po z iele iu stoso a do o u lakó o az jako peł ia z do i h pig e tó . ” odek filt ują do olejó i oskó . W XIX . głó e t u jego do ia ło iasto T polis Li ii stąd az a kreda z Trypolis). ł.: diatomite, latte di luna;- fr.: terres á diatomées;- ang.: diatomaceousearth;- hiszp.: tierra de diatomeas;- niem.: Kieselgur. DIB (ang. Dry Ice Blasting)→czyszczenie suchym lodem different from the material produced in the United States. Its dioksan, a. dwuoksan, C4H8O2 Ete pie ś ie io , d uet le o . Ot z a p zez działa ie stężo k ase sia ko a glikol et le o , pod ższo ej te pe atu ze. Bez a a, palna ciecz, temp. wrz. 102C, o przyjemnym zapachu. Do ze ozpusz za ż i e, oski i tłusz ze. Miesza się z odą, alkohole i z iększoś ią ozpusz zal ikó o ga i z h, pop a ia zdol ość ozpusz za ia i o iża lot ość. Jego pa są szkodli e dla zd o ia. fr.: dioxanne;- ang.: dioxan, diethylene dioxiole;- niem.: Dioksa ,àDiäthylendioksyd. distacco [ ł] stacco dłuto Na zędzie do ę z ej o ó ki ka ie ia, d e a i i h ate iałó , uż a e p zez zeź ia z , ka ie ia z , s e z , stola z i d ze o t ikó . “łuż do p ze i a ia, i a ia, ś ie a ia, gładza ia, ko a ia głę ień, ot o ó , g iazd i o kó , elu ydobycia z o a ia ego ate iału fo , odelu ku, faktu i alo u. “kłada się z osadzonej zwykle na trzonku, stalowej szta ki o zaost zo ej dol ej k a ędzi. W jego udo ie oz óż ia się: t zo ok ągł lu ielo o z , p ost lu gięt , długoś i od kilku do kilku astu , faz skoś ie zaklepa e, t o zą e iejs u z ież ost ze , ost ze (jedno- lu ielofazo e, spi zaste, p oste, zaok ąglo e, zę ate , głó kę z g ugiej st o t zo u, płaska lu zaok ąglo a, al o p z stoso a a do osadze ia trzonku). )ależ ie od p zez a ze ia, oz óż ia się dłuta ka ie ia skie, stola skie, g a e skie i i e, zależ oś i od kształtu ost za – .i . dłuta płaskie, ko tko e, żło aki, dziu aki, krzywiki, przysieki, rowiaki, ką iaki, gradziny, szpi aki. )agłę ie ie w danym ate iale uz skuje się p zez po ija ie ijakie lu łotkie , lu p zez iska ie ęką. Dłuta są jed i z ajsta sz h z a h a zędzi, a ia e z koś i stoso a e ł już paleoli ie. W o e ej fo ie ukształto ał się ok. XIV . 38 ł.: scalpello;- fr.: ciseau;- ang.: chisel;- hiszp.: escoplo;niem.: Stechbeitel. dłuto g iazdo e ‘odzaj dłuta do i a ia g iazd drewnie z szerokim, sztywnym trzonem o p zek oju p ostokąt , zaostrzonym w kie u ku iejszego ia u. Płaska koń ó ka ękojeś i ułat ia po ija ie łotkie . Uż a e do o ie ia głę oki h ięć. W jątko a solid ość poz ala uż ać go jako le a ek. ł.: bedano, pedano,;- fr.: da e;- ang.: mortise chisel;hiszp.: escoplo;- niem.: Lochbeitel. DMF dwumetyloformamid d ió ka W procesie wykonywania fresku - ilość t ku przygotowana do zamalowania w iągu tego sa ego d ia, tj. w czasie koniecznym do wykonania tej pracy bez ryzyka, że t k ad ie ie s h ie. W od óż ie iu od po tat zap a a jest tu kładzio a ie pasa i ale według su ku ko a ego a a i iato, z u zględ ie ie kształtu ko poz ji, dlatego g a i e d ió ek pok ają się p ze aż ie z konturami i są p zez to iej ido z e. D ió ki ogą ć iejsze lu iększe o az ieć óż e kształt , zależ ie od odzaju i stopnia skomplikowania pracy. ł.: giornata;- fr.: giornata;- ang.: giornata;- hiszp.: jornada;- niem.: Giornata. dobijak Na zędzie z twardego metalu w kształ ie ś iętego piramidalnego trzpienia, z płaską głó ką i stopą, uż a e do wprowadzania w drewno kołkó i g oździ ez głó ek po iżej pozio u płasz z z deski  zaślepia ie . Wg Baldi u iego „Żelaz àp z ządàpodo àdoàdłuta, zaz zajà ielkoś iàludzkiegoàpal a,àz g u sząàgł kąà iżà stopą.à“łuż àdoà ija iaàg oździà drewno tak dobrze, aby eszł à ieà ałko i ie,à oà z iàsięàopie ają àstopkęà do ijakaà aàgł eàg oździaàjużà itegoài ude zają à łotkie à gł kęàdo ijaka.àDziu ęàpozosta io ąà w d e ieàp zezàg źdźà peł iaàsięài maskuje kitem. W te àsa àspos àstola zeàpostępują,à ijają àg oździeà w d e o,àkt eà usià ćà he lo a e,àdziękià ze uà g źdźàjestàs ho a ,à ieàp zeszkadzaài nie niszczy ostrza struga". 53 o u e h e li, łodzi, jako ate iał zeź ia ski i a s zki do i st u e tó uz z h. Dosta za czerwonego barwnika brazyliny. ł.: legno del Brasile;- fr.: oisàduàB sil;- ang.: brazil wood;- hiszp.: madera de Brasil. ł.: cacciatoia;- fr.: : chasse-clous;- ang.: nail punch;hiszp.: cazaclavos. dodatek W te h i e ala skiej su sta je óż ego pochodzenia, doda a e do fa lu i h ate iałó , polepszają e lu od fikują e i h łaś i oś i. ł.: additivo;- fr.: additif;- ang.: additive;- hiszp.: aditivo;niem.: Additiv. dół apie y, a. kalfas, kalkfas Wa a, kadź lu dół o iep zepusz zal h ś ia a h uż a do gasze ia ap a palo ego. Wg Gia i to Ca e „dużaàsk z iaàd e ia aà ezàd a,àal oà p zest zeńàte e uàog odzo aà iski à u kie àlu à za k iętąàt ze aàal oà zte e aàdeska i,àusta io ià aà szto àiàłą zo ià aà ogach. ł.: bagnolo, truogolo;- fr.: fosse;- ang.: lime pit;- hiszp.: calera, tina. dracontea smocza krew ł.: dracontea;- fr.: dracontea;- hiszp.: dracontea. drewniany “kładają się lu z o io z drewna. ł.: ligneo;- fr.: ligneux;- ang.: ligneous;- hiszp.: ligneo. drewno Tka ka ośli a z io h, głó skład ik p ia ośli d ze iast h. Także su o ie ot z a ze ś ięt h drzew i fo o a p zez o ó kę so t e t óż ego odzaju. Jest ate iałe a izot opo , hig oskopij , ma stosunko o dużą t z ałość p z ał ięża ze łaś i . W ala st ie stoso a e od sta oż t oś i jako podobrazie (malarstwo tablicowe) ó gatu ku d e a zależ ł od jego łaś i oś i i, p zede sz stki , od dostęp oś i, a ię od odzaju ośli oś i w egio ie. Np. e Włosze h aj zęś iej uż a o d e a topoli, w Hiszpanii sosny, w Niemczech, we Francji i Fla d ii dę u, Po tugalii kaszta a. Uż ie ate iału spoza egio u zda za się jątko o, iało iejs e p. w p z padku d e a ś ie ko ego szkoła h angielskiej i flamandzkiej oraz orzecha w szkoła h ala ski h Eu op pół o ej. Pat z posz zegól e gatu ki. ł.: legno;- fr.: bois;- ang.: wood;- hiszp.: madera;- niem.: Holz. drewno brazylijskie, a. drewno czerwone, fernambuk, sappan D e o iektó h gatu kó brezylki. Najcenniejszego dosta zają: Caesalpinia echinata (fernambuk) i Caesalpina brasiliensis, os ą e A e e Połud io ej oraz Caesalpina sappan sappa os ą a e Ws hod i h I dia h. D e o iężkie, a dzo t a de, ł sz zą e, kolo u czer o ego lu ze o ofioleto ego. Uż a e do drewno letnie, a. d e o póź e P z ost let i o odo ej zęś i sfe słojó d ze , os ą h st efie kli atu u ia ko a ego. W aź ie odgraniczone od d e a iose ego, od któ ego jest ciemniejsze, a tka kę t a dszą i a dziej z a tą, z mniej li z i a z ia i. W p iu peł i olę podpo o ą. ł.: leg oàd estate;- ang.: summerwood;- hiszp.: madera de primavera. drewno wiosenne, a. drewno wczesne P z ost iose , ześć o z ego p z ostu słojó d ze , os ą h kli a ie u ia ko a . Jaś iejsze od d e a let iego, a dziej iękkie i po o ate, lepiej przystosowane do przewodzenia. ł.: legno primaverile;- ang.: springwood;- hiszp.: madera primaveral. drewnojad ksylofag dripping [ang. kapa ie ] Technika malarska, w któ ej fa a ś ieka k opla i a oz iąg ięte a zie i płót o. Po az pie sz zastoso a a przez Maxa Ernsta w 1946 r. Popularna w ś odo isku su ealistó o az a t stó z k ęgu action painting. Cha akte st z a dla t ó zoś i Ja kso a Pollo ka. ł.: dripping;- ang.: drip painting. drożdże, Saccharomyces “ap ofit z e g z jed oko ó ko e z klasy o ko ó . ‘oz ażają się p zez pą zko a ie, t o zą kolo ie. Ż ją a podłoża h za ie ają h sa ha d , a u ka h eztle o h ołują fe e ta ję alkoholo ą. Nag o adzają duże iloś i iałek, tłusz zó i witamin z g up B. Na skalę te h i z ą ot z a e są p zez hodo lę a elasie uk o i zej. Li z e od ia i rasy wykorzystywane są piwowarstwie, winiarstwie, gorzelnictwie i piekarnictwie. ł.: lievito;- fr.: levain;- ang.: yeast;- hiszp.: levadura;niem.: Hefe. drugie strappo )a ieg ko a iekied po zdję iu alo idła ś ie ego etodą strappo, polegają a ko a iu t a sfe u a o e podłoże tz . i p o t z li pozostałego a t ku śladu ko poz ji. Ko tu i barwy a i p o ta h poz a io e są sił i azistoś i o gi ału, le z zda zało się, że zdjęte ze ś ia i „pod aso a e t afiał a ek, udają o o pierwszego strappo. ł.: secondo strappo. druk )espół te h ik poz alają h a ep oduko a ie i powielenie w ielu egze pla za h pis a lu su kó , z wykorzystaniem odpowiednio przygotowanych matryc 54 z d e a, ka ie ia lu etalu. Także efekt zabiegu d uko a ia, zaz zaj dzieło a podłożu papie o . D uki a t st z e klas fiko a e są edług t o z a i sposo u o ó ki at p. d ze o t, iedzio t al o metody przenoszenia farby z at a od itkę (druk pukł , d uk klęsł , druk płaski . ł.: stampa;- fr.: gravure en relief;- ang.: relief print; ;hiszp.: estampa;- niem.: Hochdruck. druk płaski Rodzaj druku, w któ ele e t d ukują e at o az ep oduko a ego tekstu lu su ku z ajdują się a jed ej płasz z ź ie z po ie z h ią ied ukują ą. Rozdzielenie obu powierzchni polega na nadaniu pierwszej łaś i oś i oleofil h p z j ują h fa ę d uka ską a oleofo o h d ugiej. Jako fo uż a się pł t kamiennej (litografia), blachy cynkowej (offset) lub aluminiowej (algrafia). ł.: stampa in piano;- ang.: surface print;- niem.: Flachdruck. druk klęsły, a. klęsłod uk, d uk głę Wsz stkie te h iki g afi z e, któ h i a po staje przez odbicie z at , a któ ej te są lu t a io e k ase głę ie ia, odpo iadają e teksto i lub rysunkowi (w fazie d uko a ia fa a z ajduje się w zagłę ie ia h at . D uko a ie od a się p z uż iu p as , któ a t a za a at ę a isk ó o ie i a t le duż , papie został iś ięt zagłę ie ia - uzyskana odbitka ma z tego powodu zawsze iej lu a dziej ido z ślad k a ędzi at .) a od XV w. Pierwotnie matryce sporządza o z miedzi, póź iej także z i h etali i ate iałó . Do te h ik klęsłod uko h ależą: iedzio t, ezzoti ta, staloryt, suchoryt, kamienioryt, ceratoryt oraz techniki trawione: akwaforta, akwatinta, elektrotinta, fluoroforta, sposó k edko , iękki e iks. ł.: incisione in cavo. druk ypukły, a. pukłod uk, d uk soki Wszystkie techniki graficzne, w któ h i a po staje p zez od i ie fa , ozta tej a pukł h pa tia h at . D uko a ie p zep o adza się, ie ają a isk (zwykle ałka i lu ta po a i a p z łożo do matrycy papier - a uz ska ej od it e ie są ido z e jej k a ędzie. Te h ika z a a już od koń a XIV . (d ze o t . O e ie fo d uka skie spo ządza się także z pł t z iękki h etali k, ołó , iedź , tworzyw sztucznych (linoleum) lub z pł t z metali t a d h, t a ia h óż i sposo a i. ł.: incisione in rilievo;- fr.: gravure en relief;- ang.: relief print;- niem.: Hochdruck. drzewo oliwne, a. oliwka europejska, oliwka uprawna, Olea europaea Drzewo z rodziny oliwkowatych (Oleaceae , po hodzą e z k ajó ś ódzie o o ski h. ) doj zał h o o ó tła za się ie s h ą olej oli ko . D e o t a de, t ałe, uż a e zase Hiszpanii i e Włosze h a podłoża ala skie. ł.: olivo;- fr.: olivier;- ang.: olive;- hiszp.: olivo;- niem.: Olivenbaum. drzewo Każda ośli a ielolet ia duż h oz ia ó o aź ie kształ o p iu, któ a pe ej sokoś i ad zie ią ozgałęzia się ko o ę. Wg sło ika Baldi u iego (1681) jest toà każdaà ośli a,àkt aàdajeàdrewno i wysoko ozpoś ie aàs ojeàgałęzie . u aga: jez ku łoski termin albero=d ze o oz a za także topolę iałą Populus alba)). ł.: albero;- fr.: arbre;- ang.: tree;- hiszp.: arbol;- niem.: Baum drzeworyt Te h ika g afi z a d uku pukłego; także odbitka wykonana w tej technice. Na powierzchni drewnianego klocka, odpowiednio obrobionego, wypolerowanego i po le zo ego g u te , zaz a za się su ek. Następ ie etalo i l a i żła ia tło okół iego tak, pa tie ają e pozosta ić a od it e za ślad ł pukłe. Na tak spo ządzo ej, pok tej fa ą at kładzie się papie i do iskają p z po o ałkó , ta po ó lu p as t pog afi z ej uz skuje się od itkę. W zależ oś i od sposo u ię ia d e a, oz óż ia się d ze o t zdłuż al o la go y (matryca z drewna iękkiego - ja ło i, g usz , uku, ze eś i lu dę u, ięta zdłuż łókie - uprawiany od XIV w. i odzą się ze sta oż t ej t ad ji d uko a ia tka i o az d ze o t poprzeczny czyli sztorcowy (twarde drewno bukszpanu ięte poprzek słojó - wynaleziony ok. 1790 r. przez Thomasa Bewicka. Por. nowy drzeworyt. ł.: silografia;- fr.: ;- gravure sur bois ang.: woodcut;hiszp.: ilog af a;- niem.: Holzschnitt. drzeworyt barwny Te h ika d ze o tu poz alają a a uz ski a ie a h od itek. )az zaj stosuje się kilka at t le, ile pla o a h kolo ó , od ija h kolej o a t sa papie ze. D ukuje się od at ajjaś iejszej do aj ie iejszej, z a ają u agę a spasowanie kresek i spe jal ie p z goto a h z akó . ) podstawowej od ija o su ek, kolej e doda ał ś iatło ień i barwy, kolo papie u sta o ił tło. D ze o t a e oż a ot z ać także z jed ej at , akładają a ią kolejno i z ają sz stkie pożąda e kolo . Te h ika opracowana w Augs u gu, a po zątku XVI ., prawdopodobnie w pracowni Josta de Negkera z A t e pii. Oso o oz i ęła się a Daleki Ws hodzie, doprowadzona do perfekcji w pracach XVIII i XIX w. japoński h ist zó pejzażu. ł.: xilografia a colori;- fr.: gravure en coleurs;- ang.: coloured woodcut;- niem.: Farbholzschnitt. drzeworyt sztorcowy Te h ika g afi z a d uku pukłego; od ia a drzeworytu, w któ ej at e i a się pop zek łókie . Dzięki te u a zędzie oż a p o adzić jednakowo we wszystkich kierunkach, a rysunek jest łagod iejsz , ieńsz i a dziej p e z j iż d ze o ie t ad j . “posó te ozpo sze h ił w XVIII w. Thomas Bewick (1753, któ stoso ał matryce z t a dego d e a ukszpa u, u ożli iają e ko a ie z a z ej li z od itek do ej jakoś i. ł.: nuova xilografia;- fr.: gravure sur bois debout;- ang.: wood engraving;- niem.: Holzstich. 55 drzeworyt, a. ksylografia [gr. ksylon d e o ] Te h ika g afi z a d uku pukłego; także od itka wykonana w tej technice. Na powierzchni drewnianego klocka, odpowiednio obrobionego, wypolerowanego i po le zo ego g u te , zaz a za się su ek. Następ ie etalo i l a i żła ia tło okół iego tak, pa tie ają e pozosta ić a od it e za ślad ł wypukłe. Na p z goto a ej, pok tej fa ą at kładzie się papie i do iskają p z po o ałkó , ta po ó lu p as t pog afi z ej uz skuje się od itkę. W zależ oś i od sposo u ię ia d e a, oz óż ia się d ze o t zdłuż al o la go at a z drewna iękkiego - ja ło i, g usz , uku, ze eś i lu dę u, ięta zdłuż łókie - uprawiany od XIV w. i odzą się ze sta oż t ej t ad ji d uko a ia tka i o az drzeworyt szto o t a de d e o ukszpa u ięte pop zek słojó - wynaleziony ok. 1790 r. przez Thomasa Bewicka. Do zasu upo sze h ie ia się z io ki d uka skiej d ze o t zdłuż ł ko z st a do od ija ia książek ks log afi z h at a posta i ałej st o i . Te h ika o e a ó ież sztu e Dalekiego Ws hodu. W Chinach operowano papierami czerpanymi i tuszami, uz skują efekt p z po i ają e ak a elę lu g asz. W Japo ii z a ł p a o hło i sko pliko a drzeworyt wielobarwny, doprowadzony do perfekcji w p a a h XVIII i XIX . ist zó pejzażu. ł.: silografia, xilografia;- fr.: gravure sur bois;- ang.: woodcut;- hiszp.: ilog af a;- niem.: Holzschnitt. du laż )a ieg ko se ato ski, któ ego ele jest z o ie ie oryginalnego podobrazia tekstylnego przez podklejenie go a st ą o ej tka i . Metoda zależ od udo technologicznej obrazu (rodzaju i gęstoś i płót a, składu zaprawy i warstw malarskich), techniki wykonania po ie z h ia gładka z i pasto a o az ieku i stanu za ho a ia o iektu odzaju z isz zeń, e e tual a o e ość ześ iejsz h i ge e ji ko se ato ski h . Do ie a się ją taki sposó , ie z ie ić glądu po ie z h i alo idła: ie zdefo o ać faktu a i ie spo odo ać z ia kolo st z h. Naj zęś iej stosowane metody to du laż a klajste , du laż a asę osko o-ż i z ą o az du laż a spoi a s tet z e. Pat z ó ież stół du lażo . ł.: foderatura, rintelatura;- fr.: rentoilage;- ang.: lining, relining;- hiszp.: forrado, reentelado;- niem.: Doublierung, Rentoillierung. du laż a klajster Te h ika du lażu stoso a a od XVII ., któ ej spoi o stanowi klajste ą z skład g t ad ji flo e kiej: ąka psze a, ąka ż t ia, ą zka z siemienia lnianego, oda, te pe t a e e ka, klej k óli z , ś odek g z o ój z . W tej etodzie ko z stuje się ate iał zgodne, powinowate do tych, z jakich zbudowany jest o az. Klajste posiada do ą siłę kleje ia i jest łat do usu ię ia. Niestet z zase a te de ję do zeszkle ia, staje się szt i k u h a siła kleje ia aleje. Wadą jest także ko ie z ość p o adzie ia ilgo i pod zas za iegu, a po s h ię iu duża ażli ość a ilgoć i atak ik oo ga iz ó . O az du lo a e tą te h iką agają łaś i h a u kó p ze ho a ia. ł.: foderatura (rintelatura) a colla pasta;- fr.: e toilageà à la colle de pâte;- ang.: glue-paste lining;- hiszp.: forrado a pasta, reentelado a pasta de harina;- niem.: Kleisterentoillierung, Kleisterdoublierung. du laż a asę osko o-ży i z ą Te h ika du lażu stoso a a od koń a XVIII ., któ ej spoiwem jest termoplastyczna masa woskowoż i z a. Poz ala o u ik ąć p o adze ia wilgoci w o az i uodpa ia go a z ia igot oś io e i atak ik oo ga iz ó . Do i h zalet ależą: łat ość i sz kość za iegu, ał sku z, duża t ałość skleje ia i ożli ość łat ego ozdu lo a ia o azu p zez po o e podg za ie. Wadą jest z ko z iany aspektu h o at z ego dzieła o az ieod a al e p zes e ie asą osko o-ż i z ą, któ ej ekst ak ja jest p akt z ie ie ożli a. Dlatego p zez iektó e oś odki ko se ato skie został za ie ha a ze z etod ko z stują h spoi a s tet z e. “toso a głó ie k aja h pół o h, o zi i ilgot kli a ie. ł.: foderatura a cera resina, rintelatura a cera resina;- fr.: e toilageà à i eà si e;- ang.: wax-resin lining;- hiszp.: reentelado (forrado) a cera resina;- niem.: Wachs-HarzRentoillierung (Doublierung). du laż a pasy, a. strip lining W ko se a ji o azó a podo aziu tekst l dokleje ie pasó o ej tka i tz . fałsz e k ajki zdłuż zegó o gi al ego płót a, elu ułat ie ia lu u ożli ie ia apię ia o azu a krosna malarskie. )a ieg alte at stosu ku do du lażu ałoś io ego, uznanego w da p z padku za z ęd . ł.: rintelatura a strisce;- fr.: pose de bandes de tension;ang.: strip lining;- hiszp.: reentelado a bandas. dublowanie zabieg wykonywaniu du lażu dukt [ła . ductus p o adze ie ] W technikach malarskich - kie u ek po iąg ięć pędzla, sze sz z a ze iu t alo idła lu su ku. ł.: ductus;- fr.: ductus;- ang.: ductus;- hiszp.: ductus;niem.: Duktus. dwuchlorometan, a. chlorek metylenu, CH2Cl2 Chloropochodna metanu. Bezbarwna, niepalna, lotna ciecz o p ze ikli zapa hu, te p. z. , ° C. Działa a kot z ie. “kute z ozpusz zal ik ż i i olejó , także sta h. “toso a jako skład ik past do usu a ia sta h po łok ala ski h, po zmieszaniu z oś ikie z a z ie edukują jego lot ość. W ko se a ji jego uż ie jest od adza e, ze zględu a z t ag es e działa ie. ł.: diclorometano;- fr.: di hlo o tha e;- ang.: dichloromethane;- hiszp.: diclorometano;- niem.: Dichloromethan. d uliś ie e, a. Dicotyledoneae Klasa ośli ok tozalążko h, o ej uje zędó , odzi , ok. t s. odzajó i po ad t s. gatu kó ośli zielo h, k ze ó i d ze iększość o e ie ż ją h ośli asie h . )a odek asie ia z kle o d ó h liś ie ia h; iązki p ze odzą e łod gi i korzenia ot a te, ułożo e pie ś ień; ko zeń długot ał , 56 ozgałęzio ; liś ie o e a ji pie zastej lu dło iastej, ogonkowe, z przylistkami; kwiaty o budowie 5- lub 4k ot ej, p ze aż ie o upł io e. D e o iektó h gatu kó ko z st a e do eló a t st z h i do o u podłoż ala ski h kasztan jadalny, topola, lipa, dą . ł.: dicotiledone, latifoglia;- fr.: di ot l do e,àlatifoli ;ang.: dicotyledon;- hiszp.: di otiled ea,àlatifolia; - niem.: Laubbaum. dyptyk, a. dyptych Rodzaj polipt ku. Nasta a ołta zo a alo a a lu zeź io a, złożo a z d ó h u ho h sk z deł, podzielo h z kle a k ate . D pt ki p ze oś e o mniejsz h ia a h służ ł także jako ołta ze pod óż e, fu k jo al e ze zględu a ożli ość łat ego złoże ia sk z deł. ł.: dittico;- fr.: diptyque;- ang.: diptych;- hiszp.: d pti o;niem.: Diptychon. dwumetyloformamid, a. DMF, formylodwumetyloamina, N-CO-N(CH3)2 ) iązek o ga i z z g up a idó . Bez a a ie z, sil ie pola a, ało lot a, te p. z. ° C. Miesza się każd stosu ku z odą i ze sz stki i popula i ozpusz zal ika i op ó z heksa u i i h as o h ęglo odo ó . Dosko ał ozpusz zal ik olejó o az ż i atu al h i s tet z h. Ideal do z sz ze ia sta h, po ie iał h zło eń. W p zeszłoś i sze oko stoso a p zez ko se ato ó do usu a ia sta h p ze alo ań olej h. O e ie jego stoso a ie jest od adza e ze zględu a ie ustalony mechanizm działa ia o az dużą toks z ość - sil ie d aż i skó ę, ło śluzo e i o z . W padku e e tual ego uż ia ko ie z e są za ezpie ze ia posta i iągó lu masek z filt e pa o ga i z h, ęka i i szkieł ochronnych. ł.: dimetilformammide;- ang.: dimethylformamide;hiszp.: dimetilformanida;- niem.: Dimethyformamid. dyspersja, a. układ d spe s j , układ ozp oszo dwumetyloketon a. aceton, keton metylowy, propanon, ketopropanon, C3H6O Rozpuszczalnik z odzi keto ó ; ajp ostsz i aj aż iejsz keto a kli z . Bez a a, u hli a ciecz o ha akte st z zapa hu; lot , łat opal , o iskiej lepkoś i i niskim punkcie wrzenia (56,2°C) oraz z iko ej toks z oś i iększ h da ka h ołuje efekt a kot z . Łat o iesza się z wieloma cieczami (woda, alkohol, eter, amoniak). W konserwacji po sze h ie stoso a jako ozpusz zal ik lakie ó , iękki h ż i mastyks, damara) i olejó . Uż a także jako ozpusz zal ik poś ed i, u ożli iają iesza ie ie łą zą h się ze so ą ie z . ) po odu lot oś i po oduje za iele ia z szczonych powierzchni (tzw. efekt bloom). ł.: dimetilchetone;- fr.: dimethylcétone;- ang.: dimethylketone;- hiszp.: dimetilcetona;- niem.: Dimethylketon. Układ fiz z ie iejed o od , składają się z d ó h lu ię ej faz: faz iągłej oś odek d spe s j i rozproszonej w niej w posta i d o h ząste zek faz zd spe go a ej. W zależ oś i od sta u skupie ia faz d spe sje dzieli się a: d i gł iała stałe lu ie ze rozproszone w gazie ; za iesi , e ulsje, pia iała stałe, ie ze lu gaz ozp oszo e ie z o az stałe za iesi , stałe e ulsje i stałe pia a alogi z e rozproszenie w iele stał . W zależ oś i od oz ia ó ząste zek faz zd spe go a ej oz óż ia się: roztwory łaś i e, koloidy oraz zawiesiny. ł.: dispersione;- fr.: dispersion;- ang.: dispersion;- hiszp.: dispe si ;- niem.: Dispersion. dzio atość, a. ospo atość Ok eśle ie ża go o e: odzaj z isz zeń a st malarskiej spowodowany zbyt drastycznym czyszczeniem, p ze aż ie sodą kaust z ą. Po ie z h ia alo idła pok ta jest iej lu a dziej głę oki i p zeta ia i, p zede sz stki iejs a h, gdzie k z żują się li ie siatki spękań. Całość gląda jak podziu ko a a, ospowata. ł.: butteratura;- fr.: a iol ;- ang.: skinned surface;hiszp.: triturado;- niem.: Narbigkeit. dź igar Pozio ele e t ko st uk j d e ia a elkę lu etalo p ęt sta o ią podpo ę zdłuż ą i p ze oszą a podpo głó e o iąże ia ko strukcji lub budowli. ł.: longarina;- fr.: longeron;- ang.: girder;- hiszp.: larguero;- niem.: Laengsschwell. dyfraktometria RX, a. dyfraktometria w promieniach rentgenowskich Analityczna metoda badawcza u ożli iają a ozpoz a ie jakoś io e i iloś io e su sta ji ieo ga i z h o udo ie k stali z ej i e ał , pig e t i e al e, zaprawy, sole itp.), obecnych w ada ej p ó e. Polega a działa iu p o ie ia i X, któ e po zetk ię iu z k ształa i ulegają d f ak ji ugię iu , sposó ha akte st z dla posz zegól h su sta ji. )a ho a ie p o ie i jest rejestrowane i po ó a e z wzorcami graficznymi z a h su sta ji k stali z h. Da e iloś io e uz ska e tą etodą są jed ie p z liżo e. ł.: diffrattometria a raggi X;- ang.: X-Ray Diffractometry;hiszp.: Dif a t et aà‘X. 57 E EDS, EDX Energy Dispersive Spectroscopy - Energorozdzielcza spektroskopia promieniowania rtg EELS Electron Energy Loss Spectroscopy - Spektroskopia strat e e gii elekt o ó ekierka, a. t ójkąt su ko P z ó su ko kształ ie t ójkąta służą do k eśla ia kątó °, °, °, °, i h su i óż i o az k eśle ia li ii. Ma kąt ie z hołko e °, ° i ° lu °, ° i °. W konywana z twardych, odpornych na defo a je gatu kó d e a ukszpa , g usza , o e ie także z tworzyw sztucznych. Baldinucci (1681) pisze: „Ekie ka.àP z ząd,àz po o ąàkt egoàustalaàsięàkątàp ost ,à ają àd aàp ostopadleàzłą zo eà oki. ł.: squadra;- fr.: equerre;- ang.: square;- hiszp.: escuadra;- niem.: Winkel. ekspertyza [ła . expertus doś iad zo ] Ogół z oś i ada z h doko a p zez oso ę spe jalizo a ą da ej dziedzi ie lu po oła ą do tego i st tu ję, p zep o adzo h a zle e ie innego pod iotu. W iki ekspe t z pot ie dza e są zaz zaj odpowiednim dokumentem. ł.: expertise;- fr.: expertise;- ang.: expertise;- hiszp.: expertise;- niem.: Expertise. elasty z ość sp ęż stość elektronowy rezonans paramagnetyczny - EPR. Elektronowy rezonans paramagnetyczny (ang. electron paramagnetic resonance - EPR) stępuje t lko w substancjach paramagnetycznych, a ię taki h, któ e ają iespa o a e elekt o . “pekt oskopia EP‘ a zasoosowanie w ada iu od ikó . Jest o a ó ież ko z st a a do ada ia katalizato ó i e ha iz ó kataliz . elemi Ż i a atu al a ot z a a z drzewa kanarecznika (Canarium luzonicum) os ą ego a Filipi a h. Miękka, lepka, iep zez o z sta, półstała su sta ja kolo u od żółta ego do sza ego. ‘ozpuszczalna w eterze, benzenie, hlo ofo ie, a go ą o alkoholu i d usia zku ęgla. “toso a a jako plast fikato e iksó alkoholo h o az dodatek z iększają lepkoś i i siłę kleje ia woskowo-ż i z h as du lażo h. ł.: elemi;- fr.: el i;- ang.: elemi;- hiszp.: ele ;- niem.: Elemi. elephantinum “ta oż t a az a  ze i sło io ej, uż a a przez Apellesa z Kolofonu (IV w.p.n.e.). ł.: elephantinum;- fr.: elephantinum;- ang.: elephantinum;- hiszp.: elephantinum;- niem.: Elephantinum. .i . emulsja Układ koloido , któ fazę ozp oszo ą i oś odek ozp aszają sta o ią d ie ie ieszają e się ze so ą ciecze (np. woda i olej): zawiesina drobnych kropli (1-200 m jed ej ie z d ugiej. Cz ste e ulsje ha akte zują się akie sta il oś i, po zakoń ze iu działa ia e ha i z ego ie ze ają te de ję do ałko itego ozdziela ia się. O t ałoś i de duje o e ość układzie e ulgato ó - su sta ji ulegają h adso p ji a po ie z h ii g a i z ej iędz fazą ozp oszo ą a ozp aszają ą. ) a e są e ulsje atu al e jajo, leko oraz emulsje sztuczne. W technikach malarskich stoso a e jako spoi a pig e tó . W ko se a ji uż a e są kleje e uls j e o az popula e iegd ś do o z sz za ia alo ideł e uls j e iesza ki ozpusz zal ikó , o e ie za ie ha e ze zględu a t ud oś i ko t olo a iu i h działa ia. ł.: emulsione;- fr.: émulsion;- ang.: emulsion;- hiszp.: e ulsi ;- niem.: Emulsion. enkaustyka Technika malarska, w któ ej olę spoi a peł i osk pszczeli. Pigmenty zmieszane z oskie akłada o podgrzewanymi szpachlami zwanymi cauterium lub na go ą o pędzla i, astęp ie pole o o. Ce huje ją t ałość a , odpo ość a ilgoć, ieodpo ość a wysokie temperatury. Technika zanana w Egipcie i i II w. n.e. (portrety z Fajum) oraz w Grecji i Rzymie, zapomniana w ś ed io ie zu. Do alo ideł ś ie h uż a a p z pusz zal ie zadko. W sztu e o oż t ej p ó o a o ją z eko st uo ać okresie renesansu oraz w drugiej poło ie XVIII . zai te eso a ie z iąza e z odkryciem Pompei i Herkulanum). Liczne studia i eksperymenty te h ologi z e ie dał zada alają h ezultató , ta h ikę udało się odt o z ć t lko zęś io o. ”lad e kakust ki oż a od aleźć ś ed iowiecznej i renesansowej tradycji  osko a ia alo ideł ś ie h. Por. stucco lustro. ł.: encausto;- fr.: encaustique;- ang.: encaustic;- hiszp.: e usti a;- niem.: Enkaustik. Enthalpie (H) Unter Enthalpie versteht man die Messung zur Ermittlung de E e gie, die e ötigt i d, u ei Gasge is h o einem bestimmten Temperatur-/ Feuchtezustand zu einem anderen zu bringen. Angewendet, wird Enthalpie nicht als Absolutwert, sondern als Differenz zwischen zwei Punkten von Interesse ermittelt. « » E thlapie u de illkü li h ei °C u d % F festgelegt. Enthalpy (H) Enthalpy is the parameter for the determination of the energy required, to change the gas mixture from a certain temperature/humidity state to another. Enthalpy is not used as an absolute value, but as difference between two poi ts of pa ti ula i te est. The hoi e of °C a d % h for zero enthalpy is arbitrary. Mixing ratio/Volume (PPMv) This is the relationship between the number of water vapor molecules to the number of molecules of the other components in the gas. Once this value is determined, it does not change with pressure or temperature. Mis hu gs erhält is / Volu e PPM Dies ist das Ve hält is de A zahl Wasse da pf oleküle 58 zu A zahl Moleküle de estli he Ko po e te i Gas. Einmal bestimmt, ist PPMv Druck- und Temperatur u ha hä gig. enzym, a. biokatalizator Wielko ząste zko a su sta ja iałko a o łaś i oś ia h katalitycznych, wytwarzana przez o ga iz ż e. “u sta je egulują e p ze ieg p o esó ż io h, u ożli iają e t a ie ie i p ze ia ę ate ii, ozpad lu po sta a ie o h z iązkó he i z h. W ko se a ji stoso a e do za iegó o z sz za ia (najpopularniejsz e z e jest śli a . W po ó a iu z ozpusz zal ika i kazują działa ie ió ze, o poz ala oddział ać a jed e a st ez a usza ia innych. ł.: enzima;- fr.: enzyme;- ang.: enzyme;- hiszp.: encima;niem.: Enzyme. Epidian Nazwy handlowe ż wicy epoksydowej. Epikote Nazwa handlowa ż i epoks do ej. ł.: Epikote;- fr.: Epikote;- ang.: Epoxy;- hiszp.: Epikote. EPMA Electron Probe Microanalysis - Mikroanaliza rentgenowska Epon Nazwa handlowa ż i epoks do ej. ł.: Epon;- fr.: Epon;- ang.: Epoxy;- hiszp.: Epon. Epoxy Nazwa handlowa ż i epoks do ej. ł.: Epoxy;- fr.: Epoxy;- ang.: Epoxy;- hiszp.: Epoxy. erba morella ????????????? Barwnik pochodzenia organicznego, otrzymywany z o o ó ośli z rodzaju Phytolaccaceae, z łasz za z tz . i o ośli tu e kiej lu a e kańskiej Phytolacca decandra , os ą ej USA (Floryda i Wirginia) oraz w I dia h. Ba od szka łat ej do fioleto ej, o dużej sile a ie ia, stoso a do p oduk ji at a e tó . ł.: erba morella;- fr.: herbe morelle;- ang.: black night shade;- hiszp.: yerba mora;- niem.: Teufelkirche. ESCA Electron Spectroscopy for Chemical Analysis “pekt oskopia elekt o ó dla he i z ej a aliz powierzchni* eschel smalta ł.: blu Eschelle;- fr.: bleu de eschel;- ang.: eschel;- hiszp.: azul eschelle. ESEM Environmental Scanning Electron Microscopy Skaningowa mikroskopia elektronowa w ś odo isku gazowym* estofado Te h ika zdo i z a, stoso a a z łasz za XVII w. w Hiszpanii, Portugalii i połud io h Włosze h. Polega na pok iu zło o ej po ie z h i fa ą, a astęp ie jej zęś io zesk o a iu tak, odsło ięte złoto t o z ło ustalo ześ iej su ek. Por. sgraffito. ł.: estofado;- fr.: estofado;- ang.: scatching;- hiszp.: estofado. Estrofol  politereftalan etylenu, etanol alkohol etylowy ł.: etanolo;- fr.: ethanol;- ang.: ethanol;- hiszp.: etano;niem.: Ätha ol. eter etylowy, a. eter siarczany, C2H5O C2H5 ) iązek o ga i z , aj aż iejsz z ete ó . Ot z a p zez działa ie a eta ol k ase sia ko . Bezbarwna ciecz o ha akte st z , odu zają zapa hu, lot a, a dzo łat o pal a, opa z po iet ze t o zą iesza i ę u ho ą. Ma łaś i oś i a kot z e o az ołuje pod aż ie ie d óg odde ho h. Dosko ał ozpusz zal ik olejó , tłusz zó , oskó i ż i . W ko se a ji stoso a spo ad z ie ze zględu a ie ezpie zeńst a z iąza e z jego stosowaniem. ł.: etere etilico;- fr.: the à th li ue;- ang.: ethyl ether;hiszp.: te àet li o;- niem.: Äth läthe . eter naftowy, a. olejek naftowy Mieszani a iższ h ęglo odo ó alifat z h: lekki h alka ó pe ta u i heksa u o az ie ielkiej iloś i ęglo odo ó a o at z h. Naj z stsz p odukt frakcyjnej destylacji ropy naftowej, uzyskiwany w aj ższej te pe atu ze. Bez a a, u hli a, lot a ie z (temp. wrz. 40-60C , łat opal a. Ma zapa h podo do e z , ie jest sz zegól ie toks z . Do ozpusz zal ik oskó , itu ó i pa afi . W ala st ie uż a podo ie jak olejek la e do jako oz ień zal ik o az ozpusz zal ik e iksó retuszerskich. ł.: etere di petrolio;- fr.: the àdeàp t ole;- ang.: petroleum ether;- hiszp.: ese iaàdeàpet leo;- niem.: Petrolether. eter siarczany eter etylowy ł.: etere solforico;- fr.: éther sulfurique;- ang.: sulphuric ether;- hiszp.: éte àsulfú i o;- niem.: “ h efeläthe . eter 1. patrz etery 2. eter etylowy ł.: etere;- fr.: the ;- ang.:ether;- hiszp.: te ;- niem.: Äthe . etery Po hod e alkoholi, z iązki o ga i z e o ogól zo ze R-O-‘ gdzie ‘ i ‘ są od ika i alkilo i lu ak lo i . Ete o jed ako h od ika h ok eśla się jako p oste, o óż h od ika h – mieszane. Stan skupie ia zależ od ielkoś i ząste zki: e. etylowy jest gaze , et lo lot ą ie zą, ższe są iała i stał i, ie ozpusz zal i odzie. ) kle są ie e 59 he i z ie, ają p z je zapa h, iektó e ają działa ie a kot z e. Nietó e są stoso a e jako rozpuszczalniki, np. eter etylowy, dioksan. ł.: etere;- fr.: the ;- ang.: ether;- hiszp.: te ;- niem.: Äthe . ex voto [ła . ex voto suscepto edług ślu o a ia ] 1. Przedmiot ofiarowany bogom w podzię e za ot z łaskę. . Nie ielki o az p zedsta iają epizod z iąza z ot z a ie łaski, ufu do a podzię e za u ato a ie od ie ezpie zeńst a, uzd o ie ie itp. a ą ł.: ex voto;- fr.: ex-voto;- ang.: ex-voto;- hiszp.: ex voto;niem.: Exvoto. extacteur (fr.) Specjalista w zak esie p ze osze ia alo ideł ś ie h metodami strappo i sta o. Ok eśle ie dzie ięt asto ie z e, po stałe czasie, gdy techniki za iegu o az e eptu o jęte ł taje i ą i znane tylko nielicznym. ł.: estrattista;- fr.: extacteur;- ang.: stratifier;- hiszp.: extractor. 60 F facing.  licowanie faesite Nazwa handlowa pł t pilś io h. Te i po hodzi od az iejs o oś i Faé-Lo ga o e e Włosze h, gdzie podjęto i h p oduk ję. ł.: faesite;- fr.: faesite;- ang.: compressed board;- hiszp.: faesite. falsyfikat Dzieło st lu ok eślo ego a t st lu a ego ok esu histo z ego, ko a e ze ś iado za ia e dokonania oszustwa. Autor falsyfikatu, dla upozorowania jego aute t z oś i, sta a się uz skać podo ieńst o kompozycji, kolo tu, faktu , aśladuje te h ikę i sposó alo a ia, fałszuje o ja sta ze ia, zęsto także s g atu ę a t st . Fals fikate oże stać się kopia dzieła sztuki, p o adzo a a ek jako aute t k. ł.: falso;- fr.: faux;- ang.: fake;- hiszp.: falso;- niem.: Fäls hu g. fałszy e krajki W ko se a ji o azó a podo azia h tekst l h pas o ego płót a doklejo e zdłuż k a ędzi o gi ału. U ożli iają o e po o e apię ie o azu a k os a ez ko a a ia za iegu du lażu, uz a ego danym przypadku za z ęd . Por. strip lining. ł.: falsi margini, rintelatura a strisce;- ang.: strip lining. falzalo umbra palona ł.: falzalo;- fr.: brun falzalo;- hiszp.: falzalo. farba Ciekła lu pół iekła za iesi a pigmentu w spoiwie. Na iesio a pędzle , ałkie , szpa helką, sp a e ie kiej a st ie a po ie z h ię, t o z a ą po łokę ala ską. Uż te spoi o de duje sposo ie i sz koś i s ha ia, stop iu p z zep oś i do podłoża, odpo oś i, poł sku i ielu i h łaś i oś ia h; dete i uje też az ę fa . “iła k ia zależ od stosu ku spół z ika zała a ia ś iatła spoi a i pigmentu. Stosowana w malarstwie od najdawniejszych zasó . Do poło XIX . fa u ie a e ł p zez samych malarzy; wraz z rozwojem przemysł he i z ego za zęto stoso ać goto e fa fa z e. ł.: colore;- fr.: couleur;- ang.: colour, paint;- hiszp.: color;niem.: Farbe, Malfarbe. farby akrylowe Fa s tet z e, któ h spoi o sta o i ż i a akrylowa (polimery i kopoli e k asó ak lo ego i etak lo ego . Cha akte zują się dużą sz koś ią wysychania i jątko poł skie . Dosko ale p z legają do każdego podłoża. Po zas h ię iu pozostają prakt z ie ie ozpusz zal e. Uż a e o az zęś iej zamiast tradycyjnych farb olejnych. ł.: colore acrilico;- fr.: acrylique;- ang.: acrylic paint;hiszp.: olo àa li o;- niem.: Acrylfarbe. farby akwarelowe akwarela ł.: acquarello;- fr.: ouleu àd aquarelle, aquarelle;- ang.: aquarelle, aqueous colour, watercolour;- hiszp.: acuarela;niem.: Aquarellfarbe, Aquarell. farby emulsyjne farby temperowe fr.: peinture emulsion;- ang.: emulsion paint;- niem.: Emulsionsfarbe farby gwaszowe gwasz ł.: guazzo;- fr.: gouache;- ang.: gouache, gouache paint;hiszp.: aguada;- niem.: Guasch, Guaschfarbe Farbe farby kazeinowe Fa któ h spoi e jest od ozt ó kazei . Dają ato e, odpo e a odę po łoki. Uż a e głó ie ala st ie ś ie . fr.: couleur caseine;- ang.: caseine distemper, caseine paint;- niem.: Kaseinfarbe. farby Keima farby krzemianowe niem.: Keimfarbe. farby klejowe Fa , któ h spoi e jest od ozt ó -10%) kleju glut o ego lu sk o io ego. “ą k ją e, ato e, ają głę oki to kolo ó , iez a z ie jaś ieją pod zas s ha ia. U ożli iają ó e k ie po ie z hi. Dają iękkie, po o ate, p zepusz zal e po łoki, podat e a uszkodze ia e ha i z e, ażli e a ilgoć i atak ik oo ga iz ó . Mogą się łusz z ć lu pud o ać, przypadku ie łaś i ego stęże ia kleju, z ia iepl oilgot oś io h lu ozkładu spoi a. W opt al h a u ka h są t ałe i sta il e kolo st z ie. “toso a e ala st ie ś ie . fr.: ouleu à àlaà olle;- ang.: glue-watercolour;- niem.: Leimfarbe. farby kryją e Fa o dużej sile k ia, dają e po łki iep zez o z ste. Nie adają się do lase u kó . fr.: couche convrante couleur;- ang.: covering layer;- niem.: Deckfarbe. farby krzemianowe  farby mineralne  farby Keima Obecnie firma KeimFarben GmbH & Co. KG jest aj a dziej z a p odu e te fa a azie szkła wodnego farby krzemianowe Głó skład ikie spoi a jest ozt ó szkła od ego potasowego. fr.: ouleu à àsili ate;- ang.: silicate paint;- niem.: Silikatfarbe, Wasserglasfarbe. farby laserunkowe Fa o ałej sile k ia, dają e t a spa e t e, p ześ itują e po łoki. Ot z uje się p zez uż ie sła o k ją ego pig e tu lu a ika p. łękitu p uskiego, k aplaku al o p zez z iększe ie iloś i spoi a stosu ku 61 do iloś i pig e tu k ją ego. “toso a e do lase u kó . fr.: azur;- ang.: glazing colour, azure;- niem.: Lasurfarbe. farby olejne Fa któ h spoi o sta o i olej s h ą aj zęś iej l ia lu pokost; oz ień zal e te pe t ą lu e z ą lako ą. Łat o dają się u ie ać, oz zedzać i ozp o adzać po po ie z h i podo azia, ogą ć k ją e i lase u ko e. “ h ą po oli a p z spiesz ć s h ię ie doda a e są sykatywy), z zase poli e zują olej t o z t ał i odpo li oks . Ulegają z ia o a skutek żółk ię ia spoi a. ) a e od XII ., stosowane powszechnie od XVI w. w malarstwie sztalugowym, rzadko ś ie . fr.: ouleu à àl huile;- ang.: oil paint;- niem.: Ölfa e. farby olejno-ży i z e Farby olejne z dodatkie ż i atu al ej lu alsa u, oz ień zal e olejka i ete z i. W s hają sz ko i ó o ie ie, ają iększą p zej z stość i głę sz to od olej h, po s h ię iu są od a al e. “toso a e głó ie XVII i XVIII , a ia e fa z ie od koń a XIX . O e ie są aj zęś iej uż a i p zez ko se ato ó fa a i do etuszo ania malarstwa olejnego. fr.: ouleu à àlaàMussi i;- ang.: Mussini-colour;- niem.: Ha zölfa e,àMussi ifa e. farby pastelowe pastel ł.: pastello;- fr.: pastel;- ang.: pastel, pastel-shades, pastel-chalk;- hiszp.: pastel;- niem.: Pastellfarbe, Pastellstifte, Pastellkreiden. farby plakatowe Goto e fa z iesza e ze spoi e , uż iet ał h alo ideł deko a j h. a e do farby temperowe Farby o spoiwie emulsyjnym (te pe a . “kładają się p ze aż ie z oleistych substancji organicznych i wody, z dodatkie sta ilizato a. Mogą ć tłuste oda oleju lu hude olej odzie . Wsz stkie ają le z ą, iep zej z stą ko s ste ję, dużą siłę k ia i dużą z stość kolo u. “ h a sz ko, po s h ię iu dają po łoki kla o e, elast z e, t a de, ie ozpuszczalne w wodzie, odporne na starzenie. Stosowane od sta oż t oś i, głó ie ala st ie ta li o zęsto to a z szą i zło e ia i ś ie . ł.: tempera;- fr.: ouleu àdeàte p e,à ouleu à àdete pe;ang.: tempering colour, tempera;- hiszp.: temple;- niem.: Temperafarbe, Tempera. farby wapienne Farby uzyskane po utarciu odpornych na alkalia pig e tó z odą lu lekie apie . Pod zas s ha ia a dzo jaś ieją. “toso a e ala st ie ś ie . ang.: lime-water colour;- niem.: Kalkfarben farby winylowe Fa p oduko a e spół ześ ie, któ h spoi e jest od a d spe sja ielko ząste zko h poli e ó winylowych. Podczas wysychania zawiesina odparowuje, sklejają iędz so ą ząste zki i t o zą ło ę o dużej elast z oś i i t z ałoś i, ie ozpusz zal ą odzie. Posiadają dużą siłę k ia i są he i z ie o ojęt e. Dają efekt podobny do malarstwa temperowego. farby wodne Fa o spoi ie oz ień zal odą p. fa ak a elo e, klejo e, plakato e, g asze , któ e po zas h ię iu są iąż a odę ażli e. fr.: ouleu à àl eau;- ang.: water colour;- niem.: Wasserfarbe. farby woskowe, a. enkaustyczne Farby ze spoiwem na bazie wosku, z ewentualnym dodatkie oleju, alsa u, ż i , kleju, gu i i h. T ud e do stoso a ia. Dają ato ą po łokę, któ ą po s h ię iu oż a pole o ać. “ą a dzo t ałe i sta il e, ie z ie iają kolo u pod pł e zasu. Odpo e a odę, ażli e a pod ższo ą te pe atu ę, łapią ku z. fr.: couleur encaustique;- ang.: encaustic paint;- niem.: Enkaustickfarben. felc, a. pust, ęg, p z lga Gniazdo ramy, w któ e osadzo jest o az; uskok zasła iają k a ędzie alo idła. F ag e t p z k te p zez fel , ie sta io e a działa ie ś iatła, ogą dosta z ć e h skazó ek dot zą h udo , pie ot ego glądu i oryginalnej kolorystyki. ł.: battente;- fr.: feuillure;- ang.: rabbet;- hiszp.: batiente, niem.: Weblack. fenol, a. kwas karbolowy, hydroksybenzen, benzenol, C6H5OH Najp ostsz z iązek z grupy fenoli, pochodna benzenu. Substancja krystaliczna, bezbarwna, o swoistym zapachu, tem. topn. 42°C, temp. wrz. 182°C. Jest bardzo silnie t ują ołuje lokal ą a t i ę tka ek i opa ze ia skó . “toso a jako ś odek zapo iegają fe e ta ji i h o ią p zed atakie ik o iologi z . Popula dodatek ko se ują kleje rozpuszczalne w wodzie, ha ują ó ież póź iejsz atak ik o iologi z a spoi i po łoki z t h klejó . W aga sz zegól ej ost oż oś i pod zas stoso a ia. A u ik ąć d ha ia opa ó , zale a się doda a ie go jako ostat iego skład ika. Po . karbol. ł.: fenol, acido fenico;- fr.: ph ol;- ang.: phenol;- hiszp.: fenol;- niem.: Phenol. fenyloamina, a. anilina, aminobenzen, C6H5NH2 ) iązek o ga i z , ajp ostsza a i a a o at z a. Bezbarwna, oleista ciecz o charakterystycznej woni, temp. wrz. 184C. “il a t u iz a, isz z ze o e iałka k i i atakuje układ e o . Ot z a a po az pie sz w . p zez oz i ie ząste zki i d ga. P oduko a a także a d odze dest la ji s oł z ęgla ka ie ego o az pop zez eduk ję it o e ze u. W . uż ta p zez angielskiego chemika W.H.Perkina do syntezy pierwszego w historii sztucznego barwnika – moweiny. Szeroko stoso a a jako półp odukt do o uż i s tet z h, ozpusz zal ikó i lakie ó o az ało sta il h a ikó iezale a h do ko serwacji ani 62 malowania). ł.: fenilammina, amminobenzene, anilina;- fr.: ph la i e;- ang.: phenylamine;- hiszp.: fenilamina;niem.: Anilin. fernambuk [od Pernambuco - nazwy stanu i miasta w Brazylii] Drewno gatunku brezylki Caesalpinia echinata. Ciężkie, t a de, ze o ofioleto e, uż a e a e le, łodzie, zeź . )a ie a ze o a ik az li ę, z któ ego a ia się tz . lak z Pernambuco. festonatura Deformacja podobrazia tekstylnego spowodowana z t i ozsu ię ie pu któ o o a ia płót a do k osie g oździ , p zez o p z ie a o o zdłuż zegó fo ę festo u. ł.: festonatura;- ang.: festoonery;- hiszp.: festonadura. FIB Focused Ion Beam (Milling) - Cię ie i pole o a ie skupio ą iązką jo ó figa pospolita, a. figa karyjska, Ficus carica, Długo ie z e d ze o z odzaju figo ó Ficus), rodziny morwowatych (Moraceae . ‘oś ie strefie ś ódzie o o skiej i pasie zwrotnikowym. Wszystkie zęś i d ze a p z z a ie iu dzielają sok le z o z a z ej za a toś i kau zuku do % , tz . mleczko figowe. Baldinucci (1681) w swoim Vocabolario pisze: "Figo ie .àD ze oào o o e,àkt egoàd e oàsłuż àdoà o ie iaàfigu .àJegoàś ieżeàpęd à pusz zająà odzajà mle zka,àuż a egoàp zezà ala z àdoàte pe ài gwaszu". ł.: fico;- fr.: figue;- ang.: fig;- hiszp.: higo;- niem.: Feigenbaum. fiksatywa, a. utrwalacz . Pł do ut ala ia łat o za ie ają h się su kó ko a h ęgle , ołó kie , k edką, także akwareli, pasteli itp. ) kle jest to ozt ó ż i szelaku, mastyksu, damary) w alkoholu, ete ze lu odtłusz zo mleku. Nanoszony przez natrysk, rozpylanie lub przy uż iu pędzla. 2. W konserwacji - układ złożo z rozpuszczalnika i rozpuszczonej w ni su sta ji kleją ej, uż a w zabiegach utrwalania. ł.: ;- fissativo fr.: ;- fixatif ang.: fixative;- hiszp.: fijativo;niem.: Fixativ. film, a. ło a Cie ka, elast z a, iągła a st a, z kle p zez o z sta, t o zo a p zez iektó e pł , la e lub rozprowadzone a jakiejś po ie z h i. ł.: film;- fr.: film;- ang.: film;- hiszp.: film;- niem.: Film. filtr ultrafioletowy Bez a filt po hła iają p o ie io a ie ultrafioletowe. Szeroko stosowany w fotografii. Szklane ekrany z filt e UV z ajdują zastoso a ie do o h o dzieł sztuki z łasz za su kó , ak a eli, papie u i tka i , ażli h a ultrafiolet. ł.: filtro ultravioletto;- fr.: filtre ultra-violet;- ang.: ultraviolet filter;- hiszp.: filtro ultravioleta. FIM Field Ion Microscopy - Mikroskopia jonowa fiolet alizarynowy kraplak ł.: violetto di alizarina;- ang.: alizarin violet. fiolet burgundzki Fiolet manganowy wytwarzany w Dijon. ł.: violetto di Borgogna;- fr.: violet de Bourgogne;- hiszp.: ioletaàdeàBo gońa. fiolet kobaltowy Co3(PO4)2· 4-8H2O Sztuczny fioletowy pigment o odcieniach od czerwonawego do granatowego. Odkryty w 1858 r. przez francuskiego chemika Salvetata. Otrzymywany w procesie p aże ia osadu uz ska ego z roztworu soli kobaltu i zasado h fosfo a ó . Jaś iejsze od ie ie ot z uje się z a se ia ó , ie iejsze z fosfo a ó ko altu. Półk ją , stoso a spo ad z ie e sz stki h te h ika h do lat pięćdziesiąt h XX . ł.: violetto di cobalto;- fr.: violet de cobalt;- ang.: cobalt violet;- hiszp.: violeta de cobalto;- niem.: Kobaltviolett. fiolet manganowy, a. fiolet mineralny, fiolet nuernberski (NH4)Mn(P2O7) Sztuczny pigment koloru fioletowo-granatowego. Jest to fosforan manganu otrzymywany podczas ogrzewania dwutlenku manganu i kwasu fosforowego. Odkryty w Niemczech w . p zez Le khufa. Ma ś ed ią siłę krycia i do ą sta il ość. ) alazł zastoso a ie w technikach temperowych i olejnych jako substytut fioletu ko alto ego. U aga: z iązki a ga u ogą oł ać zat u ia. ł.: malva permanente;- hiszp.: malva permanente. fiolet manganowy, a. fiolet mineralny, fiolet permanentny, fiolet burgundzki, fiolet norymberski, (NH4)Mn(P2O7) Sztuczny pigment koloru fioletowo-granatowego, odkryty przez Leykhufa w Niemczech w 1868 r. Jest to fosforan manganu otrzymywany w procesie ogrzewania dwutlenku a ga u i k asu fosfo o ego. Ma ś ed ią siłę k ia i do ą sta il ość. “toso a y w technikach temperowych i olej h, zęsto jako su st tut fioletu ko alto ego. U aga: z iązki a ga u ają łaś i oś i toks z e. ł.: violetto di manganese, malva permanente;- fr.: violet deà a ga se;- ang.: manganese violet;- hiszp.: violeta de manganeso;- niem.: Manganfiolett. fiolet Marsa, a. fiolet marsowy, Fe2O3 “ztu z pig e t, fioleto a od ia a tle ku żelaza III . Odk t pie szej poło ie XIX . p zez Pa etie a. Ot z a pop zez p aże ie sz zegól ie sokiej temperaturze żół ie i Ma sa. T ał , stoso a e wszystkich technikach. ł.: violetto di Marte;- fr.: violet de Mars;- ang.: Mars violet;- hiszp.: violeta de Marte;- niem.: Marsviolett. 63 fiolet mineralny fiolet manganowy ł.: violetto minerale;- fr.: ioletà i al;- hiszp.: violeta mineral. fiolet norymberski fiolet manganowy. ł.: violetto di Norimberga;- fr.: violet de Nuremberg;hiszp.: ioletaàdeàNü e e g. fiolet permanetny fiolet manganowy ł.: violetto permanente;- fr.: violet permanent;- hiszp.: violeta permanente. fistochemiczne wybarwienia A aliza diag ost z a służa a do ada ia odzaju i kolej oś i a st p ó ka h st at g afi z h. U ożli ia oz a ze ie, do jakiej g up z iązkó he i z h ależ spoi o posz zegól h a st . Opie a się a uż iu od z ikó spe fi z h su sta ji a ią h t lko ok eślo e katego ie z iązkó pąs “: iałka, suda za : tłusz ze . W po ó a iu z a alizą he i z ą etoda posiada oz aite og a i ze ia, z iąza e p zede sz stki z wiekiem badanych substancji (im starsze, tym mniej intensywne zabarwienie). ł.: colorazione istochimica;- fr.: coloration histochimie;ang.: staining;- hiszp.: olo a i àhisto u i a;- niem.: Histo he is heàFä u g. Flammable range, explosive range. The flammable range or explosive range is the range between the upper and lower flammable (explosive) concentration limits (in Dutch: "explosie- grenzen"). Between these concentration limits in air, an ignition of the mixture will propagate and lead to an explosion. Flammable, highly flammable. Gases, liquids and solids are divided in flammability hazard classes, depending on their flash point and boiling point. (These materials include solids that may self-ignite and materials that produce flammable gases when in contact with water). Flash point. The flash point, in Dutch "vlampunt", is the temperature, at which a liquid produces enough vapour to form an ignitable mixture with air, close to the liquid. The lower the flash point and boiling point, the easier fire or explosion may occur. flek [niem.], a. wstawka, plomba Ża go o te i stola ski i kamieniarski, stosowany także ko se a ji, oz a zają p z at z al o p ostopadłoś ie lo zek z kamienia albo drewna, któ uzupeł ia się u tek tych ate iała h. U tki takie uszą ć odpo ied io o o io e, t o zą fo e e g iazda a dokład ie dopaso a e sta ki  flekowanie). ł.: tassello;- fr.: tasseau;- ang.: wedge;- hiszp.: taco;niem.: Fleck flekowanie )a ieg polegają takiego jak uzupeł ia , celu wzmocnienia struktury ko se o a ego o iektu o az ze zględó estet z h. Fleki oż a ko ać t lko zdrowym materiale. Np. d e o a uszo e p zez o ad jest sła e mechanicznie i a puste p zest ze ie, o po oduje iż sta ka ędzie iesta il a i oże po odo ać dodatkowe zniszczenia struktury tak naprawionego obiektu. ł.: tassellatura;- fr.: chevillage;- ang.: shimming;- hiszp.: a uńa ;- niem.: Fleck. flokulacja 1. Pro es łą ze ia się stał h ząstek układu zd spe go a ego iększe zespoł , za hodzą oś odku iekł pod pł e dodatku z iązkó ielko ząste zko h z . flokula ta i. Me ha iz p o esu polega a adso p ji łań u ho h ząste zek flokulanta na kilku na az ząste zka h iała stałego; te sposó po stają kła zko ate skupiska, któ e sz ko opadają i dają się łat o filt o ać. “toso a a do klarowania zawiesin. . Od a al e t o ze ie ag egató ząstek koloidal h, od óż ie iu od ieod a al ej koagulacji. ł.: flocculazione;- fr.: floculation;- ang.: flocculation;hiszp.: flo ula i ;- niem.: Flockulierung. fluorescencja “a o zut e ś ie e ie iektó h iał stał h, iekł h, gazo h , astępują e at h iast po aś ietle iu i h promieniami elektromagnetycznymi o ok eślo ej długoś i fali oże ć ó ież z udzo e st u ie ie elekt o ó . )az zaj długość fali p o ie iowania e ito a ego jest iększa od długoś i fali p o ie io a ia po hła ia ego. W p ze i ieńst ie do fosforescencji, ustaje po zaprzestaniu wzbudzania. Zjawisko znajduje zastosowanie w óż ego odzaju analizach naukowych (fluorescencyjna analiza rentgenowska, fluorescencja w ultrafiolecie). ł.: fluorescenza;- fr.: fluorescence;- ang.: fluorescence;hiszp.: fluorescencia;- niem.: Fluoreszenz. fluorescencja w ultrafiolecie )ja isko fiz z e polegają e a ś ie e iu iektó h iał stał h, iekł h, gazo h zasie aś ietla ia i h p o ie ia i ult afioleto i. E ito a e p zez iało p o ie io a ie a iejszą e e gię stosu ku do e e gii po hło iętej, p zez o ależ do spekt u widzialnego. Zjawisko dotyczy wielu substancju uż a h ala st ie, przez co na powierzchni obrazu, oś ietlo ej ś iatłe ult afioleto , iektó e pa tie ozś ietlą się, pod zas gd i e pozostają ie e. “posó fluo es e ji zależ ie t lko od składu he i z ego o se o a h su sta ji hodzą h skład e iksó i a st ala ski h , z ie ia się ó ież zależ oś i od zasu, któ i ął od o e tu i h uż ia. I te s ość ś ie e ia z iększa się az z postępują i p o esa i sa outle ie ia i poli e za ji, któ e astępują ó olegle z p o esa i sta ze ia się materiałó . Poz ala to od óż ić a st o e, ie iejsze p ze alo a ia, etusze od jaś iejszego o gi ału. ł.: fluorescenza ultravioletta;- fr.: fluorescence ultra- a o ie iu sta ek z ate iału 64 violet;- ang.: ultraviolet fluorescence;- hiszp.: fluorescencia ultravioleta;- niem.: Ultraviolettfluoreszenz. fluorescencyjna analiza rentgenowska, a. analiza rentgenofluorescencyjna, fluorescencyjna spektroskopia rentgenowska Metoda spekt al ej a aliz he i z ej, służą a do jakoś io ego i iloś io ego oz a ze ia za a toś i pie iastkó o e h ada ej stałej p ó e. Bada ą su sta ję poddaje się z udze iu sokoe e get z p o ie io a ie X i, jako efekt tó , o se uje się e isję p o ie io a ia zak esie długoś i fali , -10 , któ e jest ha akte st z e dla ato ó pie iastkó . E itowane promieniowanie jest ozsz zepia e za po o ą o o h o ato a i ejest o a e kolej o dla óż h e e gii p z po o detekto a. )a ejest o a e długoś i fali są zesta ia e z li z ą ato o ą z a h pie iastkó , o poz ala a oznaczenie badanej substancji. Metoda a dzo zuła, -6 ażli a a skład iki ślado e do %), przy czym ada a p ó ka ie ulega z isz ze iu t ak ie a aliz . ł.: fluorescenza a raggi X;- fr.: fluorescence rayons X;ang.: X-Ray fluorescence;- hiszp.: fluorescencia RX;- niem.: ‘ö tge fluo esze z. fondo oro [ ł. złote tło ] O az ta li o , któ ego ała ol a od figu po ie z h ia jest pozło o a. Cha akte st z dla ala st a zachodnioeuropejskiego XII i XV . “a te i uż a od d ugiej poło XIX . ł.: fondo oro;- fr.: fond d'or;- ang.: gold ground;- hiszp.: fondo de oro;- niem.: Goldgrund. formaldehyd formalina ł.: aldeide formica;- fr.: aldh h deàfo i ue;- ang.: formaldehyde;- hiszp.: alde doàf i o;- niem.: Formaldehyd. formaldehyd, aldeh d ó ko , eta al CHCO Najprostszy aldehyd acykliczny otrzymywany p ze sło o p zez katalit z e utle ia ie alkoholu metylowego. Bezbarwny gaz o d aż ią zapa hu, bardzo czynny chemicznie, dobrze rozpuszczalny w wodzie i ozpusz zal ika h o ga i z h. Toks z , d aż i ło śluzo e, uszkadza ąt o ę, podej za o działa ie akot ó ze, de atu uje iałka. Uż a do p oduk ji t o z sztu z h, a ikó i do dezynfekcji po iesz zeń. W te h ika h ala ski h i konserwacji znajduje zastosowanie przede wszystkim w postaci formaliny. ł.: formaldeide, aldeide formica;- fr.: fo ald h de,à aldh h deàfo i ue;- ang.: formaldehyde;- hiszp.: fo aldeh do,àalde doàf i o;- niem.: Formaldehyd. formalina Wod , aj zęś iej % ozt ó fo aldeh du, zęsto z niewielkim dodatkiem alkoholu metylowego jako sta ilizato a. Jest to ozpusz zal ik eakt , któ sil ie de atu uje iałka. “toso a głó ie jako ś odek dezynfekcyjny i ko se ują p epa at a ato i z e. Może służ ć do uodpa ia ia a ilgoć i mikroorganizmy ło klejowe - jego uż ie jest jed ak od adza e z po odu szkodli ego działa ia a zap a ę i warstwy malarskie. ł.: formalina, formolo;- fr.: formaline, formol;- ang.: formalin, formol;- hiszp.: formalina, formol;- niem.: Formalin. fornir Cienkie arkusze drewna, o g u oś i od , do , , ot z a e p zez płaskie lu o odo e sk a a ie d e a. Fo i dzielą się a oklei i →o łogi, od ę ą g upę sta o ią zaś fo i do o u →sklejki. F. ze szla het h gatu kó d e a stoso a e ł i są jako →okleiny do zdobienia i uszla het ia ia o ó z drewna. ł.: sfogliato;- fr.: placage;- ang.: veneer;- hiszp.:;- niem.: Furniere. fosforescencja Właś i ość iektó h iał, polegają a a e ito a iu p o ie io a ia ś ietl ego p zez ok eślo zas, po up zed i i h aś ietle iu. ł.: fosforescenza;- fr.: phosphorescence;- ang.: phosphorescence;- hiszp.: fosforescencia;- niem.: Phosphoreszenz. fotoceluloza Miesza i a p oduktó zęś io ego ozkładu i utleniania eluloz , spo odo a a działa ie ś iatła. ł.: fotocellulosa;- fr.: photochimique;- ang.: photocellulose;- hiszp.: fotocelulosa. fotografia barwna w podczerwieni Technika fotograficzna wykorzystywana w diagnostyce ko se ato skiej. Opie a się a uż iu ło kolo o h, któ e od óż ie iu od ate iałó za o- iał h, ejest ują ó o ześ ie p o ie io a ie idzial e o az promieniowanie podczerwone o długoś i fal do ok. , . To, co w naturze daje się ieć te sa kolo , oże da ać a ło ie fotog afi z ej óż e efekt , uja iają zastoso a ie pig e tó o i składzie. U ożli ia to zlokalizowanie ewentualnych retuszy i p ze alo ań. ł.: infrarosso a colori;- ang.: infrared colour photo;hiszp.: infrarrojo en color;- niem.: Farbinfrarot. fotografia czarno- iała podczerwieni Bada za te h ika fotog afi z a agają a zastosowania specjalnych, czarno- iał h ło , zuł h a promieniowanie podczerwone. Badanie wykorzystuje zdol ość iektó h ate iałó p zepusz za ia promieniowania IR przy jednoczesnym ekranowaniu promieniowania widzialnego. W te sposó , pewnym zak esie, ożli e jest zao se o a ie a st z ajdują h się tuż pod po ie z h ią a st malarskiej, uja ia ie apisó , etusz , p ze alo ań a niekiedy rysunku przygotowawczego. ł.: infrarosso in bianco e nero;- ang.: infrared b/w photo;hiszp.: infrarrojo en blanco y negro;- niem.: SchwarzWeiss-Infrarot. fotogrametria Dziedzi a auk te h i z h zaj ują a się poz ski a ie , p eze ta ją i g o adze ie i fo a a ji 65 dot zą h da ego te e u lu o iektu a podstawie zdjęć fotog a et z h lu i h ep eze ta ji f o h. )dję ia ko uje się z óż h pu któ i óż h zakresach widma promieniowania elektromagnetycznego. ) o azó fotog a et z h t o z się, za po o ą spe jal h u ządzeń, p zest ze odel terenu lub obiektu i na nim - zamiast w przestrzeni naturalnej doko uje po ia ó iez ęd h do ś isłego ok eśle ia kształtu, położe ia i ia ó . Metoda, dziedzi ie o h o dó kultu , stoso a a do doku e ta ji za tkó i po ikó , ejest o a ia śladó ożli h sta o isk a heologi z h, uż a a także do ejest o a ia z isz zeń, p. defo a ji po ie z h i malarskiej. ł.: fotogrammetria;- fr.: photogrammetrie;- ang.: photogrammetry;- hiszp.: fotog a et a;- niem.: Photogrammetrie. ko poz ji a f ag e t , ożli e do ko a ia iągu og a i zo ego zasu d ió ka, po tata . W p a ieodzo a jest duża sz kość i pe ość ęki, dlatego z kle pop zedzo a ła ko a ie ka to u lu s opi. Dopusz za się ożli ość kań za ia f eskó a su ho (te h ika apie a lu pół su ho suchy fresk) – na ok o ie da się i zego p ze alo ać. ) a od sta oż t oś i, stoso a li z h od ia a h, zależ oś i od ok esu i egio u geog afi z ego. . Malo idło ś ie e ko a e te h i e f esku. Ma delikat poł sk i dużą głę ię kolo ó ieznacznie jaś ieje pod zas s ha ia , jest t ałe, sta il e, odpo e a odę i atak ik oo ga iz ó . ł.: fresco, affresco, buon fresco;- fr.: fresque;- ang.: fresco;- hiszp.: fresco, pintura al fresco;- niem.: Fresko, Freskomalerei. fotokompozycja foto o taż ł.: fotocomposizione;- hiszp.: foto o posi i freskista Malarz, spe jalista od f eskó . ł.: frescante;- fr.: fresquiste;- ang.: fresco-painter;- hiszp.: fresquista;- niem.: Freskenmaler. . fotoliza, a. fotodysocjacja ‘ozkład su sta ji he i z ej a skutek działa ia ś iatła. ł.: fotolisi;- fr.: photolyse;- ang.: photolysis;- hiszp.: fotolisis. foto o taż Kompozycja fotograficzna otrzymana poprzez z o to a ie ele e tó , po hodzą h z óż h ujęć. Może po stać p zez zuto a ie a papie fotog afi z d ó h lu ię ej egat ó lu p zez akleje ie a płasz z ź ie f ag e tó zdjęć i i h ep oduk ję o e ie także dzięki te h i e f o ej . Pie sze foto a taże ko ał 1857 r. O.G.Rajlander. Technika stosowana za ó o sztuce czystej jak i uż tko ej, z łasz za w plakacie, ilustracji i satyrze politycznej. Por. collage. ł.: fotomontaggio, fotocomoposizione;- fr.: photomontage;- ang.: photomontage;- hiszp.: fotomontaje. foxing ‘dza e zapla ie ia stępują e a podłoża h papie o h. ) isz ze ia te po stają ate iała h za ie ają h za ie z sz ze ia żelazo e, jed o ześ ie z atakiem grzybowym lub w warunkach wysokiej ilgot oś i. O ja ogą ć złagodzo e pop zez płuka ie odk aszają e i wybielanie. ł.: foxing;- ang.: foxing. fresco secco [ ł.] suchy fresk fresk, a. al f es o, uo f es o [ ł. fresco ś ież ] 1. Naj a dziej szla het a i t ała te h ika ala st a ś ie ego. Polega a a osze iu uta t h z odą pig e tó a ś ież , iez iąza t k stąd az a . “poi e jest po stają p o esie ka o at za ji ęgla ap ia, t o zą a po ie z h i t ku z a tą, kr stali z ą, odpo ą a odę st uktu ę zas iąza ia – ok. t god i . W aga uż ia sokiej jakoś i t kó i pig e tó odpo h a ś odo isko alkali z e. Ko ie z ość p a a ś ieżej zap a ie, usza podział fritta blu [ ł.]  łękit egipski ł.: fritta blu;- fr.: frite bleue;- ang.: blue frit;- hiszp.: frita azul;- niem.: Frittenblau. Frost point (Fp) The frost point is that temperature, where gas being cooled begins to condense water vapor in the form of ice. Frost point occurs only at temperatures below freezing. The highest temperature at which atmospheric moisture will sublimate in the form of hoarfrost on a cooled surface. It is analogous to the dew point. Frostpunkt (Fp) Der Frostpunkt ist diejenige Temperatur, auf welche ein Gas a gekühlt e de uss, u ge ade e e Wasserdampf in Form von Eis auszukondensieren. Der Frostpunkt herrscht nur bei Temperaturen unterhalb des Gefrierpunktes. ł.:;- fr.:;- ang.: Frost point (Fp);- hiszp.:;- niem.: Frostpunkt (Fp). frottage [f . p ze ie a ie ] Te h ika su ku, polegają a a po ie a iu ołó kie a kusza papie u, położo ego a po ie z h i o ha akte st z ej faktu ze, p. a płót ie, liś iu, drewnie. Po raz pierwszy zastosowana przez Maxa Ernsta w ., sz zegól ie lu ia a p zez su ealistó . ł.: frottage;- fr.: frottage;- ang.: frottage. FTIR → spekt oskopia Fouriera pod ze ie i z t a sfo a ją fuksyna, a. rozanilina, magenta, solferino “ztu z a ik zasado ; po hod a t ójfe olo etanu. Substancja krystaliczna o etali z , zielo poł sku, któ ej ozt ó od a i te s ą, ze o ą a ę. Dawniej szeroko stosowana do produkcji purpurowych pig e tó lako h, o e ie zase służ do pod a ia ia i h lakó . Głó ie jest uż a a do o u lakie ó spi tuso h, at a e tó i tuszó oraz jako odczynnik w analityce chemicznej. Odkryta w 1856 r. 66 ł.: fucsina;- fr.: fuchsine;- ang.: fuchsine dye;- hiszp.: fucsina;- niem.: Fuchsin. fukus purpura ł.: fuco;- fr.: fuco;- hiszp.: fuco. fungicyd, a. ś odek g z o ój z “u sta ja he i z a, iotoks z a, któ a isz z , spo al ia lu eli i uje oz ój g z ó pasoż t i z h i pleś i. ł.: fungicida, antifungino;- fr.: fongicide, anti mycosique;ang.: fungicide;- hiszp.: fungicida;- niem.: Fungizid. 67 G garance lak alizarynowy ł.: garance;- fr.: garance;- hiszp.: garancia. gaszenie koloru P z tłu ie ie z t ż h a a o azie, pop zez ałoże ie iejed o od ej po łoki ato ej fa taki sposó , spod ie a st iejs a i p ześ it ał . ł.: smorzatura;- fr.: smorzatura;- ang.: veiling. genre [f . odzaj ], a. ala st o odzajo e W pierwotnym znaczeniu - podmiot lub temat, na podsta ie któ ego dzieło sztuki oż a ło zali z ć do ok eślo ej katego ii, takiej jak p. po t et, pejzaż, a t a natura, malarstwo historyczne, religijne, karykatura. W XVII . została ustalo a p a dzi a hie a hia gatu kó , zgod a z akademickim kanonem, z malarstwem historycznym na szczycie i a t ą atu ą a koń u. W XVIII . te i za ęził się i za zął ok eślać tematy nie zaliczane do sztuki wysokiej (czyli malarstwa sakralnego, mitologicznego i historycznego). W XIX w., wraz z iezależ oz oje gatu kó iższ h pejzaż, a t a atu a, po t et , az a za zęła ć uż a a w coraz bardziej zawężo se sie, aż do p z ję ia aktualnego znaczenia - ala st a odzajo ego, a ię o azó ze s e a i z ż ia odzie ego, ha akte zują h się o e oś ią posta i ludzki h, potraktowanych jako typy. ł.: genere;- fr.: genre;- ang.: genre;- hiszp.: g ero. gesso grosso [ ł.], a. gips g u , Ca“O40,5H2O Te i stępują u Ce i iego ko ie XIV . . Zmielony, gruboziarnisty gips palony, mieszany z odą klejo ą dla opóź ie ia zasu iąza ia i z iększe ia t z ałoś i e ha i z ej. “toso a do a st podkłado h, pok a h astęp ie gesso sottile, ba dziej odpo ied iego do p z ję ia a st malarskich, szlifowania i polerownia. ł.: gesso grosso;- fr.: gesso grosso;- ang.: gesso grosso;hiszp.: yeso grueso;- niem.: Gesso grosso. gesso sottile [ ł.], a. gips ie ki, gips pła io , gips pozłot i z , k eda olońska, Ca“O42H2O Gips dwuwodny otrzymywany przez wsypywanie gipsu palo ego do dużej iloś i od , p z stał iesza iu. Po stają d u od sia za ap ia osiada a d ie naczynia w postaci drobnokrystalicznej. Po dekantacji, eli i ują ej pozostałoś i k ze ia ó i susze iu ot z uje się iękki, iałki p oszek. ) iesza z odą klejo ą stoso a do spo ządza ia łat h do szlifo a ia zap a , kładzio h a położo e ześ iej warstwy na bazie gesso g osso. Pod az ą k eda olońska uż a ł jako iał pig e t, głó ie w technice temperowej (w oleju a z t ałą siłę k ia, e f esku źle za ho uje się kombinacji z wapnem). “ze oko stoso a jako oś ik lakó . Opisa p zez Pliniusza i Cenniniego. ł.: gesso sottile, gesso di Bologna, bianco lavato;- fr.: gesso de Bologne, blanc lavé;- hiszp.: yeso fino giallo santo żół ień z pe ski h jagód ł.: giallo santo;- fr.: jaune santo;- hiszp.: amarillo santo. giallolino [ ł. giallo żółt ] Ok eśle ie żółtego pig e tu stępują e ielu dawnych t aktata h, któ e t ud o z iązać z ok eślo a ikie , ze zględu a ogól ź ódłosłó , spól dla li z h od ia żół ie i giallulinum, giallorino, gialdolino, zallolino, zaldolino, itp.) i aku skazó ek, poz alają h ustalić i h skład. O e ie ist ieje tendencja do utożsa ia ia go z żół ie ią oło io o- o ą o az ze wzmiankowanym przez Cenniniego giallorino, czyli żół ie ią eapolitańską. Wg ś iade t a A d ea Pozzo (1693- „gialloli oàdiàfo a e àw ś odo isku z ski z a ł łaś ie jako żół ień eapolitańska. ł.: giallolino;- fr.: giallolino;- hiszp.: giallolino. giallorino Naz a, pod jaką Ce i iego traktacie Rzecz o malarstwie (koniec XIV w.) opisuje żół ień eapolitańską: „Ià hoćà ie a ,àżeàtaàfa aàjestàtoà ka ieńà odzi ,àpo stał à aàz o za hàg à ulka i z h,à jed akà iàpo iada ,àżeàjestàtoàkolo àsztu z ,àaleà ieà z al he iiàpo stał . Ce i i h ali pig e t za t ałość i kolor oraz zaleca go do fresku i tempery. ł.: giallorino;- fr.: giallorino;- hiszp.: giallorino. gips do odle ó gips modelarski ł.: gesso da formare;- fr.: pl t eàdeà oule ;- ang.: modeling plaster;- hiszp.: yeso de moldear;- niem.: gips florencki, a. kreda florencka, biel florencka, CaSO42H2O Biał pig e t po hodze ia i e al ego; sp oszko a ka ień gipso , do a okolicach Florencji. ł.: gesso di Firenze;- fr.: gesso de Florence;- hiszp.: yeso de Florencia. gips francuski gips paryski ł.: gesso di Francia;- ang.: plaster of Paris. gips modelarski, CaSO40,5H2O Rodzaj gipsu palo ego; pół od sia za ap ia otrzymywany z ka ie ia gipso ego p zez pał te p. do °C. Ba dzo d o o z ielo , kazuje po z iąza iu 2 dużą t z ałość e ha i z ą -160 kg/cm ). “toso a do spo ządza ia stiukó i odle ó . ł.: gesso da modellatori;- fr.: pl t eàdeà odelage;- ang.: modeling plaster;- hiszp.: yeso de modelador. gips palony, a. gips pół od , półh d at, Ca“O40,5H2O Produkt otrzymany z gipsu dwuwodnego przez ogrzanie do temp. 130-180C, a astęp ie z iele ie. W zależ oś i od a u kó p aże ia te pe atu i ilgot oś i uz skuje się p odukt o óż h łaś i oś ia h. Po za o ie iu odą półh d at p zek stalizo uje z po ote gips d u od i t a d ieje. P z łą za iu wody towarzyszy dziela ie się iepła i p z ost o jętoś i oszą ok. %. “toso a - zależ ie od stop ia zia istoś i, gatu ku i te p. pału - do tynkowania i jako dodatek do zaprawy wapiennej, do sztukaterii, modeli zeź ia skie h, odle ó , o ó ajoliko h, 68 kaflarskich, fajansowych i porcelanowych. ł.: gesso cotto;- fr.: pl t eà uit;- ang.: calcinated plaster;hiszp.: yeso cocido;- niem.: Gebrannter Gips. gips paryski, a. gips francuski . Ka ień gipso d u od sia za ap ia do a ze złóż z okoli Pa ża. . a. i to a o pa skie, gips iążą , Ca“O40,5H2O. Gips pół od ot z a z kamienia gipsowego przez pał te pe atu ze -130 °C i astęp ie z iele ie. Pod zas p aże ia i e ał t a i / od k staliza j ej; zarobiony z odą a a do posta i pie ot ej i sz ko iąże, z iększają p z t o jętość o ok. %. “toso a jako spoi o i kit. W te h ika h ala ski h także jako iał pig e t, peł i z o az jako a st a p zegotowawcza pod alo idła ś ie e. ł.: gesso di Parigi;- fr.: plâtre de Paris;- ang.: plaster of Paris. gips pła io y, a. gips ie ki, gips pozłot i z , gesso sottile, k eda olońska, CaSO42H2O Gips dwuwodny otrzymywany przez wsypywanie gipsu palo ego do dużej iloś i od , p z stał iesza iu. Po stają d u od sia za ap ia osiada a d ie naczynia w postaci drobnokrystalicznej. Po dekantacji, eli i ują ej pozostałoś i k ze ia ó i susze iu ot z uje się iękki, iałki p oszek. ) iesza z odą klejo ą stoso a do spo ządza ia łat h do szlifo a ia zap a , kładzio h a położo e ześ iej warstwy na bazie gesso g osso. Pod az ą k eda olońska uż a jako iał pig e t głó ie technice temperowej (w oleju a z t ałą siłę k ia, e f esku źle za ho uje się kombinacji z ap e . B ł sze oko stoso a jako oś ik lakó . Opisa p zez Pli iusza i Cenniniego. ł.: gesso di Bologna, bianco lavato;- fr.: gesso de Bologne, blanc lavé. gips przepalany, a. anhydryt, CaSO4 Produkt otrzymany z ka ie ia gipso ego p zez pał w temperaturze 180- °C i astęp ie z iele ie. Gips ol o iążą , stoso a jako kit u a ski o az do ko a ia sz zegól ie t a d h, z a t h i adają h się do pole o a ia t kó . Dla dodatko ego polepsze ia łaś i oś i za z ie gipso oż a ozpuś ić ału , cukier lub kleje z ie zę e. ł.: gesso comune;- fr.: pl t eàdeà aço ;- ang.: plaster;hiszp.: esoà o ú . gips iążą y, CaSO40,5H2O Gips pół od ot z a z kamienia gipsowego przez pał te pe atu ze -130 °C i astęp ie z iele ie. Pod zas p aże ia i e ał t a i / od k staliza j ej; zarobiony z odą a a do posta i pie ot ej i sz ko iąże, z iększają p z t o jętość o ok. 1%. Stosowany jako spoiwo i kit. ł.: gesso da presa;- fr.: pl t eàdeàPa is;- ang.: plaster of Paris;- hiszp.: yeso fraguado. gips zg iły kaolin ł.: gesso marcio;- hiszp.: yeso podrido. gips, a. ka ień gipso , Ca“O42H2O Dwuwodny siarczan wapnia stępują naturze jako dość ozpo sze h io i e ał. Bez a i p zez o z st sele it lu iał , sza , żółta . D o ozia ista, iała od ia a to ala aste . Ba dzo k u h , kazuje dosko ałą jed okie u ko ą łupli ość. Pod pł e og ze a ia t a i zęść, astęp ie ałość od k staliza j ej, p ze hodzą zależ oś i od te pe atu pału gips iążą , gips palony albo gips przepalany. W technikach malarskich znany i uż a od sta oż t oś i. Po z iele iu stoso a jako peł ia z zap a a deska h spo ad z ie a płót ie w mieszaninach z kleja i z ie zę i, iekied z olejami i pigmentami. Czasem stosowany jako pigment (kreda olońska spoi a h od h i pastela h o az jako oś ik do osadza ia a ikó o ga i z h. “ze oko opisany w traktatach Cenniniego (koniec XIV w.), Baldinucciego (1681) i innych. ł.: gesso;- fr.: gypse;- ang.: gypsum;- hiszp.: yeso;- niem.: Gips. gładzik P z ząd do pole o a ia po ie z h i z udo a z drewnianego trzonka i o łej, gładkiej koń ó ki z twardego ka ie ia, koś i lu etalu p ze aż ie z agatu al o kłó z ie zę h . “toso a do ł sz za ia stiukó , zap a i pole o a ia zło eń. Dizionario tecnico, t. I, . adzi „po ie aćàgładzika iàoà poli zki,àa àuz skał àpe ąàtłustośćàiàlepiejà hodził àpoà zło ieàp zez a zo àdoà pole o a ia. ł.: brunitoio;- fr.: brunissoir;- ang.: burnisher;- hiszp.: uńido ;- niem.: Polierstein. glaukofan [gr. glaukosà łękit , phanes podo ] . Mi e ał z grupy amfiboli, krzemian sodu, magnezu, gli u i żelaza, barwy granatowo- łękit ej. )łoża z ajdują się e Włosze h Pie o t i Alp )a hod ie , “z aj a ii, F a ji i G e ji. W Pols e stępuje a Dol ”ląsku. . Błękit pig e t ot z a pop zez z iele ie i e ału o tej sa ej az ie. ) a od sta oż t oś i. “ła o k ją , a a sza o łękit a lu łękit ola e do a. ł.: glaucophane, abriacanite;- fr.: glaucophane, abriacanite;- ang.: glaucophane;- hiszp.: glau fa o,à abriacanite. glaukonit )ielo ka i e ał, u od io gli ok ze ia potasu, żelaza i mag ezu, także sodu i wapnia, o zmiennym składzie he i z . W stępuje skała h osado h po hodze ia o skiego. Podsta o skład ik jed ej z odmian zie i zielo ej, sła ej i ało k ją ej. ł.: glauconite;- fr.: glauconite;- hiszp.: glauconita. glejta ołowiowa, a. gładź s e a, P O “ztu z żółt pig e t, t ują tle ek oło iu, otrzymywany przez utlenienie stopionego metalu podczas p zedłużo ego og ze a ia, te p. ok. °C. ) a a od sta oż t oś i. Cha akte zuje się dużą siłą k ia. W kontakcie z kwasem siarkowym i pigmentami za ie ają i sia kę ze ieje, ażli a a ś odo isko alkaliczne. Stosowana przede wszystkim w technice olej ej spoi o to adaje jej sz zegól ą sta il ość o az 69 ala st ie te pe o . Wg ś iade t a Baldi u iego ła zęsto uż a a jako s kat a. Po . masykot. ł.: giallo ossido di piombo;- fr.: jaune oxyde de plomb;ang.: ;- hiszp.: a a illoà idoàdeàplo o;- niem.: Bleiglätte. gliceryna, a. glicerol, propanotriol, CH2OHCHOH CH2OH Najprostszy alkohol t ój odo otle o . Bez a a, ez o a, gęsta, hog oskopij a ie z o słodki s aku, temp. topnienia 17C, temp. wrz. 290C. Nietoksyczna, do ze iesza się z odą i alkohole et lo . W stępuje sze oko p z odzie posta i est ó k asó tłusz zo h tłusz ze z ie zę e i ośli e . Ot z a a p zez z dla ie tłusz zó lu p zez s tezę p op le u. Uż a a jako plast fikato poli e ó ozpusz zal h w odzie o az jako ś odek do z ięk za ia zap a a płót ie, pe ga i u i skó . ł.: glicerina;- fr.: gl rine;- ang.: glycerin;- hiszp.: glicerina;- niem.: Glycerin. glina “kała osado a, ok u ho a, z udo a a z iłu, piasku i ż i u, a sza ej, żółtej, u at ej lu eglastej. Pod pł e od pę z ieje i staje się plast z a. “toso a a jako surowiec ceramiczny i budowlany, sporadycznie jako pigment. ł.: argilla;- fr.: argile;- ang.: clay;- hiszp.: arcilla;- niem.: Ton. gli ka hińska, a. gli ka po ela o a, gli ka iała Odmiana kaoli u o jątko ej z stoś i, po hodzą a ze złóż hiński h. “toso a a do o u sokiej jakoś i po ela . W te h ika h ala ski h uż a a jako peł ia z. ł.: argilla di China;- fr.: argile de Chine;- ang.: China clay;hiszp.: arcilla de China. glinka pucolanowa pucolana ł.: pozzolana;- fr.: pouzzolane;- ang.: pozzolan;- hiszp.: puzolana;- niem.: Pozzuolanerde. g at ek dę o y (Daedalea quercina (L.) Fr.). grzyb domowy o ie o sła szej szkodli oś i budynkach, lecz o a dzo dużej szkodli oś i przypadku konstrukcji d e ia h ze ęt z h p. og odze ia, słup , podkłady kolejowe, rusztowania). ‘ozkład t pu dest uk j ego zęść ielasta a dziej podat a a ozkład . O o iki posta i półok ągł h, ko ko at h konsoli o długoś i -20cm.szer do 12 cm i s. do . Gó a st o a o o ika jest ie aż a, ie egula ie sfor o a a. Dol a zęść jest la i to a, pok ta soki i, k ęto p ze iegają i laszka i. )a a . o o ikó od ladożółtego do jas o u at ego. O o iki ogą stępo ać pięt o o. ł.:;- fr.: - ang.:;- hiszp.:;- niem.: gniazdo stolarskie W połą ze ia h stola ski h - odpowiednio p ofilo a e ię ie łą zo ele e ie, p z goto a e a p z ję ie zopa pustu al o kołka . ł.: femmina;- fr.: femelle;- ang.: female receptacle;hiszp.: hembra. gniazdo 1. Ele e t iektó h połą zeń stola ski h: ślep lu skoś ot ó o p zek oju zaz zaj ok ągł , k ad ato lu sześ ie , d ążo w drewnianym elemencie w celu osadzenia w i kołka lub wypustu. ł.: cava. . P ostokąt ot ó u ze służą do su a ia eń koń ó elek, t o zą h st op lu z iąza e ze ś ia ą, stabilne rusztowanie. ł.: covile;- fr.: ta i e;- ang.: scaffolding wall holes;hiszp.: hueco de andamio. gniazdo Ot ó z o io koń ó ki elki, t sta il e uszto a pozosta io e ot murze w celu osadzenia w nim o zą ej z iąza e ze ś ia ą, a dzo ie. G. Ca e a spo i a, iż o za ieszki ał póź iej ptaki. ł.: buca pontaia;- fr.: t ouàd échafaudage;- ang.: scaffolding holes;- hiszp.: anclaje. gniazdo 1. Ele e t iektó h połą zeń stola ski h: ślep lu skoś ot ó o p zek oju zaz zaj ok ągł , k ad ato lu sześ ie , d ążo d e ia ele e ie elu osadze ia i kołka lu wypustu. ł.: cava, femmina;- fr.: femelle;- ang.: female receptacle;hiszp.: hembra. . P ostokąt ot ó u ze służą do su a ia eń koń ó elek, t o zą h st op lu z iąza e ze ś ia ą, stabilne rusztowanie. ł.: covile, buca pontaia;- fr.: ta i e,àt ouàd échafaudage;ang.: scaffolding wall holes;- hiszp.: hueco de andamio, anclaje. g ili a ózgo ata →grzyb piwniczny gobelin Ok eśle ie tapise ii, odzą e się od az iska odzi francuskich tkaczy i fa ia z Go eli . Uż a e od poło XVII w. ł.: ;- fr.: ;- ang.: ;- hiszp.: ;- niem.: gofrowanie Fo a zdo ie ia tka i , papie u, skó , d e a, iękki h metali i i h ate iałó pop zez asz o e tła za ie a i h zo ó za po o ą spe jal h kala d ó . W a t st z ej o ó e skó gof atu a jest ko a a ozg za i żelazka i i tradycyjnie to a z szą jej za iegi ala skie p ze aż ie olej e , zło e ia i srebrzenia. ł.: goffratura;- fr.: gaufrure;- ang.: embossing;- hiszp.: engofrado. gofun biel z muszli ł.: gofun;- fr.: gofun;- ang.: gofun;- hiszp.: gofun;- niem.: Gofun. 70 graca W murarstwie - a zędzie do gasze ia ap a i iesza ia zap a . Ma postać t ójkąt ej a ki, ko a ej z blachy stalo ej i osadzo ej ogie a a dzo długi t zo ku ok. 3 m), prostopadle do jego osi. ł.: marra, marra da calcina;- fr.: houe;- ang.: hoe;- hiszp.: azadija;- niem.: Hacke. z etalo ąàkoń kąàpodo ąàdoàg oździa,àujęteà w k ad ato eàja z o,àkt eà oż aàodàst o àg oździaà su aćà iejàlu à a dziej.à“łuż àdoàzaz a za iaà ielkoś iàtakà aàd e a h,àjakà aàka ie ia hài metalach oraz wszystkim, na czy à h eàsięàp a o ać . ł.: truschino, graffietto;- fr.: trusquin;- ang.: marking gauge;- hiszp.: gramil;- niem.: Streichmass. gradie t ilgot oś i ‘óż i a ilgot oś i po iędz p z legają i do sie ie a st a i p. alo idła ta li o ego , zależ a od ahań te pe atu i ilgot oś i oto ze ia. ł.: g adie teàdiàu idit ;- ang.: humidity gradient;- hiszp.: gradiente de humedad. grafion P z ó su ko służą do k eśla ia tusze li ii o óż ej, stałej g u oś i. Posiada koń ó kę z udo a ą z d ó h astawnych, elestycznych i zaostrzonych, etalo h pł tek, iędz któ e a ie a jest tusz. Może ć o a osadzo a a t zo ku lu a ie iu kla. O e ie zadko stoso a , pa t p zez łat iejsze uż iu pisaki i g afikę ko pute o ą. ł.: tiralinee;- fr.: tire-ligne;- ang.: ruling pen;- hiszp.: ti al eas;- niem.: Reissfeder. gradzina Płaskie dłuto ka ie ia skie z zą ko a ost ze . “łuż do wydobycia formy i o ó ki płasz z z zeź celu ada ia jej odpo ied iej faktu . “toso a a ó ież do ko a ia delikat h, ó oległ h uzd w st a d iał już t ku, a z iększ ć p z zep ość astęp h a st . Podo a do a zędzia z a ego psi zą , z ostrzem jedynie o d ó h zę a h. Baldi u i pisze: „G adzi a.àPłaskieàdłuto,àdelikat iejszeà iżàpsiàzą .à “łuż à zeź ia zo àdoàdokład ejàp acy nad ich statuami, po o o ie iuài hàpsi àzę e ;àp z àjejàpo o à zeź iàsięà uskuł ài zała a iaàszat.àPote àgładki àdłute àz ie aàsięà ślad àg adzi ài jesz zeà z ś iàsięà k z io ià i delikat iàost za i,à adają à iękkośćài dosko ałośćà dzieło . ł.: gradina;- fr.: gradine;- ang.: scraper;- hiszp.: gradina. gradzinowanie Nie ó ość ada a sztu z ie po ie z h i t ku lu i ego podłoża , ko a a g adzi ą dla pop a ie ia adhezji kolejnej warstwy albo dla uzyskania rustykalnego glądu. W po ó a iu do groszkowania jest mniej chropowata. ł.: gradinatura;- fr.: gradinage;- ang.: roughing;- hiszp.: gradinado. graffietto o truschino ???? Na zędzie do zaz a za ia a po ie z h ia h p zede sz stki d e ia h li ii ó oległ h do k a ędzi. “kłada się ze stalo ego ost za z a z ika za o o a ego a koń u list , któ a u iesz zo a jest p zesu ają się ele e ie służą do egulo a ia odległoś i z a z ika od k a ędzi p. deski. Wg Baldi u iego : „Na zędzieàd e ia eào długoś ià iejà ię ejàp łàłok ia,à grafit Od ia a alot opo a ęgla pie iastko ego. W stępuje p z odzie jako i e ał - stalowoszary lub czarny, o poł sku etali z , a dzo iękki, tłust dot ku i ażą . ) ielo a p ł ł iesza z klejem, a po s h ię iu k aja a ka ałki i uż a do so a ia: zosta ia t ał , aź , ie osza ślad. ‘aze z gli ką żelazistą i sadzą jest podsta o skład ikie mieszanki, w oparciu o któ ą oz i ęła się p oduk ja spół zes h ołó kó . Uż a ał także jako czarny pigment w spoiwie olejnym (m.in. przez Leonarda da Vi i . W p zeszłoś i z powodu koloru mylony z oło ie stąd łoskie mina di piombo, piombaggine). ł.: grafite, mina di piombo;- fr.: graphite, mine de plomb;- ang.: graphite, graphite lead;- hiszp.: grafito, mina de plomo;- niem.: Graphit, Reissblei. granulometria, a. analiza granulometryczna A aliza ielkoś i zia e hodzą h skład ag egatu mineralnego. W technikach artystycznych stosowana głó ie w od iesie iu do pig e tó i peł ia z o az do ada ia składu i rodzaju zapraw mineralnych i kamieni. Poz ala p. od óż ić sta e a st ala skie od o sz h, z ie ają h d o e i jednorodne ziarna pig e tó . ł.: granulometria;- fr.: g a ulo t ie;- ang.: granules size measurement;- hiszp.: g a ulo et a;- niem.: Granulometrie. granulometria, a. analiza granulometryczna A aliza ielkoś i zia e hodzą h skład ag egatu mineralnego. W technikach artystycznych stosowana głó ie odniesieniu do pigme tó i peł ia z o az do ada ia składu i rodzaju zapraw mineralnych i kamieni. Poz ala p. od óż ić sta e a st ala skie od o sz h, z ie ają h d o e i jednorodne ziarna pig e tó . ł.: granulometria;- fr.: g a ulo t ie;- ang.: granules size measurement;- hiszp.: g a ulo et a;- niem.: Granulometrie. granum, a. g a o, g a a [ła . zia o, jagoda ] Ok eśle ie ka i u ze o ego, stępują e .i . w t akta ie Ce i iego. W odzi się o o z łęd ego 71 p zeko a ia, że a t e o ad ze ó to owoce rośli . ‘ze z iś ie, sa i e iektó h gatu kó Coccinea są ezsk z dłe i p z po i ają jagod . ł.: grano;- fr.: granum;- hiszp.: grana. i ego podłoża, elu uz ska ia glądu o o io ego kamienia albo dla poprawienia adhezji kolejnej warstwy. ł.: bocciardatura;- fr.: boucharder;- ang.: roughing;hiszp.: abujardado. grawerowanie Nacinanie, rycie - praca w etalu za o ą rylca grawerskiego. ł.: ciappolare. groszkownik . Dłuto zeź ia skie o stożko at h zę a h, służą e do uzyskiwania chropowatej faktury. . ‘odzaj łotka z ał i ol a i kształ ie ś ięt h ost osłupó p zez a zo ego do ada a ia h opo atoś i ałożo ej a st ie t ku. ł.: bocciarda;- fr.: boucharde;- ang.: bush-hammer;hiszp.: bujarda;- niem.: K ö eleise . grawerunek Ozdo e a ię ie, su ek ko a rylcem na matalowej powierzchni. Technika specyficzna dla sztuki to i zej, stoso a a także deko a ja h pozłot i z h. ł.: bulinatura;- fr.: gravure;- ang.: engraving;- hiszp.: grabado;- niem.: Gravierung. grubizna Pień d e ia o ś ed i ie mierzonej wraz z ko ą ieńsz grawiura ‘ę z sposó p z goto a ia fo d uka skiej polegają a i a iu l e odpo ied i h jej ele e tó . Działa ie a zędzia po oduje a iedzia ej at póź iej także stalo ej lu ko ej powstawanie bruzd i jed o ześ ie u osze ie się ie iutki h ió ó , któ e są usu a e spe jal i pil ika i tak, uz skać ha akte st z , sz zegól ie czysty rysunek. Jak we wszystkich technikach druku klęsłego, a papie ze od ija się fa a t lko z miejsc zagłę io h: uzd peł ia się fa ą d uka ską, akłada a at ę a kusz papie u, astęp ie fil i u iesz za się p asie d uka skiej, zdol ej t o z ć taki a isk, papie został iś ięt szczeliny. Te h ika poja iła się ok. poł. XV . Niemczech i we Włosze h i odzi się z za iegó deko a j h, łaś i h sztuko złot i z . ł.: incisione a bulino;- fr.: gravure au burin;- ang.: engraving;- hiszp.: grabado a buril;- niem.: Gravur. gren “plot płót a, sze sz z a ze iu także tekstu a i powierzchni np. drewna, zaprawy, gruntu lub farby. ł.: grana;- fr.: grain;- ang.: grain;- hiszp.: grano. h grenokit, a. greenockite, CdS Mi e ał, sia zek kad u. Ma kolo od żółtego do żółtopo a ań zo ego, o sz zegól ej ś ietlistoś i. Głó skład ik żół ie i kad o ej. Naz a po hodzi od iejs o oś i G ee o k w Szkocji, tradycyjnego miejsca jego wydobycia. ł.: greenockite;- fr.: greenockite;- ang.: greenockite;hiszp.: greenockite;- niem.: Greenockite grisaille [fr. gris sza ] Mala st o o o h o at z e, ś iatło ie io e, posługują e się óż i od ie ia i sza oś i. Popula e z łasz za XVI w., stosowane do dekoracji ś ie h, it aż i emalii. Por. camaieu, cirage. ł.: grisaille;- fr.: grisaille;- ang.: grisaille;- hiszp.: grisalla;niem.: Grisaille. groszkowanie Nie ó ość ada a sztu z ie po ie z h i t ku lu iejszej iż koń u. , gruda wapienna bottaccione Grudka niedogaszonego wapna palonego obecna w zap a ie u a skiej, sta o ią a za odek pęka ia i koncentrycznego odpadania tynku albo powstawania pę he z . Baldinucci (1681) i Gia i to Ca e a : „Psu ieàsięà tynku od grudek niedogaszonego wapna lub innej ziemi, kt eàpę z ieją àpod osząàsięài odpadają,àaà azàz nimi odpadaàokalają aàjeà zęśćàt kuà- ok ągłaàià ś odkuà zagłę io a,àjak àktośà jąłà it à eńàg źdź. ł.: calcinarolo, bottacciolo, bottaccione, palombella,;- fr.: e flu eàdeàl e duit;- ang.: lime crumb, swelling of the rough-cast;- hiszp.: burbuja del intonacjo, calerilla, ampolla;- niem.: “ h ellu gàdesàMö tel e u f. gruntowanie P z goto a ie po ie z h i pod a st ę koń ze io ą, ałoże ie podkładu g u tu . W od iesie iu do o azó ta li o h i zeź d e ia ej ó o ie e pok ie jed ą lu kilko a a st a i zap a ; także po leka ie od o i zap a ą, zęsto z dodatkiem np. minii dla o h o p zed o ada i i ó a ia pa a et ó p zepusz zal oś i pa od ej a ałej po ie z h i. O e ie uzupeł ia ie u tkó taki h g u ta h uz aje się za ele e t ko se a ji p e e j ej. ł.: ammannitura;- fr.: support préparé;- ang.:priming, hiszp.: ammannitura. grusza Pirus Rodzaj z odzi óżo at h Rosaceae o ej ują ok. gatu kó d ze i k ze ó o o o h. ‘oś ie dziko w gó ski h ejo a h Azji, Eu op i Afryki Pn. Od gruszy pospolitej (Pirus communis po hodzą od ia o o o e ok. . D ze o długo ie z e do lat , do et ó sokoś i. D e o ze o o ązo e, sokiej klasy, twarde i zwarte, odporne na owady i w znikomym stop iu ażli e a z ia hig o et z e. B ło uż a e jako podo azie ala skie z a z ej zęś i Eu op , z łasz za a o sza ze Wło h jed ak zadziej iż topola i dą i we Flandrii. Wykorzystywa e ó ież jako ate iał zeź ia ski, do i ta sji i drzeworytu. Baldinucci w Vocabolario otuje: „Grusza. Odmiana drzewa o o o ego,àkt egoào o àz ieàsięàg uszką.àJegoàd e oà takżeà az a eàg usząàjestà a dzoàgęste,àp zezà oàdajeàsięà spa ialeàgładzićài pole o ać.àNadajeàsięà ię àdoà 72 pięk hàp a à obrazie, do zdobienia, barwione na czarno p z po i aàhe a .àT àsa àd e e àposługująàsięà g afi ,àuż ają àgoàdoà i a iaàs oi hà su k à za iastà ukszpa u,àodàkt egoàjestàlżejszeài oż aàz aleźćà iększeàjegoàka ałki . ł.: pero;- fr.: poirier;- ang.: pear;- hiszp.: peral;- niem.: Birne. grynszpan zieleń hiszpańska grzbietnica piła g z iet i a ł.: saracco a costola;- fr.: egoď eà àdos;- ang.: tenon saw;- hiszp.: sierra;- niem.: ‘ü ke säge. grzy do o y iały (Fibroporia vaillantii a. Poria vaporaria Pers.) Atakuje drewno iglaste w ud ka h a ięź ie da ho ej, a st opa h, podłoga h o az d e o z ajdują e się a ze ąt z ud kó . O o iki ają k ztałt ie egula , płaskie, kolo iał lu k e o , a gó ej po ie z h i stępują u ki o ś ed. , -10 mm. Grzybnia iała, pusz sta, ato ata. D e o po azo e ozpada się a d o e p z at z e klo ki, jest iękkie i daje się łat o ozet zeć pal a h a p oszek. Gęstość o jętoś io a d e a sos o ego po iesią a h to a ia g z a z iejsza się o 40%, natomiast spadek t z ałoś i a ś iska ie do hodzi do %. ł.:;- fr.: - ang.: white spore, mine fungus;- hiszp.:;- niem.: B eitspo ige à eiße àPo e s h a ,àT a ete,à Porenhausschwamm grzyb domowy łaś i y, a. st o zek do o pła zą “e pula la a s, a. Me ulius la łza , a s Gatu ek ozkładają głó ie d . d ze iglast h, iekied liś iast . Pod zas z ostu t a za dużą ilość od stąd jego dawna nazwa - st o zek łza . Część tej wody zuż a tó ie, dlatego też jego oz ój ie a hamowany z powodu braku wilgoci. O o iki ają k ztałt ok ągł lu o al , ś ed i ę osiąg. do . O o iki są płaskie lu ko soleto e, p z oś ięte do podłoża. “t o a za od ikuą a jest pofałdo a a, pokryta brodawkami, zeg o o ika jest iał . Na po ie z h i doj załego o o ika stępują zęsto k ople od ... G z ia ze ęt z a o fita, po zątko o pusz sta, iała, pote opada, p z ie ają postać jed a istej, s e z stosza ej skó ki. Na po ie z h i opanowanej przez g.d.w. stępują sz u g z io e - płaskie, do hodzą e do 10 sze okoś i t o zą e sieć. Po ażo e d e o sz ko p ze a ia się a kolo u at i ięk ie. Poja iają się pęk ię ia podłuż e i pop ze z e, astęp ie p z at z e kostki., d e o daje się łat o ozet zeć a u at p oszek. W ok esie iesią a g.d. . po oduje spadek masy drewna o ok. %, t z ałość a ś iska ie spada o ok. 25% a na zginanie statyczne o 60%. ł.: fungo da carie secca;- fr.: ule,à ha pig o àdesà maisons;- ang dry-rot fungus- hiszp.: Merulius lacrymans;niem.: Echten Hausschwammes grzyb kopalniany (Paxillus panuoides Fr. a. Paxllus acheruntius) ‘oz ija się a d e ie gatu kó iglast h p z opti u ilgot oś i od do % i optimum temperaturowym + °C. G z ia składa się z d o h, itko at h st zępek o ś ed i do pod ik oskope ido z e sp zążki , płożą h się po po ie z h i d e a. Ba a g z i zielonkawo-żółta do żółto-zielonkawo-fioletowej. Podo ego za a ie ia są sz u , a dzo wiotkie i cienkie. O o iki stępują kształ ie ie egula uszla, lejek lu a hla z , ają pod i ięte k a ędzie i laszko at h e ofo . P z ie ają a ę żółta ą p ze hodzą ą ązo ą. Grzyb kopalniany zasiedla w ud ka h ele e t ięź dacho ej, st opó , podłóg, z ajduje się go piwnicach, a poza budynkami, w kopal ia h, a podkłada h kolejo h itp. G z te po oduje sil u at ozkład d e a. ł.:;- fr.: paxille faux "Panus";- ang.:;- hiszp.:;- niem.: grzyb piwniczny a. g ili a ózgo ata Coniophora puteana Fr. lub Coniophora Cerebella) ‘ozkłada d e o gatu kó iglast h i liś iast h i to na ał p zek oju iel i twardziel). Optimum ilgot oś io e oz oju tego g z a to = ÷ %, zaś najkorzystniejsza temperatura - ok. °C. Ha ują o a jego oz ój pł a ś iatło. G z ia a żółto-kremowej do brunatnej, zbudowana z ikł h, płożą h się st zępek o ś ed i do , . Obraz diagnostyczny pod mikroskopem - a st zępka h stępują sp zążki tz . okółko e. “z u g z io e są ie e, a ogół za e, ozłoże ie p z po i ają e uzd ko ózgo ej. O o ik płaski, podo do →g. do o ego łaś i ego, lecz mniejszy i jaś iejsz - dza . G.p. stępuje w wilgotnych i zacienionych partiach budynku, to jest w stropach, pi i a h, zadziej a ięź ie da ho ej. Powoduje silny i sz ki u at ozkład d e a, któ e pęka st uktu ę p z at z ą, staje się k u he i łat o ś ie al e a p oszek. ł.: Coniophora puteana;- fr.: Coniophore des caves ang.:, cellar fungus, rot'cellar fungus;- hiszp.: hongo s ta o,àpud i io àhu eda;- niem.: Braunen Kellerschwammes grzy podkłado y (Lentinus lepideus (Buxb.) Fr.); grzyb domowy o ie o sła szej szkodli oś i budynkach, lecz o a dzo dużej szkodli oś i przypadku konstrukcji d e ia h ze ęt z h p. og odze ia, słup , podkład kolejo e, uszto a ia . ł.:;- fr.: - ang.: Scaly Lentinus;- hiszp.:;- niem.: Schuppiger “äge lättli gà grzy składo y (Peniophora gigantea (Fr.) Mass.) grzyb domowy o ie ielkiej szkodli oś i z iąza ej łą z ie z po ie z h io ozkłade d e a i oz ijają e się a u ka h a dzo dużej ilgot oś i ś odo isku su h o u ie ają ł.:;- fr.: - ang.:;- hiszp.:;- niem.: grzy słupo y (Gloeophyllum sepiarium (Wulf.) Karst.); G. domowy o nieco sła szej szkodli oś i budynkach 73 ięź a da ho a, elki st opo e, u p uski , le z a dzo agresywny w przypadku konstrukcji drewnianych ze ęt z h. ‘oz ija się a d e ie iglast . Opti u dla oz oju: ilgot ość ok. %, te p. ÷ °C. Zamszowa grzy ia a ogół iała, p ze hodzą a żółtą, po a ań zo o-żółtą, do ązo ej. ‘oz ija się aj zęś iej e ąt z ele e tó d e ia h o duż h p zek oja h po ie aż ś iatło dzie e ha uje jej z ost. Po oduje u at ą dest uk j ą ko ozję d e a. Ce h wytrzymałoś io e po ażo ego d e a iągu kilku iesię ulegają z a z e u o iże iu. ł.:;- fr. Le ziteàdesà l tu es: - ang.:;- hiszp.:;- niem.: grzyby domowe Naj a dziej szkodli e gatu ki g., po odują e sil i szybki ozkład d e a →g z do o łaś i (Serpula lacrymans , →g z pi i z Coniophora puteana), →g z do o iał Fibroporia vaillantii , →g z kopalniany (Paxillus panuoides) guma 1. Produkt wulkanizacji kauczuku naturalnego lub s tet z ego, odz a ą się dużą elast z oś ią. 2. Naturalna, rozpuszczalna w wodzie wydzielina iektó h ośli , gu a ośli a. ł.: gomma;- fr.: gomme;- ang.: gum;- hiszp.: goma;niem.: Gummi. guma arabska, a. guma akacjowa, kordofan Gu a ośli a dziela a p zez iektó e gatu ki aka ji (najszlachetniejsza z Acacia senegal , os ą e I dia h, “uda ie i Aust alii. Miesza i a k aś h soli ap io h, ag ezo h i potaso h k asó a a i o h o az ga ikó , fe e tó i uk ó . “u sta ja stała, ez a a lu żółta, o szklistej po ie z h i. ‘ozpuszcza się odzie, także a zi o, t o zą lepką ie z. Nierozpuszczalna w kwasach i alkoholu. Stosowana jako klej, spoi o do ak a eli i g aszu o az jako ś odek do ato a ia zło eń. W aga plast fikato ó . Nie utle ia się i ie ie ieje. ł.: arabica, gomma arabica;- fr.: arabique, gomme arabique;- ang.: arabic, arabic gum;- hiszp.: a iga,àgo aà a iga;- niem.: Arabikum, Gummiarabikum. gu a rośli a, a. guma naturalna Natu al a su sta ja sta o ią a dzieli ę iektó h ośli .i . iś i, ze eś i, śli , igdału, zosk i i , pozyskiwana z a ięć p i, z pestek lu ko ze i. Gęsta i lepka ie z; koloid złożo z ęglo oda ó z ie ielką iloś ią z iązkó i e al h. W p ze i ieńst ie do ż i pę z ieje i jest ozpusz zal a odzie. W technikach malarski h gu z alazł zastoso a ie głó ie jako spoi a ak a eli, g asz i te pe . T o zą ło dos ć hig oskopij e, oż a je uelast z ić dodatkie iodu lu gli e . Naj zęś iej stoso a e p a a h a t st z h są guma arabska i guma tragantowa, rzadziej śli o a, iś io a i zosk i io a. ł.: gomma vegetale;- fr.: go eà g tale;- ang.: vegetal gum;- hiszp.: goma vegetal;- niem.: Pflanzengummi. guma skrobiowa dekstryna ł.: go aàd a ido;- fr.: gomme de amidon;- ang.: starch gum;- hiszp.: goma de al id ;- niem.: guma tragantowa, a. guma tragancka, tragant, gumidragan Gu a ośli a ot z a a z dzieli iektó h gatu kó k ze ó z rodzaju traganek (Astragalus), os ą h dziko połud io o-za hod iej Azji. “kłada się z uk ó p ost h. W zi ej odzie pę z ieje, ozpusz zal a iepłej odzie i alkoholu. W kazuje do ą p z zep ość do po ie z h i iepo o at h. W po ó a iu z gu ą a a ską jest a dziej lepka i łat iej ozpusz zal a. Uż a a jako spoi o farbach temperowych, gwaszu, akwareli i pastelach. ł.: gomma adragante;- fr.: gomme adraganthe;- ang.: tragacanth gum;- hiszp.: goma adragante;- niem.: Tragantgummi. gumiguta [fr. gomme-goutte gu a-k opla ], a. gutti, ka odża, żół ień ka odżańska Ba a gu oż i a ot z a a p zez odpa o anie soku mlecznego, uzyskanego z a ięć a p ia h óż h gatu kó d ze z rodzaju Garcina (m.in. Garcina morella i Garcina hanburyi , os ą h Azji t ad j egio po hodze ia to Ka odża . I po to a a do Eu op od , za poś ed i t e p zedsię io ó a gielski h. Po a ań zo o u at a, k u ha asa, ozpusz zal a zęś io o odzie i alkoholu i dają a żółte ozt o , któ e po doda iu ługu z ie iają a ę a ze o ą. W ala st ie uż a a p zede sz stki sztu e i iato skiej. B ła stoso a a jako pigment - ało t ała żół ień iesza a z te pe ą lu z olejem lub jako spoiwo w akwareli. Potwierdzone jest jej stosowanie w mieszaninie z łękite p uski dla uz ska ia ziele i o az ze sie ą palo ą dla uz ska ia o a żu. W t akta ie De Ma e e a (1620) zalecana jest do tempery. ł.: gomma gutta, cambogia;- fr.: camboge, gommegutte;- ang.: camboge;- hiszp.: camboya, gomagutta;niem.: Gummigutt. gumka chlebowa Współ ześ ie p oduko a a gu ka z elastomeru, zaz zaj sp zeda a a fo ie iał h lu ie ieskich kostek. Jest sz zegól ie iękka i podatna na kształto a ie, ha akte zuje się ie ielką p z lep oś ią. “toso a a za iast iąższu hle a do usu a ia p zez po ie a ie po ie z h io h za udzeń. T ad j a duńska e epta a gu kę hle o ą do oczyszcza ia alo ideł ś ie h: iesza i a ąki, sia za iedzi, ęgla u sodu i od , któ ą piedze się p zed uż ie . ł.: gomma pane;- ang.: kneading eraser;- hiszp.: goma de pan. gumka do wycierania, gu ka k eśla ska Syntetyczna guma otrzymywana w procesie polimeryzacji, dostęp a handlu w óż h od ia a h. Uż a a głó ie do usu a ia śladó ołó ka. )astąpiła stoso a da iej p zez a t stó iąższ hle a i kauczuk. ł.: gomma da cancellare;- fr.: go eà àeffa e ;- ang.: eraser;- hiszp.: goma de borrar;- niem.: Radiergummi. 74 gumkowanie, a. ie a ie gu ą )a ieg z sz ze ia a su ho p o adzą do usu ię ia z powierzchni brudu i za ie z sz zeń pop zez po ie a ie iękką al o sp oszko a ą gu ą. Te h ika po sze h ie stosowana w konserwacji papieru, jednak tylko w p z padku podłoż odpo ied io do ze za ho a h, zdol h t z ać po ie a ie. w.: sgommatura. gu oży i a P odukt dziela ia iektó h ośli , naturalna iesza i a gu , ż i i olejkó ete z h. Ciało stałe, plast z e, posiadają e ha akte ystyczny, sil zapa h. Do aj aż iejsz h i najbardziej znanych zali za się i ę i gu igutę, spo ad z ie ko z st a ą w technikach artystycznych jako dodatek do spoiw. ł.: gommoresina;- fr.: gomme- si e;- ang.: gum resin;hiszp.: gomoresinas;- niem.: Gummiharz. gwasz [fr. gouache < ł guazzo] ‘odzaj fa od ej, także te h ika ala ska o az o az ko a tą te h iką. Te i uż a od ok. XVI . Po zątko o oz a zał alo idło ko a e te h iką te pe o ą p. pig e ta i uta t i z kleje i gu ą, i roz ień zo i odzie. Baldi u i defi iuje guazzo jako „spos àu ie a iaàkolo àz kleje àzeàsk à o zejàlu àgu ąàa a ską,àal oàpodo ià ze za i,à lepkimi i mocnymi . W XVIII . ozp zest ze ia się francuski termin gouache, oz a zają e F a ji te h ikę podo ą do ak a eli. Jest to fa a od a, któ ej spoiwem jest zazwyczaj guma arabska, jednak z do ieszką k ed lu ieli. W od óż ie iu od ak a eli g asz jest ato i k ją za ie a ię ej pig e tó i ato e peł ia ze , po s h ię iu jaś ieje i daje efekt z liżo do pasteli. W g aszu sze oko stosuje się iel elu zaz a ze ia ś iateł i ozjaś ia ia palet , ato iast nie ko z stuje się iałego kolo u podłoża. Daje się łat o akładać, dosko ale adaje się do alo a ia gładki h, jedno od h płasz z z . Jest zęsto ko z st a do pod alo ań o aza h olej h. Podo ie ko se a ji stoso a do ko a ia podkładu pod etusze, kań za e astęp ie te h i e ż i z ej lu olejno-ż i z ej. Ka ałek ie kiego etalo ego p ęta, z jednej strony zaostrzony, z d ugiej zakoń zo głó ką. “łuż do łą ze ia ze so ą ele e tó głó ie d e ia h pop zez z ija ie. Może ieć óż kształt, p zek ój i długość, w zależ oś i od p zez a ze ia. G oździe spół zes e ają zaz zaj p zek ój kolist . Da e g oździe ko alskie iał z kle p zek ój t ój- lu z o okąt i są łat o ozpoz a al e ze zgledu a ie egula ość kształtu i po ie z h i. O e ość g oździ obrazach ta li o h ołuje lokal e ap ęże ia i osła ie ie podo azia, o oże po odo ać jego pęka ie. ł.: chiodo;- fr.: clou;- ang.: nail;- hiszp.: clavo;- niem.: Nagel. g óźdź tapi erski, a. teks K ótki g óźdź z dużą głó ką, p ze aż ie oks do a lu powlekany. Stosowany w tapi e st ie. Uż a p zez malarzy i ko se ato ó do api a ia płó ie a k os a. ł.: chiodo da tappezziere;- fr.: semence;- ang.: upholstery tack;- hiszp.: clavo de tapi e a;- niem.: Tapeziernagel, Polsternagel g óźdź Ka ałek ie kiego etalo ego p ęta, z jednej strony zaostrzony, z d ugiej zakoń zo głó ką. “łuż do łą ze ia ze so ą ele e tó głó ie d e ia h pop zez z ija ie. Może ieć óż kształt, p zek ój i długość, zależ oś i od p zez a ze ia. G oździe spół zes e ają zaz zaj p zek ój kolist . Da e g oździe ko alskie iał z kle p zek ój t ój- lu z o okąt i są łat o ozpoz a al e ze zgledu a ie egula ość kształtu i po ie z h i. O e ość g oździ w obrazach tablicowych ołuje lokal e ap ęże ia i osła ie ie podo azia, o oże po odo ać jego pęka ie. ł.: chiodo;- fr.: clou;- ang.: nail;- hiszp.: clavo;- niem.: Nagel. Henri de Toulouse-Lautrec, Kobieta wiążą aàpoń zo h ,à ,àG aszà aàka to ie,à , à à , à .ààál i,àMus eà 39 Toulouse-Lautrec ł.: guazzo, pittura a guazzo;- fr.: gouache;- ang.: gouache;- hiszp.: aguada;- niem.: Guasch. g óźdź 75 H Hadrobregmus Owad z zędu h ząsz z , z odzi kołatko at h, ż ją przede wszystkim w Eu opie pół o ej i ś odko ej. Podo do kołatka Anobium punctatum , od któ ego jest ie o dłuższ - a długość . Atakuje sos ę, ś ie k i i e iękkie d e a. ł.: Hadrobregmus;- fr.: Hadrobregmus;- ang.: Hadrobregmus;- hiszp.: Hadrobregmus;- niem.: Hadrobregmus hartowanie O ó ka iepl a etali stali, stopó lu szkła ają a a elu polepsze ie i h łas oś i e ha i z h - t a doś i i sp ęż stość. Polega a ag ze a iu ate iału do temperatury, w któ ej za hodzą p ze ia fazowe, wygrzaniu w tej temperaturze i astęp ie odpo ied io sz ki hłodze iu. Ha to a ie oże o ej o ać ałą o jętość p zed iotu lu t lko a st po ie z h io e. ł.: tempra;- fr.: trempe;- ang.: tempering;- hiszp.: temple. heban D e o óż h gatu kó he a o ó Diospyros) d ze os ą h głó ie st efie podz ot iko ej. Najcenniejsze dostarczane przez Diospyros ebenum. Ma ąski, jas iel i ie o u at ą lu za ą t a dziel. Ciężki, t a d , t ud o łupli . Uż a a e le artystyczne, instrument uz z e, zeź , i ta sje. I ita je he a u ot z uje się p zez as a ie a ika i d e a iektó h d ze eu opejski h, p. g usz , dę u i g a u. ł.: ebano;- fr.: ébene;- ang.: ebony;- hiszp.: ébano;- niem.: Ebony. Znana od sta oż t oś i. “toso a a kos et e o az te h ika h ala ski h, z łasz za ala st ie olej do lase u kó . ł.: alcanna vera;- hiszp.: alcanna verdadera. hermeneja Podrecznik kodyfikujacy zasady malarstwa religijnego w koś iele s hod io h ześ ijańskim, napisany prawdopodobnie w XVIII w. przez malarza - zakonnika z gó Athos, Dio izego z Fu . Auto ko z stał i us ste at zo ał ate iał zg o adzo e p zez s oi h pop zed ikó . Pod ę z ik składa się z t ze h zęś i: pierwsza zawiera przepisy warsztatowe dot. techniki ala skiej, d uga poś ię o a jest iko og afii, t ze ia podaje zasad oz iesz za ia p zedsta ień e ęt zu koś ioła. ł.: ermeneia;- fr.: ;- ang.: ;- hiszp.: ;- niem.: Hesperophanes cinereus Ch ząsz z z rodziny kózko at h Cerambycidae), stępują Eu opie ś odko ej i połud io ej, o długoś i od do , koloru brunatnego, pokryty sza i łoska i. “zkod ik d e a: atakuje głó ie d e o d ze sze okolist h, z łasz za dę u, uku, topoli, orzecha i kasztanowca. Nie jest sz zegól ie g oź dla o ó a t st z h; jak u sz stki h e a i dó jego atak astępuje pod zas pie sz h lat od ś ię ia d ze a. hebel strug hematyt [gr. haimatos k e , l thos ka ień ] Mi e ał, tle ek żelaza Fe2O3, barwy od krwistoczerwonej do stalo osza ej i za ej. W sokop o e to a uda żelaza do % Fe , li z e złoża U“A, B az lii, ‘osji, “z e ji, Hiszpa ii i Włosze h, Pols e Gó a h ” iętok z ski h oraz a Dol i Gó ”ląsku. W te h ika h ala ski h stoso a od zasó sta oż t h Egipt, G e ja, ‘z jako popularny czerwony pigment (naturalny ugier ze o , ta i i łat o dostęp . “ta il , do ze k ją , uż a e sz stki h ta h ika h, także e f esku. Po sze h ie stoso a do szki o a ia i so a ia. B ł óż ie az a , zależ oś i od od ia i iejs a pochodzenia. Znaczenie terminu hematyt (lub lapis amatita) w starych traktatach nie zawsze jest jasne. Cennini (koniec XIV w.) charakteryzuje go jako ka ień a dzo z a t i t a d , t a dsz od po fi u, ożli do sp oszko a ia jed ie oździe zu. W opa iu o te opis, iektó z i te p etują lapis amatita jako ametyst (podobnie krwistoczerwony lecz twardszy). ł.: amatita, ematite;- fr.: h atite;- ang.: haematite;hiszp.: amatista, hematites;- niem.: Hä atit. henna Natu al , żółta o ze o a ik, ot z a z liś i lawsoni (Lawsonia inermis) - krzewu z rodziny k a i o at h, os ą ego k aja h t opikal h. 40 ł.: Hesperophanes cinereus;- fr.: Cap i o eàduà h e,à Hesperophanes cinereus;- ang.: Hesperophanes cinereus;hiszp.: Hesperophanes cinereus;- niem.: Hesperophanes cinereus hialografia [gr. hyalos, szkło , grafos pisać ] Te h ika t a ie ia szkła k ase fluo o odo o .W szerszym znaczeniu - ala st o a szkle i ogól ie sztuka deko o a ia i a i a ia szkła. ł.: ialografia;- fr.: ialografia;- ang.: hialography;- hiszp.: hialog af a;- niem.: Glasmalerei. higrograf Hig o et sa o z ie ejest ują iki po ia ó ilgot oś i po iet za lu i h gazó . Po . termohigrograf. ł.: igrografo;- fr.: hygrographe;- ang.: hygrograph;hiszp.: igrografo;- niem.: Hygrogragh. higrometr P z ząd służą do po ia u óż i sposo a i 76 ilgot oś i po iet za. Ma podsta o e z a ze ie dla ustala ia p a idło h a u kó p ze ho a ia óż ego t pu za tkó i dzieł sztuki. ł.: igrometro;- fr.: h g o t e;- ang.: hydrometer;- hiszp.: hid et o;- niem.: Hygrometer higroskopij ość )ja isko fiz z e; łaś i ość iektó h iał polegają a a łat oś i hła ia ia od i zawartej w atmosferze pa od ej. Jest o a ś iśle z iązana ze zmianami glądu, oz ia ó , zęsto też e h e ha i z h samej substancji, w zmiennych warunkach cieplnoilgot oś io h. ł.: ig os opi it ;- fr.: h g os opi it ;- ang.: hygroscopicity;- hiszp.: higroscopicidad;- niem.: H g oskopizität. higroskopijny )dol do hła ia ia i oddawania wilgoci (wody i pary od ej . Do ate iałó hig oskopij h, któ e z ie iaja wymiary i łaś i oś i pod pł e ilgo i, ależą .i . drewno, papier, pergamin. ł.: igroscopico;- fr.: hygroscopique;- ang.: hygroscopic;hiszp.: hig os pi o;- niem.: Hygroskopisch. higrostat, a. humidostat “ta ilizato ilgot oś i; p z ząd, któ auto at z ie eguluje pozio ilgot oś i zględ ej po iet za w danym pomieszczeniu. ł.: igrostato;- fr.: climatiseur;- ang.: humidifier;- hiszp.: higrostato;- niem.: Hygrostat. hispanicum chryzokolla holografia Metoda rejestrowania i odt a za ia ałko itej i fo a ji o oś ietlo o iek ie, iesio ej p zez falę elekt o ag et z ą. )apisu doko uje się ś iate lase a na materiale ś iatło zuł . Tz . hologram stanowi pozo ie ezład ą ko i a ję p ążkó i pie ś ie i i te fe e j h. )a ie a o zakodo a ą i fo a ję o ozkładzie za ó o a plitud, jak i faz fal ś ietl h od it h od p zed iotu z kł o az fotog afi z zawiera i fo a ję t lko o amplitudach fal). Podczas odtwarzania obrazu, w iku d f ak ji ś iatła a t eś i holog a u uz skuje się d a o az p zest ze e: jede ze z ist , d ugi pozo . “tosują odpo ied ie te h iki i ate iał oż a ot z ać holog a odtwarzalne w ś ietle iał holog a o jętoś io e i tę zo e . Metoda opracowana w 1948 r., wykorzystywana w fotog afii do t o ze ia o azó p zest ze h o az w diagnostyce medycznej i w badaniach biologicznych. Do oz oju holog afii p z z ili się M. Wolfke, D. Gabor, E.N. Leith, J. Upatnieks, W. Stroke. ł.: olog af a;- fr.: holographie;- ang.: holography;- hiszp.: holog af aàl se . za ó o a plitud jak i faz p zed iotu. P z uż iu spe hologramy odtwarzane w ś o jętoś io e, holog a tę fali ś ietl ej od itej od tego jal h te h ik ot z uje się ietle iał holog a zo e . 41 ł.: ologramma;- fr.: hologramme;- ang.: hologram;hiszp.: holograma. HREM, HRTEM High Resolution Electron Microscopy, High Resolution Transmission Electron Microscopy -Wysokorozdzielcza transmisyjna mikroskopia elektronowa hydrofilowy )dol do hła ia ia od lu do iąza ia się z ią. Ce ha pe h ak o ząste zek i ząstek koloido h koloidó h d ofilo h polegają a a te de ji do adsorbowa ia a s ej po ie z h i ząste zek od ; od ot ość h d ofo o oś i ł.: idrofilo;- fr.: hydrophile;- ang.: hydrophilous;- hiszp.: hid filo;- niem.: hydrophil. hydrofobowy Zdolny do odpychania wody. Cecha pewnych ak o ząste zek i ząstek koloido h koloidó h d ofo o h polegają a a aku te de ji do adso o a ia a s ej po ie z h i ząste zek od ; od ot ość h d ofilo oś i. “z zegól ie aż a w p z padku ś odkó ko solidują h i za ezpie zają h, stoso a h do o iektó sta io h a działa ie z ikó at osfe z h. ł.: idrofobo;- fr.: hydrophobe;- ang.: hydrophobic;- hiszp.: hid fo o;- niem.: wasserabstossend. Hylotrupes bajulus spuszczel pospolity hologram Ut alo a klisz fotog afi z ej za po o ą ś iatła laserowego, te h iką holog afii, o az i te fe e j da ego p zed iotu, p zet a za astęp ie a o az t ój ia o . W posta i pozo ie ezład ej ko i a ji p ążkó i pie ś ie i za ie a i fo a ję o ozkładzie 77 I igła ryto i za Igła stalo a, aj zęś iej op a io a d e ia ą ękojeść, służą a rytownikom do wykonywania rysunku na etalo ej at ezpoś ed io a pł ie al o a st ie pok ają ego ją e iksu . Dosko ale opisa a dialoga h Gi ola o Ga giolli : „pałe zkaàz cienkiej stali,à aj z stszejàjakąà oż aàz aleźć.àJestà ielkoś i oł ka,ào i iętaàpaskie àza szuà[...],à à àjąà god ieàt z ać,àzosta i sz à aàze ąt zàost ze.àNieà p a ujeàsięàt àjakà l e ,àkt àd ąż à iedź,àu oszą à p zedàso ąà i à ięt àp zezàost ze,àle zà a iskaàsięà aà metal z g à aàd ł,àtakàżeàu osiàsięàk a ędźà pozosta io ejàp zezàigłęà s ,àkt ąàz ie aàsięà kli ąàal oà ś ie aàuta t àz oleje à ęgle à ie z o . Na zędzie sz zegól ie aż e te h i e su hej igł . ł.: punta a rame nudo, punta secca, punta immediata. iglaste, a. szpilkowe, Coniferae Najli z iejsza klasa ośli agozalążko h, o ej uje rodzin i ok. gatu kó d ze i k ze ó , os ą h głó ie st efie u ia ko a ej półkuli pół o ej. Mają drewno zbudowane z e ek ak a z ń , sz szko ate k iat ozdziel opł io e i wiatropylne, owoce w postaci sz szek, liś ie fo ie igieł lu łusek. D e o d ze iglast h jest e io ate iałe do p a a t st z h i o u podo azi ala ski h, z łasz za d e o ś ie ku, sosny, modrzewia i cyprysu. ł.: conifera;- fr.: o if e;- ang.: conifer;- hiszp.: o fe a;niem.: Nadelbaum. iglica ) ień ze ie kształ ie a dzo sokiego i s ukłego ost osłupa lu stożka, sta o ią e ak ie ież lu z ień ze ie heł u, także z ień ze ie ok a, po talu z ramy obrazu tablicowego. Element dekoracyjny typowy dla sztuki póź ego got ku. ł.: cuspide;- fr.: fl he;- ang.: cusp;- hiszp.: úspide. ikona W sztuce bizantyjskiej i s hod io h ześ ijańskiej - obraz sak al , o ażają oso ś ięte, s e i lij e i liturgiczno-symboliczne, przeznaczony do kultu. Malo a a p ze aż ie a des e te h iką te pe o ą lu e kaust z ą, zadziej a płót ie, zase ko a a w mozaice i e alii lu płasko zeź io a drewnie i marmurze. Charakterystyczny dla niej jest tradycyjny schemat ikonograficzny, stosowany bez zmian od stuleci (podli iki , ealiz e a geli z , o e ość apisó ide t fikują h p zedsta io e oso i wydarzenia oraz brak sygnatury autora. Najstarsze zachowane ikony po hodzą z VI w.n.e. ł.: icona;- fr.: icone;- ang.: icon;- hiszp.: icono;- niem.: Ikone. ikonografia Nauka po o i za histo ii sztuki zaj ują a się opise i i te p eta ją dzieł sztuki pod zględe i h t eś i i s oliki. Poz ala ok eślić te at dzieła, iezależ ie od jego a toś i fo al ej. Po . ikonologia. ł.: iconografia;- fr.: iconographie;- ang.: iconography;hiszp.: i o og af a;- niem.: Ikonographie. ikonologia Dziedzi a histo ii sztuki zaj ują a się i te p eta ją t eś i i s oliki dzieł ś isłej ela ji z odpo ied ią epoką histo z ą, s tua ją społe z ą i polit z ą oraz szeroko poj o a a kultu ą ta tego ok esu. D s pli a, któ ej zak es został z a zo p zez it ego histo ka sztuki E i a Pofsk ego jako oz i ię ie i uzupeł ie ie ikonografii. ł.: iconologia;- fr.: iconologie;- ang.: iconology;- hiszp.: i o olog a;- niem.: Ikonologie. ikonostas W cerkwiach - p zeg oda dzielą a a ę od iejs a ołta zo ego: soka, pok ta iko a i, z trojgiem drzwi ś odko e tz . a skie lu ajskie ota . Jego p og a iko og afi z jest ś iśle ok eślo : pie sz , aj iższ ząd p zez a zo jest a iko iejs o e, d ugi to ząd Deesis, t ze i zaj ują p zedsta ie ia d u astu aj iększ h ś iąt Koś ioła Ws hod iego, po żej z ajdują się ize u ki pat ia hó i p o okó . W z ień ze iu u iesz za jest k z ż. ł.: iconostasi i adełko, a. i adło ę z e U h t do za o o a ia i p z t z a ia ał h p zed iotó zasie i h ę z ej o ó ki. Pod zas p a jest t z a e p zez o ot ika ęku. ) a e od ś ed io ie za. W o e ej fo ie kształ ie lite G lu C kształ iło się a po zątku XIX ., p a dopodo ie dzięki a gielski ko st ukto o a zędzi. ł.: morsetto;- fr.: crampon;- ang.: clamp;- hiszp.: abrazadera;- niem.: Klammer. i adło P z ząd do p z t z a ia p zed iotó zasie o ó ki. Posiada d ie stalo e sz zęki egulo a e za po o ą ś u lu i ego u ządze ia. ‘oz óż ia się i adła a sztato e, p z k ę a e a stałe do stołu a sztato ego, i adła ę z e, t z a e pod zas o ó ki ęką o az i adła asz o e, do za o o a ia p zed iotó o a ia h a f eza kach, strugarkach lub wiertarkach. ł.: morsa;- fr.: tau;- ang.: vice;- hiszp.: morsa;- niem.: Schraubstock. imitacja ‘ze z aśladują a i ą ze z, ko a a celu oszustwa, aj zęś iej z tańszego ate iału; falsyfikat. ł.: contraffazione;- fr.: o t efaço ;- ang.: counterfeit;hiszp.: falsifi a i ;- niem.: Fäls hu g. i ita ja zło e ia Po ie z h ia pok ta płatka i s e a lu ,a astęp ie lakie e pozło ist taki sposó , zasuge o ać o e ość p a dzi ego, koszto ego złota. ł.: meccatura;- fr.: do u eà àlaà e a;- ang.: mecca gilding;- hiszp.: colradura. i ita ja złota “u sta ja, któ a p z po i a złoto jed ie gląde . Zazwyczaj jest to stop miedzi z innymi metalami. Patrz szlagmetal, tombak, złoto ozaiko e. ł.: oro falso, oro matto, orone;- fr.: faux or, oripeau;- 78 ang.: fake gold, matte gold, oroide;- hiszp.: falso oro, oro mate, oropel;- niem.: Talmi. (secondo strappo). ł.: impronta. immunofluorescencja Analiza fistochemiczna prowadzona na przekrojach ie ko a st o h, służą a do oz a za ia t pó iałek obecnych w p ó e. Opie a się a eak ja h i u ologi z h, ha akte st z h dla iałek. ł.: immunofluorescenza;- fr.: immuno-fluorescence;- ang.: immuno-fluorescence;- hiszp.: inmunofluorescencia;niem.: Immunofluoreszenz. incotta [ ł.] Ża go o , łoski te i ko se ato ski - płót o, któ e uległo utle ie iu, stało się k u he i p akt z ie poz a io e szelkiej t z ałoś i e ha i z ej, a skutek ezpoś ed iego ałoże ia a ie zap a olejnej. ł.: incotta;- fr.: incotta;- hiszp.: cucotta. impast [ ł. impastare g ieść, oz a iać ] W malarstwie - pukłe ałoże ie fa pędzle lu szpa helką, stoso a e dla zaak e to a ia efektó ś iatła. Te i uż iu od XVII . ł.: impasto;- fr.: impasto;- ang.: impasto;- hiszp.: empaste;- niem.: Impasto. impast chudy I past ez sz zegól ej gęstoś i i g u oś i, ez ido z h śladó pędzla. ł.: impasto magro;- fr.: couche maigre;- ang.: lean coat of colour;- hiszp.: empaste magro;- niem.: Magerer Impasto. i past tłusty I past ha akte zują sie sz zegól ą ięsistoś ią i g u oś ią, z ido z dukte pędzla, t po dla ala st a olej ego, hęt ie stoso a p zez i p esjo istó . ł.: impasto a corpo;- fr.: e p te e t;- ang.: thick impasto;- hiszp.: empaste espeso;- niem.: Dicker Impasto. impregnacja Nas a ie ate iałó po o at h ś odka i he i z i, za ezpie zają i je p zed isz zą działa ie o adó , ik oo ga iz ó , og ia, od itp. lu adają i i ok eślo e łaś i oś i p. szt ość, ieku zli ość, h d ofo o ość. W konserwacji zabieg przep o adza jest głó ie a o iekta h, któ e st a ił e ęt z ą spoistość, p z po o odpo ied i h ś odkó ko solidują h. W zależ oś i od pot ze i p eg ate asą za się z isz zo ą st efę, zęś io o lu ałko i ie za u za i o iekt lu p o adza się go w autokla a h pod iś ie ie . ł.: impregnazione;- fr.: i p g atio ;- ang.: impregnation;- hiszp.: i p eg a i ;- niem.: Imprägnierung. imprimitura, a. imprimatura 1. Cienka, jednolita warstwa laserunku olejnego lub olejno-ż i z ego, kań zają a zap a ę i ułat iają a akłada ie fa . P zej z sta lu ato a, ez a a lu za a io a p ze aż ie kolo ze ug u . “toso a a głó ie e Włosze h i Nide la da h XV - XVII w. 2. Wg Vocabolario Baldi u iego ii h łoski h ź ódeł - zaprawa kredowo-klejowa bez dodatku oleju. ł.: imprimitura;- fr.: imprimure;- ang.: priming;- hiszp.: i p i a i ;- niem.: Imprimitur. impronta [ ł.] ”lad alo idła dosł. od isk , któ pozostaje a t ku po zdję iu f esku etodą strappo. Por.  drugie strappo indygo bagdadzkie I d go atu al e po hodzą e z Bagdadu. Bagdad w da h zasa h ł aż oś odkie ha dlu, do któ ego t afiał ka a a z Dalekiego Ws hodu. “tąd to a t a spo to a o d ogą o ską do ielu po tó , m. in. do Wenecji. Wzmiankowane m.in. przez Jehana le Begue (ok. 1431). ł.: indaco baccabeo, bagadeo;- fr.: indigo baccadeo;hiszp.: indigo baccadeo. indygo bengalskie I d go atu al e po hodzą e z I dii, sz zegól ie cenione ze względu a soką jakość. ł.: indaco del Bengala;- fr.: indigo du Bengale;- hiszp.: indigo de Bengala. indygo koloru miedzi indygo naturalne ł.: indaco color rame;- fr.: indigo couleur cuivre;- hiszp.: indigo color cobre. i dygo eksykańskie I d go atu al e po hodzą e z Meksyku. ł.: indaco del Messico;- fr.: indigo du Mexique;- hiszp.: i digoàdeàM ji o. indygo naturalne, indygo bagdadzkie, indygo bengalskie, indygo z Karoliny, indygo machabejskie, indygo eks kańskie, i d go ja ajskie, lulacin C16H10N2O2 Ciemnoniebieski barwnik organiczny otrzymywany z liś i indygowca barwierskiego (Indigofera tinctoria) lub innych i d go ó Indigofera hirsuta, Indigofera anil, Indigofera argentea) - k ze ó z rodziny motylkowatych, os ą h w iędz z ot iko ej Azji. ) a już w sta oż t oś i I die, Chi , Egipt , uż a głó ie do a ie ia tka i . P oduk ja polegała a a e o a iu liś i w cysternach z odą z dodatkiem amoniaku lub wapna i stopniowym utlenianiu na powietrzu. Po oczyszczeniu pigment suszono i formowano w bochenki. Podobny do łękitu p uskiego, półk ją , a i te s , ie ieski kolor i do ą siłę a ie ia. Pod pł e ś iatła pło ieje. W ak a eli a te de ję do lak ię ia; oleju wymaga sykatywy i bardzo ciemnieje. Najlepsze rezultaty daje w temperze: zmieszany z ielą oło io ą daje kolo podobny do azurytu i ult a a atu al ej. Chęt ie stosowany w i iato st ie. Wz ia ko a pod óż i nazwami w wielu dawnych traktatach, m.in. u Pliniusza (I w. n.e. ) i Cenniniego (koniec XIV w.) - az skazują w iększoś i p z padkó a po hodze ie a ika. Udokumentowany jest jego import do Marsylii w XII w. oraz uprawy indygowca w zachodnich rejonach Francji. 79 ł.: indaco naturale;- fr.: indigo naturel;- ang.: natural indigo;- hiszp.: indigo natural;- niem.: Indigoblau. indygo sztuczne C16H10N2O2 Niebieski barwnik zsyntetyzowany ok. 1870 r. przez niemieckiego chemika Adolfa von Baeyera z kwasu onitrofenylopropionowego. Obecnie otrzymywany z aniliny przez kondensacje z kwasem chlo oo to . Posiadają a alogi z e łaś i oś i o a ik atu al , sz ko pa ł go z ku. Pig e t ało t ał , stoso a w akwareli, temperze i oleju. ł.: indaco artificiale;- fr.: indigo artificiel;- ang.: artificial indigo;- hiszp.: indigo artificial. indygo z Jawy I d go atu al e po hodzą e z Jawy. ł.: indaco di Giava;- fr.: indigo de Java;- hiszp.: indigo de Java. indygo z Karoliny I d go atu al e po hodzą e z a e kańskiego sta u Karolina. ł.: indaco della Carolina;- fr.: indigo de la Caroline;hiszp.: indigo de Carolina. indygo, a. i d got a, łękit i d go , C16H10N2O2 Cie o ie ieski a ik ośli stępują posta i z iąza ej jako ez a glikoz d - i d ka liś ia h iektó h ośli : i d go a a ie skiego Indigofera tinctoria , i h i d go ó Indigofera hirsuta, Indigofera anil, Indigofera argentea), urzetu barwierskiego (Isatis tinctoria), rdestu ptasiego (Polygonum aviculare) i innych. Barwnik otrzymany z liś i i go a z a jest indygiem naturalnym. Ide t z z iązek ot z a syntetycznie zwany jest indygiem sztucznym. ł.: indaco;- fr.: indigo;- ang.: indigo;- hiszp.: indigo;niem.: Indigo. insektycyd, a. ś odek o ado ój z ” odek he i z atu al lu s tet z lu ik o iologi z działają za ój zo a o ad lu og a i zają i h oz ój. Dostęp handlu zazwyczaj w posta i pł u lu gazu. ” odka i o ado ój z i stoso a i ko se a ji są .m.in. kwas pruski, bromek metylu, tlenek etylenu,  zte o hlo ek ęgla ł.: insetticida, disinfestante;- fr.: insecticide;- ang.: insecticide, disinfectant;- hiszp.: insecticida, desinfectante;niem.: Insektenvernichtungsmitte,.Entwesungsmittel. intonaco [ ł. tonaca tu ika ] Wie z h ia a st a p a u a skiej sta o ią a ezpoś ed ie podłoże alo ideł ś ie h, z łasz za f esku. Ma gładką, pole o a ą po ie z h ię. Ot z uje się je ze spoi a z kle ap a, e e tu lub gipsu) i peł ia z p ze aż ie piasku za o io h z odą. Już g Wit u iusza, do a zap a a po i a po i a składać się p z aj iej z trzech warstw: pie szej apó ki al o o zutki - zdecydowanie ie ó ej, d ugiej z a ej a i iato - iej ie ó ej lecz iągle szo stkiej, zape ić do e p z lega ie ostat iej warstwy intonaco lub i to a hi o. “a te i poja ił się XIV w. ł.: intonaco;- fr.: intonaco;- ang.: intonaco;- hiszp.: intonaco;- niem.: Intonaco. IPR Intellectual Property Rights p a a łas oś i i telektual ej ircha [niem. irch od ła . hircus kozioł ] ‘odzaj d ust o ego za szu; skó a kóz, sa e , jele i lu e ife ó , ga o a a etodą tłusz zo ą. Ma żółtok e o , atu al kolo , ha akte st z ą, aksa it ą po ie z h ię, jest iękka, delikat a, a dzo iągli a. Uż a a do z sz ze ia po ie z h i z łasz za szkła , usu a ia śladó za udzeń i zatłusz zeń. Delikat ie z ilżo a a uż te z a do op a o a ia i do z sz za ia kitó . “toso a a także jako o i ie poduszek pozłot i z h. ł.: pelle di camoscio;- fr.: peau de chamois;- ang.: chamois skin;- hiszp.: piel de gamuza;-niem.: Wildleder. is similar to the D8(S), the only difference being isatis  łękit z urzetu izopropanol alkohol izopropylowy ł.: isopropanolo;- fr.: isopropanol;- ang.: isopropylalcohol;- hiszp.: isopropanol;- niem.: isoPropanol. izotropia Cha akte st z a e ha oś odka głó ie iał iek stali z h , polegają a a t , że e sz stki h kie u ka h kazuje o te sa e łaś i oś i fiz z e, p. rozsze zal ość iepl ą, p ze od i t o elekt z e i iepl e, łupli ość, t a dość, łaś i oś i opt z e. P ze i ieńst o anizotropii. ł.: isotropia;- fr.: isotropie;- ang.: isotropy;- hiszp.: isot op a;- niem.: Isotropie. intonachino Wierzchnia warstwa i to a o ha akte zują a się po ie z h ią a dzo ó ą i do ze gładzo ą, sta o ią a ezpoś ed ie podłoże alo ideł ś ie h. Baldi u i pisze: „…trzecia warstwa zaprawy łaś i ieà az aàsięài to a hi oàlu àpuli e toàiàjestàtą,à kt aà z iàpo ie z h ięà ałko i ieàgładkąàià ł sz zą ą.à ‘o iàsięàjąàz ajlepszegoà ap aàià ożli eà aj ielszegoà piasku - ieluàjed akàzastępujeàpiasekà ą zkąàka ie ą. ł.: intonachino, pulimento;- fr.: intonachino;- ang.: intonachino, stucco finish;- hiszp.: intonachino;- niem.: Intonachino. 80 Włosze h, Hiszpa ii, A glii o az w ikonach karpackich). J Pols e z łasz za jajo, a. jajko Patrz  iałko jaja, żółtko jaja ł.: uovo;- fr.: oeuf;- ang.: egg;- hiszp.: huevo;- niem.: Ei. jaskół zy ogo Element stolarskiego połą ze ia a jaskół z ogo . ł.: coda di rondine;- fr.: queue d'aronde;- ang.: dovetail;hiszp.: cola de milano;- niem.: Sch a e s h ä ze. jaspis czerwony ametyst ł.: diaspro rosso. 43 ł.: a ete;- fr.: sapin;- ang.: fir;- hiszp.: abeto;- niem.: Tanne. jesion Fraxinus Rodzaj z rodziny oliwkowatych (Oleaceae , o ej ują ok. gatu kó d ze i k ze ó , os ą h a półkuli pół o ej. W Pols e odzi jest t lko jesio iosł (Fraxinus excesior . D e o pie ś ie io o-naczyniowe, iel sze oki, iał , z żółta lu óżo a od ie ie , fałsz a t a dziel jas o u at a. Biel i t a dziel t ud e do od óż ie ia. D e o póź e ie iejsze od d e a wczesnego. Drewno j. jest nieregularnie wybarwione, o su ku słoist , p ęgo a e i a dzo deko a j e. T a de, ś ed io iężkie, a dzo sp ęż ste, o ałej ku zli oś i i ie ielkiej skło oś i do pa ze ia. Nieodpo e a ilgoć. Ce io e meblarstwie, jako podobrazie malarskie stosowane sporadycznie, głó ie a te e ie Wło h. jon Ato lu g upa ato ó ząste zka posiadają e ładu ek i ęd ują e kie u ku odpo ied i h elekt od pod pł e p z łożo ego pola elekt z ego od g e kiego sło a ion - ęd o ie ł.: ione;- fr.: ion;- ang.: ion;- hiszp.: i ;- niem.: Ion. juta Corchorus Jed o o z a ośli a ziel a z rodziny lipowatych (Tiliaceae), stępują a iędz z ot iko ej st efie Azji, Af ki i A e ki. ) a h jest ok. gatu kó , z któ h aj zęś iej up a ia e są juta iała Corchorus capsularis) i juta kolorowa (Corchorus olitorius . Łod gi dosta zają e ego łók a ł ko ego o tej sa iej az ie dł. do . Jest o o stoso a e do o u o kó , d a ó , tka i o i io h o az papie u. Płót o z juty sporadycznie ko z st a o jako podłoże ala skie. Ba dzo odpo e i t ałe, z te de ją do ie ie ia a po iet zu. 42 ł.: frassino, Frassino maggiore;- fr.: F e;- ang.: ash;hiszp.: fresno;- niem.: Esche, Gemaine Esche. 44 jesiotr Acipenser ‘ a ęd o a z rodziny jesiotrowatych. W technikach malarskich wykorzystywany jest klej z jesiotra, tzw. karuk. ł.: storione;- fr.: esturgeon;- ang.: sturgen;- hiszp.: estu i ;- niem.: Stör. jodła, Abies Rodzaj drzew z rodziny sosnowatych (Pinaceae), o ej ują ok. gatu kó d ze iglast h, os ą h w st efie u ia ko a ej a półkuli pół o ej. W Pols e stępuje odzi a jodła pospolita Abies alba) oraz ozdo e gatu ki o ego po hodze ia, .i . jodła kalifornijska (Abies concolor) i jodła alsa iczna (Abies balsamea . D e o jodł a t a dziel ieza a io ą, ez p ze odó ż i z h. Jest iałe podo e do ś ie ko ego , lekkie, iękkie i łupli e, skło e do pęka ia i paczenia. Trudniejsze w o ó e iż ś ie ko e, do ze się a i, źle pole uje. “tosowane jako podobrazie malarskie w połud io h Nie ze h, e F a ji, 45 ł.: iuta;- fr.: jute;- ang.: jute;- hiszp.: yute;- niem.: Jute. 81 K kadmopon, a. litopon kadmowy, CdS + BaSO4 “ztu z pig e t o a żo ot z a p zez st ą a ie iesza i sia zkó kad u i sia za u barowego. Mieszany z litoponem i p ażo tak, uz skać oz aite to a je. Ma ato gląd i dosko ałą siłę k ia. Uż a ala st ie te pe o i olej . Produkowany od 1926 r. ł.: cadmopone, litopone di cadmio rosso;- fr.: cadmopone;- ang.: cadmium red lithopone. kalafonia [gr. koloph iaàod Koloph , kolonii greckiej na za hod i zeżu Azji M iejszej] Ż i a atu al a do a a z óż h gatu kó sose , ot z a a pop zez dest la ję su o ej ż i z pa ą od ą. Głó e skład iki: k as ż i z e abietynowy i pimarowy (90%), ich pochodne oraz zanieczyszczenia. Ma postać żółta h, półp zez o z st h, łat o k uszą h się łek. Te p. ięk ie ia -75C, temp. topn. 105135C, w temp. 250-300C ulega ozkłado i. Do ze rozpuszczalna w roztworach zasad oraz w wielu rozpuszczalnikach organicznych m.in. w olejku terpentynowym, alkoholu i hlo ofo ie. Nie adaje się do o u lakie ó - ut o zo a ło a a te de ję do ciemnienia i ęt ie ia pod pł e ilgo i. W ko se a ji stoso a a jako skład ik termoplastycznych as du lażo h osko o- ż i z h osk z iększa t a dość i siłę kleje ia o az o iża te pe atu ę topnienia). ł.: colofonia;- fr.: colophane;- ang.: ;- colophony hiszp.: colofonia;- niem.: Kolophonium. kała arz [ła . calamarium s ho ek na atrament i pió a od calamus t z i a do pisa ia ] Małe a z ie do p ze ho a ia at a e tu i maczania w nim pió a. Wg Baldi u iego „Pojemnik na t z i ki,àtoàjestàpi a,àp a ieàpi ik.àNa z ie,à kt à p ze ho ujeàsięàat a e tài pi aàdoàpisania". ł.: calamaio;- fr.: encrier;- ang.: ink-pot;- hiszp.: tintero;niem.: Tintenfass. kalcymetr P z ząd do oz a za ia za a toś i ęgla u ap ia. Naj zęś iej ko z stuje się etodę “ hei le a opa tą a pomiarze wolumetrycznym. ł.: calcimetro; ;- ang.: calcimeter;- fr.: al i t e. kalcymetria Metoda oz a za ia za a toś i ęgla u ap ia ada ej substacji, np. kamieniu wapiennym, historycznej zaprawie. Poz ala a ok eśle ie stosu ku spoi o/ peł ia z. ł.: calcimetria; ;- ang.: calcimetry;- fr.: al i t ie. kalcyna Wapno gaszone albo zaprawa na bazie wapna powietrznego. W szerszym znaczeniu synonim wapna. Wg Baldi u iego „Mate iałà u a ski,àka ieńàpalo à w piecach - apie ika h,à aj zęś iejàka ieńàz okolic ál e ese,àaleàtakżeà a u àlu ài àka ień,àgaszo à pote àpo olià odąài mieszany z piaskiem w proporcji, jak iado o.à“łuż àdoàłą ze iaàkażdegoà odzajuàka ie ia,à skał àià og leàp a à ud ka h.àNajlepsząàsięà o ià z kamienia, wydobywanego w nadmorskim rejonie Edui we Francji, o iàsięàjąàjesz zeàz ostryg i z muszli. ł.: calcina;- hiszp.: calcina. kaliko Cie ka i delikat a tka i a a eł ia a, uż a a jako pie sza a st a płót a do li o a ia, za iega h p ze osze ia alo ideł ś ie h st appo i sta o o az do wszelkiego odzaju t a sfe ó . ł.: ali ,à e ioàdià o a;- ang.: gauze;- hiszp.: harapo. Kali it →ału kalka Półp zez o z st papie u ożli iają po iela ie i kopio a ie su kó . Także su ek ot z a za po o ą kalki. ł.: lucido;- fr.: calque;- ang.: tracing;- hiszp.: calco;- niem.: Pausezeichnung. kalka kreślarska, a. techniczna Papie półp zez o z st o a dzo ó o ie p zez o zu o az dużej t z ałoś i a oze a ie i zginanie. Produkowany z d e a ś ie ko ego i jodło ego. U ożli ia po iela ie su kó . ł.: carta da lucido, carta lucida;- fr.: papier calque;- ang.: tracing paper;- hiszp.: papel vegetal; - niem.: Transparentpapier. kalka techniczna kalka k eśla ska ł.: carta lucida;- fr.: papier calque;- ang.: tracing paper;hiszp.: papel vegetal; - niem.: Transparentpapier. kalkografia [gr. khalk s iedź , graphos so ać ] Ok eśle ie iedzio tu lu - w szerszym znaczeniu te h ik opa t h a d uku klęsł . ł.: calcografia;- fr.: chalcographie;- ang.: copper printing;hiszp.: cal og af a.;- niem.: Chalkographie. kalkowanie . )a ieg kopio a ia su kó p z po o kalki. Wg Vocabolario Baldi u iego : „Te i àuż a à p zezà asz hà ist z ;à o iàsięàtoà ż àspos ,àp z à po o à atłusz zo egoàlu àp zez o z stegoàpapie u,àlub ło àz klejuà iego,àal oàluste àlu à za hà elo à a iąg ięt hà aà a ę. ł.: lucidare;- fr.: d al ue ;- ang.: trace;- hiszp.: calcar. . “posó p ze osze ia su ku, polegają a od iska iu jego ko tu ó tak, pozostał ido z ślad a owym podłożu. Wg Baldi u iego „Kalko ać.àOd iskaćà koń kąàst lusaàz koś iàsło io ejàal oàz twardego d e aàko tu à su ku,à ko a egoà aàz kł àal oà p zej z st àpapie ze,àkładą àgoà aài àpapie zeàal oà pł t ie,àal oà u zeàià aàpodsta ieàtegoàod iś iętegoà ko tu uà ko aćà o à su ekàal oà alo idło . I ą etodę opisuje F a es o Milizia : „Nakleićà iał à papier na odwrocie rysunku, wysmarowane proszkiem z ze o egoàal oà za egoàpig e tu,àià etalo ąà koń ką,àtakąà à ieà ięłaà su ku,àod iskaćàko tu àaà pote àk esko aćà ie ie . ł.: calcare. 82 kambium, a. miazga Tka ka t ó za pok ają a iep ze a płasz ze drewno drzew i k ze ó od ko ze i po stożek z ostu pędu st uktu ze ukaza ej a p zek oju pop ze z pnia jest to niewidzial a goł okie st efa po iędz ł kie a iele . ) udo a a z ie koś ie h ko ó ek za ie ają h plaz ę i jąd a, któ e dzielą się st z ie, dają po zątek ko ó ko i i jal d e a i ł ka. ł.: cambio;- fr.: cambium;- ang.: cambium;- hiszp.: cambio. ka odża gumiguta ł.: gambogia;- fr.: gamboge;- hiszp.: gamboya. kampesz lak kampeszowy ka ień he i z y ka ień filozofi z ł.: lana chimica;- fr.: lana chimica;- hiszp.: la aà u i a. ka ień do u iera ia, a. fliza Pł ta z kle po fi o a, a któ ej t ad j ie oz ie a e są pig e t za po o ą ku a tu. O e ie zastępo a pł tę z t a io ego szkła. ł.: pietra per macinare;- fr.: pie eà à o e ;- ang.: grinding slab;- hiszp.: piedra de pulverizar. ka ień filozofi z y, a. ka ień he i z , lana filosofica . Bezskute z ie poszuki a a p zez al he ikó taje i za su sta ja, któ a iała p ze ie iać etale w złoto i ć leka st e a szelkie ho o . . a. iał ka ień filozofi z . ” ed io ie z e ok eśle ie tle ku ku ) O ieli ko ej po hodzą e z czasó , kied jesz ze ie p ó o a o stoso ać go do te h ik artystycznych. ł.: lana filosofica, lana chimica;- fr.: blanc lana philosophica;- hiszp.: la aàfilos fi a, la aà u i a ka ień litografi z y - pole o a łupek apie zbitej, jednolitej struktu ze, uż a jako at a technice litografii. także uż a e jako podo azia malarstwie sztalugowym i w i iatu ze. Wiązało się to z p óbami ko a ia alo ideł t ał h i odpornych na procesy sta ze ia. Malo a o a pł tka h z łupku, lid tu, a u u, lapis lazuli, agatu, alabastru, jaspisu, wapienia i in., farbami olej h. W ielu p z padka h ko z st a o atu al ą a ę ka ie ia, jego ż łko a ie, atu al e i kluzje. O sposobach malowania na kamieniu pisali m.in. Cennini (koniec XIV w.), Giorgio Vasari (1550), Francesco Pacheco (1649), Baldinucci (1681). ł.: pietra;- fr.: pierre;- ang.: stone;- hiszp.: piedra;- niem.: Stein. o ka ień sztu z y I ita ja ka ie ia spo ządzo a z ą zki ka ie ej lu piasku i spoiwa (np. wapna). ł.: pietra artificiale;- fr.: pierre reconstituree;- ang.: cast stone, artificial stone; - hiszp.: piedra artifical - niem.: Kunststein, Steinguss. ka ień łoski Miękki, ilast łupek, do koń a XVII . uż a do so a ia. Pozosta ia ślad sze oki i aź , jed ak duża za a tość k ształkó k a u po oduje zęste uszkadzanie powierzchni papieru. Wzmiankowany przez Cenniniego jako „czarna ziemia z Pie o tu . ł.: piet aàd Italia;- fr.: pie eàd Italie;- ang.: Italian stone;hiszp.: piedra de Italia. ka ień Blok lu odła ek skal , z kle t a d , spoist i iężki. Jeden z podsta o h ate iałó stoso a h w architekturze i zeź ie, ze zględu a dużą t ałość, t z ałość i alo deko a j e. W iągu iekó z łasz za XVI i XVII . óż e ate iał ka ie e ł ka tó ka →k a ędziak. kaolin [ hiń. Kao-ling] a. glinka porcelanowa, glinka hińska, kaoli a gielski, iel z B ia ço , iel kolońska, k eda e t ejska, olus iał “kała ilasta składają a się głó ie z kaolinitu (uwodniony krzemian glinu) - produktu wietrzenia chemicznego skale i. “t uktu a d o ozia ista, z kle ezład a tekstu a. W Eu opie li z e złoża e Włosze h Apulia, Sardynia, rejon Vicenzy), Francji (Bretania i Limoges), Niemczech, Czechach (Karlove Vary), Anglii, Grecji i in. W sta ie su h jest p last , z o zo pę z ieje i staje się plast z . Ba a jas osza a, żółta, zielo ka a lu ze o a a zależ oś i od do ieszek. ‘oz óż ia się kaoli hud za ie z sz zo k ze e i tłust i iększa za a tość kaoli itu, t szla het iejszy gatunek). Uż a do o u po ela i faja su. W ala st ie temperowym i olejnym sporadycznie stosowany jako dodatek do pig e tó , g asz o az do zap a pod zło e ia. Wz ia ko a p zez Teof asta IV p. .e. i Pliniusza (I w. n.e.). ł.: caolino;- fr.: caolin;- ang.: caolin;- hiszp.: aol ;niem.: Kaolin. kaolin angielski Rodzaj kaolinu o dużej z stoś i, podo do glinki hińskiej. Uż a jako peł ia z. ł.: caolino inglese;- fr.: caolin anglais;- ang.: ;- hiszp.: aol ài gl s;- niem.: kaoli hiński, Odmiana kaolinu o jątko ej z stoś i, po hodzą a ze złóż hiński h, stoso a a do o u sokiej jakoś i po ela . W te h ika h ala ski h uż a a jako peł ia z. ł.: argilla di China;- fr.: argile de Chine;- hiszp.: arcilla de China. kaolin, a. glinka porcelanowa “kała ilasta, składają a się głó ie z kaolinitu u od io ego k ze ia u gli u , a jas osza ej, żółtej, zielonkawej lub czerwonawej, w zależ oś i od do ieszek. W sta ie su h jest p last , z o zo pę z ieje i staje się plast z . I iększa za a tość kaoli itu, t tłustsz i szlachetniejszy gatunek. Stosowany do wyrobu porcelany i fajansu. 83 kapilarne zjawiska, a. zja iska łosko ate )ja iska po ie z h io e a g a i st kaja h się ze so ą ie z i iała stałego, po odo a e głó ie działa ie sił apię ia po ie z h io ego, pozo ie sprzeczne z p a a i stat ki p. iąga ie i podnoszenie się ie z rurkach o ał p zek oju lu jej p ha ie z rurek i po ó , t o ze ie się e isku . )ao se o a e już p zez Leo a da da Vi i. U ożli iają z osze ie się sokó ośli a h, od glebie, szczelinach skalnych itp. W konserwacji wykorzystywane w procesach i p eg a ji po o at h iał stał h. ) iąza e z  ete ją ozpusz zal ikó e ęt z ej st uktu ze dzieł malarskich. ł.: capillaritá;- fr.: apilla it ;- ang.: capillary;- hiszp.: capilaridad;- niem.: Kapillarität. karboksymetyloceluloza Pochodna celulozy otrzymywana na drodze eteryfikacji. ‘ozpusz zal a łą z ie wodzie, z któ ą t o z gęst żel. W ko se a ji ko z st a a zabiegach oczyszczania jako  oś ik ozpusz zal ikó i czynnych ozt o ó p. ęgla u a o u . U ożli ia kontrolo a ko takt ozpusz zl ikó z ko se o a ą po ie z h ią p zez pożąda zas, po adto zagęsz zo ozt ó a iejszą zdol ość ika ia i iększą z ilżal ość. W p z padku iektó h o iektó ałko ite usu ię ie po za iegu ka oks et lo eluloz oże ć utrudnione. ł.: carbossilmetilcellulosa;- ang.: carboxymethylcellulose;hiszp.: carboximetilcelulosa. karbol, a.woda fenolowa, kwas karbolowy Wod ozt ó k asu ka olo ego fenolu) o óż h stęże ia h. W Pols e z tą az ą t ad j ie iąże się p o e to ozt ó , uz a do dez fek ji p zed iotó . ł.: acqua fennicata;- fr.: eauàph i u e;- ang.: phenolic water;- hiszp.: aguaàf i a; karbonatyzacja P o es po sta a ia ęgla ó pod pł e działa ia d utle ku ęgla. U ożli ia t a d ie ie i iąza ie zap a apie ej. W o e oś i d utle ku ęgla zawartego w po iet zu astępuje eak ja he i z a, w któ ej odo otle ek ap ia z wapna gaszonego przechodzi w ęgla ap ia, dzielają odę Ca OH 2+ CO2 CaCO3 + H2O). Por. fresk. ł.: carbonatazione;- fr.: carbonatation;- ang.: carbonation;- hiszp.: a o ata i ;- niem.: Karbonisation. karborund, a. ęglik k ze u, “iC Substancja krystaliczna, w stanie czystym bezbarwna, a dzo t a da, odpo a a działa ie z ikó chemicznych i temperatu ę. Uż a jako ś ie i o. ł.: carborundum;- fr.: carborundum;- ang.: carborundum;- hiszp.: carborundo;- niem.: Karborundum. karmin [arab. qirmizi szka łat ] Naz a ada a a szka łat a iko o ga i z bezpostaciowym, otrzymywanym z sa i zek o adó z zędu plusk iakó aj a dziej z a e: ze ie , ke , es i kosze ila . Pod poję ie ka karmin koszenilowy. i u aj zęś iej ozu ie się karmin czerwcowy, a. kermes, kerema, vermiculum, carum minium Barwnik organiczny otrzymywany z wysuszonych samiczek t ze h gatu kó ze ó o adó z zędu plusk iakó : ze a a eńskiego, ze a polskiego (Porphyrophora polonica) oraz Coccus ilicis, ż ją h w Europie, w pół o ej Af e i na Bliskim Wschodzie. Cz ikie a ią jest za a t e k i o adó kwas kermesowy (od arab. kermes, kerema ał o ak po hodzi także az a kolo u ka az o ego . K as ke eso ozpusz za się wodzie i w o e oś i k asó daje to a ję żółtą, o e oś i zasad - ze o ą, iej lu a dziej u at ą. Uż a od sta oż t oś i przede wszystkim do barwienia tkanin. W technikach malarskich stosowany w postaci laku, osadzonego na ału ie. O e ie p oduko a jest p zez h d olizę antrachinonu. ł.: lacca di chermes;- fr.: la ueàdeàke s;- ang.: kermes lake;- hiszp.: laca de quermes.;- niem.: karmin koszenilowy, a. karmin, koszenila, lak karminowy, lazur karminowy, ze ień ka i o a, lak flo e ki Barwnik pochodzenia organicznego otrzymywany z wysuszonych samiczek koszenili (Dactylopius coccus) plusk iaka ż ją ego a opu ja h Meks ku, A e e ” odko ej i Połud io ej. ) jednego hektara upraw kaktuso h uz skuje się ok. kg kosze ili o daje p zez ekst ak ję od ozt o em amoniaku) ok. 2 kg a ika. Cz ikie a ią jest k as ka i o . Cha akte zuje się o iet ałoś ią he i z ą i pod pł e ś iatła od a ia się, pozosta iają sza a lu u at osad. ) a od sta oż t oś i Persji i w Indiach, w Europie pojawił się po pod oju Meks ku 1523 r. i ł w uż iu do koń a XIX . P zepis a jego spo ządza ie został za oto a p zez f a iszka i a Ho e ga 1656 . Uż a ł jako pig e t o az do a ie ia tka i . ) po odu iet ałoś i i soki h kosztó p oduk ji o e ie a og a i zo e zastoso a ie. Pod tą az ą sp zeda a e są głó ie laki a azie a ikó syntetycznych. ł.: carminio, lacca di cocciniglia;- fr.: carmin, laque de cochenille;- ang.: carmine, cochineal;- hiszp.: carmine, zacatillo;- niem.: Karmin, Nopalschidlaus. karnauba wosk karnauba ł.: carnauba;- fr.: carnauba;- ang.: carnauba;- hiszp.: carnauba;- niem.: Carnauba. karnauba [port.] a. wosk karnauba Natu al osk ośli po lekają gó ą po ie z h ię łod h liś i osko a Copernicia cerifera) - gatunku pal os ą ej B az lii. W stępuje óż h kolo a h, od zielo ka ego do sza ożółta ego. Delikat , tłust , t a d , daje się p oszko ać. Te p. top ie ia. - 80C. Rozpuszczalny w alkoholu. W technikach malarskich sporadycznie stosowany zamiast wosku pszczelego. W konserwacji mieszany z i i oska i dla z iększe ia te pe atu top ie ia, t a doś i, t ałoś i i poł sku o az w elu eduk ji plast z oś i i skło oś i do k staliza ji. 84 ł.: carnauba;- fr.: carnauba;- ang.: carnauba;- hiszp.: carnauba;- niem.: Carnauba. karton ‘ su ek zęsto podkolo o a , sta o ią p ojekt i zó dla planowanej, monumentalnej kompozycji - alo idła ś ie ego, it ażu, ozaiki, tka i itp. Jest to koń o odel dzieła ko a skali : a ielu sklejo h ze so ą a kusza h papie u, p z goto a do p ze iesie ia a a e podłoże. P ze iesie ie oże astąpić p zez kalko a ie, etodą p zep ó h lu pop zez a i a ie rylcem. Opis spo ządza ia ka to ó stępuje .i . pismach Giorgio Vasariego (1550), Giovanii Battisty Armeniniego (1587), Raffaello Borghiniego (1584) oraz Baldinucciego (1681). ł.: cartone;- fr.: carton;- ang.: cartoon;- hiszp.: a t ;niem.: Karton. karton pomocniczy Kopia ka to u lu jego f ag e tó dop a o a a sz zegóła h, z do t ś iatło ie ie , ko a a dla zachowania rysunku, kiedy karton oryginalny zostanie zuż t pod zas p ze osze ia ko poz ji a podłoże. “łuż ala zo i jako zó i po o , p zede wszystkim przy ko a iu alo ideł ś ie h. ł.: cartone ausiliario;- fr.: carton auxiliaire;- ang.: auxiliary cartoon;- hiszp.: a t àau ilia ;- niem.: Hilfskarton. karuk klej z jesiotra kask, a. heł o h o Ele e t odzież o h o ej służą do zabezpieczania gło pod zas p a z iąza h z ryzykiem urazu. Współ zes e kaski tło zo e są z jed ego ka ałka odpo ego a ude ze ia ate iału łok o szkla e, torzywa sztuczne) i posaża e spe jal ą, g a a tują ą ezpie zeńst o ko st uk ję e ęt z ą. ” iśle p z lega o a do gło , odsu ają od zaszki sko upę kasku i u ożli iają t sa pozosta ie ie po iędz i i ol ej p zest ze i, a o t zują ej e e tual st ząs. ł.: elmetto da protezione;- fr.: casque de protection;ang.: protective helmet;- hiszp.: as oàdeàp ote i ;niem.: Schutzhelm. kasyteryt a. ka ień o , SnO or SnO2 - xH2O j Mi e ał ędą aj ogatszą udą . Od iekó uż a jako z ęt ia z szkli ot z a ie szkła le z ego, e alio a ie a z ń żelaz h . W XX. W. z alazł zastoso a ie ó ież jako p oszek pole ski. ł.: casiterite;- fr.: cassiterite;- ang.: cassiterite;- hiszp.: cassiterite;- niem.: Kassiterit. kasztan jadalny, Castanea sativa Drzewo z rodziny bukowatych (Fagaceae), typowe dla zgó z egio ie Mo za ” ódzie ego. D e o uż a e jako podłoże ala skie Po tugalii i, iejsz stop iu, e F a ji. Często posiada adę polegają ą a pęka iu ok ęż d e a. ł.: castagno;- fr.: chataignier;- ang.: chestnut;- hiszp.: astańo;- niem.: Kastanie. katalizator “u sta ja, któ ej o e ość p z śpiesza sz kość eak ji he i z ej ez a usze ia sta u ó o agi i łas oś i te od a i z h układu; ie hodzi skład koń o h p oduktó eak ji. Na polu te h ik artystyczny h iektó e jo etali a se u, ko altu, oło iu ają uż a e jako katalizato z iększają e sz kość poli e za ji olejó , z li p z spieszają e i h wysychanie (sykatywa). ł.: catalizzatore;- fr.: catalyseur;- ang.: catalyzer;- hiszp.: catalizador;- niem.: Katalysator. katechu, a. catechu, minosa katechu, terra japonica Barwnik otrzymywany z drewna Acacia catechu i Areca catechu, os ą h e s hod i h I dia h. Może ieć kolo od zielo ego p zez ie ieski do ązo ego. “kład ik a ią : kate hi a. Do Europy sprowadzony w 1806 r. Uż a do a ie ia tka i . fr.: cachu;- ang.: cutch;- niem.: Katechu. Kationy się pote jału, tz . iosą e ładu ek dodat i od sło a kata - dół kąt ik Rodzaj struga z ost ze , któ ego sze okość ó a jest sze okoś i stop op a a zędzia. Uż a do heblowania powierzchni ograniczonych z oku ś ia ka i, w s tua ja h, gd o al st ugie ie oż a op a o ać iejs p z k a edzia h. ł.: sponderuola;- fr.: guillaume;- ang.: rebate plate;hiszp.: repasadera;- niem.: Kehlhobel. Katoda metalicznym z ujemnym biegunem ze p ądu ęt z ego ź ódła kąto ik, a. kąto ik ka ie ia ski Na zędzie z udo a e z d ó h połą zo h u ho za iase liste , służą e do po ia u kąta a h le ia li ii. Pomocne w rysunku z natury. ł.: calandrino;- fr.: sauterelle;- ang.: adjustable square;hiszp.: calandrino;- niem.: “ h äg ass. kauczuk Naturalne lub syntetyczne tworzywo o wysokim stopniu polimeryzacji. Kauczuk naturalny (polimer izoprenu) ot z a jest p zez koagula ję le zka kau zuko ego iektó h d ze , głó ie kau zuko a (Hevea brasiliensis). W XVIII . uż a roli dzisiejszej gumki k eśla skiej do usu a ia lu ko go a ia po iąg ięć ołó ka. ł.: caucciú;- fr.: caoutchouc;- ang.: caoutchouc;- hiszp.: caucho. kauter Metalo a szpatułka o oz ait h kształta h, og ze a a elektrycznie i posażo a termostat do regulacji temperatury. Stosowana w zabiegach konserwatorskich agają h pu kto ego zastoso a ia te pe atu i a isku, .i . do ó a ia i podklejania u iesio h łusek a st ala skiej i zaprawy, lokalnych epe a ji płót a, kleje ia lu tapia ia spoi 85 termoplastycznych, np. masy woskowo-ż i z ej. ł.: termocauterio, spatola calda;- fr.: spatule chauffante, the o aut e;- ang.: heating spatula, hot spatula;- hiszp.: esp tulaà alie te,àte o ute o;- niem.: Heizspachtel. kazeina, a. sernik Białko z grupy fosfoproteidó . Głó skład ik iałko mleka - stępuje postaci soli wapniowej. Nierozpuszczalna w wodzie, rozpuszczalna w roztworach soli oraz w zasada h. Pod pł e k asó o az e z ó t a ie h podpusz zki ulega t ą e iu z ozt o u. W takiej posta i służu do p oduk ji se ó a także papie u, kleju, t o z i łókie sztu z h. W te h ika h ala ski h z alazła ielo akie zastoso a ie jako spoiwo w temperach, spoiwo zapraw oraz klej do drewna, m.in. do przygotowania podobrazi drewnianych. W ko se a ji uż a a do ut ala ia alo ideł ś ie h. A natural phosphorous-containing protein found in milk. Casein is composed of the following major amino acids: glutamic acid (20.2%), proline (13.2%), aspartic acid (6.1%), leucine (9.0%), lysine (6.7%), valine (7.2%), tyrosine (5.5%), isoleucine (6.0%) and phenylalanine (5.1%) with no measurable amounts of hydroxyproline (Mills and White 1994). It has been used as a glue and binder since earliest recorded periods. Casein curds form naturally as milk sours, but it is also precipitated by adding dilute hydrochloric acid to hot skim milk. The curds are collected, washed and dried to form a white to yellowish powder. The dried casein is insoluble in water and alcohol but is soluble in carbonates and other alkaline solutions. For use, casein is soaked overnight in a solution with a weak alkali (ammonium carbonate, borax, or lime) to form a clear, viscous solution. Solutions of casein are used as adhesives and as paint binders in casein colors and architectural paints. In the late 19th century, casein was made into a plastic by treatment with formaldehyde. Casein plastics were used for small items such as buttons, beads, buckles, combs, cutlery handles, and knitting needles. They were often pigmented to simulate ivory, horn, or tortoiseshell. See attached image(s). ł.: caseina;- fr.: as i e;- ang.: casein;- hiszp.: ase a;- niem.: Kasein. kerema [a a . ał o ak ] karmin czerwcowy ł.: kerema;- fr.: kerema;- ang.: kerema;- hiszp.: kerema;niem.: Kerema kermes [arab. kerema ał o ak ] karmin czerwcowy ł.: kermes;- fr.: kermes;- ang.: kermes;- hiszp.: kermes;niem.: Kermes kielenka??? szpachelka??? Rodzaj kielni o ał h oz ia a h, z ąski ost ze o zaok ąglo h koń ó ka h, uż a a do p a koń ze io h. ł.: cazzuolino;- fr.: petit truelle;- ang.: small trowel;hiszp.: paletina. spoistoś i, p z za ho a iu h opo atej po ie z h i. Polepsza to przyleganie kolejnych warstw. kielnia Na zędzie u a skie i t ka skie uż a e do a zu a ia i rozcierania zaprawy. Wykonane ze stali lub (dawniej) z iedzi dla u ik ię ia ko ozji, spo odo a ej ko takte z ap e i gipse . “kłada się z płaskiego, sp ęż stego ost za kształ ie t ójkąta z ie z hołka i zaok ąglo i t p łoski lu ost i t p a gielski , połą zo ego o sadą fo ie lite “ z d e ia ą ękojeś ią. ) a e od sta oż t oś i, z ia ko a e p zez Baldi u iego . ł.: cazzuola, mestola, cucchiara;- fr.: truelle;- ang.: trowel;- hiszp.: paleta, lana;- niem.: Kelle, Mauerkelle. kieszeń 1. W ko se a ji ala st a ś ie ego: f ag e t t ku odstają od spod iej a st taki sposó , że w po stałą sz zeli ę oż a su ąć pal e lu dłoń stąd nazwa). . W ko se a ji o azó a płót ie: ok eśle ie rozmaitych zaszewek, wykonywanych czasami przy naprawach wielkoformatowych podobrazi. ł.: tasca. kit Masa złożo a ze spoi a i peł ia za, stoso a a do kito a ia. W ko se a ji służ do peł ia ia u tkó i spaja ia ele e tó o ie egula h, ie p z stają h do sie ie po ie z h ia h. Po i ie ć ożli ie plast z , do ze p z legać do podłoża i i i al ie ku z ć się pod zas s ha ia. Po s h ię iu ie oże ć t a dsz od o gi ału, ie oże się k usz ć a i pękać i usi ć łat do usu ię ia. Ist ieją dziesiątki e eptu . W zależ oś i od odzaju spoi a, oz óż ia się kit k edo e, olejne, emulsyjne, woskowe, wapienne, gipsowe, na bazie ż i sztu z h i i e. Do o u odpo ied iego kitu doko uje się z u zględ ie ie te h iki ko a ia o iektu pod zględe składu, kolo st ki i st uktu po i ie ć aks al ie z liżo do ate iału uzupeł ia ego , ielkoś i u tkó i odzaju pla o a ego etuszu. Baldi u i opisuje kit jako „pewien klej, kt àp z ządzająàstola zeàz sera, wody i wapna palonego: służ ài àdoàspaja iaàd e a,àaleào e ieàstosująàgoà zadkoà iàza iastà iegoàuż ająàklejuàz a egoàstola ski . ł.: stucco, mastice;- fr.: mastic;- ang.: putty, mastic;hiszp.: masilla;- niem.: Kitt. kit-cat [ang.] Płót o o standardowym formacie ok. 36 x 28 cali (91 x 71 . Ba dziej ogól ie - pewien schemat kompozycyjny: alo idło p zedsta iaja e postać iej iż poło ie jej sokoś i, ale ię ej iż popie siu tak, uj o ało ę e. Te i po hodzi od po t etó zło kó lo d ńskiego klu u Kit-cat, namalowanych w latach 1705 1717 przez Godfreya Knellera w ten sposob i w takim fo a ie, dopaso a je do ie soki h ś ia klu o ej sali. kiel ia zę ata ?????????? Kielnia z zą ko a ost ze , uż a a do ó a ia a zutu i ada a ia u iększej 86 Godfrey Kneller, Portret Sir Johna Vanbrugha. ł.: kit-cat;- fr.: kit-cat;- ang.: kit-cat;- hiszp.: kit-cat. kitowanie Uzupeł ia ie u tkó zap a . )a ieg u ożli iają wykonanie retuszu i ei te g a ję a st ala skiej o az z a iają st uktu ę alo idła. W ko uje się go dobranym do konkretnego obiektu kite , akłada za po o ą szpa hli, skalpela, pędzla lu kaute u, zależ ie od rodzaju i ko s ste ji. A z iększ ć adhezję kitó , uzupeł ia e iejs a zależ oś i od odzaju i stanu podłoża ależ ześ iej odtłuś ić, z iejsz ć apię ie po ie z io e, p zekleić, e e tual ie za so ać. Warstwa malarska powinna zostać lokal ie za ezpie zo a e ikse . Kit zakłada się ś iśle iejs a h u tkó ; po s h ię iu do z sz za się zegi i usuwa ewentualny nadmiar. Ostatnim etapem jest wypolerowane i op a o a ie po ie z h i uzupeł ień a su ho lu a ok o. )ałożo e kit ez zględ ie po i og a i zać s ój zasięg łą z ie do o sza u u tkó , posiadać te sa pozio o po ie z h ia o gi ału i aślado ać jego faktu ę. ł.: stuccatura;- fr.: masticage;- ang.: in-filling;- hiszp.: estucado;- niem.: Auskitten. klajster Spoi o du lażo e a azie klejó sk o io h, stoso a e od XVII . do ko se a ji alo ideł a płót ie (por. du laż a klajste . Popula e z łasz za ś odo isku łoski . Ist ieje iele óż h p zepisó jego spo ządza ia, zależ oś i od lokal h t ad ji. Np. w ś odo isku flo e ki oz a za ko poz ję z o io ą z od , ąki psze ej i ż t iej, ą zki z siemienia lnianego, terpentyny weneckiej, fungicydu i kleju stola skiego. Wg t ad ji z skiej stosuje się odę, ollettę a azie kleju stola skiego, te pe t ę e e kę, fungicyd i klej stolarski. W obu przypadkach klajster traci z zase s oją siłę kleje ia i elast z ość, t a d ieje i ulega zeszkleniu. ł.: colla pasta;- fr.: colle de pâte;- ang.: glue paste;hiszp.: cola de harina;- niem.: Kleister. kleik ryżo y Klej ośli a azie sk o i, ot z a z ą zki żo ej ozta tej odzie i podg ze a ej a łaź i wodnej lub z zia e żu p zez długie ozgoto a ie ie ielkiej iloś i od . ł.: colla di riso;- fr.: colle de riz;- ang.: rice glue;- hiszp.: cola de arroz. kleik skrobiowy, a. klej skrobiowy, krochmal Klej ośli , któ ego podsta o skład ikie jest z sta sk o ia ż t ia, zie ia za a, psze i z a, kuku dzia a, żo a podda a h d olizie i zdegradowana do z iązkó iej złożo h i rozpuszczalnych w wodzie. Lepki ozt ó koloidal , lekko opalizują . Ma ałą siłę kleje ia; oż a ją pod ieść dodają sok z czosnku. Podat a atak ik oo ga iz ó i o adó - aby zaha o ać g i ie dodaje się ka fo ę lu goździki. Stosowany do imprimatur i przygotowania farb te pe o h. W ko se a ji uż a p zede sz stki jako klej do ate iałó papie o h, konserwacji o azó - do lekkiego du lażu al o jako dodatek do klejó z ie zę h lu ż i ośli h. W pie a p zez kleje syntetyczne. ł.: pastaàd a ido, salda;- fr.: olleàd a ido ;- ang.: starch paste;- hiszp.: pastaàdeàal id ;- niem.: Stärkeleim. klej “u sta ja zdol a do ut z a ia aze ate iałó po zetk ię iu i h po ie z h i. →“poi o. Poję ie ogól e o ej ują e k. atu al e, s tet z e, i e al e p. e e t, k. ośli , z ie zę . B ok eślić p zez a ze ie lu odzaj k. dodaje się oz aite prxzymiotniki i informacje, np.: dla ok eśle ia fo fiz z ej: k.pł , taś a kleją a, k. pe ełka h dla ok eśle ia łaś i oś i he i z h: spoi o krzemianowe, k. epoksydowy, k. gipsowy (3) w zależ oś i od p zez a ze ia: k.do papie u, k.do ceramiki (4) w zależ oś i od sposo u i a u kó uż ia: termoutwrdzalny, do klejenia na zimno. W technikach ala ski h, a p zest ze i iekó stoso a o k. z ie zę e k. glutynowy,kazeina, albumina), k. ośli e gumy, klajst , k. za ie ają e ż i e, k. a bazie wosku, k. mineralne, k. naturalne przetworzone i k. syntetyczne. W konserwacji stosowane do klejenia, konsolidacji i i p eg a ji o iektó . Baldinucci (1681): „Klej.àMate iałàt ał ài lepki,àsłuż àdoà ż hà el ,àgł ieàdoàłą ze iaài spajania drewna . ł.: adesiv, colla;- fr.: adh sif,à olle;- ang.: adhesive, glue;hiszp.: adesivo, cola;- niem.: Klebstoff, Klebemittel, Leim. klej albuminowy Klej po hodze ia z ie zę ego, któ ego lepisz ze sta o i albumiana - iałko p oste po sze h ie stępują e ś ie ie ośli i z ie zę . Ot z a p zez odpa o a ie k i dlę ej niskiej teperaturze i przy z iejszo iś ie iu. “toso a ozt o ze od z dodatkiem amoniaku. Dodany do innych spoiw podnosi i h odoodpo ość i t a dość. ł.: colla di albumina;- fr.: colle de albumine;- ang.: albumin glue;- hiszp.: olaàdeàal ú ina. klej dekstrynowy Klej ośli , któ ego lepisz ze sta o i ozpusz zal a wodzie dekstryna, otrzymywana ze skrobi w wyniku k aś ej lu zasado ej h d oliz al o pop zez działa ie utle iają e lu te i z e, któ e p zekształ ają jej st uktu ę ząste zko ą. “toso a a alogi z e jak klej skrobiowy. 87 ł.: colla di destrina;- fr.: colle de dextrine;- ang.: dextrin glue;- hiszp.: cola de dextrina. klej do drewna klej stolarski ł.: silocolla klej do złota chryzokola ł.: ollaàd o o;- fr.: colle d'or;- ang.: gold solder;- hiszp.: cola oro. klej glutynowy G upa klejó , któ h podsta o skład ikie i lepiszczem jest glutyna - substancja o charakterze iałko ot z a a p zez h d olizę kolage u, o e ego tka e łą z ej skó i koś i z ie ząt. Ma fo ę ezposta io ej as pę z ieją ej zi ej odzie, z odą go ą ą t o zą ej liofilo ozt ó koloido , zast gają posta i gala eto atego żelu. “toso a ozt o ze od a iepło daje o e, elast z e ale ażli e a ilgoć po łoki. W ala st ie uż wany do kleje ia desek, p zekleja ia płót a i podo azi d e ia h, jako podsta o skład ik oz ait h zap a , g u tó i spoi . W ko se a ji stoso a jako ś odek ko solidują . Do klejó glut o h ależą .i . klej skó , klej kostny, klej rybi, żelat a. ł.: colla animale;- fr.: colle animale;- ang.: glutin adhesive;- niem.: Glutinleim. klej kazeinowy, a. klej z twarogu, klej na zimno Klej po hodze ia z ie zą ego, któ ego lepisz ze sta o i kazeina otrzymana z odtłusz zo ego leka. “toso a w ozt o ze od a zi o. Posiada dosko ałe łaś i oś i kleją e i po s h ię iu staje się ie ozpusz zal odzie. Daje po łokę odpo ą a ilgoć ale iej elast z ą po ó a iu z klejami glut o i. “ze oko stoso a od sta oż t oś i do przygotowywania podobrazi, zapraw i farb temperowych. Wskazó ki dot zą e jego o u z ajdują się ielu ś ed io ie z h e epta iusza h, . i . u i ha Teofila (XII w.) i Cenniniego (koniec XIV w.). ł.: colla di caseina;- fr.: olleàdeà as i e;- ang.: casein glue;- hiszp.: olaàdeà ase a;- niem.: Kaseinleim. klej kostny Klej glutynowy otrzymywany z pokruszonych i odtłusz zo h koś i, h ząstek, ogó i kop t z ie zę h. Ma sz zegól ie dużą siłę kleje ia. ) a od sta oż t oś i, uż a głó ie p a a h stolarski. Jego stosowanie w technikach malarskich jest odradzane ze zględu a zu ają ą się o z o e ość za ie z sz zeń. ł.: colla di ossa;- fr.: colle d'os;- ang.: bone glue;- hiszp.: cola de huesos;- niem.: Knochenleim. klej koźlę y klej koźli ł.: caravella;- fr.: h e;- ang.: goat glue;- hiszp.: carabela. klej koźli, a. klej koźlę Klej glut o ot z a p zez goto a ie skó i h ząstek koz ; jede z g up klejó skó h. Ce i i ko ie XIV . podaje e eptę a jego p z goto a ie i precyzuje:à„Klejàte àjestàuż a àp zezà ala z ,à a z àià iększośćà ajst àdoàgipsu,àdoàu ie a iaàfa ,àdoà lut i t a,ài ta sji,àłą ze iaàd e a,àfo i ,àu ie a iaà gipsu,àp a à aà pukłoàiàdoà ieluài hà ze z àjestà zdatny". ł.: caravella, colla di caravella;- fr.: olleàdeà h e;- ang.: goat glue;- hiszp.: carabela, cola de carabela. klej króli zy Klej z ie zę , glut o ot z a p zez goto a ie ś i kó skó , ś ięgie i koś i k óli z h. Koszto , bardzo elastyczny, o dużej sile kleje ia. Znany od sta oż t oś i, uż a głó ie p a a h pozłot i z h. ł.: colla di coniglio;- fr.: colle de lapin;- ang.: rabbit glue;hiszp.: cola de conejo. klej ą z y Klej ośli a azie sk o i, ot z a z ąki psze ej i ż t iej. Mąkę oz ie a się odzie, astęp ie gotuje a łaź i od ej. Po staje klej o do ej sile kleje ia, iększej od kleju sk o io ego ale iej od iego t ał . Ce i i (koniec XIV w.) zaleca go do kleje ia papie u, z łasz za do p z goto a ia ka to ó . Jest podsta o skład ikie klajstru, stosowanego jako masa du lażo a ś odo isku flo e ki . ł.: colla di farina;- fr.: colle de farine;- ang.: flour paste;hiszp.: cola de harina;- niem.: Mehlkleister. klej mineralny ‘ozt ó od k ze ia u, z kle sodo ego, uż ut ala ia alo ideł ś ie h. Mało i iedokład ie !!!!!!!??????????? a do klej na zimno klej kazeinowy ł.: colla a freddo;- fr.: olleà àf oid;- ang.: cold glue;hiszp.: cola en frio;- niem.: Kaltleim. klej owczy Klej glutynowy podobny do kleju pergaminowego, mniej za ie z sz zo po ó a iu z i i kleja i skó i. Baldinucci (1681) opisuje go jako klej zrobiony „zà ęzł à sk ào zej,àkt eàga a zeà o iąà aàjejàkoń ka h,à kt eàtoà ęzełkià az a eàsąàpopula ieà li ellu i i p zezàto,àżeà ieà ł àdo zeàdotk ięteà oże àga a zaàsąà tłustsze,àaà ię à a dziejà adająàsięàdoàp z ządze iaàkleju . “ze oko stoso a od zasó sta oż t h do przygotowywania zapraw i farb temperowych. ł.: colla di limbellucci;- fr.: colle de rognures de cuir;- ang.: limbellucci glue;- hiszp.: cola de recortes. klej pergaminowy Klej z ie zę , glut o ot z a ze sk a kó pe ga i u. M iej za ie z sz zo po ó a iu z klejem skó . “ze oko stoso a st oż t oś i do przygotowywania zapraw i farb temperowych. Cenniniego ko ie XIV . podaje d ie óż e e eptu jego o u. ł.: colla di pergamena;- fr.: colle de parchemin;- ang.: parchment glue;- hiszp.: cola de pergamino;- niem.: Pergamentleim. klej ręka i zko y Klej glutynowy, odmiana kleju pergaminowego. 88 Uz ski a p zez a e a ją i goto a ie sk a kó skó już p a io ej, p zez o jest iej za ie z sz zo od kleju skó ego. W ala st ie z alazł zastoso a ie do przygotowywania farb temperowych i gwaszy. Obecnie p a ie ieuż a . ł.: colla di guanti;- fr.: colle de gants;- ang.: glove glue;hiszp.: cola de retales;- niem.: Lederleim. klej rośli y Klej o ga i z po hodze ia ośli ego. Do g up klejó ośli h zali za e są kleje ęglo oda o e sk o io , dekst o , iałko e, gu i ż i e ośli e. ł.: colla vegetale;- fr.: olleà g tale;- ang.: vegetal glue;hiszp.: cola vegetal;- niem.: Pflanzenleim. klej rybi Klej glutynowy otrzymywany z pę he z pła ch iektó h aj a dziej e io jest klej z jesiotra). Daje jas e, o e i elast z e i po łoki. W ala st ie znajduje zastosowanie jako spoiwo zapraw i chudej te pe . Wg Ce i iego ko ie XIV . jest „dosko ał à do klejenia lutni i innych delikatnych rzeczy z papieru, d e aàiàkoś i . W ko se a ji uż a do podkleja ia łusek i ko solida ji a st ala ski h. W iesza i ie z ollettą i żół ią oło ą służ do ko solida ji o azó ta li o h ko o a h p óż io h. ł.: colla di pesce, ittiocolla;- fr.: colle de poisson, ichtyocolle;- ang.: fish glue;- hiszp.: cola de pescado, ictiocola;- niem.: Fischleim, Hausenblase. klej skór y, a. klej stolarski Klej z ie zę , glut o , ot z a p zez goto a ie odpadkó zeź h, skó , ś ięgie , ż ł i esztek skó ga o a h. Jego jakość zależ od uż t h skład ikó i sposo u p oduk ji. ) aj ższej jakoś i i do ze o z sz zo h su o ó ot z uje się żelat ę. W zależ oś i od odzaju uż t h skó óż ia się p. klej koźli, o z , k óli z , ęka i zko , pe ga i o . W ala st ie uż a od zasó sta oż t h. Ce i i ko ie XIV . opisuje klej koźli: „Klejàte àjestàuż a à p zezà ala z ,à a z àià iększośćà ajst àdoàgipsu,àdoà u ie a iaàfa ,àdoàlut i t a,ài ta sji,àłą ze iaàd e a,à fo i ,àu ie a iaàgipsu,àp a à aà pukłoàiàdoà ieluà innych rzeczy jest zdatny . ł.: colla di pelle;- fr.: colle de peau;- ang.: skin glue;hiszp.: cola de pieles;- niem.: Hautleim. klej skrobiowy, a. kleik skrobiowy, krochmal Klej ośli , ot z a po spę z ie iu z stej skrobi ż t iej, zie ia za ej, psze ej, kuku dzia ej, żo ej e zątku. “k o ia ulega h d olizie i zdeg ado a iu do z iązkó iej złożo ch i rozpuszczalnych w wodzie. Po staje lepki ozt ó koloidal , lekko opalizują . Ma ałą siłę kleje ia; oż a ją pod ieść dodają sok z zos ku. Podat a atak ik oo ga iz ó i o adó a zaha o ać g i ie dodaje się ka fo ę lu goździki. Stosowany do imprimatur i przygotowania farb te pe o h. W ko se a ji uż a p zede sz stki jako klej do ate iałó papie o h, ko se a ji o azó - do lekkiego du lażu al o jako dodatek do klejó z ie zę h lu ż i ośli h. W pie a p zez kleje syntetyczne. ł.: pastaàd a ido,à ollaàd'a ido,àsalda;- fr.: colle d a ido ;- ang.: starch glue, starch paste;- hiszp.: pasta de al id , olaàdeàal id ;- niem.: “tä kekleiste . klej stolarski Poto z a az a klejó z ie zę h, skó ego i kostnego, stosowanych w stolarstwie. ł.: colla forte;- fr.: colle forte;- ang.: a pe te sàglue;hiszp.: cola fuerte;- niem.: Tischerleim. klej oło y Klej skó ot z ł.: colla di bue. a ze skó ołu. klej z jesiotra, a. karuk Klej z ie zę a ia z pę he z pła h jesiot a, aj a dziej e io spoś ód klejó i h. )a ie a p a ie z stą glut ę i jest zde do a ie sil iejsz od żelat . ) a od sta oż t oś i, uż a p zede sz stki w te h ika h pozłot i z h. “ze oko stosowany na terenie da ego ) iązku ‘adzie kiego konserwacji, do konsolidacji i podklejania warstw malarskich oraz jako skład ik spoi a du lażo ego. ł.: colla di storione;- fr.: colle d'esturgeon;- ang.: sturgeon glue;- hiszp.: olaàdeàestu i . klej z ąki Klej ośli a azie sk o i, ot z a z ąki psze ej i ż t iej. Mąkę oz ie a się odzie, astęp ie gotuje a łaź i od ej. Po staje klej o do ej sile kleje ia, iększej od kleju sk o io ego ale iej od iego t ał . Ce i i (koniec XIV . zale a go do kleje ia papie u, z łasz za do p z goto a ia ka to ó . Jest podsta o skład ikie klajstru, stosowanego jako masa du lażo a ś odo isku flo e ki . ł.: colla di farina;- fr.: colle de farine;- ang.: flour paste;hiszp.: cola de harina;- niem.: Mehlkleister. klej z okra kó Klej glut o ot z a p zez goto a ie sk a kó skó i h ząstek z ie ząt. ł.: colla di spicchi;- fr colle animale.: ;- ang.: animal glue;hiszp.: cola de spicchi. klej z twarogu klej kazeinowy ł.: colla di formaggio. klej zaję zy klej k óli z ł.: colla lapin;- fr.: colle de lapin;- ang.: rabbit skin glue;hiszp.: cola de conejo. klej ze skra kó ięsa Klej glutynowy zaliczny do klejó skó h, ot z a p zez goto a ie sk a kó ięsa, któ e pozostał a skó ze po jej zdję iu ze z ie zę ia. ł.: colla di carnicci;- fr.: olleàdeà ha u e;- ang.: animal glue;- hiszp.: olaà i a. klej żółtko y A hai z e ok eśle ie spoi a te pe żółtko ej. Wg Baldinucciego (1681): „klejàz ż łtkaà o iàsięàu ijają àż łtkoà jajka z posieka à łod àpęde àd ze aàfigo ego.à “łuż àdoàu ie a iaàkolo ,àkt eàkładzieàsięà aàsu h à 89 murze lub w te pe zeà aàdeskę,ài oż aàz i àu ie aćà wszystkie kolory z jątkie à ielià apie ej,àgd żàjestào aà za mocna . ł.: colla di rosso d'uovo. klej z ierzę y Klej o ga i z po hodze ia z ie zę ego. Do tej g up ależą kleje glutynowe, klej kazeinowy oraz klej albuminowy. ł.: colla animale;- fr.: colle animale;- ang.: animal glue;hiszp.: cola animal;- niem.: Tierleim. klej Substancja organiczna lub nieorganiczna zdolna do t ałego łą ze ia po ie z h i. Baldi u i pisze: „Klej.àMate iałàt ał àiàlepki,àsłuż àdoà ż hà el ,à gł ieàdoàłą ze iaài spajania drewna . Głó skład ikie klejó są lepisz za - ielko ząste zko e su sta je iążą e, kazują e dużą adhezję p z zep ość do podłoża i kohezję e ęt z ą spoistość . W te h ika h ala ski h, a p zest ze i iekó stoso a o kleje z ie zę e glut o e, kazei ę, al u i ę , ośli e gu , klajst , kleje a azie ż i , oskó i kleje i e al e W ko se a ji stoso a e są przetworzone kleje naturalne oraz kleje syntetyczne, do kleje ia, ko solida ji i i p eg a ji o iektó . Pat z ś odek ko solidują . ł.: colla, adesivo;- fr.: olle,àadh sif;- ang.: glue, adhesive;- hiszp.: cola, adhesivo;- niem.: Leim, Klebemittel. klejenie Na osze ie kleju lu i ego spoi a elu połą ze ia d ó h ele e tó . Także sa o iejs e łą ze ia. ł.: incollaggio;- fr.: encollage;- ang.: gluing;- hiszp.: encoladura;- niem.: Verbund. klejonka Klej tka ki oz z kleju kost ego, oleju, deł, kleikó itp. , któ as a się i i os o , p zez o stają się iększe, ł sz zą e i t alsze, elu ułt ie ia p o esu tka ia. Usu a a zasie dalszej o ó ki o ó łokie i z h. ł.: bozzima;- fr.: appret;- ang.: size;- hiszp.: apresto;niem.: Webeschlichte. klepka Odpowiednio wykonana deseczka z twardego drewna kaszta u lu dę u p zez a zo a do o ó ed a ski h, układa ia posadzek lu do posz ia szkieletu łodzi itp. ł.: doga;- fr.: douve;- ang.: slat;- hiszp.: list ;- niem.: klin . T ójkąt lu t apezo at , płaski g a iastosłup z d e a al o etalu służą do ut o ze ia lu ut z a ia ozstępu, blokowania i uszt ia ia połą zeń stola ski h itp. Nieodłą z ele e t t ad j h k osie malarskich: kliny wbijane w spe jal e a ię ia e ąt z u ho h a oż ikó ozp ężają k os a, ołują lu ut z ują pożąda e ap ęże ie płót a . 2. graniastosłup o p zek oju t ójkąta, z kle d e ia , służa do loko a ia lu u ie ha i aia ele e tó popdczas prac stolarskich i ciesielskich. . list a o p zek oju t ójkąta klejo a odpo ied io p z goto a e a ię ie →kli ó sta ia ie, flekowanie). wł.: zeppa, chiave, cuneo, bietta;- fr.: cale, clef, flippot;ang.: key, wedge;- hiszp.: uńa,àfal a;- niem.: Keil. klinkier Mate iał ot z a p zez pala ie pie a h o oto h, te p. ok. °C, dokład ie z ielo ej mieszaniny margli lub wapienia i gli , za ie ają h jako głó e skład iki CaO, “iO2, Al2O3, Fe2O3. Ma postać spie zo ej as . Dzieli się a atu al i sztu z zależ oś i od tego, z do jego p oduk ji ko z sta o ate iał atu al za ie ają h ko ie z e skład iki odpowiednich proporcjach) czy przygotowano go sztu z ie. Podsta o su o ie do p oduk ji óż h t pó e e tu. Pat z cement portlandzki, cement pucolanowy, cement wielkopiecowy. ł.: clinker;- fr.: clinker;- ang.: clinker;- hiszp.: clinker;niem.: Klinker. klinó wstawianie )a ieg polegają a iska iu lu kleje iu odpo ied io dopaso a h, d e ia h ele e tó kli ó pęk ię ia lu sz zeli , po stałe zdłuż łą ze ia desek. Ma a elu p z ó e ie t ałoś i i spoistoś i po iędz posz zegól i ele e tami konserwowanego obiektu. Por. flekowanie. ł.: incuneatura;- fr.: oi çage;- ang.: wedging;- hiszp.: e uńadu a;- niem.: Klötz he pa kett. klon, Acer Rodzaj z rodziny klonowatych (Aceraceae , o ej ują ok. gatu kó d ze i k ze ó , os ą h strefie u ia ko a ej a półkuli pół o ej. W Pols e stępują trzy gatunki rodzime: klon zwyczajny (Acer platanoides), klon polny (Acer campestre) i klon jawor (Acer pseudoplatanus o az ok. gatu kó o ego po hodze ia, up a ia h jako ośli ozdo e, m.in. klon tatarski (Acer tataricum) i klon jesionolistny (Acer negundo . D e o klo u jest ozpie z hło a z io e, ezt a dzielo e, a od iało-kremowej z poł skie ja o do jas o óżo ej z ązo lu żółt odcieniem (klon zwyczajny i pospolity). Ciężkie, t a de z łasz za ja o , t ud o łupli e, o ó o ie ej st uktu ze, podat e a pa ze ie. Daje się do ze pole o ać i a ić. “ta o i e su o ie lut i t ie i ate iał zeź ia ski, stoso a ó ież do o u i ta sji, pa kietó , fo i ó i toczonej galanterii. Baldi u i opisuje klo jako d ze o,àkt egoà d e oàsłuż à à udo i t ie,àdoàto ze iaào azài ta sji .à ł.: acero;- fr.: érable;- ang.: maple;- hiszp.: acere;- niem.: Ahorn.. k ypel →pobijak koagulacja [ła . coagulatio ś i a ie się ] Proces chemiczno-fiz z ; łą ze ie się ząstek koloido h d spe sji al o za iesi ie iększe zespoł , iku zego t ą a się osad posta i z a tego koagulatu al o astępuje p zejś ie zolu żel. Zachodzi samorzutnie lub po dodanie odpowiednich 90 su sta ji koagulują h. W te h ika h ala ski h zja isko o ja ia się .i z ija ie się ząste zek pigmentu w farbie, co jest zazwyczaj spowodowane iezgod oś ią spoi a i ozpusz zal ika lu zastoso a ie zł h dodatkó . Niekied p o adza się oz óż ie ie a ieod a al ą koagula ję i od a al ą flokula ję. ł.: coagulazione;- fr.: coagulation;- ang.: coagulation;hiszp.: oagula i . zęś i ielaste, ale z zase atakuje ó ież t a dziel. Po i o ol ego działa ia dest uk j ego u aża jest za jednego z ajg oź iejsz h szkod ikó d e a. Powoduje szkody w konstrukcjach i przedmiotach d e ia h podo azia, zeź , a , e le . Podczas że o a ia la z ot o ó s puje się d o a ą zka. Ce hą k.d. są delikat e stuki sł szal e z opanowanego d e a, któ e po stają a skutek ude za ia porze godo ej gło ą i przedpleczem w ś ia hod ika. kohezja, a. spój ość Właś i ość iała polegają a a p ze i sta ia iu się rozdzieleniu jego drobin i ok eślo ej odpo oś i a oze a ie. Jest ikie stępo a ia sił Va de Waalsa sił zaje ego oddział a ia iędz ząste zko ego iędz ząste zka i lu ato a i jed ego odzaju, z li tz . sił spój oś i al o kohezji. Naj iększą spój ość kazują iała stałe, z iko o ałą gaz . Jej ielkość ie z się p a ą pot ze ą do 2 oze a ia słupka iała o przekroju 1 cm . Jednym ze skutkó ist ie ia kohezji jest stępo a ie  apię ia powierzchniowego. Por. dekohezja. ł.: coesione;- fr.: oh sio ;- ang.: cohesion;- hiszp.: ohesi ;- niem.: Kohäsio . kohezja, a. spój ość Właś i ość iała polegają a a p ze i sta ia iu się ozdziele iu jego d o i i ok eślo ej odpo oś i a oze a ie. Jest ikie stępo a ia sił Va de Waalsa sił zaje ego oddział a ia iędz ząste zko ego iędz ząste zka i lu ato a i jed ego odzaju, z li tz . sił spój oś i al o kohezji. Naj iększą spój ość kazują iała stałe, z iko o ałą gaz . Jej ielkość ie z się p a ą pot ze ą do 2 oze a ia słupka iała o p zekroju 1 cm . Jednym ze skutkó ist ie ia kohezji jest stępo a ie  apię ia powierzchniowego. Por. dekohezja. ł.: coesione;- fr.: oh sio ;- ang.: cohesion;- hiszp.: ohesiň ;- niem.: Kohäsio . kolagen, a. kollagen Białko z g up skle op oteidó . T o z tz . łók a klejo od e tka ki łą z ej, z któ h z udo a e są . i . koś i i h ząstki. Jest odpo a działa ie e z ó t a ie h. W go ą ej odzie pę z ieje, a po dłuższ gotowaniu ulega denaturacji - astępuje z isz ze ie iązań odo o h, łań u h polipepto e zostają sk ó o e i powstaje rozpuszczalna w wodzie żelat a. Jest podsta o skład ikie pergaminu. ł.: collagene;- fr.: collagéne;- ang.: collagen;- hiszp.: colagene;- niem.: Collagen kołatek do o y Anobium punctatum Jeden z aj iejsz h, le z aj zęś iej spot ka h szkod ikó d e a. Ch ząsz z z odzi kołatkó (Anobiidae) stępują głó ie Europie i Ameryce Pół o ej. Do osł oso ik ie z długoś i. Jaje zka iała e, la iałe z ązo ą zęś ią p zed ią, o ad ze o o u at e, pok te żółta eszkie . W stadiu la al t ają do lat, d ąż ko ta ze o skomplikowanych meandrach. Otwory wylotowe i hod iki ok ągłe, o ś ed i -2 mm. Atakuje drewna sz stki h gatu kó d ze eu opejski h. P efe uje łode 46 ł.: tarlo dei mobili;- fr.: vrillette commune;- ang.: common furniture beetle;- hiszp.: carcoma de la madera;niem.: gemeiner Holzwurm. Kołatek Trotzkopf (Anobium pertinax L.) De T otzkopf gehö t au h zu de Po hkäfe u d ist et as g öße als de Ge öh li he Nagekäfe . E efällt fast auss hließli h Nadelholz, i s eso de e feu htes eist pilzbefallenes Holz. Infektionen von gesundem, trockenem Holz finden kaum statt.Es wird auch Kernholz des Nadelholzes befallen. Es zählt zu de Feu htholzi sekte . Die F aßgä ge si d lo ke it Kot alle t ogfö ig, du kel u d Nagsel gefüllt. De s h a z au e Käfe i d ... la g u d t ägt fei e Pu kt eihe auf de Flügelde ke. Die La e i d is zu 10 mm lang. Die Generatio sdaue et ägt -3 Jahre u d es s hlüpft i Ap il/Mai du h ei Fluglo h o -3 mm. kołatki Anobiidae ‘odzi a ie ielki h h ząsz z o ej ują a ok. t s. gatu kó Pols e ok. gat. . Ż ją p ze aż ie w at d e ie, ale także drzewach, hubach i p odukta h ż oś io h. La iektó h gatu kó (m.in kołatka do o ego są g oź i ks lofaga i atakują d e ia e ud ki, e le, z io i liote z e i muzealne, podobrazia malarskie i zeź . Atak kołatkó oż a zao se o ać a p akt z ie sz stki h 91 gatu ka h d e a. D ążą ko ta ze uszkadzają jego st uktu ę i szpe ą po ie z h ię li z i ot o a i loto i. “t ef że u ko e t ują się zaz zaj w iększ d e ie po hodzą z ze ęt z ej zęś i pnia oraz w st efa h p zes o h kleje któ także się ż ią - a łą ze ia h o az st efie pod a st ą zap a . Naz a po hodzi od ude za ia kołata ia gło ą lub przedpleczem o ś ia ki ko ta za drewnie, co ułat ia spotka ia oso ikó óż ej pł i. ł.: tarlo;- fr.: vrillette;- ang.: wood-worm;- hiszp.: carcoma;- niem.: Holzwurm. kołatki, Anobiidae ‘odzi a ie ielki h h ząsz z o ej ują a ok. t s. gatu kó Pols e ok. gat. . Ż ją p ze aż ie at d e ie, ale także d ze a h, hu a h i p odukta h ż oś io h. La iektó h gatu kó (m.in kołatka do o ego są g oź i ks lofaga i atakują d e ia e ud ki, e le, z io i liote z e i uzeal e, podo azia ala skie i zeź . Atak kołatkó oż a zao se o ać a p akt z ie sz stki h gatu ka h d e a. D ążą ko ta ze uszkadzają jego st uktu ę i szpe ą po ie z h ię li z i ot o a i loto i. “t ef że u ko e t ują się zaz zaj w iększ d e ie po hodzą z ze ęt z ej zęś i pnia oraz w st efa h p zes o h kleje któ także się ż ią - a łą ze ia h o az st efie pod a st ą zap a . Naz a po hodzi od ude za ia kołata ia gło ą lu p zedple ze o ś ia ki ko ta za d ewnie, co ułat ia spotka ia oso ikó óż ej pł i. ł.: tarlo;- fr.: vrillette;- ang.: wood-worm;- hiszp.: carcoma;- niem.: Holzwurm. kolba szklana Ża oodpo , szkla poje ik o óż h poje oś ia h, z długą, ąską sz jką i płaski d e . “ze oko stoso any do prac laboratoryjnych. W technikach malarskich p z dat do ozpusz za ia a łaź i od ej gu , klejó itp. ł.: matraccio;- fr.: matras;- ang.: matrass;- hiszp.: matraz;- niem.: Kolben. kołek, a. zop, d el, s o zeń 1. W ciesielstwie i stolarstwie - ał ele e t konstrukcyjny w posta i ie kiego, ó o o o io ego, k ótkiego p ęta d e ia ego. “łuż do łą ze ia posz zegól h zęś i o ó . W ko uje się je z drewna takiego sa ego jak łą zo e zęś i al o t a dszego. Łą ze ie spot ka e podbraziach drewnianych od XIV w.; od XVI . stoso a e po sze h e. Bez de o tażu o iektu al o spejalist z h adań ie oż a go od óż ić od złą z a o e pió o i a pust . Do ok. poło XVIII . kołki iał ie egula kształt, póź iej poja ił się kołki owalne i ok ągłe, któ e fa ko a o etodą p ze ija ia listew przez metalowe otwory. O e ie p odukuje się je a spe jal h asz a h zg iatają h, adają i podłuż e al o spi al e żło ko a ie. ł.: tenone, spina;- fr.: tenon, tourillons;- ang.: tenon, dowel;- hiszp.: espiga, chaveta;- niem.: Zapfen, Feder2. Podłuż ka ałek o iosa ego drewna o kształ ie li d z lu ś iętego stożka, zase z jednej strony zaost zo . Ele e t połą zeń stola ski h a o e pió o. Uż a też .i jako kli do kołko a ia zat ka ia dziu w powierzchni drewnianej. ł.: cavicchio;- fr.: cheville;- ang.: wooden pin;- hiszp.: estaquilla. kolkotar, a. colcothar “ztu z a ze ień żelazo a; caput mortum. ł.: colcothar;- fr.: colcothar;- ang.: colcothar;- hiszp.: colcothar;- niem.: Colcothar. kollagen kolagen ł.: collageno;- fr.: collagéne;- ang.: collagenous;- hiszp.: colágeno;- niem.: Kollagen koło ar Koło ut o zo e p zez z i ię ie li ea ego p zedsta ie ia spekt u h o at z ego taki sposó , st kał się ze so ą a odpo iadają e sk aj długoś io fal promieniowania widzial ego: ze ień i fiolet. Jest to ko e jo al posó upo ządko a ia barw prostych i i h od ie i p zejś io h pop zez usze ego a i e i h a ok ęgu koła. P zejś ie od jed ej a do d ugiej jest pł e i iągłe. Ba leżą e a tej sa ej osi ap ze i ko sie ie są  a a i dopeł iają i. ł.: disco cromatico, cerchio cromatico;- ang.: chromatic circle;- hiszp.: circulo cromático;- niem.: farbig=chromatisch=chromatische kolor iepły Ba : żółta, ze o a i po a ań zo a, stępują e zaz zaj ś ietle eut al . ‘ze z iepł h kolo a h, z ajdują e się takiej sa ej odległoś i o ze z kolo a h zi h, zdają się ć liżej i hodzić z p zest ze i. )ja isko zęsto ko z st a e p zez malarzy do ukazania w perpektywie powietrznej p zed iotó z ajduja h się liżej. ł.: colore caldo, colore saliente;- fr.: couleur chaude, couleur saillante;- ang.: warm colour;- hiszp.: olo à lido,à color relevante;- niem.: kolor lokalny W aże ie ieloz a ze io e. Pie ot ie - odmiana to a ji po stała zależ oś i od odzaju oś ietle ia, w jaki się o se uje o iekt. Wg Francesco Milizia : „Kolo à łaś i àkażde uàp zed ioto i.à“ła ieà przy oddaleniu; ma w t às jàudziałàpo iet zeàpo iędz à okiem a przedmiotem. Póź iejsza i bardziej ozpo sze h io a defi i ja utożsa ia z kolorem lokalnym to a ję p zed iotu, o se o anego w ś ietle dzie a iał tle, dla eli i o a ia pł u ele e tó ota zają h efleksó i cieni). ł.: colore locale;- fr.: coleur local;- ang.: local colour;hiszp.: color local;- niem.: Lokalfarbe. kolor płaski W aże ie ża go o e; płasko namalowana plama jednorodnego koloru. ł.: tinta piatta;- ang.: field of colour;- hiszp.: tinta plana. kolor podstawowy Trzy barwy proste: purpurowa, turkusowa i żółta. Teo et z ie sz stkie i e kolo spekt u ogą 92 po stać z ich kombinacji, natomiast o e sa e ie dają się ut o z ć pop zez iesza ie żad h i h kolo ó . sposó , spod ie a st iejs a i p ześ it ł.: smorzatura;- fr.: smorzatura;- ang.: veiling. ał . koloru siadanie ) ot ża go o ; zja isko ato ie ia po ie z h i alo idła spo odo a e iep a idło , ad ie hło ię ie spoi a p zez zap a ę lu podo azie. ł.: rasciugare;- fr.: dess he e t;- ang.: colour dryout;hiszp.: rechupado. ł.: colore primario;- fr.: couleur primaire;- ang.: primary colour;- hiszp.: color primario;- niem.: Grundfarbe. kolor uzupeł iają y Trzy barwy proste: zielona, fioletowa i o a żo a, po stałe p zez połą ze ie ó h zęś i d ó h kolo ó podsta o h: zieleń żółt + ie ieski , fiolet (czerwony+niebieski) i o a ż żółt + ze o . kolorymetr 1. fiz. P z ząd opt z służą do oz a za ia kolo u p o ie io a ia ś ietl ego. 2. chem. U ządze ie do po ia ó kolo et z h. Por. kolorymetria. ł.: colorimetro;- fr.: olo i t e;- ang.: colorimeter;hiszp.: olo et o. kolorymetr 1. fiz. P z ząd opt z służą do oz a za ia kolo u p o ie io a ia ś ietl ego. 2. chem. U ządze ie do po ia ó kolo et z h. Patrz kolorymetria. ł.: colorimetro;- fr.: olo i t e;- ang.: colorimeter;hiszp.: olo et o. 47 ł.: colore secondario;- fr.: couleur secondaire;- ang.: secondary colour;- hiszp.: color secundario;- niem.: Zweitfarbe. kolor zimny Barwy: niebieska, zielona i fioletowa, typowe dla cieni. ‘ze z zi h kolo a h, z ajdują e się takiej sa ej odległoś i o ze z kolo a h iepł h, zdają się ć dalej, o daje aże ie ofa ia się p zest ze i. )ja isko zęsto ko z st a e p zez ala z do ukaza ia pe pekt ie po iet z ej p zed iotó oddalo h. „zi aà dkaàoàgo ą àse u ł.: colore freddo;- fr.: couleur froide;- ang.: cool colour;hiszp.: color frio. 48 kolor, a. od ień Cecha  a ok eślają a jej od ień ze o , ie ieski, zielo itd. , ato iast ie ó ią a i o alo ze a i as e iu. Kolo iał stępują h atu ze są ikie po hła ia ia p zez ie ok eślo h a z padają ego ań ś iatła iałego - a ę iała ok eśla ta zęść id a, któ a ie została po hło ięta. ł.: tinta;- fr.: teinte;- ang.: tint;- hiszp.: tintas;- niem.: Farbton. koloru gaszenie P z tłu ie ie z t ż h a a o azie, pop zez ałoże ie iejed o od ej po łoki ato ej fa taki kolorymetria, a. analiza kolorymetryczna Jedna z fiz ko he i z h etod a aliz iloś io ej polegają a a oz a za iu za a toś i jakiejś su sta ji ozt o ze a podsta ie po ia u atęże ia a . Opie a się a p a ie La e ta-Bee a, któ e głosi: p z stałej g u oś i a st ozt o u atęże ie jego a jest p opo jo al e do stęże ia su sta ji a ej roztworze. W najprostszej wersji kolorymetria bazuje na po ó a iu za a ień zorca z a ą ozt o ó ada ej su sta ji. Jest etodą a dzo zułą, sz ką i dokład ą, poz ala a oz a za ie ślado h iloś i. ) ajduje zastoso a ie a alizie od , etali, oz a zeń pH i in. ł.: colorimetria;- fr.: olo i t ie;- ang.: colorimetry;hiszp.: olo i et a. komitent )le e ioda a; oso a lu i st tu ja, któ za a ia u a t st ko a ie dzieła i zo o iązuje się do pok ia kosztó . Ok eśle ie stępują e doku e ta h po zą sz od XVI ., zęsto uż a e p zez histo kó i k t kó sztuki. ł.: committente;- fr.: commanditaire;- ang.: patron;hiszp.: comitente;- niem.: Auftraggeber. komora gazowa Szczelne pomieszczenie z te pe atu ą i iś ie ie oto ze ia, uż a e do dez sek ji o iektó d e ia h poprzez wprowadzenie toksycznych pa z łasz za o u metylu). Obecnie wykorzystywana sporadycznie, wypierana przez bardziej nowoczesne i bezpieczne techniki. ł.: camera a gas;- fr.: ha eà àgaz;- ang.: gas chamber;- hiszp.: a aàdeàgas;- niem.: Gaskammer. 93 ko ora próż io a ł.: camera a vuoto;- fr.: ha eà à ide;- ang.: vacuum – lock, vacuum chamber;- hiszp.: a aàdeàgas;- niem.: Luftleer, Vakuumkammer. ko ora ilgot oś io a U ządze ie do ko t olo a ego i ó o ie ego a ilża ia ate iałó papie o h, pe ga i u, d e a i podo h at iałó . Na ilża ie doko uje się zi ą pa ą od ą, t a za ą p zez a ilża z ult adź ięko , połą zo z ko o ą, e ąt z któ ej uszo a jest kula ja gazó . ł.: cella di umidificazione. kompozycja Dzieło sztuki plast z ej. Także sposó zo ga izo a ia jego aspektó fo al h li ii, ł, płasz z z , pla a h, ozłoże ia ś iateł i ie i tak, t o z ł ałość p ze śla ą i zgod ą z i te ją t ó . ł.: ;- composizione fr.: composition;- ang.: composition;hiszp.: o posi i ;- niem.: Komposition. kompres Okład z tka i , at lu i ego ate iału, asą zo ego odpo ied ią ie zą lu ozt o e , a oszo a jakąś po ie z h ię i pozosta ia a iej p zez iez ęd zas. W konserwacji - popula ś odek, stoso a czasie oz ait h za iegó . Pod zas o z sz za ia a oszo jest a a f ag e t, o poz ala do ze ko t olo ać przebieg, zakres i czas operacji, zapewnia wolniejsze działa ie ozpusz zal ikó i edukuje i h pe et a ję głą e e tual h pęk ięć. ‘oz ięk za i hła ia su sta je p zez a zo e do usu ię ia. Do iększoś i klejó i kitó uż a się ko p es z lig i asą zo ej odą, do usu a ia lakie ó i p ze alo ań - ligniny z rozpuszczalnikiem. W ko se a ji ala st a ś ie ego uż a e są ko p es z pulpy celulozowej, do oczyszczania, odsalania i konsolidacji - te sposó a osze ia poz ala a pozosta ie ie ozpusz zal ikó lub utrwalaczy w kontakcie z ko se o a ą po ie z h ią p zez zas ko ie z dla posz zegól h ope a ji. W przypadku odsalania kompres uszą ć pozosta io e aż do ałko itego s h ię ia, a za a te w u ze sole, ig ują ku po ie z h i, p zeszł okład i ogł ć az z i usu ięte. konserwacja [ła . conservatio p ze ho a ie, ut z a ie ] Wsz stkie działa ia i metody służą e za ezpie ze iu dó kultury, w celu przekazania ich w do sta ie p z szł pokoleniom i skierowane na powstrzymanie tempa deg ada ji z iąza ej z upł e zasu i i h e e tual ą eksploata ją. W sze sz z a ze iu - także szelkie z tym z iąza e adania, opracowanie dokumentacji oraz działa ia p ofilakt z e. Wg Carta della Conservazione e del Restauro degli oggetti d'arte e di cultura (1987) są to „wszystkie zabiegi profilaktyczne i za ezpie zają eà wykonywane w eluàzag a a to a iaà ożli ieà aj iększejàt ałoś ià ate ial ejàst uktu zeàza tku". Dopeł ie ie ko se a ji jest restauracja. ł.: conservazione;- fr.: conservation;- ang.: conservation;hiszp.: o se a i ;- niem.: Konservierung. konserwacja estetyczna Zabiegi konserwatorskie mają e a elu p z ó e ie z tel oś i dzieła a ie t lko za ezpie ze ie su sta ji zabytku, jak w przypadku konserwacji zachowawczej). O ej uje z sz ze ie, etusz i eko st uk ję. P z tego t pu działa ia h ko ie z e jest u zględ ia ie, op ó z k te iów techniczno- auko h, także k te ió estet z h. Jej zasad ość jest ko testo a a ielu ś odo iska h ko se ato ski h. ł.: restauro estetico;- ang.: intervention on image;- hiszp.: estau a i àest ti a;- niem.: Ästhetis heà‘estau ie u g.. konserwacja prewencyjna konserwacja zachowawcza Wszelkie działa ia i za iegi ko se ato skie, któ e og a i zają się do ut ale ia ist ieją ego sta u za tku i za ezpie za ia go p zed dalszą deg ada ją he i z ą, fiz z ą i iologi z ą, jed ak ez usu a ia śladó dot h zaso h z isz zeń. T te i e są ok eśla e za iegi ają e a elu z o ie ie podłoża, zap a i warstw malarskich z po i ię ie etuszu i eko st uk ji. ł.: restauro conservativo;- fr.: restauration de conservation;- ang.: intervention on structural material;hiszp.: estau a i à o se ati a;- niem.: Konservative Restaurierung. konserwacja-restauracja D u zło o te i , któ p z jął się konopie, a. Cannabis Rodzaj z odzi ko opio at h o ej ują t z gatu ki jednorocznych, dwupie h ośli ziel h, os ą h w stanie dzikim w Azji. ) łod g uz skuje się łók o ł ko e - bardzo mocne, najmniej higroskopijne i najodporniejsze a działa ie pleś i ze sz stki h łókie atu al h. Podo ie jak i e łók a elulozo e jest ażli e na kwasy i dość odpo e a działa ie zasad. Płót o ko op e jest poł skli e i a kolo od żółta ego do s e z stosza ego. O ok płót a l ia ego jest jed z aj zęś iej stoso a h malarstwie podobrazi tekst l h, uż a p zede sz stki do ielki h fo ató . )e zględu a s oją t z ałość jest zęsto stosowane w ko se a ji do du lażu. ł.: canapa;- fr.: chanvre;- ang.: hemp;- hiszp.: ńa o;niem.: Hanf. koń u lat . . Ds pli a łą zą a auki ś isłe i hu a ist z e, sztuki pięk e o az ze iosło, zaj ują a się ada ie , o h o ą i od a ia ie za tkó . Cesare Brandi pisze: „Konserwacja i estau a jaàdziełàsztukiàjestà metodologicznym poznaniem obiektu w jego wymiarze fizycznym i w jegoàd u iegu o oś iàestet z ohistorycznej, z zamiare àza ho a iaàgoàdlaàp z szł hà pokoleń . . Połą zo e za iegi ko se ato skie i estu ato skie wykonywane z wykorzystaniem zdobyczy nauki i z ajo oś ią sztuki i ze iosła. ł.: restauro;- fr.: conservation-restauration;- ang.: conservation-restoration;- hiszp.: o se a i estau a i ;- niem.: Konservierung-Restaurierung. 94 konserwant ś odek ko se ują ł.: conservante;- fr.: conservateur;- ang.: preservative;hiszp.: agente conservador;- niem.: Konservierungsmittel. konserwator Specjalista zaj ują się za odo o za ezpie za ie dó kultu p zed deg ada ją, i h ko se a ją i estau a ją. ł.: conservatore;- fr.: conservateur;- ang.: conservator;hiszp.: conservador;- niem.: Konservator. konsolidacja )a ieg p z ó e ia spoistoś i ate iało , któ h st uktu a uległa a usze iu, pop zez s ala ie, z a ia ie, i p eg a ję lu i i etoda i. W od iesie iu do alo ideł a płót ie taki za iegie oże ć du laż, któ z a ia za ó o p z lega ie fa do podłoża jak i sa o podłoże. W alo idła h a des e ko solida ji doko uje się gło ie pop zez i p eg a ję ś odek ko solidują , i p eg at lu wstawki, flekowanie albo parkiet. Por. sanacja. ł.: consolidamento;- fr.: consolidation;- ang.: consolidation;- hiszp.: o solida i ;- niem.: Konsolidierung. kontur )a s kształtu posta i lu p zed iotu; li ia ieist ieją a atu ze, o odzą a kształt p zedsta io a su ku lu alo idle i z a zają a jego g a i e lu odg a i zają a jed ą płasz z z ę od d ugiej. Wg Baldi u iego są to: „za s àposta iàiài hà ze z ,àkt eàt o ząà su ek . ł.: contorno;- fr.: contour;- ang.: outline;- hiszp.: contorno;- niem.: Umriss. kopaiwa balsam kopaiwa ł.: copaive;- fr.: copayer;- ang.: copaiva;- hiszp.: copaiba;niem.: Kopaiva. kopal Ż i a atu al a stępują a posta i ska ie ieli lu dzieli a iektó h spół zes h ośli t opikal h. Podo a do u szt u, a a ę - zależ ie od ieku i pochodzenia - od iałej p zez żółtą, óżo ą, ze o ą do ązo ej. W od óż ie iu od i h ż i atu al h jest ie ozpusz zal a iększoś i ozpusz zal ikó , ozpusz za się ato iast pod zas goto a ia oleja h (temp. topnienia 400C i żej . Ot z a e te sposó lakie kopalo e są sz zegól ie t a de, t z ałe i ł sz zą e. W konserwacji ich stosowanie jest odradzane, po ie aż z upł e zasu ie ieją i są t ud e do usu ię ia. Dodatko ą adą jest i h t a dość, któ a p z z ia się do po sta a ia pęk ięć, p ze oszą h się a a st ę ala ską. ł.: copale;- fr.: copal;- ang.: copal resin;- hiszp.: copal;niem.: Kopal. kopal zanzibar Ż i a kopalo a do a a Af e Ws hod iej. W stępuje posta i łek i lase zek, a żółta e za a ie ie i soką te pe atu ę top ie ia. Daje po łoki a dzo t a de, ł sz zą e i t ałe, le z t udne do usu ię ia. ł.: copale di Zanzibar, zanzibar;- fr.: copal de Zanzibar, zanzibar;- ang.: copal of Zanzibar, zanzibar gum;- hiszp.: copal de Zanzibar, zanzibar; - niem.: Zanzibar kopia Dokład e odt o ze ie dzieła sztuki ko a e od óż ie iu od repliki ie p zez jego t ó ę. Kopie są zwykle w tej samej skali, technice i ate iale o o gi ał, p z z po i ć aź ie oz a zo e celu u ik ię ia fałsze st a. Nie kopiuje się s g atu auto a. Baldi u i pisze: „Po iędz à asz ià ist zami iàsię,àżeàkopiaàjestàdzieło,àkt eà ieà odziàsięà z łas egoàpo słu,àle zàpo stajeàz cudzego i ożeà ćà iększa,à iejszaàlu àtakaàsa aàjakào gi ał". Por. falsyfikat. ł.: copia;- fr.: copie;- ang.: copy;- hiszp.: copia;- niem.: Kopie. kora Poto z a az a z óż i o a h tka ek ok ają h pień d ze a, t o zo h p zez iazgę. We ęt z ą, ż ą a st ę ko sta o i ł ko, iazga ko ko od a i fellode a; a st ę ze ęt z ą, z udo a ą z ko ó ek o u a ł h, t o z ko ek i ko o i a. Ch o i iazgę i drewno przed wahaniami temperatury, asło e z ie ie , ut atą od , pe et a ją g z ó i o adó o az p zed u aza i e ha i z i. ł.: corteccia;- fr.: ecorce;- ang.: bark;- hiszp.: corteza;niem.: Rinde. korozja biologiczna a. biodegradacja Proces isz ze ia ate iałó p zez ż e o ga iz → iot z e z iki , głó ie →g z do o e, g z pleś ie, → akte ie i o ad →te h i z e szkod iki d e a . Mate iał stoso a e budownictwie i sztukach, a sz zegól ie papie , d e o, tka i , i inne substancje o ga i z e, p. spoi a ala skie ulegają ozkłado i p zez ik oo ga iz , gd ż sta o ią dla i h poż ie ie, a i h ozkład p zez ie a ha akte he i z . K. . pozostaje w ś isł po iąza iu z działa ie i h z ikó →a iot z e z iki jak oda, ilgoć, za ie z sz ze ia. W eak ji p ze ia io he i z h, za hodzą h pod pł e dziela h p zez g z e z ó , po ażo e ate iał ulegają ko ozji iologi z ej, z ie iają s oje łaś i oś i fiz ko he i z e o az ulegają o iże iu łas oś i e ha i z e. Mate iał ieo ga i z e ie sta o ią poż ie ia dla ik oo ga iz ó , ale w kontakcie z i i ulegają po ol ej ko ozji. B ak ieżą ej konserwacji i ieodpo ied ia eksploata ja ud kó po odują la i o o a astają e z isz ze ia. ł.: biodegradazione, boideterioramento, deterioramento biologico;- fr.: biodegradation, biodeterioration, deterioration biologique;- ang.: biodegradation, biodeterioration;- hiszp.: biodeterioration;- niem.:. kość sło io a Tka ka kost a kłó sło i, a utó , o só , hipopota ó o az sieka z a ali. Od koń a XVI . uż a a jako podo azie malarstwie miniaturowym. W ięte z k.s. pł tki, zęsto o al e, ielo o, pole o a o i malowano, zazwyczaj spoiwami olejnymi. Wykonane port et , pejzaże lu a t e atu pok a o roztworem gumy arabskiej i gliceryny, w celu nadania 95 fa o iększej p zej z stoś i. ‘e ept i skazó ki dot zą e uż ia k.s. jako podłoża ala skiego o e e są w iększoś i XVII- ie z h t aktató , ok esu aj iększej popula oś i tej te h iki. ł.: avorio;- fr.: ivoire;- ang.: ivory;- hiszp.: marfil;- niem.: Elfenbein. krajki fałszy e W ko se a ji o azó a podo azia h tekst l h pas o ego płót a, doklejo e zdłuż k a ędzi o gi ału (du laż a pas , st ip li i g . U ożli iają o e po o e apię ie o azu a k os a, ez ko a a ia za iegu du lażu, uz a ego da p z padku za z ęd . ł.: falsi margini ko adło krakelura spęka ia ł.: craquelure;- fr.: craquelure;- ang.: cracks;- hiszp.: craquelado;- niem.: C a uel . ko adło d uroż e ‘odzaj ko adła do ku ia ę z ego, ają ego po oka h d a „ ogi kształ ie stożka i ost osłupa. 49 ł.: bicornia;- fr.: enclume;- ang.: bickern;- hiszp.: bigornia;- niem.: Amboss. kozioł Podpora zbudowana z poziomej deski umocowanej na czterech nogach. Termin wymieniany m. in. w Vocabolario Baldi u iego : „Pozio oàlu àskoś ieàusta io aà belka lub deska, oparta na trzech lub czterech nogach, służą aàjakoàpo ostàlu àplatfo aàt ,àkt z à alująà ś ia àlu à ko ująài eàp a eàp z à ud ka h,àaàtakżeà innym celom . ł.: capra;- fr.: h e;- ang.: saw horse;- hiszp.: cabra. kózki kózko ate ł.: cerambicidi;- fr.: a i ;- ang.: cerambyx;- hiszp.: e idos;- niem.: Cerambycidae. kózko ate, a. kózki, Cerambycidae ‘odzi a h zasz z o ej ują a ok. t s. gatu kó Pols e stępuje ok. . Cha akte zują się z a z i rozmiarami - do osłe oso iki osiągają kilka e t et ó długoś i i posiadają zółki zaz zaj p zek a zają e długość iała. La ż ją d e ie, pod ko ą, zadziej gle ie. Niektó e gatu ki są g oź i ks lofaga i, d ążą hod iki osiągają e e t et sze okoś i, po odują po aż e z isz ze ia o ha akte ze st uktu al i estet z . W od iesie iu do dzieł sztuki i h atak jest zazwyczaj ograniczo do d e a ś ieżego, jesz ze nieokorowanego. Por. spuszczel pospolity, Hesperophanes cinereus. ł.: capricorni, longicorni, cerambicidi;- fr.: capricornes, lo gi o es,à a i ;- ang.: roundheaded wood borers, long-horned beetles, cerambyx;- hiszp.: capricornios, lo gi o es,à e idos;- niem.: Bo kkäfe . krajka, a. ą ek, it zeg Bo z e k a ędzie tka i ieg ą e zdłuż os o z p a ej i le ej st o , o iększej gęstoś i iż sa a tka i a, dzięki ze u są odpo iejsze a oz iąga ie. Odległość iędz o ie a k ajka i ok eśla długość ątku i o gi al ą sze okość ate iału. ł.: cimosa;- fr.: lisi e;- ang.: selvage;- hiszp.: orillo;niem.: Webkante. krakelura szlachetna spęka ia sta e ł.: craquelure nobile;- fr.: craquelure noble;- ang.: noble cracks;- hiszp.: craquelado noble;- niem.: No leàC a uel . krakelura szpe ą a spęka ia zes e ł.: craquelure deturpante;- fr.: a uelu eàd figu a te;ang.: paint Stress cracks;- hiszp.: craquelado desfigurante;niem.: “tö e deàC a uel . kraplak, a. lazu k apo , lak k apo , ze ień k apo a, krap, lak z marzanki Barwnik otrzymywany z korzenia marzanki barwierskiej (Rubia tinctoria ; iesz i a pu pu jas o óżo ej i alizaryny (trwalszej, czerwonobrunatnej). Osadzany w posta i laku a ału ie. T ał ale ażli a ś iatło. ) a od sta oż t oś i, z ia ko a a p zez Witruwiusza, Pliniusza i Herakliusza. W czasach o oż t h t a za Grecji, Holandii i we Francji (w Awinionie w . po stał aż oś odek p oduk ji k aplaku, założo p zez Althe a, z pochodzenia Persa). “toso a ł barwiarstwie zamiast purpury. W technikach malarskich wzmiankowany w wielu t aktata h jako skład ik iesza i kolo ó , sz zegól ie w i iato st ie aj iększ po odze ie iesz ł się we Flandrii w XV i XVI w.). Obecnie produkowany na drodze hydrolizy antrachinonu. ł.: lacca di garanza;- fr.: laque de garance;- ang.: garanza lake;- hiszp.: laca de garanza;- niem.: kra ędziak, a. ka tó ka “o t e t ta i o z a ej o p zek oju z liżo do kwadratu, o wymiarach od 10 x 10cm do 18 x 18 cm i długoś i: dla d e a iglastego po ad , ; dla d e a liś iastego 1,5 do 4 m. ł.: travetto, conventino, corrente, quadro;- fr.: solive;ang.: stud, scantling;- hiszp.: vigueta;- niem.: Sparren. krąży a, a. buksztel Rodzaj prowizorycznego rusztowania; pomocnicza konstrukcja podporowa, zwykle drewniana, podt z ują a łuk lu sklepie ie pod zas jego ko st uo a ia. Gó a po ie z h ia k ąż ś iśle odpowiada dolnej powierzchnii modelowanej krzywizny. ł.: centina;- fr.: cintre;- ang.: arch center;- hiszp.: cimbra. kreda a. iel k edo a, iel k eteńska, iel burgundzka, biel z Bougival, biel z Meudo , iel o leańska, iel pa ska, iel sza pańska, iel hiszpańska, iel iedeńska Biał pig e t i e al ; ęgla ap ia CaCO3 96 za ie z sz zo gli ka i, k a e lu tle ka i żelaza, w zależ oś i od po hodze ia. Ot zymywana poprzez zmielenie kredy - skał osado ej sta o ią ej osad o ski, składają ej się głó ie z apie h szkieletó o ga iz ó ezk ęgo h ik of ag e t ska ie ieli oż a zao se o ać pod ik oskope . Naz od ia k ed po hodzą od iejs do ywania - najbardziej z a e złoża zlokalizo a e ł a K e ie, Melos i Cyrenie, we Francji (Burgundia, Szmpania i w okoli e Pa ża i we Włosze h okoli e We o . Wz ia ko a a wielu ź ódła h, . i u Teof asta z Erezu, Witruwiusza, Pliniusza, Cenniniego. “toso a a jako peł ia z zap a , oś ik pig e tó o ga i z h, dodatek do pasteli, zadziej jako pigment - w technikach wapiennych i wodnych. ł.: creta bianca;- fr.: blanc de craie;- ang.: crete white;hiszp.: creta blanca. kreda olońska, a. gips pozłot i z , gips pła io , gesso sottile, CaSO42H2O Gips otrzymywany przez wsypywanie gipsu palonego do dużej iloś i od , p z stał iesza iu. Po stają dwuwodny siarczan wapnia osiada na dnie naczynia w postaci drobnokrystalicznej. Po wysuszeniu ot z uje się iękki, iałki p oszek. Uż a jako iał pig e t głó ie technice temperowej - w oleju a z t ałą siłę k ia, e f esku źle za ho uje się kombinacji z ap e . B ł sze oko stoso a jako oś ik lakó . Zmieszany z odą klejo ą stoso a do spo ządza ia łat h do szlifo a ia zap a , kładzio h a położo e ześ iej a st a azie gesso grosso. Opisany przez Pliniusza i Cenniniego. ł.: gesso di Bologna;- fr.: gesso de Bologne. kreda cimola kaolin ł.: creta cimola;- fr.: blanc cimola;- hiszp.: creta cimola. kreda yreńska ziemia zielona ł.: creta cirina;- fr.: creta cirina;- hiszp.: creta cirina. kreda czarna ziemia czarna ł.: creta nera;- fr.: noir de craie;- hiszp.: creta negra. kreda erytrejska kaolin ł.: creta eretria;- hiszp.: creta eretria. kreda tablicowa Lase zka k ed atu al ej lu a io ej, uż a a do o ie ia szki ó i su kó o az do pisa ia a ta li . ł.: gessetto;- fr.: craie;- ang.: chalk;- hiszp.: yesecillo. kreda viridis ziemia zielona, chryzokola ł.: creta viridis;- fr.: creta viridis. kreda viridis ziemia zielona, chryzokola ł.: creta viridis;- fr.: creta viridis. kreda z Melos, a. melinum, melino Kreda wydobywana z apie h złóż osado h a g e kiej spie Melos. “toso a a jako peł ia z, zadziej jako sła o k ją pig e t. ł.: melino;- fr.: melino;- hiszp.: melino. kreda z Trypolisu diatomit ł.: gesso di Tripoli, tripoli. kreda, a. kreda pła io a, k eda st ą a a, k eda sza pańska, k eda pa ska, k eda a gielska, iel k edo a, biel burgundzka, biel z Bougival, biel z Meudon, biel o leańska, iel pa ska, iel sza pańska, iel hiszpańska, iel iedeńska, CaCO3 Miękka skała osado a sta o ią a osad o ski, składają się głó ie z apie h szkieletó o ga iz ó ezk ęgo h ik of ag e t ska ie ieli oż a zao se o ać pod ik oskope . Jest to ęgla ap ia za ie z sz zo gli ka i, k a e lu tle ka i żelaza, zależ oś i od po hodze ia. Po sproszkowaniu i ewentualnym oczyszczeniu, stosowana jest jako peł ia z zap a i kitó , oś ik pig e tó o ga i z h, dodatek do pasteli, zadziej jako iał pigment w technikach wapiennych i wodnych. Nazwy od ia k ed po hodzą od iejs do a ia aj a dziej z a e złoża zlokalizo a e ł a K e ie, Melos i Cyrenie, we Francji (Burgundia, Szmpania i w okoli e Pa ża i e Włosze h okoli e We o – lub sposo u p oduk ji. Wz ia ko a a ielu ź ódła h, . in u Teofrasta z Erezu, Witruwiusza, Pliniusza, Cenniniego. Odpowiednik syntetyczny znany jest jako biel ś iętojańska. ł.: creta bianca;- fr.: craie, blanc de craie;- ang.: chalk, whiting, crete white;- hiszp.: creta blanca;- niem.: Kreide. kredko y sposó , a. maniére de crayon Te h ika g afi z a kłęsłod uko a, liska akwaforcie i podobna do  iedzio tu pu kto a ego. “łuż do ep oduk ji g afi z ej iękki h su kó . Na pok tą e ikse iedzia ą at ę kładzie się st o ą za so a ą do dołu su ek, ko a k edką a papierze, astęp ie t ze i przyciska tak, by kredka w ałoś i p z lg ęła do e iksu. )az a zo e iejs a tuje się zę atką, uletką lu i a zędzie , za ho ują ha akte su ku. T a ie ie i druk identyczne jak w akwaforcie. Technika wynaleziona ok. 1740 r. we Francji przez J.Ch. François a, popula a głó ie d ugiej poło ie XVIII . Po alezie iu litog afii p akt z ie szła z uż ia. ł.: maniera a lapis;- fr.: maniére de crayon;- ang.: crayon manner. krepa 1. Tkanina jedwabna z p zędz sil ie sk ę o ej, o lekko po a sz zo ej po ie z h i. W XIX . uż a a do s z a ia ia z isz zo h doku e tó p zez podkleja ie a ok o. Po odo ała z ost g u oś i i szt oś i o iektó , u ie z tel ie ie pis a i iała sła a odpo ość a sta ze ie się. )astąpio a i ułką japońską. ł.: crepeline. 2. Kauczuk naturalny sprzedawany w postaci cienkich a kusz p z po i ają h i ułkę k epo ą. kre ś iętojańska ziemia czerwona wenecka ł.: sangue di San Giovanni;- hiszp.: sang de San Giovanni. krochmal klej skrobiowy 97 krokodyla skóra spęka ia k okod lej skó ł.: pelle di coccodrillo, craquelure a pelle di coccodrillo;fr.: peau de crocodile;- ang.: crocodile hide;- hiszp.: piel de cocodrilo. krosna malarskie, a. blejtram Drewniana konstrukcja, a któ ą api a się i o uje podobrazie tekstylne ( płót o . Pop a ie ko a e, ajp ostsze k os a to zte list t o zą e p ostokąt, któ h e ęt z a k a ędź a iejszą g u ość iż ze ęt z a fazo a ie . Na oż iki ogą ć połą zo e a stałe krosna sztywne) lub ruchome (krosno u ho e , posażo e kli . P z iększ h oz ia a h dodatko o ko uje się pop ze zki uszt iają e. Blejt a o al e al o ok ągłe ają z kle e ęt z ą k ato i ę, do któ ej o o a e są ze ęt z e, odpowiednio wy ięte ele e t . Baldi u i pod hasłe krosno pisze: „Wś dà ala z à iàsięàtakàpoàp ostuà aàtoà d e oàp z ięteà àk ad at,àoś iokątàal oài àkształt,à aàkt eàsięà a iągaàià o ujeàpł t oàdoà alo a iaà aà nim . ł.: telaio;- fr.: h ssis;- ang.: stretcher;- hiszp.: bastidor;niem.: Rahmen. krosna pomocnicze K os a ala skie uż a e t zaso o, pod zas alo a ia lu ko se a ji o azó . ) kle są to szt e krosna z g u ego, o ego d e a. Niektó e list a h posiadają ot o al o uszka, o u ożli ia a iąga ie płót a za po o ą sz u ka. K os a po o i ze do XVIII . ł zęsto ko z st a e p zez ala z do ozp ęża ia płót a. Do dziś ko z sta się z nich podczas malowania o azó o a dzo duż h ia a h – gotowy obraz jest z nich zdejmowany i po przetransportowaniu, rozpinany a k os a h łaś i h. W ko se a ji uż a e są do api a ia płó ie du lażo h o az do stop io ego oz iąga ia o azó , któ e uległ z a z e u sku zo i. ł.: telaio provvisorio, telaio interinale;- fr.: h ssisà provisoire;- ang.: temporary stretcher;- hiszp.: bastidor provisional;- niem.: Provisorischer Rahmen. krosna ruchome K os a ala skie o u ho h połą ze ia h liste , t ad j ie posażo e kli z twardego drewna, p o adza e a ię ia e ęt z ej st o ie a oż ikó . W iska ie lu do ija ie kli ó po oduje ozep h ię ie liste , a t sa z iększe ie ia ó k os a. U ożli ia to po o e ap ęże ie ozpiętego już płót a s tua ji jego pofalo a ia, ez pot ze zdejmowania go z lejt a u. Alte at ą kli ó są ś u y api ają e, o to a e a oż ika h. O e ie ist ieją ó ież k os a o a dziej złożo ej ko st uk ji, któ e sa o z ie egulują ap ęże ie płót a i ut z ują je a stał pozio ie. Jest to z punktu widzenia ko se ato skiego oz iąza ie ideal e, iestety bardzo kosztowne. ł.: telaio mobile, telaio estensibile;- fr.: h ssisà o ile;ang.: strainer;- hiszp.: astido à il;- niem.: Verstellbarer Rahmen, Keilrahmen. krosna sztywne Krosna malarskie o połą zo dają o e ożli oś i ko ekt h a stałe a oż ika h. Nie ia u, a t sa egula ji ap ęże ia płót a. “toso a ie szt h k osie jest jed ą z przyczyn deformacji i z isz zeń poja iają h się o aza h a płót ie. Od XVIII . są zastępo a e przez krosna ruchome. ł.: telaio fisso;- fr.: h ssisàfi e;- ang.: stretcher;- hiszp.: bastidor fijo;- niem.: Fester Rahmen. krycie  siła k ia kryształ fioleto y “zkło o fioleto za a ie iu, uż a e od XIX . rysunku plenero . Pat zą p zez ie a pejzaż, uz skuje się lepszą ido z ość efektó ś iatło ie ia, z łasz za kied jest o a sła a a skutek sil ego asło e z ie ia. Ułat ia to t o ze ie ko poz ji. ł.: cristallo violetto;- fr.: cristal violet;- ang.: crystal violet;- hiszp.: cristal violaceo. kryształki o to e zieleń hiszpańska k stalizo a a ł.: cristalli di aceto;- fr.: cristal de vinaigre. kryształki We ery, a. k ształki We us,  grynszpan ł.: cristalli di Venere;- hiszp.: cristales de Venus. kryzokolla chryzokola ł.: krysocolla;- fr.: krysocolla;- ang.: krysocolla;- hiszp.: krysocolla;- niem.: Krysocolla krzemionka koloidalna a. iała sadza, Ae osil Biał , ezposta io p oszek stoso a jako peł ia z i zagęsz za z ś odek tiksot opują ż i sztucznych. Dodatek atują lakie i e iks skład ik iększoś i dostęp h ha dlu ato h e iksó . krzywa parowania, a. krzywa retencji ‘ozpusz zal ik a iesio a po ie z h ię iała po o atego zęś io o odpa o uje, zęś io o eń wnika; zatrz a ie ete ję ie z po odują li z e z iki. W ko se a ji aż e jest tak p ze idzieć zas, jaki ozpusz zal ik usi pozostać kontakcie z usu a ą su sta ją, a ją oz ięk z ć ale ie podziałać a spoi o alo idła. )ja isko to zostało z ie zo e. W oparciu o iki op a o a o k z ą ete ji, dzielą rozpuszczalniki na cztery grupy: o bardzo silnej retencji (glikole, olejek terpentyunowy), o silnej retencji (amidy, aminy i akohole ższe p. alkohol d ua eto o , o ś ed iej ete ji alkohole, ketony, estry) i niskiej retencji (np. etery). ??????????/// ł.: curva di evaporazione;- fr.: courbe de evaporation;ang.: evaporation curve;- hiszp.: u aàdeàe apo a i ;niem.: krzywa retencji krzywa parowania ł.: curva di ritenzione;- fr.: courbe deà te tio ;- ang.: retention curve;- hiszp.: u aàdeà ete i . krzywik ‘odzaj dłutka zelato skiego z koń ó ką p ofilo a ą w iej lu a dziej ot a t łuk. Od isk tego a zędzia 98 p z po i a kształte ie ielki paz okieć. krzyżak Konstrukcja w fo ie k z ża z a iają a k os a ala skie, adają a i iększą szt ość i zapo iegają gi a iu się i pa ze iu liste . “toso a a p zede sz stki k os a h o duż h ia a h. ł.: crociera;- fr.: croix;- ang.: cross-piece;- hiszp.: cruce. ksylen, a. dwumetylobenzen, C6H4(CH3)2 A o at z z iązek o ga i z . Bez a a, łat opal a ciecz, nierozpuszczalna w wodzie, dobrze rozpuszczalna w alkoholu i ete ze. W stępuje t ze h posta ia h izo e z h, ożli h do ozdziele ia p zez frakcjonowanie: orto- (temp. wrz. 144C), meta- (temp. wrz. 139C) i para- (temp. wrz. 138C). Techniczny ksylen zawiera ok. 70% m-ksylenu. Stosowany jako rozpuszczalnik tłusz zó , ielu ż i atu al h i sztu z h, oz ień zal ik fa , lakie ó i e iksó . Toks z , ie o iej szkodli od e ze u: d aż i o z i śluzó ki, ołuje efekt a kot z e. W ko se a ji stoso a sporadycznie. Por. ksylol. ł.: xilene;- fr.: l e;- ang.: xylene;- hiszp.: xileno;- niem.: Dimethylbenzol. ksylofag O ad że ują d e ie. Do ks lofagó ależą iektó e gatunki  h ząsz z , któ h la ż ią się za a t i d e ie su sta ja i iałka, uk , p otei , ita i d ążą ko ta ze i pozosta iają ot o loto e; iektó e te it i ó ki, któ e udują drewnie gniazda oraz os , og zają e po ie z h ię drewna w celu produkcji papierowej masy, potrzebnej im do udo g iazd. “zkod iki lasó i drewna te h i z ego, ogą dop o adzić d e o do ałko itego z isz ze ia, z ią zeń ate iał po oto at , ie posiadają żad ej t z ałoś i e ha i z ej. ł.: xilofago, insetto xilofago;- fr.: xylophage, insecte xylophage;- ang.: hylophagous, hylophagous insect;hiszp.: il fago,ài se toà il fago;- niem.: Holzze stö e d, Holzze stö e deàI sekte . ksylol Miesza i a ęglo odo ó a o at z h: t ze h izo e ó ksylenu (orto-, meta- i para-) o wzorze sumarycznym C6H4(CH3)2 o az ie ielkiej iloś i etylobenzenu C6H4(C2H5 . “ta o i f ak ję te p. z. 145C) destylacji benzolu otrzymanego w procesie odgazowa ia ęgla lu p odukt a o at za ji op afto ej. “toso a jako ozpusz zal ik p ze śle fa i lakie ó . ł.: xilolo;- fr.: xylol;- ang.: xylol;- hiszp.: xilol;- niem.: Xylol. ksyloteka [gr. ksylon d e o ] ) ió p ó ek d e a ut o zo elu st o zenia ożli oś i ada ia i h z punktu widzenia botaniki i te h ologii. Ba dzo i te esują ą, za tko ą ks lotekę posiada Muzeum Diecezjalne w Sandomierzu. ł.: xiloteca kulisa [fr. coulisse kulis teat al e ] Element kompozycji ogrodowej lub malarskiej, u iesz zo a pie sz pla ie po oka h i t o zą podo ie jak teat ze o a ie ie dla idoku leżą ego poś odku, a pla ie dalsz tak, ap o adzić a iego u agę idza. Uż a e p zede sz stki ala st ie pejzażo . Fu k ję kulis ogą peł ić drzewa, krzewy, ele e t a hitektu ukaza e zaz zaj sk ó ie itp. ł.: coulisse;- fr.: coulisse;- ang.: coulisses;- hiszp.: coulisse. kurant, a. rozcieracz Na zędzie do u ie a ia pig e tó . ) kle ko a z porfiru, uformowany tak, by jedna strona paso ała do dło i, a d uga ła płaska i do ze p z legała do ka ie ej pł t . Wg defi i ji Baldi u iego : „Na zędzieàd e ia eàz osadzo àodàspoduàok ągł à ka ałkie àpo fi u,àdoà ozd a ia iaàiàu ie a iaà pig e t à aàpł ieàz porfiru lub innego twardego kamienia. Pat z ka ień do u ie a ia. ł.: macinello;- fr.: pilon;- ang.: colour grinder;- hiszp.: molinillo. kurkumina, a. kurkuma [arab. kurkum szaf a ], terramerita Żółtopo a ań zo a ik ot z a z kłą z Curcuma longa - gatunku kurkumy po hodzą ego z Azji ” odko ej. ) a a a Ws hodzie od sta oż t oś i; a rynek zachodni wprowadzona przez Rzymian w okresie Imperium (z tego okresu pochodzi nazwa terramerita p a dopodo ie pig e t l ie utożsa ia o z żółtą o h ą . Mało t ała, stoso a a przede wszystkim do a ie ia łókie i e iksó o az posta i laku miniatorstwie. Wymieniana w De arte illuminandi (druga poł. XIV . . ł.: curcumina, terramerita;- fr.: curcumine;- ang.: curcumin;- hiszp.: curcumina;- niem.: Kurkumin kwarc, a. kwarzec [niem. quartz < za h.sło . kwardy t a d ], “iO2 Mi e ał skałot ó z , pospolita od ia a poli o fi z a d utle ku k ze u.Waż skład ik ielu skał magmowych, osadowych i metamorficznych, podstawowy skład ik piaskó . W stępuje p z odzie a dzo wielu od ia a h, posta i k ształó k ształ gó ski , skupieniach skrytokrystalicznych (chalcedon) i bezpostaciowych (opal). Jest bezbarwny lub zabarwiony óż i do ieszka i, p zez o z st lu p ześ ie ają . Stanowi podstawowy surowiec w p ze śle szklarskim i ceramicznym oraz w optyce. Szlachetne odmiany i e ałó k a o h p. k ształ gó ski, a et st, o io , t uż a e są ju ile st ie. K ształki k a u stępują jako za ie z sz ze ia ielu pig e tó gli ek i ug ó . Udoku e to a e jest uż ie k a u jako dodatku do óż h k stali z h pig e tó elu z iększe ie i h t a spa e t oś i. ł.: quarzo;- fr.: quartz;- ang.: quartz;- hiszp.: cuarzo;niem.: Quarz. 99 kwas benzoesowy, C6H5COOH a. benzoes, Najprostszy aromatyczny kwas karboksylowy. Biał , krystaliczny proszek, rozpuszczalny w alkoholu etylowym, ete ze, go ą ej odzie. W p z odzie stępuje głó ie posta i est ó , alsa a h i ż i a h. Waż półp odukt do s tez a ikó , zap a a fa ia ska p ze śle łókie i z . “ól sodowa (benzoesan sodu) jest ś odkie a t sept z o az ha ują ko ozję o ó stalo h. ł.: acido benzoico;- fr.: a ideà e zoï ue;- ang.: benzoic acid;- hiszp.: acido benzoico;- niem.: Benzoe-“äu e. na powietrzu. W traktatach malarskich wielokrotnie ie ia jako ś odek do p z goto a ia u u pod alo idło, t.j. do pala ia k itó azota ó i pleś i, p zed założe ie pie szej a st t ku z zast zeże ie eut aliza ji działa ia pop zez o fite spłuki a ie odą . “toso a także p z p oduk ji ielu a ikó . ł.: acido cloridricco;- fr.: acide chlorhydrique;- ang.: hydrochloric acid;- hiszp.: á idoà lo h d ico;- niem.: Chlo asse stoffsäu e. kwas cyjanowodorowy, a. kwas pruski,  kwas szczawiowy, a. kwas karboksykarboksylowy, HOOCCOOH ) iązek o ga i z , ajp ostsz k as d uka oks lo . Bez a e k ształ , ozpusz zal e wodzie, alkoholu i eterze, temp. topn. 189,5°C. “il ie t ują . W postaci soli stępuje ielu ośli a h .i . szczawiu i rabarbarze). Znany od XVII w. Stosowany jako zaprawa w fa ia st ie. W iektó h e epta h a spo ządze ie tempery jajowej i klejo ej zale a jako ś odek zapo iegają fe e ta ji. K aś sz za ia potasowy tz . sól sz za iko a służ do a ia ia dza h pla . W procesie mineralizacji substancji organicznych na powierzchni kamieni i t kó apie h po staje prawie nierozpuszczalny w wodzie szczawian wapnia (COO)2Ca, t o zą s oistą pat ę  weddelit). Sok ze sz za iku zaję zego uż a o da iej do z sz ze ia i pat o a ia a u ó . ł.: acido ossalico;- fr.: acide oxalique;- ang.: oxalic acid;hiszp.: idoào li o;- niem.: O alsäu e. ja o odó ł.: acido cianidrico;- fr.: acide cyanhydrique;- ang.: hydrocyanic acid;- hiszp.: á idoà ia h d i o;- niem.: Blausäu e. kwas karbolowy fenol ł.: acido fenico;- fr.: a ideàph i ue;- ang.: carbolic acid;hiszp.: a idoàf i o;- niem.: Phe lsäu e. kwas octowy, a. esencja octowa, ocet drzewny, C2H4O2 ) iązek o ga i z ależą do g up k asó hydroksylowych. Ciecz bezbarwna, o charakterystycznym, ost zapa hu, ało lot a. “il ie toks z ołuje ost e pod aż ie ie o zu, śluzó ek, apa atu odde ho ego o az e ozję zę ó , podej ze a o działa ie akot ó ze . ‘ozpusz za o ta i lu, kazei ę, it o elulozę, ka fo ę, żelat ę, ż i e, al i oid . Jest rozpuszczalnikiem reaktywnym (tzn. zdolnym do p zekształ a ia su sta ji, z któ i a ko takt inne, od ie e z iązki . Ce huje go ol e pa o a ie i duża retencja. W ko se a ji uż a okaz j ie i duż oz ień ze iu. B a stoso a jako dodatek upł iają do klejó dla polepsze ia pe et a ji momencie nanoszenia. ł.: acido acetico;- fr.: acide a ti ue;- ang.: acetic acid;hiszp.: á idoàa ti o;- niem.: Essigsäu e. kwas pruski, a. kwas cyjanowodorowy,  ja o odó ł.: acido prussico;- fr.: acide prussique;- ang.: prussic acid;- hiszp.: idoàp úsi o. kwas salicylowy, a. kwas orto--hydroksybenzoesowy, C6H4(OH)COOH A o at z z iązek o ga i z . Biała su sta ja k stali z a o s aku słodko-k aś , te p. top . °C, t ud o ozpusz zal a odzie, łat o ete ze i alkoholu. Bio d działają a e a ę ko ó ki; , % ozt o ze od stoso a jako ś odek przeciwfermentacyjny i fungicyd. W konserwacji - dodatek do klajst ó , klejó , k o h ali itp. łat o psują h się p epa ató . P z dłuższ ko tak ie oże ć szkodli dla zdrowia. ł.: acido salicilico, salicilico;- fr.: acide salicylique, salicylique;- ang.: salicylic acid, salicylic;- hiszp.: idoà sali li o,àsali li o;- niem.: “aliz lsäu e, Salizyl. kwas solny, a. kwas chlorowodorowy, HCl Wod ozt ó hlo o odo u. Bez a a ie z d ią a kwas taninowy tanina kwasy ) iązki he i z e, odz a zają e się k aś s akie , zdol oś ią do a h eak ji ze skaź ika i . i . a ią lak us a ze o o , zdol oś ią eago a ia z iektó i etala i z ó o zes dziele ie odo u o az ozpusz za ie ielu su sta ji. Po odują de atu a ję iałek i iektó h pig e tó . W ozt o a h od h ulegają d so ja ji elekt olit z ej a jo : + kationy wodorowe H i charakterystyczne dla danego k asu a io , tz . eszt k aso e. Mia ą o k asó + jest stęże ie jo ó H , ażo e spół z ikie pH < ; i iższa a tość pH, t k as o iejsz . Ba dzo o e są k as ad hlo o i azoto , sła e - iektó e k as o ga i z e p. tłusz zo e . Do k asó zali za się ó ież z iązki, któ e hoć ie ulegają dost zegal ej d so ja ji, za ie ają ato odo u i reagują z metalami, t o zą sole. ‘oz óż ia się k as o ga i z e k. karboksylowe, sulfonowe) oraz kwasy nieorganiczne beztlenowe (np. k. solny) i tlenowe (np. k. azotowy). W te h ika h ala ski h stoso a e jako ś odki g z o ój ze i antyseptyczne. W konserwa ji uż a e spo ad z ie do dezynfekcji i do o z sz za ia, z łasz za do usu a ia iektó h a a st ień i e al h. “toso a ie k asó jest zawsze obarczone ryzykiem, z powodu ich chemicznej ag es oś i, któ a - w p z padku łęd ego uż ia powoduje nieodwracalne szkody w st uktu ze alo idła. Patrz k. octowy, k. solny, k. szczawiowy, k. salicylowy, k. pruski, fenol. ł.: acido;- fr.: acide;- ang.: acid;- hiszp.: ácido;- niem.: “äu e. 100 101 L 102 Ł LACBED Large Angle Convergent Beam Electron Diffraction D f ak ja z ież ej iązki elekt o ó zak esie duż h kątó lak alizarynowy, a. ze ień aliza o a, k ap alizarynowy, alizaryna Lak barwny otrzymany z syntetycznej alizaryny, osadzo ej a oś iku gli o o-wapniowym. Por. kraplak. ł.: lacca d aliza i a;- fr.: la ueàd aliza i e;- ang.: alizarine;- hiszp.: laca de alizarina. lak florencki Ok eśle ie ka i u ze o ego, laku z Pernambuco oraz, przede wszystkim, karminu z koszenili. ł.: lacca di Firenze;- fr.: laque de Florence;- ang.: Florentine lake;- hiszp.: laca de Florencia. lak indyjski, a. ze ień z szelaku, ze ień lako a Czerwony barwnik otrzymywany z szelaku ż i z ej dzieli o adó Coccus lacca, że ują h a iektó h gatu ka h figo a, os ą h Indiach i innych krajach azjat ki h p zez ekst ak ję ęgla e sodu. “kład ikie a ią jest k as lakkai o . Podo barwie do karminu lecz trwalszy. Do Europy sprowadzony przez A a ó po upadku Aleksandrii w VII . B ł uż a w ala st ie, z łasz za XVI w. w Wenecji i Flandrii. ł.: lacca indiana;- ang.: Indian lake lak kampeszowy, a. kampesz Pig e t ot z a p zez zlako a ie a ikó z drzewa kampeszowego (Haematoxylon campechianum). “kład iki a ią e: he atei a i he atoks li a. W zależ oś i od z iązku lakują ego oż a ot z ać a ę łękit ą, ze ą lu fioleto ą. B ł stoso a do o u farb akwarelowych. ang.: logwood lake, campeche;- niem.: Blauholzlack, Blutholzlack. lak kwercytynowy, a. lak żółt [ła . quercus dą , citron t a ]. Żółto u at lak po hodze ia ośli ego, ot z a m.in. z pół o oa e kańskiego gatu ku dę u Quercus tintoria. “kład ikie a ią jest k e t a po hod a fla o u , stępują a także p. w łupi a h cebuli. Wprowadzony na rynek w Anglii w 1755 r. przez Bancrofta. W d ugiej poł XIX . az a ha dlo a została z ie io a a lak żółt . ł.: lacca di quercitrone;- fr.: jaune quercitron;- ang.: quercitron lake. lak madder [ang.] Kraplak syntetyczny uzyskiwany w czasie hydrolizy antrachinonu. ł.: lacca madder;- fr.: laque madder;- ang.: madder lake;hiszp.: laca madder;- niem.: Krapplack. lak monachijski Karmin z koszenili produkowany w połud io h Niemczech. ł.: lacca di Monaco;- fr.: laque de Munich;- ang.: Munich lake;- hiszp.: laca de Munich. lak Rubensa Kraplak wytwarzany w Holandii w XVII w., uznawany w owym czasie za jeden z najlepszych. ł.: lacca di Rubens;- fr.: laque de Rubens;- hiszp.: laca de Rubens. lak wenecki 1. Odmiana karminu z kosze ili uż a a XVIII w. 2. Lak z Pernambuco. ł.: lacca di Venezia;- fr.: laque de Venise;- ang.: Venice lake;- hiszp.: laca de Venecia. lak iedeński Odmiana karminu z koszenili. ł.: lacca di Vienna;- fr.: laque de Vienne;- ang.: Wien lake;- hiszp.: laca de Viena. lak z marzanki barwierskiej kraplak ł.: lacca di robbia;- fr.: laque de rubea;- hiszp.: laca de rubia. lak z Pernambuco, a. lak z fernambuku, lak florencki, lak wenecki Lak otrzymywany z brazyliny - czerwonego barwnika za a tego d e ie ez lki, z łasz za fernambuku. Nazwa pochodzi od stanu w Brazylii - Pernambuco. Por.  ze ień z drzewa czerwonego. ł.: lacca di Fernambuco;- fr.: lacca de Fernambucco;hiszp.: laca de Fernambuco. lak z perski h jagód żół ień z pe ski h jagód ł.: lacca di bacche persiane, lacca di ramno. lak z rezedy, a. żół ień z rezedy, arzika Lak z luteoliny - żółtego a ika ot z a ego z os ą ej dziko ałej Eu opie ezed fa ie skiej (Reseda luteola), osadzonej na sproszkowanym kamieniu ału o . Tak uz ska żółtozielo ka pig e t ł u aża za ajt alsz spoś ód żółt h a ikó do zasu poja ie ia się s tet kó . ) a od sta oż t oś i (wzmiankowana przez Witruwiusza i Herakliusza), uż a malarstwie oraz do barwienia tkanin. ł.: lacca di gualda;- fr.: laque de gaude lak ze strzyży sukie y h Czerwony lak otrzymywany z odpadkó tka i eł ia h a io h ka i e , t akto a h ługie z popiołu ośli ego al o u ą: uz skany w te sposó ozt ó filt o a o i t ą a o a ik ału e . P zepis a jego spo ządza ie z ajdują się licznych ś ed io ie z h ź ódła h. Ce i i ko ie XIV . pisze o i : „ ze ieńàtaàjestàk tkot ała,àza oàz te pe ąà jak i bez, traci zaraz s jàkolo . ł.: lacca di cimatura di panno. 103 lak zielony, a. zieleń Hooke a Mieszanina gumiguty i łękitu p uskiego. Pig e t sła o k ją , stoso a do lase u kó akwareli i oleju. Z zase staje się ie ieski z po odu lak ię ia żół ie i organicznej. ł.: lacca verde;- fr.: laque verte;- ang.: green lake;- hiszp.: laca verde. ok. 1300 r. B ł uż a ś ed io ie zu i ok esie renesansu jako barwnik w miniatorstwie (lak wapniowy a ika z a ł pu pu ą f a uską . O e ie posta i papie kó lak uso h stoso a jest a aliza h he i z h do ok eśla ia od z u ś odo iska. ł.: tornasole;- fr.: tournesol, orseille;- ang.: litmus, archil, orchil, French purple;- hiszp.: tornasol;- niem.: Lackmus. lak żółty 1. Ogól a az a żółt h lakó lampa podczerwona, a. promiennik podczerwieni p. żół ie i z rezedy. 2. Nazwa handlowa laku kwercytynowego. ł.: lacca gialla;- fr.: laque jaune;- ang.: yellow lake. lak . Łat o topli a, t a da asa, sta o ią a iesza i ę ż i , ozpusz zal ika, peł ia z i pig e tó , stoso a a do pie zęto a ia doku e tó . 2. a. lak barwny. Nierozpuszczalny w wodzie pigment pochodzenia sztuczego. Otrzymywany z rozpuszczalnych a ikó p zez zlako a ie t ą a ie z ozt o ó w posta i ie ozpusz zal h soli lu p zez t ałe osadze ie i h a oś iku p. a sp oszko a ej k edzie lu ału ie . Uż a e do a ie ia tka i i papieru. W ala st ie stoso a e do lase u kó al o iesza e z innymi pigmentami. ł.: lacca;- fr.: laque;- ang.: lake colour;- hiszp.: laca;niem.: Lack. laka, a. laka japońska, laka hińska Ż i a d ze lako h Rhus vernicifera , os ą h w Japonii, Chinach i Indiach. Na powietrzu twardnieje, po s h ię iu jest p a ie ałko i ie odpo a a działa ie od , alkoholu, ozpusz zal ikó o ga i z h a a et k asó i zasad. Od i t sią le ia p. .e. uż a a a Wschodzie do wyrobu i zdobienia mebli i p zed iotó a t st z h a d e ia szkielet akłada się as o ą pł ą laką tka i ę i pok a ję ielo a a st a i ż i , z któ h każdą po s h ię iu pole uje się p zed położe ie astęp ej. Na ostat iej ko uje się deko a ję . ł.: lacca del Giappone;- fr.: laque du Japon;- ang.: Japanese lacquer;- hiszp.: laca Japonesa;- niem.: Japanlack. lakier pozło isty Przezroczysty lakier o zło ist za a ie iu, o óż składzie, uż a do lase o a ia s e a celu imitacji zło e ia. Naj zęś iej spo ządza ł z gumiguty, sandaraku, smoczej krwi i aloesu rozpuszczonych w alkoholu - sz zegóło e p zepis ł sek eta i p a o i. Jego uż ie jest udoku e to a e już okresie Renesansu. ł.: mecca;- fr.: mecca;- ang.: mecca balsam;- hiszp.: a izàteńido;- niem.: Goldfirnis. lakmus, a. orceille Naturalny barwnik organiczny pochodzenia roslinnego, otrzymywany z po ostó z rodzaju Roccella, z łasz za gatunku Roccella tinctoria, stepuja ego a zeżu Mo za ” odzie ego. W ozt o a h k aś h a a ę ze o ą, alkali z h ie ieską. “toso a Eu opie sta oż t oś i, póź iej zapo ia i odk t po o ie La pa lito a, e itują a p o ie io a ie pod ze o e. )e zględu a s oją dużą zdol ość og ze ania, stosowana jest w ko se a ji do spo aga ia za iegó as a ia st uktu al ego, do topie ia oskó itp. ł.: lampada agli infrarossi;- fr.: la peà ài f a ouge;- ang.: infrared lamp;- hiszp.: l pa aàdeài f a ojos;- niem.: Infrarotlampe. lampa Wooda Rodzaj la p e itują ej p o ie io a ie ult afioleto e. Skonstruowana jest z la p łado zej ko z stują ej ś ie e ie pa tę i pod iś ie iu o az filt a spekt al ego ze szkła z tlenkiem niklu, odkrytego w 1913 r. p zez a e kańskiego fiz ka ‘o e ta Wiliama Wooda. Filtr te p zepusz za adfiolet i ie al ałko i ie po hła ia promieniowanie widzialne. W konserwacji znajduje zastoso a ie do adań o iektó ś ietle ultrafioletowym (fluorescencja w ultrafiolecie). ł.: lampada di Wood;- fr.: lampe de Wood;- ang.: ultraviolet lamp;- hiszp.: l pa aàdeàWood;- niem.: WoodLampe. lancet Mał óż hi u gi z z o osie z ost ze . Także ie kie, spi zasto zakoń zo e ost za osadza e a drewnianym lub metalowym trzonku, stosowane w rytownictwie (drewno, metal). Po . →skalpel. ł.: lancetta. lanolina [ła . lana eł a , oleum olej ] W dzieli a g u zołó łojo h o ie . Żólta a su sta ja ot z a a p zez afi a ję su o ej o zej eł . głó skład ik .i . k e ó i alsa ó . Nie ozpusz za się odzie, ale oże hło ąć jej d uk ot ie ię ej iż sa a aż t o zą sta il ą e ulsję W/O. “toso a a ała jako atu al e ulgato fa te pe o h. )e zględu a s oje łaś i oś i z ięk zają e jest stoso a a p z o ó e i ko se a ji skó . ł.: lanolina;- fr.: lanoline;- ang.: lanolin;- hiszp.: lanolina;niem.: Lanolin. lapis [ła . ka ień ] 1. Pierwotnie - ze o ołó ek [od lapis haematites, hematyt]; w t z a ze iu stępuje tekstach Cenniniego (koniec XIV w.) i Gio gia Vasa i . Póź iej także ołó ek g afito : Baldi u i defi iuje lapis piombino oło io jako „ odzajàoł kaàz o io egoà ę z ie,à a ią à aàkolo àoło iuài służą àdoà so a ia . . a. ka ień piekiel [od lapis infernalis]. Azotan srebra, ez a a su sta ja k stali z a po stają a pod zas rozpuszczania srebra w kwasie azotowym. Znany i t a za już p zez al he ikó . Jest sil ą t u iz ą. 104 Obecnie stosowany w le z i t ie, posta i pałe zek do p z żega ia oda ek. ł.: lapis;- fr.: lapis;- ang.: lapis;- hiszp.: l piz. lapis armenis zieleń z malachitu ł.: lapis armenis;- fr.: lapis arménien;- hiszp.: lapis armenis. lapis armenius Azu t po hodzą z Armenii; az a uż a a .i . p zez Pli iusza. Często lo z lapis lazuli. ł.: lapis armenius;- fr.: lapis Arménis;- ang.: lapis Armenius;- hiszp.: lapis armenius. lapis lazuli sztuczny ultramaryna sztuczna ł.: lapislazzuli artificiale;- fr.: bleu lapis lazuli artificiel;ang.: ultramarine artificial blue;- hiszp.: lapisl zulià artificial. lapis lazuli, a. lazulit, lazuryt [arb. lazuward łękit ] Ka ień półszla het , i te s ie ie ieski i e ał z g up skale io ó gli ok ze ia sodu za ie ają sia kę . W stępuje łą z ie z kalcytem, pirytem i innymi k ze ia a i. Najsta sze z a e złoża z ajdują się w Afga ista ie. “tąd sp o adza ł do We e ji i dalej ozp o adza po ałej Eu opie. Od XIX . ozpo zęto eksploata ję złóż ejo ie Bajkału i Andach chilijskich. Stosowany w jubilerstwie i sztukach zdobniczych oraz, po sproszkowaniu, jako cenny pigment ultramaryna naturalna. ł.: lapislazzuli naturale;- fr.: bleu lapis lazuli naturel;ang.: lapislazuli;- hiszp.: lapisl zulià atu al;- niem.: Lapislazuli. laser [sk ót od a g. Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation z o ie ie ś iatła p zez uszo ą e isję p o ie io a ia ] Ge e ato spój ego p o ie io a ia elektromagnetycznego w zakresie od nadfioletu do dalekiej pod ze ie i. ” iatło lase a ha akte zuje duża o o h o at z ość, kie u ko ość oz hodze ia się i og o a gęstość o , po ó a iu ze ś iatłe ot z a ze ź ódeł klas z h. W alezio USA przez T.H. Haimana w 1960 r. W ko se a ji z alazł zastoso a ie do eló diag ost z h p. interferometria holograficzna) oraz -przede wszystkim jako p e z j e a zędzie do o z sz za ia oz ait h po ie z h i o iektó za tko h, sz zegól ie ka ie ia. Ostat ie ada ia kazują, że lase oże okazać się skute z do ś ie ia ia lu usu a ia z ie io h e iksó , jeżeli jest usta io ś iśle ok eślo spektrum podczerwieni: w t h a u ka h działa o bardzo selektywnie i jest zdol a usz ć spoi a o ga i z e, któ e pod jego działa ie pud ują się i dają łat o usu ąć. ł.: laser;- fr.: laser;- ang.: laser;- hiszp.: l se ;- niem.: Laser. laserunek W koń ze io a, p zez o z sta a st a fa położo a a s h ięt podmalowaniu i z ie iają a jego za a ie ie. Fa lase u ko e ot z uje się p zez uż ie sła o k ją ego pig e tu lu a ika p. łękitu p uskiego, k aplaku al o p zez z iększe ie iloś i spoi a w stosu ku do iloś i pig e tu k ją ego. Dzięki s ojej tra spa e t oś i lase u ek ie zak a ele e tó z ajdują h się pod i , ale łagodzi i z ięk za su ek o az poz ala uz ski ać efekt sz zegól ej i te s oś i h o at z ej. Ok es ozk itu tej te h iki to p zeło XV i XVI . “toso a e ó zas do lase u kó farby olejnoż i z e p z z ił się do oz oju zai te eso a ia te h ika i iesza i, o dop o adziło do upadku ala st a te pe o ego. W ko se a ji lase u ki są stosowane w retuszach warstwy malarskiej. ł.: velatura;- fr.: glacis;- ang.: glaze;- hiszp.: veladura;niem.: Lasur. laska malarska malstok ł.: bacchetta;- fr.: appui-main;- ang.: mahlstick;- hiszp.: tiento;- niem.: Malerstock. łata 1. Element tarcicy obrzynanej o wymiarach przekroju pop ze z ego z liżo h do k ad atu i g u oś i –100 mm . Ka ałek tka i lu i ego ate iału p z sz t lu p z o o a dla zasło ię ia i wzmocnienia miejsca dziu a ego, z isz zoego itp. W ko se a ji o azó a podobraziach takstylnych - iegd ś ka ałek płót a al o gazy czy papieru) przyklejony do odwrocia w miejscu odpo iadają uszkodze iu dziu a, p zeta ie . Taki za ieg iał iską jakość te h i z ą i da ał iet ałe ezultat , p z z kształt łat z zase od iskał się a li u. O e ie do uzupeł ia ia u tkó podo azi stosuje się łatki ze z liżo ego g u oś ią i splote płót a, iętego kształt u tku i wklejonego na styk. Naj zęś iej jest to za ieg pop zedzają du laż. ł.: toppa;- fr.: pi e;- ang.: patch;- hiszp.: parche;- niem.: Flicken. łatek sta ia ie Lokalna reperacja podobrazia tekst l ego, polegają a a uzupeł ia iu u tkó płót a łatka i o odpowiednim, dopaso a kształ ie, kleja i zaz zaj a st k. ł.: rattoppare;- fr.: api e ;- ang.: patch up;- hiszp.: remendar. lateks figowy mleczko figowe ł.: latice di fico;- fr.: lait de figue;- ang.: fig milk;- hiszp.: lechada;- niem.: Feigenmilch. lateks, a. mleczko kauczukowe “ok le z , stępują óż h zęś ia h kau zukodaj h ośli . Lepka ie z, gląde p z po i ają a leko, gęst ieją a a po iet zu. “ta o i od ozt ó koloido ęglo odo u ku zuku o az ż i , uk ó , iałek, tłusz zó i innych. W technikach ala ski h stoso a e ało mleczko figowe. ł.: latice;- fr.: latex;- ang.: latex;- hiszp.: l te ;- niem.: Latex. lateks, a. mleczko kauczukowe Sok le z stępują óż h zęś ia h 105 kau zukodaj h ośli . Lepka ie z, gląde p z po i ają a leko, gęst ieją a a po iet zu. “ta o i od ozt ó koloido ęglo odo u ku zuku o az ż i , uk ó , iałek, tłusz zó i i h. W technikach malarski h stoso a e ało mleczko figowe. ł.: latice;- fr.: latex;- ang.: latex;- hiszp.: l te ;- niem.: Latex. lavis [fr. laver , p ać ] ‘ su ek ie io a ist e , sepią al o ak a elą, oz ień zo i óż stop iu. ł.: lavis;- fr.: lavis;- ang.: lavis;- hiszp.: lavis. lawenda szerokolistna, Lavandula spica Gatu ek la e d os ą ase ie Mo za ” ódzie ego. Miododaj a k ze i ka o la eto at h, sza o o łosio h liś ia h i sil ie pa h ą h, niebieskofioletowych kwiatach. Uprawiana dla eterycznego olejku spikowego, stosowanego w kosmetyce, medycynie i technikach malarskich. ł.: spigo;- fr.: aspic;- ang.: lavender;- hiszp.: espliego;niem.: Spik. la e da ąskolist a, Lavandula vera Gatunek lawendy, podobna do lawendy szerokolistnej. Z k iató p zez dest la ję uz skuje się olejek lawendowy. ł.: lavanda;- fr.: lavande;- ang.: lavender;- hiszp.: lavanda;- niem.: Lavendel. lawenda, Lavandula ‘odzaj jed o o z h ośli ziel h z rodziny wargowatych (Labiatae , os ą h o sza ze ś ódzie o o ski . O ej uje gatu kó k ze i ek i k ze ó , .i . la e dę ąskolist ą Lavandula vera) i la e dę sze okolist ą Lavandula spica). ł.: lavanda;- fr.: lavande;- ang.: lavender;- hiszp.: lavanda;- niem.: Lavendel. lawendowy olejekolejek lawendowy ła ko ie Duż pędzel o p zek oju p ostokąt , płaski i sze oki, z kle ze sz ze i ołu lu ś i i. W te h ika h ala ski h uż a do akłada ia kleju i g u to a ia. ł.: pennellessa;- fr.: queue de morue;- ang.: bristle brush;hiszp.: brocha plana;- niem.: Malerpinsel. lawowanie 1. Cieniowanie i podmalowywanie farbą ak a elo ą lu tusze iektó h pa tii su ku dla pogłę ie ia plast z oś i p zez z o ie ie ko t astó ś iatło ie ia. Po . też lavis. . W te h i e ak ati t a iesie ie su ku a pł tę za po o ą u a za ego k asie pędzla. lawsonia, a. turecznica, hennowy krzew, Lawsonia inermis Ciernisty krzew z odzi k a i o at h, os ą w krajach tropikalnych, z któ ego liś i i pędó ot z uje się e , żółta o ze o a ik z a he ą ł.: alcanna. łaź ia od a “ ste d ó h a z ń łożo h jed o w drugie, z któ h iększe peł io e jest odą. “łuż do ezpie z ego podg ze a ia i ozpusz za ia klejó , iektó h ż i i i h su sta ji, t a ą h s oje łaś i oś i z t sokiej te pe atu ze. ‘ozpusz za ie od a się iejsz a z iu, które nie ma ezpoś ed iego ko taktu z pal ikie . W stępują a jęz ka h o ański h az a, tłu a zo a dosło ie„łaź iaà Marii , po hodzi od i ie ia lege da ej siost Mojżesza, pa ają ej się al he ią. ł.: doppio bollitore, bagnomaria;- fr.: double bouilleur, bain-marie;- ang.: double boiler, wather bath;- hiszp.: do leàhe ido ,à ańoàMa a;- niem.: Wasserbad. lazulit lapis lazuli ł.: lazzulite;- fr.: lazulite;- ang.: lazzulite;- hiszp.: lazulite. lazur Da e ok eśle ie utramaryny naturalnej. ł.: lazur;- fr.: lazur;- ang.: lazur;- hiszp.: lazur;- niem.: Lazur. LCO2 cleaning LCO2 cleaning, (Liquid CO2 Cleaning) [ang.] czyszczenie pł CO2 LD50-rat. LD50 (Lethal Dose) is the amount of a substance that causes death in 50% of a rat population, within a limited time. Difference can be made between LD50 values for oral doses, skin contact doses or inhalation doses. LD50 values are usually given in mg's. LEED Low Energy Electron Diffraction - Dyfrakcja powolnych elekt o ó len Linum 1. Rodzaj z rodziny lnowatych (Linaceae , o ej ują ok. gatu kó ośli ziel h;. Naj iększe z a ze ie a len siewny (Linum usitatissimum) - ośli a jed o o z a, uprawiana w strefie klimatu umiarkowanego i hłod ego. )ależ ie od sposo u up a oz óż ia się le oleist i len łók ist . Pie sz dosta za asio , tz . sie ie ia lnianego, z któ ego tła za się olej l ia . ) łod g l u łók istego uz skuje się łók o, su o ie p zędzal i z do wyrobu tkanin, w t płó ie ala ski h. . P zędza i tkanina z l u. Płót o l ia e jest hig oskopij e oże a so o ać do % ago h ilgot oś i , t ałe, o dużej g iotli oś i. W po ó a iu do a eł y eaguje zde do a ie sła iej a aha ia te ohig o et z e. Dość odpo e a zasad , ażli e a k as . )a a ie ie zależ od zastoso a ej o ó ki: od ud ej ieli do ie ej sza oś i. ł.: lino;- fr.: lin;- ang.: linen;- hiszp.: lino;- niem.: Leinen. 106 lepkość Właś i ość pł ó polegają a a po sta a iu i h ap ężeń st z h, zależ h od p ędkoś i odkształ e ia ele e tó pł u; u a u ko a a u ha i te i z ii oddział a ia i iędz ząste zko i. I i sło jest to łaś i ość pł ó i ozt o ó , któ a z ie ia się zależ ie od opo u jaki apot kają ząste zki p ze iesz zają się jed e zględe d ugi h. Jest zate ś iśle z iąza a z iej lu a dziej kleistą i gęstą ko s ste ją. Od lepkoś i zależ zdol ość kleje ia ate iałó i pe et a ji st uktu po o ate. ‘óż e ie ze e huje óż a lepkość, któ a zależ a jest ó ież od temperatury. ł.: is osit ;- fr.: is osit ;- ang.: viscosity;- hiszp.: viscosidad;- niem.: Viskositaet. lewantyna 1. Gładka tka i a jed a a o skoś splo ie. 2. a. diago al, splot ządko , splot skoś . “plot tka ki ha akte zują się aź zo e ieg ą po p zekąt ej. Ba dziej t ał od splotu płó ie ego. Rozpowszechniony w płót a h stoso a h a podobrazia w XVI-wiecznym malarstwie weneckicm oraz w malarstwie francuskim XIX w. Specyficzna faktura tka i p o adzała dodatko , ś iado ie p zez malarzy wykorzystywany, efekt malarski. ł.: levantina;- fr.: levantine;- ang.: levantine;- hiszp.: levantina. licowanie . )a ezpie ze ie akleja e a alo idło ś ie e celu wykonania transferu (stacco lub strappo). Tradycyjnie ko a e z jed ej lu kilku a st płót a i kleju glutynowego.. ł.: intelaggio;- ang.: mounting;- hiszp.: entelado. 2. Zabezpieczenie lica obrazu poprzez zaklejenie go ie ki oś ikie . )a ieg polega a ałoże iu a a st ę ala ską spoi a pop zez spe jal odzaj papie u i ułka japońska, flizeli a - ie ku zą się i ają h soką zdol ość hła ia ia. “poi o p ze ika przez papier ale nie wnika w głą a st ala skiej. Li o a ie ie g a a tuje t ałej sta il oś i i solid oś i układu. “toso a e jest p zejś io o dla u ik ię ia uszkodzeń a st ala skiej pod zas t a spo tu lu pod zas iektó h za iegó ko se ato ski h, taki h jak konsolida ja, p osto a ie, du laż. ł.: velinatura;- fr.: protection par papier;- ang.: facing;hiszp.: empapelado;- niem.: Sichern. lignina . a. d ze ik. )łożo a su sta ja o ga i z a, stępują a o ok eluloz zd e iał h zęś ia h ośli - jej zawa tość d e ie aha się od do %. Jest poli e e , po hod ą alkoholi a o at z h udo a he i z a ie jest dokład ie poz a a . “ole k asó lig i osulfo o h są stoso a e p oduk ji ś odkó ga ują h, p ze i g z i z h, do plast fika ji e e tu, a także p ze śle gu o . 2. a. wata celulozowa. Celuloza sprasowana w cienkie, luź e a kusze. Ot z a a z d e a ś ie ku lu osiki p zez usu ię ie ze z ielo ej as d ze ej lig i łaś i ej. “toso a a jako ate iał opat u ko ze zględu a z a z ą zdol ość hła ia ia od . ł.: lignina;- fr.: lignine;- ang.: lignin;- hiszp.: lignina;niem.: Lignin. liktydy  miazgowcowate li iał, a. linia, linijka P z ząd kształ ie list służą do k eśle ia, ie ze ia i z a za ia p ost h od i kó . W ko a z metalu al o d e a aj ższej jakoś i p z ząd k eśla skie t ad j ie spo ządza o z d e a g usz , spół ześ ie także z t o z sztu z h. Długość li iału ie p zek a zała t ze h et ó - po żej tej a toś i posługi a o się sz u kie . ł.: riga;- fr.: gle;- ang.: ruler;- hiszp.: regla;- niem.: Lineal. linoksyn Produkt utleniania i polimeryzacji oleju lnianego, po stają a koń u p o esu s ha ia. W po łoka h ala ski h t o z t a dą po ie z h ię po -5 latach i adaje układo i pig e t-spoi o sz zegól ej t ałoś i i sta il oś i. P akt z ie ie ozpusz zal . ł.: linossina;- fr.: linossina;- ang.: linoxyn;- hiszp.: linosina;- niem.: Lynoxin. linoleum La i at do kłada ia podłóg z tkaniny jutowej pokrytej asą, składają ą się z oleju lnianego, kalafonii, peł ia z ą zka ko ko a i drzewna) i a ikó . Opate to a p zez F. Walto a . Od po zątku uż a do ko a ia at g aficznych w technice linorytu. . ł.: linoleum;- fr.: linoleum;- ang.: linoleum;- hiszp.: linoleo;- niem.: Linoleum. linoryt Te h ika g afi z a pukła; także od itka uz ska a tą te h iką. “posó ko a ia podo do drzeworytu, z t że at e ko uje się z linoleum. Daje silne efekt ze i i ieli. Wp o adzo a po zątku XX . “z zegól ie ieka ie li o t oz i ął się Pols e po II oj ie ś iato ej G a o ski, “ta ze ski, Giel iak Fijalkowski ). Wojciech Kubiczek,. 50 Linoryt 2 ł.: linografia;- ang.: linocut; - hiszp.: linografia. lipa, Tilia Rodzaj drzew z rodziny lipowatych (Tigliaceae), o ej ują ok. gatu kó os ą h u ia ko a ej st efie półkuli pół o ej. D e o ozpie z hło a z io e o ieza a io ej t a dzieli, iałe, z od ie ie óżo lu żółta . Lekkie, iękkie, łat o łupli e o ś ed i h łaś i oś ia h e ha i z h, łatwe do suszenia, kleje ia, a ie ia i o ó ki. B ło uż a e jako podobrazie w malarstwie niemieckim, austriackim i 107 zeski , zadziej f a uski i łoski . Ce hą sz zegól ą XV- . o azó ta li o h z ejo u Małopolski ło łą z e stoso a ie lip jako ate iału a podo azia. ł.: tiglio;- fr.: tilleul;- ang.: linden;- hiszp.: tilo;- niem.: Linde. listwa Sortyment tarcicy iglastej, o p zek oju p ostokąt lu k ad ato , g u oś i i sze okoś i , -9 cm. ł.: listello;- fr.: listel;- ang.: listel;- hiszp.: listel;- niem.: Leiste. litargirio glejta oło io a ł.: litargirio;- fr.: litharge;- ang.: litharge;- hiszp.: litargirio. litografia Te h ika g afi z a zali za a do d uku płaskiego; także od itka uz ska a tą te h iką. Op a o a a p zez Alo sa Senefeldera w 1798 r (w Polsce pierwsza pracownia litog afi z a po stała Wa sza ie . . ‘ su ek ko uje się a apie ka ie iu litog afi z o e ie ó ież a pł ta h z porowatych metali, takich jak k i alu i iu p z po o tłustego ołó ka litog afi z ego lu i i ate iała i zatłusz zają i. Ka ień t a i się sła k asie azoto z dodatkiem gu a a skiej. Po ie z h ia ie zatłusz zo a pok a się a st ą hig oskopij ej soli, ut z ują ej odę. Na oszo a astęp ie fa a zat z uje się iejs a h za so a h, ie za so a e o ie jej ie p z j ują ko z stuje się tu e ha iz odp ha ia się od i tłusz zu o az łaś i oś i hła ia a o d u su sta ji p zez ka ień apie . Od itkę ko uje się p z pomocy prasy litograficz ej; uz ska e od itki ie ają od iś ięt h k a ędzi at . Ka ień, po usu ię iu su ku k aś ozt o e , oże ć uż a ielok ot ie. Ist ieją óż e od ia litog afii zależ ie od sposobu wykonania rysunku np. kredkowa, lawowana, tuszowa, tamponowana, także ta, t a io a i i e. W po ó a iu z i i te h ika i g afi z i daje a t ś ie aj iększą s o odę t ó zą. ł.: litografia;- fr.: lithographie;- ang.: lithography;- hiszp.: litog af a;- niem.: Lithographie. litografia barwna, a. chromolitografia, litotinta Te h ika g afi z a; od ia a →litog afii, któ ej uz skuje się a e od itki. Polega a uż iu kilku at , iloś i odpo iadają ej iloś i kolo ó , stępują h rysunku. )asada a alogi z a do a ego kłęsłod uku. ł.: litografia a colori;- fr.: chromolithographie;- ang.: chromolithography;- niem.: Farblithographie. a gielskiej. Litopo stał się jed z najpopularniejszych pig e tó i peł ia z zap a a płót a h. “ta il he i z ie, do ze k ją i ietoks z . Na po zątku XX . został z od fiko a , p zez o z osła jego odpo ość a ś iatło. ł.: litopone blanco, bianco smalto di Orr, bianco solfogeno, bianco di Griffith, bianco inglese;- fr.: lithopone, blanc lithopone;- ang.: lithopone white;- hiszp.: lithopone blanco;- niem.: Lithopon, Lithopone. LM, a. OM ang. Light Microscopy a. Optical Microscopy Mik oskopia ś ietl a opt z a łokieć Histo z a jed ostka długoś i, ok. , ok eślo a długoś ią zęś i ęki, ie zo ej a ogół od sta u łok io ego do koń a ś odko ego pal a. Wielkość óż a, zależ oś i od iejs a i ok esu: Polsce 59 cm, we Włosze h: Bolo ia , Mediola , We e ja . Łokieć sta o ił / sąż ia i dzielił się a d ie stop . ł.: braccio;- fr.: braccio;- ang.: cubit;- hiszp.: braccio. ło Na zędzie iesielskie. “talo d ążek z jed koń e gięt i zakoń zo kształt sz z pie , służą do iąga ia g oździ i ć iekó ; z d ugi spłasz zo i zaostrzonym, przystosowanym do rozdzielania rozmaitych ele e tó p. desek p z de o tażu podłóg. Długość d ążka od do u ożli ia ko z sta ie efektu dź ig i. Do prac stolarskich i konserwatorskich (np. do zdej o a iu płót a a k os a a dziej odpo ied ia jest specjalna ł żka do g oździ. ł.: palanchino;- fr.: pied de biche;- ang.: crowbar;- hiszp.: pala u . lomentum Odmiana ultramaryny naturalnej, opisana przez Pliniusza. ł.: lomentum;- fr.: lomentum;- ang.: lomentum;- hiszp.: lomentum. lot ość )dol ość su sta ji do p ze hodze ia stan gazowy (w p akt e oz a za to p ędkość pa o a ia ie z . W konserwacji ma znaczenie podczas doboru rozpuszczal ikó . Jeżeli do z sz ze ia uż a się a dzo lot h su sta ji, zas i h oddział a ia a su sta je ozpusz za e oże okazać się z t k ótki. i odwrotnie: p z iskiej lot oś i po staje ie ezpie zeńst o, że ozpusz zal ik ędzie z t długo pozosta ał w kontakcie z po ie z h ią o gi ału, oz ięk zają ją i uszkadzają . litopo żółty Litopon zmieszany z żółt ug e lu kadmopon. ł.: litopone giallo;- fr.: litopone jaune. ł.: olatilit ;- fr.: olatilit ;- ang.: volatility;- hiszp.: volatilidad. litopon, a. biel angielska, biel Orra, biel metaliczna, biel siarkowa “ztu z , iał pig e t, iesza i a Ba“O4 i ZnS, ot z a a d odze st ą a ia z od h ozt o ó siarczanu baru i siarczku cynku. Odkryty i opatentowany w . p zez F a uza Dohuet a. Do ha dlu p o adzo w 1875 r. przez Anglika Johna Orra, pod az ą ieli ług, a. ług ż ą Poto z e ok eśle ie od h ozt o ó odo otle ku potasu ług potaso , potaż lu sodu ług sodo , soda). Zasada o sil h łaś i oś ia h ielają h i odtłusz zają h. Ot z a z kle p zez z iesza ie popiołu d ze ego z odą: potaż z popiołu z drewna dę o ego lu gałązek i o ośli, soda ze spalo h 108 odo ostó i ośli t po h dla te e ó ad o ski h. Cennini (koniec XIV w.) opowiada o stoso a iu ługu procesie przygotowania ultramaryny naturalnej i żół ie i szafranowej. W XVIII i XIX . uż a do o z sz za ia alo ideł, po odują iększoś i p z padkó uszkodzenie warstwy malarskiej a nawet sa ego podłoża. Por. acqua maestra, acqua prima, acquetta Lechi, olej tatarski. ł.: liscivia;- fr.: lexine;- ang.: lixivia;- hiszp.: lej a;- niem.: Lauge. lulacin indygo naturalne ł.: lulacin. luminizm “posó kształto a ia ko poz ji ala skiej za po o ą sil ej, ko t asto ej g ś iatła, ha akte st z z łasz zadla sztuki a oku. Obecny m.in. Caravaggia i a a agio istó i, ‘e a dta, Geo ge a de la Tou . ł.: luminismo;- fr.: luminisme;- ang.: simultaneous contrast;- hiszp.: luminismo;- niem.: Lichteffektmalerei. łusz ze ie ‘odzaj z isz zeń o azó i o iektó poli h o o a h, polegają a odpada iu f ag e tó alo idła, a skutek aku p a idło ej adhezji po iędz a st ą ala ską a zap a ą lu iędz zap a ą a podłoże . ł.: sollevamento;- fr.: sollevamento;- ang.: buckling;hiszp.: solivio. ozpo sze h io także Eu opie. G oź szkod ik d e a. Atakuje głó ie dą i jesion. W Polsce nie stwierdzony. ł.: Lyctus planicollis;- fr.: Lyctus planicollis;- ang.: Lyctus planicollis;- hiszp.: Lyctus planicollis;- niem.: Lyctus planicollis. łyko W strukturze widocznej na przekroju poprzecznym pnia drzewa - st efa g u oś i ok. po iędz ka iu iazgą a ko o i ą, hodzą a skład e ęt z ej, ż ej a st ko . Jest to tka ka p ze odzą a, t a spo tują a p oduko a e liś ia h ęglo odo y i iałka do p o ie i dze io h. ł.: libro;- fr.: liber;- ang.: cortex;- hiszp.: libro.;- niem.: łyżka do g oździ Metalo e a zędzie do j o a ia g oździ z ostrzem w kształ ie lite Y, osadzo au h ie. “toso a e z łasz za p zez a z i tapi e ó . W ko se a ji po o e p z zdej o a iu o azó z krosien. ł.: cavachiodi, levachiodi;- fr.: tire-clou, arrache-clou;ang.: cat's claw, nail remover;- hiszp.: sacaclavos, desclavador. lutea ła . luteus żółt Pigment, zielona  h zolkolla z o io a żół ie ią z rezedy (Reseda luteola). Wg Pliniusza (I w. n.e. ) stoso a a już sta oż t ej G e ji. ł.: lutea;- fr.: lutea;- ang.: lutea;- hiszp.: lutea;- niem.: Lutea Lyctus brunneus Miazgowiec brunatny, owad z zędu h ząsz z z rodziny miazgowcowatych (Lyctidae), pochodzenia t opikal ego. O e ie ozpo sze h io także Europie, skąd pa ł gatu ek Lyctus linearis. Szkodnik drewna. Atakuje sz stkie gatu ki d ze liś iast h, p zede sz stki d e o dę u, jesio a, o ze ha i klonu. ł.: Lyctus brunneus;- fr.: Lyctus brunneus;- ang.: powderpost beetle;- hiszp.: Lyctus brunneus;- niem.: B au e à“pli tholzkäfe Lyctus linearis Miazgowiec parkietowy, a. parkietowiec, owad z zędu h ząsz z z rodziny miazgowcowatych (Lyctidae), szkod ik d e a. Ż je Eu opie; do zasó p ze iesie ia Lyctus brunneus ł aj a dziej ozpo sze h io gatunkiem Lyctidae. Do osł oso ik jest kolo u ciemnobrunatnego, mierzy 2,5-5 mm. Atakuje wszystkie od ia d ze liś iast h o iękki d e ie. ł.: Lyctus linearis;- fr.: Lyctus linearis;- ang.: Lyctus linearis;- hiszp.: Lyctus linearis;- niem.: Lyctus linearis Lyctus planicollis Owad z zędu h ząsz z z rodziny miazgowcowatych (Lyctidae). Pochodzi z A e ki Pół o ej, o e ie 109 M M.A.C. [od ang. Maximum Allowable Concentration, Maximum Allowed Concentration aj ższe dopusz zal e stęże ie] ” ed ie stęże ie pa ozpusz zal ika po iet zu tole o a e p zez o ga iz zlo ieka, zależ oś i od zasu ekspoz ji. Ok eśla e a toś ią li z o ą - i iższa a tość M.A.C., t a dziej toks z rozpuszczalnik. ł.: M.A.C.;- fr.: M.A.C.;- ang.: M.A.C.;- hiszp.: M.A.C.;niem.: M.A.C. macchiaiuoli [ ł. macchia pla a ] Ug upo a ie ala z łoski h, ależą e do przedimpresjonistycznego nurtu kolorystycznego. Malo ali pejzaże i sceny rodzajowe, oparte na ezpoś ed i h studia h z atu . Działali latach 1850-60 e Flo e ji. T ó to .i .: G. Fatto i i S. Lega. ł.: macchiaiuoli. ą zka diato ito a diatomit ł.: farina fossile;- fr.: te esà àdiato es;- ang.: diatomaceous earth;- hiszp.: tierra de diatomeas;- niem.: Kieselgur ą zka ar uro a, a. p ł a u o , biel z marmuru, CaCO3 Natu al pig e t i peł ia z, ęgla ap ia pochodzenia mineralnego, otrzymywany poprzez zmielenie marmuru. Zabarwienie mniej lub bardziej jasne, o tonacji żółta ej, sza ej lu óżo ej. ) a a od sta oż t oś i, opisa a .i . p zez Ce i iego ko ie XIV w.), Giorgio Vasariego (1550), Gian Paolo Lomazzo (1584) i Andrea Pozzo (1693- . Pig e t sła o k ją , stoso a e f esku i te pe ze. W peł ia z do zap a , stiukó i sztu z h a u ó ; jego o e ość adaje po ie z h io sz zegól ą gładkość i poł sk. ł.: polvere di marmo, marmina, bianco santo;- fr.: poudre de marbre, blanc santo, blanc marmina;- ang.: marble dust;- hiszp.: pol oàdeà ol,à la oàsa to,à lanco de marmina;- niem.: Marmormehl. ą zka z siemienia lnianego Mąka z nasion lnu (Linum). Zawiera 6-7% wody, 38-42% tłusz zu, - % iałek, - % ezazoto h skład ikó iągo h, - % łók ika i - % popiołu. W ko se a ji stoso a a jako skład ik klajst ó . ł.: farina di semi di lino;- fr.: farine de graines de lin;ang.: linseed flour;- hiszp.: harina de semillas de lino;niem.: Leinmehl. ą zysty Mają ko s ste ję i gląd ąki. ł.: farinoso, farinaceo;- fr.: farineux;- ang.: farinaceous;hiszp.: harinoso;- niem.: Mehlartig. ag ety z y rezo a s jądro y – NMR (ang. Nuclear Magnetic Resonance) “pekt oskopia ag et z ego ezo a su jąd o ego (NMR) i elektronowego rezonansu paramagnetycznego (EPR – a g. Ele t o i Pa a ag eti ‘eso a e są te h ika i a alit z i opa t i a po hła ia iu fal elektromagnetycznych o aj iejszej zęstotli oś i (naj iększej długoś i . W o u t h etoda h ada ą su sta ję u iesz za się dodatko o polu ag et z , a a so o a e p o ie io a ie ależ do zakresu fali promieniowania radiowego lub mikrofalowego. NMR jest stosowany w badaniu struktury ząste zek po hodzenia organicznego. Pozwala na otrzymanie informacji min. o : otoczeniu chemicznym jąd a dają ego s g ał, stępo a iu ładu ku a t jąd ze, iąza ia h he i z h po liżu ada ego jąd a pojed ze, ielok ot e, izolo a e, sp zężo e , o rodzaju podstaw ika z iąza ego z jąd e , ożli oś i stępo a ia iązań odo o h i iędz ząste zko h. NM‘ jest jed ą z zęś iej stoso a h obecnie metod spektroskopowych. ang. Nuclear Magnetic Resonance ahoń, a. drzewo mahoniowe, mahoniowiec, Swietenia Rodzaj drzew z rodziny medlinowatych (Meliaceae) os ą h ś odko ej A e e; także dosta za e p zez ie d e o. Naj a dziej e io jest tz . ahoń a e kański z aho io a łaś i ego Swietenia mahagoni . Ma iel ąski, żółta o iał , t a dziel czerwonobrunatn , ie ó o ie ie za a io , óż h od ie ia h. ” ed io t a d , łat o ó e, daje się do ze politu o ać, ie pęka i ie pa za się, jest odpo a działa ie ilgo i, ie atako a p zez ks lofagi. Uż a jest głó ie a oklei i e le artysty z e. Jako podłoże ala skie stoso a ł spo ad z ie Eu opie pół o ej, głó ie e Fla d ii. ł.: mogano;- fr.: acajou;- ang.: mahogany;- hiszp.: caoba;- niem.: Mahagoni. majolika W o faja so e, głó ie ogato zdo io e a z ia, a ia e e Włoszech w XIV-XVII ., pod pł e ceramiki wschodniej (syryjskiej, perskiej). 51 ł.: maiolica;- fr.: maiolica;- hiszp.: maiolica. ąka P odukt z iele ia zia e z óż, asio iektó h ośli lu pestek o o ó . “kład he i z i a a zależą od rodzaju su o a; p ze aż ie ąka hle o a za ie a ok 85% skrobi i i h uk ó , % z iązkó iałko h, % ło ika, , % z iązkó i e al h. W te h ika h malarskich i w ko se a ji stoso a e są jako skład ik klajst ó : ąka psze a, ż t ia, zie ia za a sk obia), ą zka z sie ie ia l ia ego, ą zka żo a. ł.: farina;- fr.: ble;- ang.: flour;- hiszp.: harina;- niem.: Mehl. 110 ąka psze a Mąka z ziaren pszenicy (Triticum , uż a a do eló spoż z h. )a ie a sk o ię -84%), gluten (11-18 %), witaminy i sole mineralne. Jest podstawowym skladnikiem kleju ą z ego i klajst u do du lażu. ł.: farina di grano, farina di frumento;- fr.: farine de grain;- ang.: wheat flour;- hiszp.: harina de trigo;- niem.: Weizenmehl. ąka zie ia za a, a. ąka ka tofla a, krochmal Produkt otrzymywany z ozta t h ul zie iakó (Solanum tuberosum). Jest to oczyszczona i wysuszona do za a toś i ok. % od skrobia. łoski: fecola - francuski: f uleà- angielski: fecula hiszpański: f ulaà- niemiecki: Staerkemehl. ąka żyt ia Mąka z zia e ż ta Secale . )a ie a sk o ię -83%), ok. % iałka, ok. % tłusz zu i inne substancje. Razem z ąką psze ą stoso a a jest do p z goto a ia kleju ą z ego i klajst u do du laż g t ad j ej receptury florenckiej). ł.: farina di segale;- fr.: farine de seigle;- ang.: rye flour;hiszp.: harina de centeno;- niem.: Gerstenmehl. makrofotografia Te h ika fotog afi z a lu fotog afia, a któ ej za ejest o a p zed iot jest po iększo . )akłada uż ie spe jal h o iekt ó , dodatkowych soczewek, pie ś ie i eduk j h lu ieszkó , któ e poz alają z iejsz ć d sta s, ko ie z do uz ska ia opt al ej ost oś i i z liż ć się do fotog afo a ego o iektu a odległość kilku e t et ó . ł.: macrofotografia;- fr.: macrophotographie;- ang.: macrophotography;- hiszp.: a ofotog af a;- niem.: malachit [gr. molokhitis od al khe al a ] Cu(OH)2CuCO3 Mi e ał, zasado ęgla iedzi. Po staje łą z ie w st efa h utle ia ia iedzia h złóż sia ko h, p a ie zawsze z azurytem. Występuje .i . a U alu, Afryce )ai , ‘odezja , A e e Połud io ej Chile . T o z naskorupienia i nacieki zielonego koloru z ciemnym ż łko a ie , o szklist poł sku. Od st a oż t oś i wykorzystywany w jubilerstwie i sztukach zdobniczych. Po sproszkowa iu uż a jako pig e t zieleń z malachitu. 52 ł.: malachite;- fr.: malachite;- ang.: malachite;- hiszp.: malaquita;- niem.: Malachit. malarstwo a quadratura ‘odzaj iluzjo ist z ego ala st a ś ie ego. Opie a się na zastosowaniu precyzyjnych zasad perspektywicznych dla p zedsta ie ia s e , ozg ają h się w a hitektu ze. ) a e już sta oż t ej G e ji i Rzymie, oz i ęło się jako auto o i z odzaj sztuki od drugiej poło XVI ., z łasz za pół o h Włosze h, a terenie Veneto i E ilii, a także poza Wło ha i. 53 ł.: quadraturismo;- fr.: pei tu eà à uad atu e;- ang.: quadratura painting;- hiszp.: pintura de quadratura;niem.: Quadraturmalerei. malarstwo a secco [ ł. a su ho ] Każda te h ika ala st a ś ie ego, któ ej aluje się a s h ięt t ku lu po iale, pig e ta i z dodatkie spoi a. T po ą te h iką a se o jest se o wapienne (malarstwo wapienne 1). Do tej grupy zali za e są także rozmaite techniki oparte na spoiwach o ga i z h kleje z ie zę e i ośli e, oleje z li te pe a, klejó ka, ala st o olej e. Możli e jest łą ze ie i e al ej te h iki apie ej ze spoi a i organicznymi np. z kazei ą te h ika kazei o owapienna). Mala st o a se o oże sta o ić te h ikę sa odziel ą lu służ ć do kań za ia f eskó . Ce i i ko ie XIV . pisze: „iàzau aż,àżeàkażdaà ze z,à kt ąà o iszà eàf esku,à h eà ćàdop o adzo aàdoàkoń aàià poprawiona na sucho . Gio gio Vasa i a a te te at od ie e zda ie: „Ci,àkt z àp a ująà ęż ieà eà f esku,à ieàpop a iająà aàsu ho,àgd żàpozaàt ,àżeàjestàtoà ze zàpodła,àsk a aàż otà alo idło . ł.: a secco, pittura a secco;- fr.: á se ,àpei tu eà àse ;ang.: secco painting, a secco painting;- hiszp.: a seco, pintura al seco;- niem.: Secco-Malerei, a Secco. malarstwo alla prima → alla p i a malarstwo naskalne Malo idło ko a e a skal ej ś ia ie. Charakterystyczne dla sztuki prehistorycznej. 111 ozpo sze h ił się dopie o XVIII ieku, po i o że z zaj ekspo o a ia alo ideł a sztaluga h ł z any już z a z ie ześ iej. ł.: pittura da cavalletto;- fr.: peinture de chevalet;- ang.: easel painting;- hiszp.: pintura de caballete;- niem.: Staffeleibild. 54 ł.: pittura parietale, pittura rupestre;- fr.: peinture upest e,àpei tu eàpa i tale;- ang.: cave painting, parietal painting;- hiszp.: pintura parietal, pintura rupestre ;niem.: Felsenmalerei malarstwo rodzajowe, a. genre Ko poz ja, któ ej te ate jest s e a z ż ia odzie ego, głó ie iższ h a st społe z h, także s e z iąza e ze z zaja i lu o zęda i. P zedsta io e oso pot akto a e są z kle jako t p , w sposó ko e jo al , podk eślają charakterystyczne dla danej grupy i danego okresu cechy fizjonomii i sposo za ho ań. Takie te at podej o a e ł już sta oż t oś i az g e kie i et uskie, f eski po pejańskie i ś ed io ie zu (miniatury), w ok esie e esa su p a ie za ikł . Jako od ę gatu ek poja ił się XVI w. we Flandrii, w XVII . up a ia e ł ałej Eu opie, p zede sz stki w Holandii. W XVIII w. przedstawienia rodzajowe stępo ał d ó h od ia a h: jako siela ko a s e a ogrodowa albo scena moralizatorska. Kolejny rozkwit tego gatunku p z padł a poło ę XIX . “a te i genre po stał dopie o a p zeło ie XVII i XVIII w. i wtedy jesz ze oz a zał szelkie te at , ie zali za e do sztuki sokiej. Ok eśle ie peinture de genre e spół zes z a ze iu uż a e jest od XIX . 55 ł.: pittura di genere;- fr.: peinture de genre;- ang.: genre painting;- hiszp.: pi tu aàdeàg e o;- niem.: Genremalerei. alarst o ś ie e Malo idło, któ ego podłoże ko st uk j e sta o i jakiś ele e t udo la aj zęś iej ś ia a lu sklepie ie , zwykle pokr t podłoże ó ują z li t kie . Może ć ko a e dowolnej technice, takiej jak np. fresk, enkaustyka, technika wapienna, temperowa, olejna, klejowa i i e. W jęz ku poto z i to ie t lko jęz ku polski , zęsto jako s o i ala st a ś iennego łęd ie jest uż a te i „f esk - w ze z istoś i f esk jest jed ie jed ą z te h ik ala st a ś ie ego. ł.: pittura murale;- fr.: peinture murale;- ang.: mural painting;- hiszp.: pintura murale;- niem.: Wandmalerei. malarstwo sztalugowe Obrazy o ał h lu ś ed i h oz ia a h, zwykle wykonane na podobraziu tekstylnym lub drewnianym, łat e do p ze osze ia z miejsca na miejsce. Termin ten malarstwo tonalne Mala st o ko z stują e iua se to al e taki sposó , że posz zegól e ele e t o azu dają się ć poz a io e p e z j h ko tu ó i podpo ządko a e ad zęd ej ha o ii, ok eślo ej p zez odzaj ś iatła. W te sposó kolo staje się eksp esją ie t lko ś iatła i ie ia, le z ó ież efektó plast z h i przestrzennych. Termi u tego uż a się a ok eśle ie te h iki ala skiej stoso a ej p zez iektó h ist zó weneckiego Cinquecenta (Giovanni Bellini, Giorgione, Tycjan i inni) ł.: pittura tonale;- fr.: peinture tonale;- ang.: tonal painting;- hiszp.: pintura tonal;- niem.: Tonmalerei. malarstwo w technice krzemianowej ????????????? ł.: pittura al silicato;- fr.: ;- ang.: silicate painting;- hiszp.: ;- niem.: malarstwo wapienne, a. technika wapienna 1. a. secco wapienne. Mineralna technika malarstwa ś ie ego, któ ej aluje się a z iąza już t ku pigmentami ucieranymi z mlekiem wapiennym, ciastem wapiennym lub odą apie ą. Wap o k stalizują , peł i olę spoi a ala skiego. Jest to t po e malarstwo a secco. Jedna z najstarszych technik ala ski h, sz ka le z t ud a, ie dają a ożli oś i fi ez j h op a o ań. Fa s hają a dzo jaś ieją. Istnieje wiele modyfikacji np. technika kazeinowoapie a z połud io o ie ie kie Kalkf es o ale ei. 2. W polskiej terminologii - każda te h ika ala st a ś ie ego, któ ej spoi e jest k stalizują odo otle ek ap ia; także f esk. ł.: a calce, pittura a calce;- fr.: aàlaà hau ,àpei tu eà àlaà chaux;- ang.: lime painting;- hiszp.: a la cal, pintura a la cal;- niem.: Kalkmalerei, Kalkseccomalerei, Kalkfrescomalerei. malarstwo wielowarstwowe a. malarstwo w technice wielowarstwowej T ad j sposó alo a ia, łaś i z łasz za dla →te h iki iesza ej koń ze ie o azu te pe o ego spoiwem olej i →olej ej, polegają a stop io dokłada iu kolej h a st fa , ia ę s ha ia a st spod i h. P a ę za z a się od zaz a ze ia a zaprawie lub imprimiturze szkicu (mniej lub bardziej s he at z ego , a któ stop io o kładzio e są wa st pod aló ek, odelu kó i lase u kó . Ko poz ja jest ię ealizo a a ielo a st o o a p o es defi io a ia fo astępuje po oli, w od óż ie iu od ala st a alla prima. ł.: pittura indiretta;- ang.: elaborate painting;- hiszp.: pintura indirecta;- niem.: Schichtenmalerei. 112 malowanie natryskowe “posó a osze ia fa polegają a at ski a iu jej z ie ielkiej odległoś i ze sz zotki al o pędzla o sztywnym łosiu. Ide t z efekt oż a spół ześ ie uz skać ó ież aerografem albo pistoletem natryskowym. Metoda stoso a a hęt ie p. p zez ala z hipe ealistó a gielski te i spray painting). W ko z st a a także ko se a ji p z rekonstrukcjach i etuszu aślado z do uz ski a ia sz zegól ie iękki h p zejść, o az p zez fałszerzy do pat o a ia fals fikató , p. fa ko a ia fałsz a h śladó usz h eksk e e tó . ł.: pittura a spruzzo;- fr.: peinture au jet;- ang.: spray painting;- hiszp.: pintura vaporizada. marginally higher molecular weight which allows for an expanded marmorina [ ł.] Zaprawa przygotowana z ap a i ą zki a u o ej. B ła uż a a jako a st a koń ze io a i podkład pod alo idła ś ie e sta oż t ‘z ie. ł.: marmorina;- fr.: marmorina;- ang.: marmorina;hiszp.: marmolina. ar uro a alo idło ‘ękodzieło z udo a e z podłoża p. t k, d e o, tka i a o az pok ają h je a st ala ski h. ł.: dipinto;- fr.: peinture;- ang.: painting;- hiszp.: pintura;niem.: malstok, a. laska malarska, malsztok, P ęt d e ia , długoś i około jed ego et a, zakoń zo ie ielką, tekst l ą lu skó za ą piłką. Powszechnie stosowany od XVI do XIX w. do podpierania ęki pod zas alo a ia, o u ożli iało iększą p e zję w ope o a iu pędzle . O e ie z ajduje zastoso a ie w ko se a ji, p z pu kto a iu o azó . 56 ł.: poggiamano, appoggiamano, reggibraccio;- fr.: appuimain;- ang.: mahlstick, hand support;- hiszp.: tiento, apoyabraz, apoyamanos;- niem.: Malstock, Malerstock. manekin [flaman. manneken ał zło iek ] Figura z d e a lu i ego ate iału, óż ej ielkoś i, ają a kształt zło ieka. P zez ala z i zeź ia z uż a e ł a eki z przegubowymi stawami, w zastępst ie ż ego odela do studio a ia u hó iała ludzkiego i układó d ape ii. Wg ś iade t a Gio gia Vasa i i h alaz ą ł F a Ba tolo eo 1517), florencki malarz okresu renesansu. ł.: manichino;- fr.: mannequin;- ang.: manikin;- hiszp.: a i u ;- niem.: Gliederpuppe. maniére de crayon [fr.] sposó k edko ł.: maniére de crayon;- fr.: maniére de crayon;- ang.: crayon manner. maniére noire [fr.] mezzotinta ł.: maniera nera;- fr.: maniére noire;- ang.: mezzotint;niem.: Schabkunst. ą zka → ą zka a uo a martwa natura Ko poz ja głó ie ala ska, któ ej te ate są o o e natury i wszelkiego rodzaju przedmioty, poustawiane w g up dają e ożli ość efekto h zesta ień kolorystycznych i g ś iateł. Ba dzo zęsto posiada z a ze ie s oli z e. ) a a od a t ku, po zątko o stępo ała jako ot uzupeł iają iększe ko poz je figu al e. Jako te at sa odziel poja iła się e Włosze h XVI w. Rozkwit gatunku przypada na iek XVII. Te i a t a atu a poja ił się dopie o w XVIII w. w ś odo isku f a uski h k t kó i iał dź ięk pejo at . )astąpił uż a e ześ iej ok eśle ie „ż ie utajo e , fu k jo ują e do tej po w jęz ku a gielski i niemieckim. ł.: natura morta;- fr.: nature morte;- ang.: still-life;hiszp.: naturaleza muerta;- niem.: Stilleben. art e płót o Ża go o te i ko se ato ski oz a zają płót o ie ażli e a z ia iepl o- ilgot oś io e, ie ulegają e sku zo i pod pł e od . ‘ezultat atu al ego sta ze ia się ate iału ok. lat lu efekt wielokrotnej dekatyzacji. Tylko martwe płót a ogą ć stoso a e zabiegach dublowania na spoiwa wodne, np. na klajstry. ł.: stancata;- ang.: relaxed;- hiszp.: décatissage. masa woskowo-ży i z a Miesza i a ot z a a a iepło z wosku pszczelego i ż i mastyksu lub da a , p ze ażnie z niewielkim dodatkiem terpentyny weneckiej lub innego alsa u jako plast fikato a. W ko se a ji, zależ ie od p opo ji posz zegól h skład ikó , stoso a a jako spoiwo termoplastyczne do utrwalania warstwy malarskiej w obrazach tablicowych, do licowania oraz do konsolidacji i du lażu o azó a podo aziu tekst l . ) osku i kalafo i a ia się także asę stoso a ą do as a ia drewna zniszczonego przez owady oraz do kitowania do ał h u tkó . ł.: cera-resina;- fr.: i eà si e;- ang.: wax-resin;- hiszp.: cera resina. ase zka prze i pyło a Ele e t st oju o h o ego za ezpie zają d ogi odde ho e p zed ząste zka i p łó . )az zaj z o io a jest z gaz a eł ia ej al o łók i elulozo ej 113 i posiada elast z pasek, ut z ują askę a t a z tak, osło ięte ł usta i nos. Uwaga: maseczka p ze i p ło a ie h o i p zed działa ie toks z h par - do tego p zez a zo e są maski ochronne, posażo e stosowne filtry. ł.: mascherina;- fr.: as ueàa tiàpoussi e;- ang.: mask;hiszp.: mascarilla. maska ochronna, a. maska przeciwgazowa Ele e t st oju o h o ego za ezpie zają d ogi odde ho e p zed t ują i opa a i. Maski uż a e w ko se a ji są zaz zaj ko a e z tło zo ej gu i posiadają elast z pasek, do iskają askę do t a z tak, by nos i usta ł zasło ięte. W posaża e są jeden lub dwa filtry, zbudowane z po hła ia za ęglo ego. Filt po i ć u iesz zo e po oka h, ożli a ła p a a p. p z ik oskopie. ł.: maschera;- fr.: masque;- ang.: mask;- hiszp.: s a a;- niem.: Maske. masonit, masonite W te i ologii o ojęz z ej pł ta pilś io a od nazwiska wynalazcy - a e kańskiego iż ie a W.H. Masona). ł.: masonite;- fr.: masonite;- ang.: masonite;- hiszp.: masonita;- niem.: Masonit. mastyks ż i a ast kso a ł.: mastice;- fr.: mastic;- ang.: mastic masykot, a. gładź złota, e usa fla a, olo fle us żół ień oło io a, P O “ztu z , żółt pig e t o iez t i te s ej a ie. Jest to tle ek oło iu otrzymywany przez ogrzewanie w o e oś i po iet za ieli oło io ej lu oło iu, te p. ok. °C te p. ok. °C po staje glejta oło io a, °C - i ia . Od ień zależ od te pe atu : od cytrynowego, poprzez brzoskwiniowy do żółtozielo ka ego. Wg Pli iusza I . .e. został odk t p z padko o po poża ze Pi eusu, gd z alezio o a z ia z p zekształ o ą as kot ielą oło io ą. P a dopodo ie po az pie sz został uż t malarstwie przez Niciasa. Cennini (koniec XIV w.) opisuje sposó jego p z goto a ia. Jako pig e t ł jed ak zadko uż a : jest t ują , ało sta il i a te de ję do iele ia k ótki zasie, sz zegól ie te h ika h te pe o h. Jest su sta ją po st z ują ą ko ozję. ł.: massicot;- fr.: massicot;- ang.: massicot;- hiszp.: massicot;- niem.: Bleigelb. mat [fr.] B ak poł sku, ato ość; po ie z h ia ie ł sz zą a, nieprzezroczysta, nie polerowana. ł.: mat;- fr.: mat;- ang.: matte;- hiszp.: mate;- niem.: matt. matowienie farby Niep a idło a a so p ja spoi a fa olej h p zez zap a ę lu podo azie p o adzą a do po sta a ia w a st ie ala skiej st ef poz a io h i te s oś i kolo u. )ja isko to oże ć skutkie położe ia z t chudej i hło ej zap a , zastoso a ia ad ie ej iloś i edió p z iesza iu fa lu i h łędó te h ologi z h, taki h jak położe ie kolej ej a st a ie ałko i ie s h ięt pod alo a iu. Baldi u i (1681) pisze: prosciugo - „sło oàuż a eàp zezà ala z à aàok eśle ieàzja iskaà s ha iaàfarb olejnych w alo idła hà takiàspos ,àżeàt a ąào eàpoł sk,àż ośćà kolo àjas hài głę ięà ie h.ài jedno i d ugieà oż aà odz skaćàdlaàoka,àp zezàpołoże ieà e iksuàlu àu itegoà iałka . Te i uż a ó ież stosunku do ie ó o ie ego s ha ia e iksó , zego ko sek e ją jest po sta a ie ato h pla . ł.: prosciugo;- fr.: dess he e t;- ang.: colour dryout;hiszp.: rechupado. medium [ła . medium ś odek, oś ik ] W szerszym znaczeniu synonim spoiwa. Zasadniczo oznacza rozmaite ko i a ja spoi gł. olejó , olejkó ete z h, ż i i i h su sta ji, uż a e jako dodatki do fa głó ie olej h i ak lo h ,a adać i iększą pł ość, poł skli ość lu i e pożąda e łaś i oś i. p. ediu sz kos h ą e, ediu wolnosch ą e, ediu do etusz itp. Te i uż a od XIX w. najpierw w A glii, pote p z jął się innych jęz ka h.. ł.: medium, veicolo;- fr.: diu ,à hi ule;- ang.: medium, vehicle;- hiszp.: ediu ,à eh ulo;- niem.: Medium. melasa Produkt uboczny powstają p z p oduk ji uk u. Jest to ie o u at , gęst i lepki, ies h ą pł za ie ają ok. 50 % sacharozy. W technikach malarskich uż a a a alogi z ie do iodu i cukru, jako dodatek do klejó i zap a a płót a h, z iększają i h elast z ość. W konserwacji stosowana jako plastfikator do klejó z ie zę h, klajst ó du lażo h o az facingu. ł.: melassa;- fr.: lasse;- ang.: molasses;- hiszp.: melaza;- niem.: Melasse. Melinex Naz a ha dlo a, zast zeżo a folii poliest o ej. Pat z politereftalan etylenu, estrofol, polietylen. ł.: Melinex;- fr.: Melinex;- ang. (USA): Mylar;- hiszp.: Melinex;- niem.: Melinex melinum kreda z Melos ł.: melino;- fr.: melino;- hiszp.: melino. mending [ang.] W jęz ku ko se ato ó papie u - zabieg renowacji lub uzupeł ia ia doku e tó . menzurka Wal o ate a z ie ze szkła og ioodpo ego al o z porcelany, z dzio kie lu ez, skalo a e, uż a e w la o ato ia h he i z h do ie ze ia o jętoś i cieczy. 114 57 ł.: becher;- fr.: becher;- ang.: beaker, becher;- hiszp.: vaso medidor;- niem.: Becherglas. Merulius lacrymans → g z do o łaś i mestica [ ł. mesticare ieszać ] W o e klatu ze łoskiej po zątko o XVI -XVIII w.) s o i zap a . Póź iej - ok eśle ie zap a tłustej i a io ej, a azie olejó i tłust h e iksó , ieli i k ed dla od óż ie ia od t ad j ej zap a k edo oklejowej). Mniej porowata, idealna pod malarstwo olejne. Gio gio Vasa i pisze: „mieszanina utartych glinek, położo hà aàpł t ieàlu àdes eài przeznaczonych pod alo idło . Według Baldi u iego jest to „ iesza i aà ż hàgli ekài farb, utartych z olejem o ze ho àlu àl ia ,àdoàpok iaàpł t aàlu àdesek,à aà kt hà h eàsięà alo ać . ł.: mestica;- fr.: mestica;- ang.: mestica;- hiszp.: mestica;niem.: Mestica. metalizacja Pok a ie po ie z h i p zed iotu a st ą etalu do ol ą etodą, t te h ika i pozłot i z i. Pat z zło e ie, srebrzenie. ł.: metallizzazione;- fr.: tallisatio ;- ang.: plating;hiszp.: etaliza i . metameryzm )ja isko opt z e, za sp a ą któ ego d a p zed iot , zdają e się ć tego sa ego kolo u p z da oś ietle iu, po z ia ie oś ietle ia za z ają óż ić się a ą. W ika to ze sposo u pe ep ji kolo u przez oko ludzkie, o ie li z a ożli h ażeń a h jest z a z ie iejsza iż li z a ożli h składó id o h p o ie io a ia ś ietl ego, gd ż ózg ludzki ie jest zdol ozpoz a ać skład id o odź ó a o h. Oko p zekazuje do ózgu i fo acje o a ie, odpo iadaja ej długoś i fali, do i ują ej w iąz e p o ie i od itej p zez o se o a p zed iot. W te sposó d a p zed iot , od ijają e w ze z istoś i iązki p o ie i o óż spekt u , ogą da ać się podo e ś ietle sło e z . ” iado ość tego zja iska jest sz zegól ie aż a dla ko se ato ó ko ują h etusz p z ś ietle sło e z , jeśli alo idło a ć ekspo o a e p z ś ietle sztu z : po z ia ie oś ietle ia etusze ogą okazać się ie iejsze lu jaś iejsze od o gi ału. ł.: metamerismo;- fr.: ta is e;- ang.: metamerism;- hiszp.: metamería;- niem.: Metamerie. metanol alkohol metylowy ł.: metanolo;- fr.: tha ol;- ang.: methanol;- hiszp.: metanol;- niem.: Methanol. metoda Pettenkofera, a. ege e a ja e iksu etodą Pettenkofera “posó ege e a ji z ielał h, z ato iał h e iksó odkryty w 1863 r. przez niemieckiego lekarza i biologa Ma a Pette kofe a. Polega a u iesz ze iu alo idła w sz zel ie za k iętej ko o ze, as o ej pa a i alkoholu i pi d , po ześ iejszym ustaleniu pot ze ego zasu działa ia. Pa ozpusz zal ikó p z a ają połą ze ia po iędz ząste zka i ozłożo ego e iksu, p zez o staje się o po o ie przezroczysty a obraz czytelny. Obecnie bardzo rzadko stoso a a, ze zględu a ak ożli ości kontroli działa ia ozpusz zal ikó a a st ala skie, z łasz za a lase u ki. ł.: sistema Pettenkofer;- fr.: thodeàPette kofe ;- ang.: Pettenkofer technique;- hiszp.: sistema Pettenkofer;niem.: Pettenkofer-System. metyloceluloza, a. MC, tyloza ) iązek o ga i z , ete et lo eluloz . Ma postać iałego p oszku. ‘ozpusz zal a zi ej odzie, t o z lepki ozt ó koloido , posiadają a dzo do e łas oś i kleją e. “poi a jest odpo a a iskie i sokie temperatury. W konserwacji powszechnie stosowana do kleje ia papie u, jako klej do li o a ia o azó i zeź i ułką japońską lu jako a st a poś ed ia p zed ałoże ie a st kleju z ie zę ego, stoso a ego do o iejsz h za ezpie zeń. Uż a a także jako oś ik ozpusz zal ikó o az ś odkó z h, p z spo ządza iu past, e ulsji i żeli do o z sz za ia alo ideł. ł.: metilcellulosa;- fr.: th l ellulose;- ang.: methylcellulose;- hiszp.: metilcelulosa;- niem.: Methylcellulose. metyloetyloketon, a. keton metylowo-etylowy, butanon CH3COC2H5 ) iązek o ga i z z g up keto ó . Cie z, do ozpusz zal ik tłusz zó , olejó , ż i atu al h i sztucznych. W konserwacji stosowany zamiast acetonu, od któ ego jest a dziej toks z ale iej lot , a t sa ie pozosta ia za ieleń a po ierzchni z sz zo h alo ideł. ł.: metiletilchetone;- fr.: methyléthylcetone;- ang.: methylethylketone;- hiszp.: metiletilcetona;- niem.: Methylaethylketon. mezzo fresco suchy fresk ł.: mezzo fresco;- fr.: mezzo fresco;- ang.: half fresco;hiszp.: medio fresco;- niem.: Mezzo Fresco. mezzotinta, a. maniére noire, sztuka czarna Te h ika g afi z a d uku klęsłego ope ują a płasz z z ą, a ie k eską; także od itka uz ska a tą te h iką. Pł tę iedzia ą a i a się ó o ie ie h iejakie tak, po stała h opo ata po ie z h ia zat z ują a dużo farby (gdyby w tej fazie p a została wykonana odbitka, a papie ze pozostał gładki, za , aksa it ślad . Następ ie gładzikie pole uje się iejs a ają e t o z ć jaś iejsze pla ; a dziej lu iej dokład e pole o a ie poz ala osiąg ąć g ada ję alo ó pop zez sz stkie odcienie szaroś i do ieli. Mezzoti ta odz a za się iękki i p zejś ia i ś iatło ie io i i daje efekt 115 ala skie. Jej alezie ie p z pisuje się Lud igo i o Siegen z Ut e htu ok. . XVII iek to także zas ie h g u tó ala st ie . Popula a z łasz za na Wyspach Brytyjskich; uzyskiwanie barwnych obitek z jednej, kolorowanej tamponikami z fa ą at sz zegóło o opisał a gielski iłoś ik sztuki J.E el . Te h ika, któ ej po az pie sz zastoso a o także d uk a z kilku pł t. Poz ala osiąg ąć akład do do h od itek. Może ć łą zo a z miedziorytem, miedziorytem punktowanym, ak afo tą i ak ati tą. 58 ł.: mezzatinta, mezzotinto, maniera nera, stampa a fumo;- fr.: maniére noire;- ang.: mezzotint;- hiszp.: mediatinta;- niem.: Schabkunst. miazgowce miazgowcowate ł.: lyctes;- ang.: lyctidae;- hiszp.: l tidos;- niem.: Lictidae. miazgowcowate, a. miazgowce Lyctidae ‘odzi a ał h h ząsz z długość , o ej ują a ok. gatu kó . Należą do ajg oź iejsz h ks lofagó . La że ują ielu, d ążą ko ta ze ieg ą e zdłuż łókie d e a p ze i ieńst ie do kołatkó , któ h ko ta ze oz hodzą się e sz stkich kierunkach). Atakują d e o gatu kó ież i z h, głó ie dę u, klo u, topoli, kaszta a, o ze ha, ze eś i i o i ii. G oź e dla d e a te h i zego, pa kietó , e li i podłoż malarskich. Patrz Lyctus linearis, Lyctus brunneus, Lyctus planicollis. ł.: lictidi;- ang.: powder-post beetles;- hiszp.: l tidos;niem.: Pa kettkäfe . miazgowiec miazgowcowate miazgowiec brunatny, Lyctus brunneus miazgowiec parkietowy, a. parkietowiec, Lyctus linearis miedzioryt miedzioryt punktowany, a. technika punktowana Te h ika g afi z a klęsła t a io a. )a p eku so a u aża się Giulio Ca pag olę - łoskiego to ika z XVI w. ‘oz ój te h iki astąpił A glii XVIII ., sz z t popula oś i - p zeło XVIII/XIX . Miedzia ą at ę pok a się gęstą siatką aleńki h k opek ko a h l e , zę atką, uletką i szelkiego odzaju pu a i. Odpo ied ie zagęsz ze ie i z óż i o a ie i h głę okoś i u ożli ia uz ska ie sze okiej ga od ie i i daje efekt ala skie. Na tak p z goto a ej po ie z h i zęsto ko uje się rysunek, identycznie jak w przypadku ak afo t . Te h ika zęsto łą zo a ze sposobem kredkowym i zazwyczaj stosowana do reprodukcji o azó . ł.: punteggiato;- fr.: g a u eàauàpoi till ;- ang.: stipple engraving;- niem.: Punktierstich. iękisz hle a We ęt z a, iękka zęść hle a. Po ug ie e iu ł t ad j ie uż a pod zas so a ia lu alo a ia ak a elą do az a ia z osła ia ia z t o ego śladu ołó ka lu z t i te s ego kolo u. W ko se a ji stoso a do o z sz za ia alo ideł ś ie h, z łasz za ko a h hudą te pe ą. Gio a i “e o “ua do zau aża, że p zeta ie alo idła iękisze hle a pie zo ego pop zed iego dnia „usu aàku zài drobne zanieczyszczenia aàuż t à ost oż ieào z sz zaà ieżàte pe ęà aàś ia ie . O e ie iepole a , po ie aż pozostałoś i sk o i i ło ika sta o ią poż kę dla oz oju ik oo ga iz ó . ł.: midolla;- fr.: mie;- ang.: crumb;- hiszp.: miga;- niem.: Brotkrume. iękki er iks, a. vernis mou Te h ika g afi z a ależą a do d uku klęsłego; także od itka uz ska a tą te h iką. ‘oz i ęła się XVIII w. z ak afo t . Na pł tę etalo ą pok tą iesza i ą wosku akwafortowego i łoju, okop o ą ad ś ie ą, kładzie się g u ozia istą kalkę, a iej a kusz o ego papieru z wykonanym rysunkiem. ‘ su ek po iąga się spe jal i a zędzia i z koś i lu he a u, pod któ h a iskie zęść osku p z ie a do kalki. Tak p z goto a ą pł tę poddaje się dość po ol e u t a ie iu. W gląd od itki zależ od odzaju uż tego ołó ka i papieru, zawsze jednak powstaje efekt rysunku k edo ego ko a ego sze oką i s o od ą k eską. Miększ i delikat iejsz od ak afo t , p z po i a sposó k edko lu litog afię. ł.: vernice molle;- fr.: vernis mou;- ang.: soft ground;niem.: Weichgrundradierung. ie ie ie się Zmia a kolo u pop zez g ada ję od ie i od jas ego do ie ego i p ze hodze ie jed ej to a ji d ugą. Efekt hęt ie ko z st a ala st ie a ie st z XVI ., któ e z ie ie ia się a u z iło jed ą z zasadniczych form ekspresji. Lomazzo (1584) roz óż ia t z jego odzaje, zależ oś i z z ia h o at z e i ś ietl e są uz ski a e p zez uż ie ieli, żół ie i z czerni. ł.: cangiante;- fr.: oi ;- ang.: iridiscent colour;- hiszp.: cambiante;- niem.: Flammierend. ieszal ość )dol ość d ó h lu ię ej su sta ji do z iesza ia się ze so ą sposo jed o od le z ie po oduja po sta ia o ego z iazku. W ko se a ji jej z ajo ość jest iez ęd a do p a idło ego spo ządze ia mieszniny o pożąda h łaś i oś ia h: z iesza ie ie ieszalnych ze so ą ozpusz zal ikó oże spo odo ać, że za ieg z sz ze ia k ie się spod ko t oli i da iejed o od e efekty. ł.: miscibilitá;- fr.: is i ilit ;- ang.: miscibility;- hiszp.: miscibilidad;- niem.: Mischbarkeit. 116 mieszanina Ciało złożo e z d u lu ię ej su sta ji za ho ują h s e e h i d idual e. Właś i oś i fiz z e p. gęstość z ie iają się zależ oś i od stosu kó iloś io h t o zą h ją skład ikó . Daje się ozdzielić za po o ą p ost h etod fiz z h, p. są ze ia, dekantacji, destylacji, krystalizacji. Por. roztwor. ł.: miscuglio, miscela;- fr.: mixture;- ang.: mixture, compound;- hiszp.: mixtura, mezcla;- niem.: Mischung. mieszanka mieszanina ł.: miscela;- fr.: mixture;- ang.: mixture;- hiszp.: mixtura;niem.: Mischung. mika, a. ł sz z k Mi e ał, u od io gli ok ze ia potasu usko it , magnezu lub żelaza iot t . Dzięki dosko ałej, jed okie u ko ej łupli oś i łat o się dzieli a ie kie, sp ęż ste laszki o sil poł sku. W te h ika h malarskich muskowit spo ad z ie stoso a ł jako iał pig e t. Częś iej uż a a jako peł ia z o az ś odek adają pig e to iększą odpo ość a te pe atu ę. ł.: mica;- fr.: mica;- ang.: mica;- hiszp.: mica;- niem.: Glimmer. mikrofale Fale elektromagnetyczne z zakresu fal radiowych, o długoś i od ok. , do . W kazują iele spól ego z falami podczerownymi i ś ietl i. W ko z st a e są radiolokacji, radiokomunikacji, grzejnictwie elektrycznym (kuchnie mikrofalowe), medycynie (diagnostyka i terapia) oraz spektroskopii ik ofalo ej. W ko se a ji są o iekte adań ad zastosowaniem ich do walki ze szkodnikami drewna oraz radiacyjnych technik wzmacniania strukturalnego ateriałó poro aty h p. dre a ???????MK. ł.: microonda;- fr.: micro-onde;- ang.: microwave;- hiszp.: microonda;- niem.: Mikrowelle. mikrofotografia Te h ika fotog afo a ia o azó ik oskopo h lu od itka fotog afi z a ko a a tą te h iką. W ada ia h auko h sta o i aż ś odek doku e ta ji i ate iał do po ó ań. ł.: microfotografia;- fr.: microphotographie;- ang.: microphotography;- hiszp.: i ofotog af a;- niem.: Mikrofotografie. mikroklimat ł.: microclima;- fr.: microclimate;- ang.: microclimat;hiszp.: microclima;- niem.: Mikroklima. mikron, a. ik o et , µ -6 Jed ostka długoś i s ste ie et z ó a m tj. jed ej ilio o ej zęś i et a al o jed ej t się z ej zęś i ili et a. ł.: micron;- fr.: micron;- ang.: micron;- hiszp.: micra;niem.: Mikron. mikroskop P z ząd opt z , poz alają a ot z a ie sil ie po iększo h o azó a dzo ał h p zed iotó lu i h sz zegółó . T po , spół zes ik oskop opt z , dają po iększe ia do ok. az , z udo a jest z t ze h zasad i z h układó : układu oś ietlają ego, służą ego do oś ietla ia ada ego o iektu ś iatłe sztu z lu atu al , układu opt z ego - obiektywu i okularu zamocowanych w tubusie oraz ze statywu z układe e ha i z , poz alają a zaje e przesuwanie obserwowanego przedmiotu, obiektywu i okula u. Ist ieją także ik oskop spe jalist z e, o iększej ozdziel zoś i lu sze sz zak esie zastosowania, np. m. polaryzacyjny, m. luminescencyjny, m. binokularny, m. elektronowy, m. jonowy, skaningowy mikroskop tunelowy i inne. W pracach i ada ia h ko se ato ski h aj zęś iej uż a e są mikroskop optyczny i mikroskop binokularny. ł.: microscopio;- fr.: microscope;- ang.: microscope;hiszp.: microscopio;- niem.: Mikroskop. mikroskop binokularny, a. mikroskop stereoskopowy Przyrząd opt z p z stoso a do o se a ji o uo z h, poz alają a ot z a ie o azó ste eoskopo h o se o a h p zed iotó . “kłada się z d ó h a h lo h do sie ie pod kąte ik oskopó , p zez któ e ó o ześ ie o se uje się p zed iot. Kąt a h lenia wynosi ok. 16 i odpowiada kąto i osi o zu, ako odo a h a odległość aź ego idze ia. Poz ala uz skać po iększe ia z kle od do 40 razy. Wykorzystywany jest do obserwacji i adań po ie z h i o iektó o az do p o adze ia p e z j h za iegó ko serwatorskich. ł.: microscopio bioculare;- fr.: microscope binoculaire;ang.: binocular microscope;- hiszp.: microscopio binocular;- niem.: Binokularmikroskop. mikroskop elektronowy Mikroskop, w któ do oś ietle ia o se o a ego preparatu wykorzystuje się iązkę elekt o o ą ieg ą ą z dużą p ędkoś ią p óż i , zaś za iast so ze ek szklanych - soczewki elektronowe (magnetyczne lub elekt ostat z e . U ożli ia po iększe ie do t s. az , zdol ość ozdziel za do , . ‘oz óż ia się mikroskopy elekt o o e p ześ ietle io e skupio a iązka elekt o o a p ze ika p zez ie ką a st ę ada ego ate iału , od i io e od ija się od ada ego obiektu) i skanningowe. ł.: microscopio elettronico;- fr.: hypermicroscope;- ang.: electronic microscope;- hiszp.: i os opioàele t i o;niem.: Elektronenmikroskop. mikroskop stereoskopowy mikroskop binokularny ł.: microscopio stereoscopico;- fr.: microscope st os opi ue;- ang.: stereoscopic microscope;- hiszp.: i os opioàeste eos pi o;- niem.: Stereoskopmikroskop. mikroskopia Obserwacja i ada ie a dzo ał h p zed iotó p z uż iu ik oskopu o az etod spo ządza ia p epa ató mikroskopowych. W konserwacji znajduje zastosowanie do analizy pobranych z o iektu p ó ek o az do ezpoś ed iego ada ia sa ego dzieła. 117 ł.: microscopia;- fr.: microscopie;- ang.: microscopy;hiszp.: i os op a;- niem.: Mikroskopie. mikroubytek U tek ie ożli do za ejest o a ia ieuz ojo okie . Większa ilość ik ou tkó osła ia st uktu ę i za u za pop a od ió o azu. ł.: microlacuna. mikstion Klej do płatkó złota uż a pod zas zło e ia a at. Jest to gęsta ie z a żółto ązo ej, składają ą się z goto a ego oleju l ia ego, ż i , sekat i innych su sta ji dokład a e eptu a o jęta jest taje i ą . Na iesio a ie hło e podłoże temp. pokojowej nie po i ie zd adzać śladó pędzla po upł ie kilku i ut. Jest t lepsz , i dłużej t z a tz . odlip o e t p zed ałko it s h ię ie , kied a dzo o o chwyta i oż a a iego kłaść płatki etalu). Po zas h ię iu ie oże pękać i po i ie ć odpo a pł at osfe z e. “toso a jest do zło e ia każdego odzaju ie hło ej, zaizolo a ej po ie z h i ka ień, d e o, płót o, papie , etal itd. , któ a ie aga pole o a ia. Łat iejsz i szybszy w uż iu od olusu, stoso a jest także do iejs o ego uzupeł ia ia złota, p. goto h o aza h do pod osze ia ś iateł. Gio gio Vasa i pisze, że oże ć o kładzio a a dzo óż h ze za h i p e zuje, że „ o iàsięàgoà z oz ait hàolej i oleju gotowanego z werniksem, z pig e ta iàkt eàp z spieszająàs h ię ie,àaàpote à akładaàsięà aàd e ia ąàpo ie z h ię,àpok tąà ześ iejà dwiema warstwami kleju, po czym nie na mokry ale na p łà s h ięt à akładaàsięàpłatkiàzłota . Por. mordant. ł.: missione;- fr.: mixtion;- ang.: missione;- hiszp.: i ti ;- niem.: Mixtion. mikstura W dawnych recepturach konserwatorskich - mieszanina ie ieszają h się ze so ą ozpusz zal ikó p. terpentyny z alkoholem lub acetonem. Natychmiast po zakoń ze iu p o esu iesza ia posz zegól e skład iki po o ie się ozdzielają. Taka iejed o od a iesza ka, hoć ie poz a io a skute z oś i, uż ta do z sz ze ia o azu oże p z ieść ieko z st e efekt z powodu ie ó o ie ego działa ia. ł.: mista;- fr.: mixture;- ang.: mixture;- hiszp.: mixta. milimikron nanometr ł.: millimicron;- fr.: millimicron;- ang.: millimicron;- hiszp.: milimicra. i ia ora żo a  o a ż oło io minia, a. ze ień oło io a, óż “atu a, e ussa usta, sandyx, sarendy, siricum, stoppium, stuoium Pb3O4, PbO2·2PbO Cze o oo a żo pig e t ot z a sztu z ie; z iązek tle ku oło iu d u a toś io ego z tlenkiem oło iu zte o a toś io ego. Ot z a a p zez p aże ie oło iu lu ieli oło io ej o e oś i powietrza w te p. ok. °C. Ma dużą siłę k ia, przyspiesza w s ha ie oleju, a po iet zu łat o ze ieje pod pł e sia ko odo u, t ują a. Opisa a przez Witruwiusza (27 p.n.e.), Pliniusza (I w. n.e.), Cenniniego (koniec XIV w.) i Baldinucciego (1681). Uż a a jako pig e t od sta oż t ośći aż po iek XIX; obecnie ma ograniczone zastosowanie. Od jej nazwy po hodzą te i i iatu a, i iato st o. ł.: minio;- fr.: minium;- ang.: minium;- hiszp.: minio;niem.: Mennige. iód Jadal a su sta ja t a za a p zez psz zoł z nektaru k iato ego. Półpł a, lepka, a od jas ożółtej do ie o ązo ej, składa się z uk ó f uktoz , glikoz , sa ha oz , od , dekst , soli i e al h, z iązkó iałko h i innych. W technikach malarskich stosowany jako plast fikato o az skład ik klejó i spoiw. Giovanni Secco Suardo skazuje a uż ie iodu w ko se a ji do spul h ia ia eksk e e tó o adzi h p zed i h e ha i z usu ię ie , jako dodatku do kleju stola skiego, skład ika „colletty do wzmacniania alo ideł i wielu innych spoiw. Por. melassa. ł.: miele;- fr.: miel;- ang.: honey;- hiszp.: miel;- niem.: Honig. miseczka spęka ia ise zko ate ł.: scodellina;- fr.: cuvette;- ang.: cupping;- hiszp.: cazoleta. mleczko figowe, a. lateks figowy Sok otrzymywany z o ięt h, łod h gałązek figo a sp ęż stego Ficus elastica . “ta o i e ulsję, za ie ają ą 10- % kau zuku o az uk , ż i e i oski i inne su sta je. )e zględu a s oje łaś i oś i opóź iają e wysychanie i z a iają e kolo , stępuje jako skład ik ielu e eptu a te pe ę jajo ą. Wz ia ko a już przez Pliniusza. Baldinucci (1681) wspomina o jego uż iu jako domieszki do farb przy malowaniu gwaszem. ł.: lattificcio, latte di fico;- fr.: lait de figue;- ang.: fig milk;- hiszp.: lechada, leche de higo;- niem.: Feigenlattex, Feigenmilch. mleczny Prz po i ają gląde leko ze zględu a kolo ato a iel lu zagęsz ze ie. ł.: lattiginoso;- fr.: laiteux;- ang.: milky;- hiszp.: lechoso. mleko W dzieli a g u zołó le z h sa i ssakó , sta o ią a atu al poka łod h po u odze iu. Stano i e ulsję za ie ają ą głó ie iałka, tłusz ze, ukie laktozę , sole i e al e i witaminy. Termin w po sze h uż iu oz a za leko k o ie. W technikach malarskich stosowane jako dodatek do te pe jajo ej. “po ad z ie uż a e jako ś odek pop a iają elast z ość zap a a płót ie. Odtłusz zo e leko z niewielkim dodatkiem wody i z stego alkoholu oże służ ć jako fiksat a do ołó ka, pasteli, akwareli i chudej tempery. Jest surowcem do otrzymywania kazeiny. Giovanni Secco Suardo (1894) z ia kuje, że leko oże ć uż a e „do za ezpie za iaà alo idełàś ie h,à alo a hà hudąà te pe ą,àp zedàdziała ie à od àza a tejà kleju, uż a àdoàli o a ia , jako stęp za ieg p z 118 p ze osze iu lu ut ala iu alo idła. Mleko ało ó ież uż a e jako a stwa izolacyjna i ó ują a hło ość. Po łoki z leka żółk ą i stają się k u he, są też podat e a atak ik oo ga iz ó . ł.: latte;- fr.: lait;- ang.: milk;- hiszp.: leche;- niem.: Milch. mleko figowe mleczko figowe ł.: latte di fico;- fr.: lait de figue;- ang.: fig milk;- hiszp.: leche de higo;- niem.: Feigenmilch. mleko wapienne ‘ozt ó ap a gaszo ego ot z a p zez e e gi z e wymieszanie go z odą. Ma postać iałego, podo ego do leka pł u. “toso a e jako podkład po iała w óż h te h ika h ala st a ś ie ego o az jako fa a do bielenia. W mieszanie z iałkie jaja i kazei ą ł da iej uż a jako spoi o te pe o e do alo a ia na tynkach wapiennych. Po przefiltrowaniu daje  odę apie ą. ł.: latte di calce, bianco di calce;- fr.: lait de chaux, blanc de chaux;- ang.: water-slaked lime, lime white;- hiszp.: leche de cal, blanco de cal;- niem.: Kalkmilch. łotek ‘ę z e a zędzie służą e do ude za ia, z a e od ajda iejsz h zasó ajsta sz żelaz łotek pochodzi z wykopalisk w Byczej Skale w Czechach ok. V w. p. .e . )az zaj składa się z zęś i etalo ej p ze aż ie o ięża ze , - 2 kg) z otworem, w któ m osadzo jest t zo ek. “ze sz , ie o pukł ko ie łotka z a jest o u he , ko ie p ze i legł , z ężo i lekko zaost zo az a jest ą e . )e zględu a sposó osadze ia a t zo ku, oz óż ia się łotki z pop ze z lu zdłuż ą e . Kształt i wymiary zależą od p zez a ze ia - ist ieją łotki stola skie, ciesielski, murarskie, kowalskie, tapicerskie, blacharskie i i e już sta oż t ‘z ie z a o o aj iej odzajó . Uż a e do ude za ia ezpoś ed iego lu do po ija ia i ego a zędzia p. dłuta . Por. pobijak. ł.: martello;- fr.: marteau;- ang.: hammer;- hiszp.: martillo;- niem.: Hammer. łotek la harski Młotek uż a do o ó ki etali, o wielostronnym zastoso a iu. Posiada płaski o u h, służą do ezpoś ed iego ude za ia metalu na zimno lub pobijania p. pu ktaka o az óż ego kształtu, stożko at ą , uż a do ezpoś ed iej o ó ki. ł.: martello da lattonieri;- ang.: ti s ith sàha e. łotek iesielski  łotek stola ski ł.: martello da carpentieri;- ang.: claw hammer;- hiszp.: martillo de orejas. łotek yzelatorski Nie ielki, d uo u ho łotek uż a do p a zelato ski h. Jede o u h jest sze oki i lekko pukł , d ugi iejsz , półok ągł . Niez kle z óż i o a e ają t zo ki łotkó zelato ski h: stożko e, g uszko ate, s et z e lu as et z e, zależ ie od miejscowej tradycji i a kó ze ieśl ika. ł.: martello da cesello;- ang.: chasing hammer. łotek urarski ‘odzaj ie ielkiego, stalo ego łotka z płaski o u he o az pop ze z ą e , służą do ię ia egł lu ka ie ia. W ko z st a także i.i . do o ie ia asiekó . ł.: martellina;- fr.: laie;- ang.: cleft pick;- hiszp.: piqueta;niem.: Pickhammer. łotek stolarski, a. łotek iesielski Młotek p zez a zo do p a drewnie. Ma ha akte st z kształt: z jed ej st o płaski o u h, z d ugiej oz idlo e, z kle gięte ost ze. U ożli ia za ó o ija ie jak i j o a ie g oździ o az p. pod aża ie desek pod zas de o tażu. )e zględu a sposó uż a ia a sz zegól ie głę okie i mocne gniazdo a t zo ek. ) a już sta oż t ‘z ie. ł.: martello a granchio. łotek tapi erski Młotek d uo u ho z jednej strony namagnesowany tak, że łapie g óźdź tapi e ski lu pi ezkę za głó kę, o poz ala za pie sz ude ze ie u ieś ić go e łaś i iejs u. D ugi o u h - ok ągł i dopasowany kształte , służ do do ija ia g oździ. Na zędzie jątko o uż te z e konserwacji podczas napinania o azó a k osna. ł.: martello da tappezziere;- fr.: marteau de tapissier;ang.: upholstery hammer;- hiszp.: martillo de tapicero;niem.: Tapezierhammer. łotek z poprze z y rą e T p łotka aj zęś iej stola skiego z obuchem i ą e , w któ ost ze ą u ułożo e jest p ostopadle zględe t zo ka. “łuż do p e z j ego plaso a ia g oździ o ał h oz ia a h, t z a h jesz ze palcach poz ala lepiej kali o ać ude ze ia i redukuje ryzyko u azu dło i. G oździe astęp ie do ija się o u he . ł.: martello a penna trasversale;- ang.: straigh-peen hammer;- hiszp.: a tilloàdeàpeńaà e ta. model 1. W sztukach plastycznych - oso a lu p zed iot, któ e a t sta za ie za p zedsta ić lu ko z stać s ojej ko poz ji. Wg Baldi u iego : „..modelem nazywa się takżeàko ietęàal oà ęż z z ę,àkt à àákade iià Rysunku, nagi czy ubrany stoi nieruchomo, by studenci lub ist zo ieà oglià ko aćàstudiu . 2. szkic ł.: modello;- fr.: od le;- ang.: model;- hiszp.: modelo; niem.: Modell. modelunek Wydobycie plastycz ego kształtu posta i lu p zed iotu ś odka i zeź ia ski i, ala ski i lu su ko i. W zeź ie osiąga jest p zez ezpoś ed ie odt o ze ie kształtu bryle; malarstwo i rysunek w t elu posługują się ś iatło ie ie , kolo e lu odpo ied i mudulowaniem kreski. 119 ł.: modellato;- fr.: odel ;- ang.: modelling;- hiszp.: modelado;- niem.: Modellierung. modrzew Larix ‘odzaj ś iatłolu h d ze z rodziny sosnowatych (Pinaceae os ą h zimnej i umiarkowanej strefie półkuli pół o ej, gu ią h a zi ę igł . O ej uje kilka aś i gatu kó , . i . od ze eu opejski Larix decidua) i modrzew polski (Larix polonica). Drewno twardzielowe z ledwo widocznymi przewodami ż iz i, t a de, łupli e, a dzo t ałe, iepodat e a odkształ e ia i i odporne na atak o adó . Ce io e w budownictwie. W Pols e li z e od ze io e koś iółki, dwory i spi hle ze, aj zęś iej o ko st uk ja h z ę o h. Bale od ze io e sta o ią tu podłoże ala skie dla licznych polichromii. Jako podobrazie w malarstwie tablicowym stosowane głó ie Eu opie ś odko ej. W o aza h łoski h spot ka e spo ad z ie, ato iast hęt ie ta stoso a e do zeź poli h o o a ej. Baldi u i podk eśla jego t ałość i p z dat ość w budownictwie. ł.: larice;- fr.: l ze;- ang.: larch;- hiszp.: alerce;- niem.: Lä he. mokre w mokre Technika malarska, w któ ej kolej a a st a fa jest a oszo a p zed s h ię ie a st spod i h. “toso a a z łasz za p z alo a iu ś iateł, a p z kład te pe ą jajo ą a „ ok jesz ze pod alo a iu olejnym. Poz ala to u ik ąć udze ia kolo u i u ożli ia a dzo p e z j e ope o a ie fa ą. ) ot stoso a ó ież jako ok eśle ie sposo u p a ak a elą a mokrym papierze. ł.: bagnato su bagnato;- fr.: ouill àsu à ouill ;- ang.: wet on wet;- hiszp.: hú edoàso eàhú edo;- niem.: Nass auf Nass. ólmole mole, Tineidae ‘odzi a ot li o h o ej ują a ok. t s. gatu kó . W stępują p a ie a ał ś ie ie. ) kle są a dzo d o e, u a io e sza o u at o lu iała o. Gąsie i e że ują asio a h ośli , a liś ia h d ze , po osta h, g z a h i i . Niektó e gatu ki są po aż i szkod ika i .i . ól odzieżo Tineola biselliella , któ ego gąsie i e isz zą tka i z łasz za eł ia e , fut a, kożu h , pie ze itp., d ążą ot o i ko ta ze. ł.: tignola, tarma;- fr.: mite, teigne;- ang.: moth;- hiszp.: polilla;- niem.: Motte. moleta Nie ielki ałek z ha to a ej stali, o p ążko a ej lu skoś ie żło ko a ej faktu ze z ost i k a ędzia i, służą e do moletowania. Por.  adełko. ł.: sagri poz alają ej a z iększe ie ta ia „dla pewniejszego posługi a iaàtaki iàp zed iota iàjakàkol aàst zel ,à ękojeśćàsza liàlu àa àzapo ie àślizga iuàsięà ogià aà stopniach karety Dizionario tecnico, t.II, 1887). ł.: sagrinatura;- fr.: moletage;- ang.: knurling;- hiszp.: chagrinado;- niem.: Raendeln. monochrom, a. alo idło o o h o at z e Malo idło ko a e jed kolo e , a jed olit tle. Efekt p zest ze i, plast z oś i i ś iatło ie ia uz ska e są pop zez g ada ję to a ji i asile ia a . ) a już w sztu e ś ed io ie za i e esa su, sz zegól ie popula ł malarstwie holenderski XVII . Jego od ia ę sta o ią alo idła en camaieu, en cirage, en grisaille. ł.: monocromato;- fr.: monochrome;- ang.: monochrome;- hiszp.: monocromo;- niem.: Monochrom. montmorylonit, a. montmorillonit, Al2[(OH)2Si4O10]· H2O, u od io h d ok ze ia gli u. Mi e ał ilast . “kład ik ielu skał. Głó skład ik bentonitu. Krystalizuje w układzie jed oskoś , formie zbitych, d o ołuse zko h skupień. Ba a iała, żółta, zielo a lu sza a. Posiada a dzo do e łaś i oś i adsorbji wody. ł.: montmorillonite;- fr.: montmorillonite;- ang.: montmorillonite;- hiszp.: montmorillonita;- niem.: Montmorillonite mordant, a. wytrawa Gęsta ie z złożo a głó ie z olejó s h ą h p ze aż ie goto a h i sykatyw, czasem z dodatkiem ż i , pig e tó i i h su sta ji. Po zątko o stoso a ł jako lakie pozło ist do i ito a ia zło o ej po ie z h i i e iks, póź iej także jako a ste ka oś a dla płatkó etali mikstion). Cennini ko ie XIV ieku pisze: „‘o iàsięàjed ąà t a ę,àkt aà dosko ałaàjestàdoà u u,à aào azie,à aàszkle,à aàżelazieàià w każd à iejs u:à eźàs jàolejàgoto a à aàog iuàlu à aàsłoń uà ... ài rozetrzyj z i àt o hęà lej ajsuài ś iedzi,àaà gd śàjużà ozte łàjakà odęàdodajàt o hęà e iksuài nieco przegotuj wszystko razem. W Vo a ola io Baldi u iego o da t jest już s o i e ikstio u: „Miesza i aà ż hàsu sta jiài pig e t ,àkt ąà pok aàsięàteàpo ie z h ie,àkt eà h eàsięàpozło ićà ezà pole o a iaà aàpoł sk. O ojęz z e te i mordente, mordant oz a zają także ó ież →zap a ę fa ia ską ł.: mordente;- fr.: mordant;- ang.: mordant;- hiszp.: mordiente;- niem.: Mordent. morellone [ ł.] Ciemnoczerwony pigment otrzymywany po zmieszaniu naturalnej czerwonej ochry z ze ią ęglo ą po to, uz skać ięższą to a ję. W ś ed io ie zu stoso a e f esku jako podkład pod azu t. ł.: morellone. moletowanie, a. radełko a ie “posó zdo ie ia p zed iotó etalo h polegają a wyciskaniu w nich  adełkie ó oległ h lu ułożo h jodełkę li ii, t o zą h odzaj iągłego oranamentu. Popularne w poło ie XIX . “toso a e także dla uz ski a ia h opo atej po ie zchni, 120 mostkowanie P zeklejo ą ić lo o ą akleja się ie ielki h odstępa h o -10 mm) na uszkodzone miejsca w kie u ka h zgod h z iegie ątku i os o . Dodatko e z o ie ie spoi uz skuje się pop zez tz . ostko a ie tj. akleje ie ie ielki h odstępa h o 10 mm) na uszkodzone miejsca, w kierunkach zgodnych z iegie ątku i os o , p epa o a h i i lo o h, poliamidowych albo poliestrowych (impregnacja nici Lascaux D498M, spoiwo do naklejania nici– Lascaux Akrykleber 475 HV). Uzupeł ie ie za iegu ostko a ia oże ć półp zej z st du laż lokal oś ik - łók i t pu o woven; spoiwo Beva 371 ). mozaika miniaturowa, a. mozaika rzymska, mikromozaika Nie ielka ozaika z kle do , ha akte zują a się uż ie ele e tó ie p zek a zaja h ielkoś ią . Maleńkie kostki szkla e lu e a i z e osadza się a podłożu etalo , szkla lu ka ie pz pomocy spoiwa na bazie oleju. Technika kosztowna i p a o hło a, stoso a a głó ie do ozda ia ia edalio ó , ta akie i szkatułek. ‘ozpo sze h io a a p zeło ie XVIII i XIX , a dzo popula a ‘z ie. ł.: micromosaico;- ang.: micro-mosaic. mozaika rustykalna, a. ozaika pukła, mozaika z muszli Mozaika wykonana z ie egula h, pukł h ele e tó szkiełka, uszelki, kolo o e ka zki stosowana od ok. I wieku p.n.e. (popularna w XVI w.) do ozda ia ia sztu z h g ot, fo ta , ele e tó posaże ia og odó itp. Baldi u i pisze: „Mozaikaà ust kal a.àUż a aàp zezàa hitekt àdoà ozdabiania fontann ogrodowych: jest to praca wykonana z ał hàka ałk à egieł,àkt eàsięà ozpadł à aàskutekà nadmiernego wypalenia; i z kolo o hàszkiełek,à ze a hàgd àpękłoàszkla eà a z ieàpod zasà tapia ia.à Takieàka ałkiàukładaàsięà àład àpo ządkuà aàzap a ie,à takà àpo stał àz i hàposta ieàludzkie,àz ie zętaàiài eà ze z .à‘o iàsięàteżàtakąà ozaikęàz ż okolo o hà ka ałk à a u u,àdo a hàodpo ied ioàdoàtego,àco sięà h eàp zedsta ić,àaàtakżeàz ał hàka zk à à ż hàkolo a h,àp z po i ają hàż i .à ... àPiszą,àżeà Ne o àjakoàpie sz à akazałà ko z sta iaà a i à pe ło ejàdoàp a à ozaiko h . ł.: mosaico rustico, mosaico con conchiglie;- ang.: shell mosaic. mozaika rzymska  mozaika miniaturowa ł.: mosaico romano;- ang.: Roman mosaic. mozaika scagliola Imitacja mozaiki z kamieni; panel dekoracyjny wykonany z masy gipsowej zwanej scagliola. ł.: mosaico di scagliola;- ang.: scagliola. mozaika sztalugowa, a. ozaika p ze oś a Mozaika z ealizo a a a p ze oś podłożu, ie peł ią żad ej lu p a ie żad ej fu k ji a hitekto i z ej. Może sta o ić o gi al ą ko poz ję lu kopię o azu. W odzi się z hellenistycznych e le ató i p ze oś h ozaiek izantyjskich. ł.: mosaico da cavalletto;- ang.: portable mosaic. mozaika z muszli, a. ozaika pukła Technika dekoracyjna stosowana od ok. i wieku p.n.e. do zdobienia przede wszystkim sztucznych grot i fontann. Polega a zesta ia iu uszli, pukł h k ształó , szkieł i ka ałkó a u u. Wg Baldi u iego jest to „...ko poz jaàzeàszkieł,àka ie i,à ż egoà odzajuà uszli,à przyozdabiajaca zazwyczaj groty i fo ta .àPiszą,àżeà Ne o àjakoàpie sz à akazałà ko z sta iaà a i à pe ło ejàdoàp a à ozaikowych . ł.: mosaico con conchiglie;- ang.: shell mosaic. mozaika Technika dekoracyjna zaliczana do malarstwa monumentalnego. Polega na zestawianiu óż o ia o h i óż okolo o h ele e tó taki sposó , ałko i ie pok ł za ie zo ą po ie z h ię t o za ok eślo zó . Ba e ka ie ie, kostki ze szkła lu e a iki o uje się a odpo ied io p z goto a podłożu ś ieża zap a a apie a, e e t, ast ks . Moż a też stoso ać te h ikę od a a ia: ozaikę ko po uje się a d e ia ej ta li , spajają ją delikat ie gipse , dopie o goto ą ko poz ję od a a się i p ze osi a podłoże ostate z e. Te h ika z a a od sta oż t oś i, a dzo t ała, stoso a a do deko a ji ele e tó a hitekto i z h, podłóg, ś ia i sufitó a także do zdo ie ia o ó ze iosła a t st z ego. Baldi u i pisze: „Mozaika. Rodzaj najtrwalszego ala st a,àjakoàżeàtoàz o io eàfa a iàz zase àsięà zuż a,àaà ozaikaàstajeàsięà o azàpięk iejsza.à‘o iàsięàjąà z k ad ato hàka ałk àszkłaà ż egoàkolo u,àaà w miejscach gdzieà aà àzłoto,àkładzieàsięàzło o eà w og iuàteàsa e,àszkla eàele e t .àUkładaàsięàjąà aà o àstiuku,àspo ządzo àz ż hàskład ik ,àkt eà z upł e à zasuà z iąàgoà o azàt a dsz àtak,àżeàdziełoà jest niemal wieczne . ł.: mosaico;- fr.: mosaique;- ang.: mosaic;- hiszp.: mosaico;- niem.: Mosaik. oździerz Na z ie osięż e, stalo e lu po ela o e z tłu zkie , służą e do ozd a ia ia i oz ie a ia su sta ji a iałki p oszek. W te h ika h ala ski h uż a jest do u ie a ia pig e tó i iektó h ż i . ł.: mortaio;- fr.: mortier;- ang.: mortar;- hiszp.: almirez;niem.: Mö se . multiple laminate treatments. mumia brunat z mumii ł.: mummia;- fr.: momie;- hiszp.: momia. mursz →zgnilizna drewna 121 muszla malarzy Muszla ż ją ej Eu opie słodko od ej ałż Unio pictorum) z odzaju skójek Unionidae . Ma kształt jajo at , długość , o e ś ia ki z zą ko a za k ię ie , e ąt z ś ielo a jest asą pe ło ą. Od zasó sta oż t h ła po sze h ie uż a a p zez malarzy jako pojemni zek a fa , ze zględu a s oją dostęp ość, stosu ko o dużą poje ość i gładkie, sz zel e ęt ze. ł.: conchiglia dei pittori. muzealnictwo D s pli a zaj ują a się ko st uk ją, do o e posaże ia, za ządza ie i wszystkim tym, co jest iez ęd e dla dobrego funkcjonowania muzeum. W od óż ie iu od  uzeologii zaj uje się oz iąz a ie p o le ó o charakterze technicznym. muzeografia Piś ie i t o poś ię o e zagad ie io uzeal i t a. ł.: museografia;- fr.: us og aphie;- ang.: museography;- hiszp.: useog af a;- niem.: Museographie. Właś i oś i posz zegól h deł zależą od i h składu: dła sodo e, potaso e i a o o e są ozpusz zal e odzie, ato iast dła etali zie alkali z h i etali iężki h – ie ozpusz zal e. M dła t a de są sola i sodo i, iękkie – potasowymi, przy czym m dła z k asó tłusz zo h as o h p. pal it o ego, stea o ego, lau o ego są t a dsze od deł z k asó ie as o h p. li olo ego, li ole o ego . M dła z k asó ż i z h p. a iet o ego, pi a o ego i aftale o h, iezależ ie od etalu hodzą ego i h skład, są za sze aziste. Ot z a e są pop zez z dla ie h d olizę tłusz zó . ) a e od sta oż t oś i. Pli iusz “ta sz spo i a o t a za iu dła z tłusz zu oło ego i popiołó ośli h. ydło ży i z e, a. dło kalafo io e Anio o ś odek po ie z h io o z , złożo z soli k asó : a iet o ego głó ego skład ika kalafo ii i dezoks holo ego jed ego ze skład ikó żół i . Jest u ia ko a ie alkali z e, uż a e roztworze wodnym do usu a ia e iksó z ż i atu al h. ł.: resin soap;- fr.: resin soap ;- ang.: resin soap;- hiszp.: resin soap;- niem.: Resin soap. muzeologia Nauka zaj ują a się społe z ą fu k ją uzeó . ł.: museologia;- fr.: us ologie;- ang.: museology;hiszp.: useolog a;- niem.: Museologie. muzeum [gr. museion ś iąt ia uz ] Instytucja gromadzą a i p ze ho ują a z io z óż h dziedzin. Zadaniem nowoczesnego muzeum jest gromadzenie i ko se o a ie z io ó , i h auko e opracowanie i upo sze h ia ie. “a te i szedł do uż ia XVI . pie ot ie jako ok eśle ie z io ó a heologi z h, astępnie jako synonim galerii i pi akoteki. Pie sz i uzea i ł pu li z e kolek je w sta oż t ej G e ji Pi akoteka Propylejach, Muzeum Aleksandryjskie). W . poło ie XVIII w., na bazie ześ iejsz h kolek ji p at h po stał pie sze wielkie muzea europejskie: British Museum w Londynie, Galleria degli Uffizi i Galleria Pitti we Florencji, Museo Nazionale w Neapolu, Luwr w Pa żu. W XIX . za zęto udo ać g a h p z stoso a e spe jal ie do i h potrzeb. W d ugiej poło ie XIX . za zęł po sta ać muzea te at z e, g o adzą e z io z óż h dziedzi nauki: przyrodnicze, historyczne, techniczne, biograficzne i i e. “z zegól t pe uzeu jest uzeu etnograficzne na wolnym powietrzu (skansen, park etnograficzny). W Polsce pierwszym muzeum publicznym był z io Cza to ski h Puła a h po zątek XIX w.); w . udostęp io o z iedzają pała Wilanowie. ł.: museo;- fr.: us e;- ang.: museum;- hiszp.: museo;niem.: Museum. ydła, (RCOO)nMe Miesza i a soli ższ h k asó tłusz zo h za ie ają h - ato ó ęgla ząste z e i z liżo h do i h pod zględe udo he i z ej o ga i z h k asó ż i z h lu aftale o h. “ą to stałe lu iekłe su sta je po ie z h io o z e. 122 N ad ier e o zysz ze ie → Uszkodzenie warstwy ala skiej po stałe pod zas czyszczenia. Jest ono skutkie ad ie ej, z t głę okiej i ge e ji ko se ato a, któ dążą do uz ska ia jak ajlepsz h efektó , zastoso ał z t sil e ś odki i dop o adził do a usze ia lase u kó lu i h, uż t h p zez a t stę ate iałó . Po . przemycie, przetarcie. ł.: pulitura a fondo, pulitura insistita;- fr.: etto ageà à fond;- ang.: overcleaning;- hiszp.: limpieza a fondo;- niem.: G ü dli heà‘ei igu g. nadtlenek wodoru H2O2 ) iązek odo u z tle e za ie ają ug upo a ie nadtlenkowe -O-O-. Bezbarwna, syropowata ciecz o temp. topnienia -0,89°C. Ma sil e łaś i oś i utle iają e. W sta ie z st jest p akt z ie t ał , ozkłada się a tle i odę o e oś i za ie z sz zeń, pod pł e ogrzewania lub promieni ultrafioletowych. Dobrze miesza się z odą, z któ ą t o z h d at H2O2·2H2O. W handlu dostęp jest stęże ia h: % woda utleniona), 30% (perhydrol). ł.: perossido di idrogeno;- fr.: pe o deàd h d og e;ang.: hydrogen peroxide;- hiszp.: pe idoàdeàhid ge o;niem.: Wasserstoffsuperoxid. akrój ” ię ie k a ędzi ost za. Może ć jed o- al o d uskoś e, zależ ie z ost ze ie ko uje się szlifują jed ą z d ie st o ost za, zależ ie od odzaju ięć i zastosowania da ego a zędzia. ł.: bisello;- fr.: biseau;- ang.: chamfer;- hiszp.: bisel;niem.: “ h äge. namaczanie Zanurzenie i pozosta ie ie a jakiś zas da ej su sta ji w cieczy w elu jej z ięk ze ia, a astęp ie ozpusz ze ia. Kleje glut o e po i ć a a za e dzień p zed uż ie . ł.: ammollo;- fr.: trempage;- ang.: soaking;- hiszp.: remojo;- niem.: Einweichen nanometr, a. milimikron, nm Jed ostka długoś i s ste ie et z ó a jed ej t się z ej ik o a z li jed ej ilio o ej ili et a. -9 1 nm = 10 m. ł.: nanometro, millimicron;- fr.: nanometre, millimicron;ang.: nanometer, millimicron;- hiszp.: a et o,à milimicra;- niem.: Nanometer. apię ie po ierz h io e )ja isko stępują e a po ie z h i s o od ej ie z , ikają e z działa ia sił p z iąga ia iędz ząste zka i. Po ie z h ia ie z za ho uje się jak ie ka, apięta, sp ęż sta ło a, dążą a do ut z a ia jak najmniejszej powierzchni - z t jest z iąza .i . kulist kształt k opli, po sta a ie e isku, pia . Wielkość apię ia po ie z h io ego óż i się z a z ie dla posz zegól h ie z oda a aj ższą a tość i a ezpoś ed i pł a i h zdol ość z ilża ia. Zjawisko to ma ogromne znaczenie praktyczne w konserwacji i oże ć egulo a e pop zez stoso a ie ś odkó po ie z h io o z h. ł.: tensione superficiale;- fr.: tension superficielle;- ang.: surface tension;- hiszp.: te si àsupe fi ial. apręże ie “ta oła p z łoże ie jed ej lu ię ej sił ap ężają h. W p z padku dzieł a t st z h te i stoso a głó ie od iesie iu do płót a lu i h, ozpięt h a k os a h at iałó . Nap ęża ie a a elu ut z a ia ó ej, gładkiej po ie z h i i zapo ieże ie po sta a iu defo a ji. Ut ata ap ęże ia astępuje po pe zasie sa o z ie i jest z kle spo odo a a aha ia i te pe atu i ilgot oś i, u he połą zeń a oż ikó , defo a ją k osie . A poluzo a ie płót a iejs o e lu ałko ite ie p zekształ iło się defo a ję podłoża, g ożą ą uszkodzeniem warstw malarskich, zasadnicze znaczenie a egula a ko t ola ap ęże ia i jego egula ja, polegają a a z ia ie usta ie ia kli ó k os a h. ł.: tensionamento;- ang.: tensioning;- hiszp.: te si ;niem.: Spannung. narzut nas Ok eśle ie żół ie i z szaf a u uż a e Egipcie. ł.: nas;- fr.: nas;- ang.: nas;- hiszp.: nas. st a oż t nasieki D o e u tki zap a i a st ala skiej, stępują e a sta h t ka h i alo idła h ś ie h, ko a e elu z iększe ia p z zep oś i kolej ej a st a zutu. ł.:: martellate, incisioni; -fr.: incisions, entailles;- ang.: nicks;- niem.: Kerben. nasiekiwanie W ko a ie asiekó . )a ieg polegają a ia ę ó o ie ku a iu łotkie głę ień a ałej po ie z h i ś ia . Nasieki a ie sta ego, gładkiego t ku pod a st ę kolej ego a zutu jest popula sposo e a pop a ie ie p z zep oś i. Nasieki zęsto spot ka się alo idła h ś ie h, któ e póź iej został zat ko a e p. po to, z ol ić iejs e pod o e alo idło. ł.: picchiettatura;- fr.: piquetage;- ang.: roughing;- hiszp.: piqueteado. asta a ołtarzo a Malo idło ta li o e lu zeź io e pa eau o te at e eligij ej u iesz zo e a ołta zu i peł ią e fu k ję retabulum. ł.: pala, dossale;- fr.: ta leauàd autel,àdosàd'autel;- ang.: altar frontal, altarpiece;- hiszp.: frontal de altar, pala de altar;- niem.: Altarbild, Altaraufsatz. nasycenie ton ł.: satu azio e,ài te sit ;- fr.: saturation;- ang.: saturation, intensity;- hiszp.: satu a i ,ài te sidad;niem.: Buntheit. 123 naszlif cienki, a. thin cross-section “posó op a o a ia p ó ki do  adań st at g afi z h. Pobrana z o iektu p ó ka zostaje zatopio a kostce t a dej, p zez o z stej ż i ak lo ej, epoks do ej, poliest o ej , astęp ie p ze ięta lu zeszlifo a a w poprzek z obu stron. W uzyskanej w te sposó pł t e o g u oś i kilku ik o ó p ó ka staje się półp zez o z sta i ożli a do o se a ji ik oskopo ej ś ietle p ze hodzą . Naszlif ie kie stoso a e są do adań o iektó od koń a lat , są t ud e do ko a ia ale dosta zają sze sz h i dokład iejsz h i fo a ji iż tradycyjny cross-section. ł.: sezione sottile;- fr.: section fine;- ang.: thin crosssection;- hiszp.: seccione fina;- niem.: Feinsektion. naszlif, a. cross-section, p zek ój st at g afi z Odpo ied io sp epa o a a p ó ka, po a a z konserwowanego obiektu, przeznaczona do mikroskopowych  adań st at g afi z h. Jest to ka ałek t a dej, p zez o z stej ż i ak l, epo , polieste , któ ej p o ka została zatopio a i zeszlifowana z jednego boku, prostopadle do swojej po ie z h i tak, a ot z ać p zek ój pop ze z ł.: cross-section;- fr.: cross-section;- ang.: cross-section;hiszp.: corte transversal;- niem.: Cross-section. nawarstwienie W odniesieniu do stanu zachowania - każd odzaj ale iałoś i a po ie z h i o iektu, o dają ej się osza o ać g u oś i i ko s ste ji, złożo z brudu lub i h osadó . ł.: incrostazione;- fr.: incrustation;- ang.: incrustation;hiszp.: i usta i ;- niem.: Verkrustung. Nicobium castaneum Owad z zędu h ząsz z z odzi kołatkó Anobiidae), podobny do kołatka do o ego. Do osł oso ik a długoś i, jest ie o ązo . La atakują d e a iękkie, z łasz za sos ę. Naj hęt iej oz ijają się w ś odo isku ilgot , o e oś i g z ó sap ofit z h. Często że ują bibliotekach, gdzie isz zą egał , papie i op a książek. ł.: tarlo delle biblioteche, Nicobium castaneum;- fr.: illetteàdesà i lioth ues;- ang.: Nicobium castaneum;hiszp.: carcoma de las bibliotecas;- niem.: Bü he wurm niello ierozpusz zal ość Właś i ość da ej su sta ji polegają a a jej iezdol oś i do ozpusz za ia się ok eślo ozpusz zal iku. ł.: i solu ilit ;- fr.: i solu ilit ;- ang.: insolubility;- hiszp.: insolubilidad. niszczenie Zmiany o charakterze fizycznym, chemicznym lub biologicznym spowodowane przez procesy naturalnego sta ze ia lu padki loso e, pł ają e egat ie a stan przedmiotu. ł.: degrado;- fr.: d g adatio ;- ang.: deterioration;hiszp.: deg ada i , niem.: Verdeb. nit Metalo łą z ik służą głó ie do łą ze ia ele e tó stalo h, la h itp. “kłada się ze ł a, sz jki i, po zaklepaniu, z zakó ki. ł.: rivetto;- fr.: rivet;- ang.: rivet;- hiszp.: remache;- niem.: Niet. nitroceluloza, [C6H7O2(ONO2)3]n ) iązek he i z , estry celulozy i kwasu azotowego ot z a e p zez działa ie iesza i ą stężo h k asó azoto ego i sia ko ego a elulozę. “topień z it o a ia ok eśla się p o e to ą za a toś ią z iąza ego azotu; aks al a teo et z a za a tość wynosi 14%. Nitroceluloza o za a toś i azotu po żej % a aź e łaś i oś i u ho e. Nierozpuszczalna w wodzie, rozpuszczalna w ozpusz zal ika h o ga i z h. Uż a a .i . do p oduk ji lakie ó o az e iksó do ut ala ia alo ideł te pe o h i su kó . ł.: nitrocellulosa;- fr.: nitrocellulose;- ang.: nitrocellulose;- hiszp.: nitrocelulosa;- niem.: Nitrozellulose. nitrum chryzokola ł.: nitrum;- fr.: nitrum;- ang.: nitrum;- hiszp.: nitrum;niem.: Nitrum. NMR (Nuclear Magnetic Resonance) → magnetyczny ezo a s jąd o oś ik Mate iał lu su sta ja o z a z ej gęstoś i, któ ej ogą ć za ieszo e lu zd spe go a e ozpusz zal iki. Uż a do stop io ego, selekt ego z sz ze ia po ie z h i p z po o okładó . Og a i za działa ie rozpusz zal ikó do ko k et ego o sza u i u ożli ia lepszą ko t olę za iegu. Jako oś iki stoso a e są: hło e p oszki i e al e .i . sepiolit, ą zka k ze io ko a, gli ki i o ga i z e eluloza ; ate iał łók iste atu al e i sztu z e ata a eł ia a, pulpa d ze a, poliest ; żele od e et lo eluloza i żele a azie ż i atu al h o az gęste e ulsje p. a azie oskó . ł.: supportante;- ang.: stabilizer;- hiszp.: estabilizador. óż alarski . Da e, ieuż a e o e ie ok eśle ie szpa hli malarskiej. Wg Dizionario tecnico I, „Ostrza cienkie i elastyczne ze stali, a czasem z ogu,àkt eàsłużąàdoà akłada iaàfa à aàpaletę.àTakżeàsk o a zki,àkt ià zdrapuje sie stare farby . . Giętka szpa helka p z po i aja a glade oż k o zaokraglonym ost zu. Uż a jest do oz ie a ia zap a , iesza ia fa a pale ie lu do kładze ia fa ezpoś ed io a płót ie. Według Baldi u iego jest to „ ale,àstalo eà a zędzieà àkształ ieà oża,àgiętkieà aà ałejà długoś i.à“łuż à ala zo àdoà akłada iaàfa à aàpaletęàià iesza iaài hà edługàpot ze . ł.: mestichino, coltello da pittore;- fr.: outeauà àpalette;ang.: palette-knife;- hiszp.: imprimadera;- niem.: Palettmesser. óż pozłot i zy Nóż uż a do ię ia płatkó złota. Posiada sze okie, 124 sp ęż ste, zaok ąglo e a koń u ost ze, tak p ofilo a e i pole o a e, ie isz z ło skó poduszki pozłot i zej. ł.: coltello da oro;- fr.: couteau de doreur;- ang.: gilder's knife;- hiszp.: cuchillo para oro;- niem.: Vergoldermesser. óż Jedno z ajsta sz h a zędzi z a e od gó ego paleolitu, służą e do ię ia, k aja ia itp. )az zaj składa się z metalowego ostrza, osadzonego na trzonku wykonanego z tego samego lub z i ego ate iału p. d e a, ogu, koś i sło io ej . Połą ze ie ost za z trzo kie oże ć szt e lu u ho e óż składa , óż sp ęż o , s zo k . Postępują a spe jaliza ja zajęć spo odo ała z óż i o a ie kształtó i ielkoś i oż , zależ oś i od p zez a ze ia. ‘oz óż ia się oże ojo e, stoło e, snycerskie, garbarskie, sze skie, pozłot i ze i i e. ł.: coltello;- fr.: couteau;- ang.: knife;- hiszp.: cuchillo;niem.: Messer. 125 O o e pióro Element połą zeń stola ski h a o e pió o. Naj zęś iej jest to kołek o p zek oju ielo oku lu koła p o adza dopaso a e do sie ie ot o , d ążo e o u łą zo h ele e ta h. ł.: caviglia;- fr.: cheville;- hiszp.: clavija. o ęgi do a iąga ia płót a, a. sz z p e do a iąga ia płót a ‘odzaj o ęgó tapi e ski h ze spłasz zo i, sze oki i sz zęka i, żło ko a i od e ąt z, któ i łapie się zeg płót a pod zas api a ia go a k os a. Jego stoso a ie udoku e to a e jest od koń a XIX . ł.: pinza tenditela, tenditore per tela, pinza da tappezziere;- fr.: pi eà àte d e;- ang.: canvas pliers;hiszp.: pinzas de tensar;- niem.: Spannzange. o ęgi, a. ęgi [ ie . Zange] Na zędzie podo e do sz z pie , służą e do h ta ia i przytrzymywania obrabianego przed iotu, działają e a zasadzie dź ig i p ostej. ) udo a e są z d ó h ozsu a h a za iasie u h tó , z jednej strony t o zą h sz zękę, z d ugiej zakoń zo h ękojeś ia i. W t po h ęga h stola ski h sz zęki ie są zaost zo e i służą do iąga ia g oździ z drewna. ł.: tanaglie;- fr.: tenailles;- ang.: pincers;- hiszp.: tenazas;niem.: Zange. o łóg Rodzaj forniru stoso a do okleja ia o ó d e ia h j p. sklejki lu ako podkład pod oklei ę, fa ę lu i ą po łokę k ją ą ł.: :;- ang.:; top venner .:;- niem.: Deckfurniere obraz sztalugowy Malo idło ko a e a płót ie lu des e, ie ielki h lu ś ed i h oz ia ó , łat e do t a spo to a ia. Ok eśle ie p a dopodo ie iąże się ze z zaje ekspo o a ia o azó ezpoś ed io a sztaluga h. Po sze h ie uż a e od XVII . ł.: quadro da cavalletto;- fr.: tableau de chevalet;- ang.: easel painting;- hiszp.: cuadro de caballete;- niem.: . Staffeleibild. obraz Dzieło plast z e ko a e a płasz z ź ie za po o ą fa , k edek, ołó ka itp. W poto z ozu ie iu jest to u ho e alo idło, z kle a płót ie lu des e, z li obraz sztalugowy. ł.: quadro;- fr.: cadre;- ang.: painting;- hiszp.: cuadro;niem.: Bild. obrys kontur ł.: dintorno;- fr.: contour;- ang.: outline;- hiszp.: contorno;- niem.: Umriss. obrzutka, a. apó ka . Pie sza, h opo ata a st a a zutu, ają a a elu ó a ie i z iększe ie p z zep oś i kolej h a st t ku do podłoża. Może ć a zu a a a etalo ą siatkę tak, zap a a ik ęła jej oczka. Wykonywana p. pod zas t ko a ia st opó . 2. Jedno a st o t k o ie ó ej faktu ze, stoso a pod zęd h po iesz ze ia h. ł.: imbratto, aggrappo, rabbocco, sbruffato;- fr.: a ouillage,àa o he,àou dissage,à pi;- ang.: imbrication, rough-cast;- hiszp.: imbricado, ampolla, aggrappo, rabbocco obsada Część a zędzia ko a a z metalu, w któ ej głę ie iu osadzo a jest i a, zęsto u ho a zęść i łą zą a ją z ękojeś ią lu t zo kie . ł.: codolo;- fr.: soie;- ang.: tang;- hiszp.: mango. obsadka C li de ielkoś i ołó ka, z metalu lub innego ate iału, uż a do osadza ia staló ki al o sika g afitu, ęgla, k ed itp. tak, god ie ło się i posługi ać. “ta il ość układu zape ia pie ś ie io za isk. Wg defi i ji Baldi u iego : „Metalo àp z ządàdługià aàp łàdło iài gruby jakàpi oàtakà ko a ,à à aàjegoà koń uàosadzićàk edęàal oàk tkiàoł ekài àt à so ać . ł.: matitatoio;- fr.: porte crayon;- ang.: flask;- hiszp.: porta-l piz;- niem.: Bleistift e lä ge e . ocet ‘ozt ó kwasu octowego, produkt fermentacji bakteryjnej wina lub innych alkoholi. W malarstwie stosowany jako dodatek do tempery klejowej i jajowej, zapo iegają g i iu o az p ze i działają żelo a iu spoi a a skutek hłodu. I e uż a e ś odki antyseptyczne to m.in. kwas karbolowy, kwas salicylowy, formalina. ł.: aceto;- fr.: vinaigre;- ang.: vinegar;- hiszp.: vinagre;niem.: Essig. ochra [ła . ochra, gr. kh a, od kh s ladożółt ] Synonim ugru; naturalny pigment ziemny, glinka za a io a z iązka i żelaza. ł.: ochra, ocra;- fr.: ocre;- ang.: ochre;- hiszp.: ocre;niem.: Ocker. ochra attycka o h a żółta ł.: sile attico;- fr.: sil Attique;- hiszp.: sil ático. ochra brunatna, a. ugie ązo B ązo pig e t po hodze ia i e al ego, składają się g la o ato iu Musées de F a e z: % - glinki, 30% kal tu, % żelaza a o fi z ego. Ba a od o a żo o ązo ej do zielo ka o ązo ej, ada a a p zez tle ki żelaza i dwutlenek manganu. Znana od sta oż t oś i ó i o iej Pli iusz , sz zegól ie popula a w ok esie e esa su. “toso a a jako peł iacz zapraw i pigment we wszystkich technikach malarskich. W spoiwie olej t o z po łoki łat o pękają e, z te de ją do ie ie ia. Da iej utożsa ia a z u ą atu al ą. ł.: bruno di ocra;- fr.: ocre brun;- ang.: brown ochre;hiszp.: ocre pardo;- niem.: Dunkelocker. 126 ochrona Wg Carta della conservazione e del restauro degli oggetti d a teàeàdià ultu aà(1987) - szereg systematycznych i zap og a o a h działań, ają h a elu ut z a ie jak ajlepsz sta ie o iektó , posiadają h znaczenie dla kultu . Także każde działa ie ko se ują e i za ezpie zają e, któ e ie po iąga za so ą za iegó ko a h ezpoś ed io a h o io o iek ie. ł.: manutenzione, salvaguardia;- fr.: maintien, sauvegarde;- ang.: maintenance, safeguarding;- hiszp.: manute i ,àsal agua da;- niem.: Wartung, Schutz.. oczyszczanie czyszczenie ł.: pulitura;- fr.: nettoyage;- ang.: cleaning;- hiszp.: limpieza;- niem.: Reinigung. od ień 1. W optyce – synonim koloru. 2. W potocznym znaczeniu - niuans kolorystyczny, uz ski a pop zez z ia ę atęże ia, to a ji lu ś ietlistoś i. W ala st ie oz a za stop io ą z ia ą glądu da ego kolo u, któ ą oż a uz skać dodają iel lu oz ień zają fa ę. ł.: sfumatura;- fr.: nuance;- ang.: tint;- hiszp.: matiz;niem.: Abschattung. odcisk Negat eliefu lu peł ej zeź uz ska pop zez a iesie ie a odel plast z ego ate iału, takiego jak osk, gips, gli a lu siliko . )az zaj peł i fu k ję fo odle i zej. Także egat su ku ot z a p zez sil nacisk na arkusz papie u, położo a o gi ale (od iska ie . Baldi u i pisze: „Odcisk. Ten ko tu ,àkt àjestàuz ska à aàpapie ze,àpł t ieà z à u zeà à ikuàod iska ia.àWś dà ala z àoz a zaà egat à su kuàoł kie ,àot z a àkładą à aà ie z hà iał à papier i do iskają àgoàtak,à àzostałà aà i àślad . ł.: calco;- fr.: calque;- ang.: impression;- hiszp.: calco;niem.: Pause. odciskanie Te h ika od zo o a ia eliefu etodą od iska ia a papie ze lu kal e, ko z st a a ó ież do s oistego „kopio a ia su kó . Baldinucci (1681): [odciskanie] za a e à„ ko ujeàsięà kłe à ilkaàal oàpsaàlu ài àp zed iote àśliski à i gładki ,àpo ie ają àz siłąàjakąśà ze zà ozpłasz z sz à aà iejàpapie àal oài à ate iał; i uż ająàtejàte h ikià malarze do kalkowania rysu k ,àdlaàz o ie iaàd hà z jed ego,àp z à z àod itkaà ędzieàod o a,à oà az aàsięàod iskie ,àkalką . [odcisk, kalka] ł.: zannare; - fr.: zannare; - - ang.: indirect tracing; hiszp.: zannare; - niem.: ??? odkrywka Mał , zaz zaj egula ego kształtu f ag e t powierzchni konserwowanego obiektu, z któ ego zęś io o lu ałko i ie usu ięto a a st ie ia p ze alo a ia, e iks , zap a itp. . O. W ko uje się w elu sp a dze ia, z pod a a st ie ia i z ajduje się wra st a o gi ału o az z e fiko ać jak jest zachowana i jakie ś odki ależ zastoso ać do usu a ia a a st ień. ł.:campione alla striscia?????; -ang.: chip, flake;fr.:decouverte; -hiszp.:;-niem.: Aufdeckung. odkrywka pasowa Odk ka alo idła spod a a st ień po iał, p ze alo ań formie pasa o ó o ie ej sze okoś i wykonywana zazwyczaj w fo ie siatki ó o ie ie pok ają ej ada o sza . ł.:campione alla striscia?????;- fr.:decouvert......?????;hiszp.:;-niem.: Enthöllender Streifen. odkrywka schodkowa Odkrywka wykonana w taki sposó , że p epa o a e sąjed a o ok d ugiej kolej e a st pok ają e po ie z h ię o gi ału. Poz ala a z e fiko a ie iloś i warstw technologicznych w badanym obszarze. ł.:campione alla scala?????; -ang.: stair chip, flake;- fr.:; hiszp.:;-niem.:. odkurzanie Cz sz ze ie a su ho polegają e a usu a iu ku zu ii h za ie z sz zeń po ie z h io h za po o ą iękki h pędzli lu odpo ied i h koń ó ek odku za z . ‘egula e ko a e oddala ie ezpie zeńst o rozwoju bakterii i g z ó . Jede z najprostszych i najskute z iejsz h za iegó ko se a ji p e e j ej. ł.: spolveratura. odlip Właś i ość kaz a a p zez ikstio , położo a zaizolo a ej po ie z h i, iedługo p zed ałko it s h ię ie : jest to te o e t, kied po ie z h ia ie ugi a się już pod naciskiem i ie pozosta ia śladó , ale pota ta pal e daje ha akte st z e ś ist i bardzo o o h ta. Jest to łaś i o e t do kładze ia p oszku lu płatkó etalu pod zas zło e ia a at. ł.: morsura;- fr.: morsure;- ang.: bite;- hiszp.: mordida. odpor ość iologi z a Ce ha su sta ji iepodat h a atak z ikó biologicznych. W konserwacji - jeden z podstawowych ogó sta ia h stoso a ate iało i tworzywom. ł.: bioresistenza odróż ial ość uzupeł ień Postulat lu óg z óż i o a ia glądu zględe o gi ału. Możli ość ozpoz a ia i od ę ie ia elementu dodanego podczas konserwacji i restauracji. Dot z to głó ie etuszu i eko st uk ji, któ e ogląda e z liska po i od óż iać się od o gi ału sposó ie zakłó ają od io u ałego dzieła. “ta o i to g a a ję, że jakakol iek zęść doda a pod zas p a ie ędzie pomylona z o gi ałe i ie spo oduje łędó jego odczytaniu i interpretacji. )apo iega to także fałsze st o . ł.: i o os i ilit ;- ang.: recognition of intervention;hiszp.: reconocibilidad. od ra al ość Pożąda a e ha każdego za iegu ko se ato skiego, zape iają a ożli ość usu ię ia uż tego ate iału ez 127 usz ze ku dla za tko ej su sta ji, ó ież po długi zasie. Współ ześ ie jest to teo et z óg p a idło o p zep o adzo ej ko se a ji. Jed ak praktyce np. przy konsolidacji, impregnacji itp. jest ie ożli do speł ie ia. ł.: e e si ilit ,à e o i ilit ;- fr.: e si ilit ;- ang.: reversibility;- hiszp.: reversibilidad;- niem.: ‘e e si ilität. odwrocie (Ms. ~wrociu) W terminologii malarsko-konserwatorskiej: druga strona p zed iotu, p ze i legła do lica np. tylna strona obrazu, odwrotna strona kartki lub arkusza, rewers monety lub medalu. W jęz ku polski pop a ą fo ą jest rzeczownik od t (w miejscowniku: na odwrocie), jed ak te i te ut alił się i jest uż a po sze h ie, także k ęga h akade i ki h. ł.: recto;- fr.: recto;- ang.: recto;- hiszp.: anverso;- niem.: Recto. od rót odwrocie okienko Dürera???????????????? U ządze ie p zedsta io e a sł ej i ie Albrechta Dü e a z 1525 r., rodzaj pe spektog afu do k eśla ia złożo h sk ótó pojed z h ele e tó . Ma kształt krosien z u ho i itka i, a któ e a le zo e są ko aliki, dają e się s o od ie p zesu ać. W pu k ie, w któ itka usta io a a pu kt-przedmiot w ś odku idzia ego kad u p ze i a płasz z z ę k os a, u iesz za się ko alik: za kają za o o a ą do zegu k osie a kę z apięt ań a kusze papie u, o z e d z i zki punkt wyznaczony przez koralik jest stale widoczny na papierze i pu kt po pu k ie, ał o az zosta ie odtworzony absolutnie wiernie. ł.: spo telloàdelàDü e ;- fr.: dispositifàdeàDü e ;- ang.: tracing apparatus;- hiszp.: dispositivo de Durero. okleina Rodzaj →fo i u. Cie kie pł t d e ia e o g u oś i , , a ia e ze szla het h gatu kó d e a p. o ze ha, aho iu, dę u . )ależ ie od sposo u sk a a ia uz skuje się oz aite zo usłoje ia, a ę i poł sk. Stosowane w meblarstwie do oklejania mebli wykonanych z pospolitsz h gatu kó d e a, pł t stola ski h itp. ł.: :;- ang.: face veneer;- niem.: Deckfurniere okleja ie deski płót e płót e okleja ie ł.: incamottatura;- fr.: incamottatura;- ang.: linen strips;hiszp.: endrapado;- niem.: Incamottatura. okorek, a. oszwar, deska okorkowa Nieobrzynana deska otrzymana z o odo ej zęś i kłod . ł.: sciavero;- fr.: dosse;- ang.: slab;- hiszp.: costero;niem.: Holzplatte. oksyceluloza Miesza i a p oduktó zęś io ego ozkładu i utleniania celulozy, spowodowanych jej kontaktem z czynnikami utle iają i oda, tle , ozo , pod hlo itp. . ł.: ossicellulosa;- fr.: oxycellulose;- ang.: oxycellulose;hiszp.: oxicelulosa. okulary ochronne Ele e t st oju o h o ego osła iają pod zas pracy oczy p zed p ła i, opiłka i, odp ska i lu zga i. )az zaj ko a e są ze szkła ha to a ego. W przypadku pracy z rozpuszczalnikami zalecane jest uż a ie osła iają h ałą t a z asek z okularami; iektó e odele są e t lo a e, o zapo iega ich zaparowaniu. ł.: occhiali da protezione;- ang.: safety goggles;- hiszp.: gafasàdeàp ote i . olej Ciekła su sta ja tłusz zo a lu łat o topli e iało stałe nierozpuszczalne w odzie, a od jas ożółtej do ciemnozielonej. Otrzymywane z nasion i o o ó iektó h ośli , tka ek ssakó i ryb morskich lub jako p odukt dest la ji op afto ej, ęgla ka ie ego lu s oł ęglo ej. Oleje ośli e są iesza i a i est ó gliceryny i k asó tłusz zo h; oleje i e al e to iesza i ęglo odo ó . Dzielą się a oleje s h ą e (o.lniany, o.orzechowy, o.makowy, konopny), półs h ą e p. sło e z iko , sojo , seza o i nie s h ą e zepako , igdało , oleje i olejki rycynowe). W te h ika h ala ski h z ajdują sze okie zastoso a ie głó ie jako spoi a lu dodatki do spoi , zap a , kitó i e iksó . ł.: olio;– fr.: huile;– ang.: oil;– hiszp.: aceite;– niem.: Öl. olej lniany Ciekł olej ośli ot z a z nasion lnu siewnego (Linum usitatissimum . Ma a ę jas ozło istą do u at ożółtej, spe ficzny zapach i s ak. Dzięki dużej za a toś i ie as o h k asó tłusz zo h posiada zdol ość s ha ia oleje s h ą e . P o es s h ię ia w pie szej fazie polega a sz ki odpa o a iu, któ e t a ok. h. Następ ie ają iejs e t ają e dziesiątki lat zjawiska utleniania i poli e za ji. Po stała ło a, tz . li oks odz a za się a dzo do i łaś i oś ia i optycznymi i e ha i z i, ideal ie adaje się do t o ze ia po łok ala ski h. Olej l ia jest aj zęś iej uż a spoi e olej ałej historii malarstwa. A og a i z ć żółk ię ie oże ć uż a w mieszaninie z o. makowym lub o.orzechowym. ł.: olio di lino;– fr.: huile de lin;– ang.: linseed oil;– hiszp.: aceite de linaza;– niem.: Lei öl. olej makowy Prawie bezbarwny olej tła za z nasion maku lekarskiego (Papaverum somniferum). Schnie powoli w iągu - d i, t o z po łoki iękkie, ażli e a ozpusz zal iki i ają e skło ość do a sz ze ia się i pęka ia. “toso a z kle jako dodatek do oleju l ia ego, og a i zają żółk ię ie spoi a. ł.: olio di papavero;- fr.: huile de pavot;- ang.: poppyseed oil;- hiszp.: aceite de amapola;- niem.: Moh öl. olej orzechowy Olej tło zo z łuska h, suszo h asio o ze ha łoskiego Juglans regia . Jas ożółta lu zielo ka , 128 schnie w iągu -6 dni i daje bezbarwny linoksyn. Ma skło ość do jeł ze ia i t o z dość sła e po łoki. ) a od ś ed io ie za, popula XVIII . O e ie uż a jest do lase u kó o az jako dodatek do oleju l ia ego og a i zają żółk ię ie. ł.: olio di noce;– fr.: huile de noix;– ang.: walnut oil;– hiszp.: aceite de nueces;– niem.: Nussöl. olej rycynowy, a. olej ą z iko , a Ekstrakt z asio ą z ika Ricinus communis os ą ego tropikach jako drzewo, w klimacie umiarkowanym jako ośli a ziel a lu ozdo a. Jest to olej ie s h ą , gęst i ez a . W te h ika h ala ski h uż a a jako ś odek z ięk zają te pe ę jajo ą, ko se a ji jako plast fikato iektó h faza h o z sz za ia o azó . ł.: olio di ricino, ricino;- fr.: huile de ricin, ricin;- ang.: castor oil, ricinus;- hiszp.: aceite de ricino, ricino;- niem.: ‘izi usöl, Rizinus. olej s h ą y Olej głó ie ośli któ po ozs a o a iu ie ką a st ą posiada, po pe og a i zo zasie, zdol ość s ha ia i tworze ia elast z ej ło . Oleje s h ą e są est a i gli e i ższ h, ie as o h k asó tłusz zo h. Pod pł e ś iatła i tlenu z po iet za ulegają p o eso i utle ia ia i polimeryzacji i p zekształ ają się iała stałe. W te h ika h ala ski h uż a e są jako spoi a. Naj iększe z a ze ie a olej l ia ; i e ko z st a e oleje s h ą e to olej orzechowy, olej makowy i olej tungowy. ł.: olio siccativo;- fr.: huile siccative;- ang.: drying oil;hiszp.: aceite secativo;- niem.: T o k e desàÖl. olej tatarski Ż ą a su sta ja ot z a a p zez goto a ie potażu w wodzie, z dodatkie ap a palo ego dla z iększe ia zasado oś i ozt o u. Jest ag es ozpusz zal ikie tłusz zó . Opisa .i . p zez Gio a iego “e o “ua do . “ ego zasu uż wany ł do z sz ze ia o azó i ala st a ś ie ego. ł.: olio tartaro;- ang.: tartaric oil;- hiszp.: a eiteàta t i o. olej tungowy, a. olej hiński, olej d ze Olej otrzymywany z nasion drzewa tungowego (Aleurites fordii). Toksyczny, ma nieprzyjemny, ostry zapach. Jest ajsz iej s h ą oleje h ,t o z t a d , ł sz zą li oks . “toso a p ze śle fa i lakie ó . ł.: olio di Tung, olio cinese;- fr.: huile de Tung;- ang.: Tung oil;- niem.: Tungöl. olej z kopyt bawolich Oleista substancja uzyskiwana poprzez gotowanie w odzie kop t a oli h. T ad j ie ła uż a a jak pasta do atłusz za ia skó i o ó skó za h, p. o ić e li. ł.: olio di piede di bue olejarka Mał z io ik a spoi o i rozpuszczalnik wykonany z etalu, po ela , akelitu lu i ego ate iału. )az zaj składa się z d ó h ide t z h, złą zo h ze so ą a z ń, ają h od spodu u h t do o o a ia a pale ie. Może ć posażo a zak ętkę lu ko ek, a ułat ić t a spo t. ł.: scodellino;- fr.: godet;- ang.: dipper;- hiszp.: aceiteras. olejek eteryczny “u sta ja zapa ho a, łat o lot a, po hodze ia ośli ego ekst akt z iektó h o h ośli : p. la e d , goździkó , sos , oz a u lu i e al ego (eter naftowy). Stanowi iesza kę óż h z iązkó he i z h, głó ie ęglo odo ó , alkoholi, keto ó , est ó , fe oli i lakto ó . ‘ozpusz zal iększoś i ozpusz zal ikó o ga i z h .i . alkoholu, ete ze, benzynie, chloroformie), zazwyczaj nierozpuszczalny w wodzie. W ala st ie stoso a jako oz ień zal ik lu antyseptyk. ł.: essenza, olio essenziale;– fr.: essence, huile essentielle;– ang.: essential oil;– hiszp.: esencia, aceite esencial;– niem.: Esse z,àÄthe is hesàÖl. olejek goździko y Olejek eteryczny otrzymywany z liś i goździko a (Eugenia caryophyllata . Bez a lu żółta z zase ie ieje , ol o pa ują , pieką s aku. W XVII i XVIII . doda a ł do iektó h fa olej h elu spowolnienia procesu ich wysychania - z czasem zau ażo o, że po oduje o żółk ię ie fa . ł.: olio di garofano;– fr.: huile de oeillet;– ang.: carnation oil;– hiszp.: aceite de clavel;– niem.: Ge ü z elke öl. olejek lawendowy Olejek ete z ot z a p zez dest la ję k iató i liś i la e d ąskolist ej (Lavandula vera). Ma za a ie ie żółta e lu żółtozielo e i ha akte st z , ost zapa h la e d . Głó skład ik zapa ho : o ta li alilu. “toso a ed ie a t sept k, ś odek p ze i spaz at z i o zopęd o az p ze śle perfumeryjnym. W tech ika h ala ski h uż a podobie jak ete afto jako oz ień zal ik fa i ozpusz zal ik e iksó etusze ski h. ł.: olio di lavanda, essenza di lavanda;– fr.: huile de lavande, essence de lavande;– ang.: oil of lavender;– hiszp.: aceite de lavanda, esencia de lavanda;– niem.: La e delöl, Lavendelessenz. olejek lotny olejek eteryczny ł.: olio volatile;- fr.: huile volatile;- ang.: volatile oil;hiszp.: a eiteà ol til;- niem.: Flü htigesàÖl. olejek naftowy eter naftowy ł.: essenza di petrolio;- fr.: esse eàdeàp t ole;- ang.: paraffin oil;- hiszp.: ese iaàdeàpet leo;- niem.: Petroliumessenz. olejek rozmarynowy Półlot olejek ete z , ot z a z liś i oz a u (Rosmarinus officinalis). Bezbarwny lub zielonkawy, o balsamicznej woni. Głó skład ik zapa ho : o eol. “toso a p ze śle pe fu e j , kos et z i fa a eut z . W te h ika h ala ski h ał uż a jako oz ień zal ik fa olej h i skład ik e iksó , iestet z zase żółk ie i gęst ieje, po odują ie ie ie warstwy malarskiej. 129 ł.: olio di rosmarino, essenza di rosmarino;- fr.: huile de romarin, essence de romarin;- ang.: oil of rosemary, rosemary oil;- hiszp.: aceite de romero, esencia de romero;- niem.: ‘os a i öl. olejek spikowy Olejek eteryczny otrzymywany z lawendy szerokolistnej (Lavandula spica). Stosowany identycznie jak olejek lawendowy. ł.: essenza di spigo;- fr.: essence d'aspic;- ang.: oil of lavender;- hiszp.: esencia de espliego;- niem.: “piköl. olejek terpentynowy Olejek eteryczny otrzymy a p zez dest st la ję te pe t : p odukt d uk ot ej dest la ji ż i d ze iglast h, głó ie sose . Bez a , p zez o z st , o alsa i z ej o i. Podsta o skład ik zapa ho : pi e . ‘ozpusz zal ik iększoś i ż i te pe o h, iektó h oskó i olejó , ó ież poli e zo a h. Naj zęś iej stoso a ala st ie olejek eteryczny do oz ień za ia fa olej h. W ko se a ji uż a jako sła ozpusz zal ik lu oz ień zal ik o iejsz h ozpusz zal ikó . Ostat ie ada ia suge ują og a i za ie jego uż ia ze zględu a te de ję do t o ze ia u at o za a io h, t ud h do usu ię ia z iązkó . ł.: olio di trementina, essenza di trementina;- fr.: huile de t e thi e,àesse eàdeàt e thi e;- ang.: oil of turpentine, turpentine;- hiszp.: aceite de trementina, esencia de trementina;- niem.: Terpentinessenz, Te pe ti öl. olejo hło ość )dol ość pig e tu do hła ia ia spoi a olej ego. T ad j ie aża a jest p zez ilość oleju l ia ego, pot ze ą do za o ie ia fa ze g pig e tu. ł.: p esaàd olio;- fr.: prise de huile;- ang.: oil absorption. oleodruk, a. oleografia Te h ika d uko a ia ep oduk ji o azó a płót ie lu a spe jal ie sp epa o a papie ze z od iś iętą faktu ą płót a i i iata ją po iąg ięć pędzla w przypadkowych miejs a h ; także ep oduk ja ko a a te h iką oleog afii. Na ogół ie odz a za się alo a i a t st z i. Poja ił się ok. poło XIX ., po ok esie k ótkot ałego suk esu stał się s ole ki zu. ł.: oleografia;– fr.: ol og aphie;– ang.: oleograph;– hiszp.: oleog af a. oliwka europejska, a. oliwka uprawna, drzewo oliwne, Olea europaea Drzewo z rodziny oliwkowatych (Oleaceae , po hodzą e z k ajó ś ódzie o o ski h. ) doj zał h o o ó tła za się ie s h ą olej oli ko . D e o t a de, t ałe, uż a e zase Hiszpa ii i e Włosze h a podłoża ala skie. ł.: olivo;- fr.: olivier;- ang.: olive;- hiszp.: olivo;- niem.: Olivenbaum. ołó ek auto aty z y Na zędzie su ko e; odzaj ołó ka z wymiennym kłade u iesz zo o sad e. “pe jal e ha iz poz ala su ąć i za loko ać koń ó kę sika. ) a od koń a XVIII . Gia i to Ca e a pisze: „rurka srebrna albo z innego metalu, zamykana ruchomym dziobkiem, z kt egoà hodzià zu ekà lid z egoà sika,à takà ał àżeà ieàt ze aàgoàost z ć. ł.: portalapis, portamatita, portamina, toccalapis;- fr.: porte-mine;- ang.: mechanical pencil, pencil holder, lead holder;- hiszp.: portaminas;- niem.: Bleistifthalter. ołó ek Co té’go Ołó ek z p ę ikie spo ządzo z mieszaniny sp oszko a ego g afitu, żelazistej glinki i sadzy, wynaleziony w . p zez N. J. Co té go. )astąpił k u he ołó ki g afito e i stał się p otot pe ołó kó p oduko a h spół ześ ie. ł.: atitaàCo t ;- fr.: a o àCo t ;- ang.: Co t à a o ;hiszp.: l pizàCo t ;- niem.: Co t stift. ołó ek P z ząd do pisa ia, so a ia lu k eśle ia, składają się z piszą ego p ę ika, u iesz zo ego drewnianej, etalo ej lu plastiko ej op a e. Jego p otot pe ła oprawiona w etal pałe zka oło ia a stąd az a lu s e a a, uż a a od XII do XVI . Pie sze ołó ki grafitowe i sa g i o e poja ił się poło ie XVI . Ok. . Cze h Jesef Ha dt uth op a o ał sposó p oduk ji p ę ikó z mieszaniny rozdrobnionego grafitu i kaoli u. Wkład spół zes h ołó kó su ko h o io e są z mieszaniny sproszkowanego grafitu, bentonitu oraz spoiwa - tłusz zu lu osku. Dzielą się a twarde, oznaczone symbolem H [od ang. hard t a d ], ś ed ie HB lu F [od a g. firm o ]o az iękkie B [od ang. black za ]. ł.: matita;- fr.: crayon;- ang.: pencil;- hiszp.: l piz;- niem.: Malstift. olsza, a. olcha Alnus Drzewo lub krzew z rodziny brzozowatych (Betulaceae), os ą e a półkuli pół o ej. W Pols e stępują t z gatunki: olsza czarna (Alnus glutinosa), olsza szara (Alnus incana) i olsza zielona (Alnus viridis). Drewno t a dzielo e, ozpie z hło a z io e. Bezpoś ed io po ś ię iu iałe, pod pł e po iet za p z ie a a ę żółto ze o ą. Lekkie, iękkie, łupli e, o ś ed i h łaś i oś ia h e ha i z h, łat e o ó e. Na powietrzu iet ałe, atako a e p zez o ad i ik ooa ga iz , a dzo t ałe odzie. Uż a e przede wszystkim do wyrobu sklejek. Drewno czarnej olchy w Eu opie ś odko ej i pół o ej ko z st a e ło a podo azia malarstwie tablicowym. ł.: ontano;- fr.: aulne;- ang.: alder;- hiszp.: aliso;- niem.: Erle. ongaro [ ł. ungaro ęgie ski ] Da a, ieuż a a już az a azu tu, z iąza a z po hodze ie tego i e ału, do a ego w ęgie ski h kopal ia h s e a. ł.: ongaro;- fr.: ongaro;- hiszp.: ongaro. opóźniacz “u sta ja spo al iają a p ze ieg jakiegoś p o esu lu zjawiska. W technikach malarskich i w konserwacji doda a jest do spoi , zap a , klejó itp. celu 130 opóź ie ia k zep ię ia, iąza ia lu s ha ia, o poz ala a dłuższą p a ę. Opóź ia ze jest np. klej doda do gipsu, olejek goździko do oleju. ‘odzaje opóź ia za jest i hi ito katalizato uje - ś odek ha ują sz kość eak ji he i z h. Dodatek i hi ito a opóź ia p. sie io a ie ż i epoks do h. ł.: ritardante;- fr.: retardateur;- ang.: retardant;- hiszp.: retardante. ora ż arse o y realgar ł.: rubino di arsenico;- hiszp.: rubino di arsénico. ora ż aurora Odmiana żół ie i kad o ej. ł.: arancio aurora;- fr.: orange aurore;- hiszp.: naranja aurore. ora ż hro o y, PbCrO4 O a żo a od ia a żół ie i h o o ej, ot z a a p zez z iesza ie o ojęt ego i zasadowego chromianu oło iu. Pig e t alezio i opisany w 1809 r. przez francuskiego chemika Nicolasa Louisa Vauquelina, odk ę h o u i p oduko a do dziś. “toso a e wszystkich technikach malarskich, z jątkie te h ik apie h. Mało sta il , ze ieje pod pł e obecnego w po iet zu sia ko odo u; ie ależ go także ieszać z pig e ta i za ie ają i sia kę. ł.: arancio di cromo;- fr.: orange de chrome;- ang.: chrome orange;- hiszp.: naranja de cromo. ora ż kad o y, CdS Sztuczny pigment, czerwonawa odmiana żół ie i kad o ej, uz ski a a pop zez z ia ę te pe atu i k aso oś i ozt o u pod zas p o esu p oduk ji. Siarczek kadmu, wynaleziony w 1817 przez niemieckiego aptekarza Friedricha Stromeyera. Produkowany dwiema etoda i: pop zez t ą a ie z zakwaszonych ozt o ó ozpusz zal h wodzie soli kadmowych sia zkie sodo soka jakość p oduktu al o p zez ogrzewanie tlenku kadmowego z sia ką, temp. 500600C (produkt blady i zie ist . Pig e t t ał i stabilny, stosowany we wszystkich technikach. W spoiwie olejnym a do ą siłę k ia, ol o s h ie. Nie ależ ieszać go z pig e ta i za ie ają i iedź i ołó , a także z o h ą i łękite p uski . ł.: arancio di cadmio;- fr.: orange de cadmium;- ang.: cadmium orange;- hiszp.: naranja de cadmio;- niem.: Kadmiumorange. ora ż Marsa, Fe2O3 O a żo a od ia a czerwieni Marsa, czyli syntetycznej ze ie i żelazo ej. “ztu z pig e t, ot z a już przez ś ed io ie z h al he ikó jako p odukt u o z przy produkcji kwasu siarkowego. W technikach malarskich rozpowszechniony dopiero w XIX w. Pigment stabilny, stosowany we wszystkich technikach. Nazwa po hodzi od pla et Ma s, ają ej edług ś ed io ie z ej t ad ji pł a o ó kę żelaza. ł.: arancio di Marte;- fr.: orange de mars;- ang.: Mars orange;- hiszp.: naranja de Marte;- niem.: Marsorange. ora ż i eral y  o a ż h o o ł.: arancio minerale;- fr.: o a geà i orange;- hiszp.: naranja mineral. al;- ang.: mineral ora ż oli de o y “ztu z , sil ie t ują pig e t o a żo . Miesza i a h o ia u oło iu - % , sia za u oło iu -15%) i oli de ia u oło iu -15%), otrzymywana przez st ą a ie hlo ku oło iu z chromianem potasu, siarczanem sodu i molibdenianem amonu. Uzyskiwany w ielu ż h od ie ia h, zależ oś i od ielkoś i ząste zek: od o a żu , - , ik o a do łękit a h czerwieni (0,3-0,5 mikrona). Odkryty w XIX w., w handlu od . Pig e t jątko o sta il , o dosko ałej sile krycia. Stosowany w technikach olejnych i temperowych, także do spo ządza ia at a e tó i lakie ó . ł.: arancio di molibdeno;- fr.: orange de molybdene;ang.: molybdenum orange;- hiszp.: naranja de molibdeno. ora ż oło io y a, i ia o a żo a 1. Odmiana  i ii o od ie iu o a żo . Uz ski a a p zez p aże ie ieli oło io ej lu glejt , ie o iższej te pe atu ze iż od ia ze o e. . O a żo a od ia a masykotu. ł.: arancio di piombo, minio arancio;- fr.: orange de plo ,à ougeào a g ;- ang.: lead orange;- hiszp.: naranja de plomo, minio naranja. ora ż siarko y, As2S3 Pigment syntetyczny (siarczek arsenu III), otrzymywany pop zez og ze a ie iesza i sia ki, z iązkó a se u i ęgla d ze ego. Posiada do ą siłę k ia; ulega z ia o pod pł e k asó i zasad. ‘zadko stosowany w technikach malarskich. Por. realgar. ł.: arancio di zolfo;- fr.: orange de soufre;- ang.: sulphur orange;- hiszp.: naranja de azufre. ora ż z Herkulanum Natu al pig e t, ot z a p zez płuka ie, susze ie i zmielenie glinki, wydobywanej w rejonie Herculanum. )a ie a tle ki żelaza i krzemiany. Bardzo stabilny, posiadają a do ą siłę k ia. Może ć stoso a e wszystkich technikach malarskich. ł.: arancio ercolano;- fr.: o a geàd he ula u ;- ang.: Hercolaneum orange;- hiszp.: naranja herculano. orminiaco [ ł.] Lepka ikstu a uż a a da iej jako spoi o do zło e ia na mat, rodzaj mordantu. Wymieniany przez Baldinucciego (1681). ł.: orminiaco. orobitis chryzokola ortofenylofenolan sodu Pochodna fenolu o łaś i oś iach soli. ) iązek o ga i z , p oszek posiadają łaś i oś i zapo iegają e fe e ta ji o az p ze i działają e oz ojo i g z ó . “toso a jako dodatek do klejó ośli h i z ie zę h za iast zde do a ie a dziej t ują ego fe olu. 131 ł.: ortofenilfenato di sodio;- ang.: sodium phenylphenate;- hiszp.: ortofenilfenato de sodio. orzech Juglans Rodzaj z rodziny orzechowatych (Juglandaceae), o ej ują kilka aś ie gatu kó d ze i k ze ó jed opie h. Naj iększe z a ze ie a o ze h łoski (Juglans regia). Jego drewno jest twarde i zwarte lecz podat e a atak szkod ikó . W ko z st a e w snycerstwie, meblarstwie oraz na podobrazia w eu opejski ala st ie ta li o głó ie e F a ji i e Włosze h . ł.: noce;- fr.: noyer;- ang.: walnut;- hiszp.: nogal;- niem.: Nussholz. os sepiae sepion osełka P z ząd o óż kształ ie, ięt z naturalnego, d o ozia istego ka ie ia ś ie ego, p zez a zo do ę z ego ost ze ia etalo h a zędzi. ł.: cote, pietra cote;- fr.: queux, hone;- ang.: hone, queux;- hiszp.: piedra afiladora;- niem.: Wetzstein. dostał się do osł o ad po p zepo z a ze iu. W zależ oś i od że ują ego gatu ku, a kształt ok ągł lu owal i ś ed i ę . Często s puje się z niego ą zka d ze a po iesza a z odchodami larw. Jasne za a ie ie zegó ot o u i ó a k a ędź skazują, że ślad jest ś ież i o ad są iąż akt e. Jeżeli ot o loto e ie zosta ą zatka e, łat o ogą stać się iejs a i, któ h sa i zki złożą jaja, i i jują o kl ż ia szkod ikó . ł.: foro di sfarfallamento;- fr.: trou d'envol;- ang.: bore;hiszp.: o ifi ioàdeàe losi ;- niem.: Holzmehl. otwornica, a. krzywica Mała płat i a; piła ę z a z długi i a dzo ąski , swobodnym ostrzem w kształ ie t apezu, osadzo a ękojeś i, p z po i ają ej kol ę pistoletu. P zez a zo a do ko a ia ięć po li ia h k z h o az piło a ia ot o ó . ł.: gattuccio, saracchino;- fr.: s ie àgui het,àegoď e;ang.: turning saw;- hiszp.: segueta, serreta;- niem.: Kleiner Fuchsschwanz, Lochsäge. osnowa, a. postaw “ ste ó oległ h zględe sie ie itek, ieg ą h zdłuż tka i ó olegle do k ajki, p ostopadle do ątku; także p zędza p zez a zo a a os o ę. Długość itek os o dete i uje długość tka i . ł.: catena, ordito;- fr.: ha e;- ang.: chain, warp;- hiszp.: cadena, urdimbre;- niem.: Kette. ostre arzędzia Ogól a az a a zędzi do ię ia, taki h jak ost za, oże, z t , oż zki, i st u e t hi u gi z e, asz ki do st z że ia o ie itd. ł.: coltelleria;- fr.: coutellerie;- ang.: cutlery;- hiszp.: u hille a;- niem.: Messerwaren. ostro sidonio purpura ł.: ostro sidonio;- fr.: ostro Sidonio;- hiszp.: ostro sidonio. ostrum purpura ł.: ostrum. ostrzenie Kształto a ie ost z a zędzi t ą h, także p ofilo a h, za po o ą zesta u ka ie i szlifierskich o coraz drobniejszej granulacji. ł.: affilatura;- fr.: affilage;- ang.: grinding;- hiszp.: afiladura;- niem.: Schleifen. osuszacz ł.: deumidificatore;- fr.: d shu idifi ateu ;- ang.: dehumidifier;- hiszp.: deshumidificador;- niem.: Entfeuchter oszwar →oko ek ot ór yloto y Ot ó ido z a po ie z h i zaatako a ego p zez ks lofagi z zędu h ząsz z d e a, pop zez któ 132 P P 550, a. Plexisol P 550 Ż i a ak lo a; poli e a azie etak la u ut lu (40%) w benzynie. Rozpuszczalny w estrach, ketonach, ęglo odo a h a o at z h, chlorowcopochodnych i alifat z h pod pł e działa ia p. a eto u i tolue u staje się ieod a al . Nie ozpusz zal odzie; pe stop iu oz ień zal alkohola h. Kompatybilny z óż i ż i a i i lo i, ketonowymi i akrylowymi. Tworzy elest z ą i ł sz zą ą ło ę. Te oplast z , te p. ięk ię ia: C. Stosowany do podklejania, utrwalania i konsolidacji warstwy paca, a. paca tynkarska Na zędzie u a skie do za ie a ia i ó a ia t ku, a zu o ego kiel ią. Jest to gładka, d e iana deseczka lu etalo a pł tka z u h te o e ie są także pa e z t o z sztu z h . Może ć podklejo a fil e tz . fil ó ka , ik ogu ą lu gą ką, do gładze ia gipsó i stiukó . Gia i to Ca e a pisze: „Deseczka p ostokąt a,àdłuższaà iżàsze sza, z poziomym uchwytem w kształ ieàjask ł zegoàogo aàpoś odku.àMu a zàgd àt kujeà t z aàjąà àle ejà ę eàià aà ałożo eà aà iąàkilkaàkiel ià zap a àal oàgipsu.àU ikaà àte àspos àz tà zęstegoà s h la iaàsięàdoàszaflika. ł.: appianatoia, frattazzo, fratazzo, fratasso, nettatoio, sparviere, taloccia, taloscia, tavoletta, pialletto;- fr.: brosse, taloche, taloche rabot, rouleau á planer, esparvier;- ang.: plastering trowel, leveler float, mortar board, plane;- hiszp.: cepillo, alisador, aplanador, aplanadora, taloja, llana;- niem.: Reibebrett, Reibscheit, Aufziehbrett. paczenie nieckowate Defo a ja desek, t po a dla ta i iętej st z ie. Polega a gię iu deski zdłuż łókie od ś odka kłod , a kształt ie ki ze ęt z a płasz z z a deski, bardziej odległa od dze ia i ają a a dziej st z układ słoi ku z się sil iej iż płasz z z a z ó o a ku dze io i . )ja isko to, z iąza e z a izot opią d e a, o ja ia się już t ak ie susze ia lu póź iej, pod pł e z ie h a u kó cieplno - ilgot oś io h. W obrazach tablicowych malowanych jednostronnie pa ze ie ie ko ate po staje a skutek óż i izola ji o u st o deski o po oduje, że o az stają się pukłe od st o a st ala skiej, iezależ ie od sposo u ię ia deski z kłod st z ie z p o ie io o , a i od któ ej st o pok ta jest o a alo idłe . W podo azia h łą zo h z kilku desek, każda zęść pa z się oddziel ie, o oże po odo ać pęka ie i ot ie a ie się złą z fo ę lite Y, a po ie z h ia o azu staje się ha akte st z sposó pofalo a a. ł.: falcatura;- ang.: curvature;- hiszp.: encorvado;- niem.: Kü e . pak Miesza i a ielopie ś ie io h z iązkó o ga i z h pozostała po oddest lo a iu f ak ji iekł h ze s oł ęglo ej i drzewnej. Substa ja stała a za ej lu ciemnobrunatnej, o p zeło ie uszlo , k u ha, łat o topli a. W ś ed io ie zu pak uz ski a o z karpiny sos o ej p iakó i korzeni) i uż a o do usz zel ia ia łodzi i e zek o az o u lakie ó . Ce i i ko ie XIV w.) opisuje pak szkutniczy jako klej i „ś odekà aà ilgoćà w murze . O e ie uż a do o u kietó , pap , izola ji odoodpo h o az jako ź ódło ęglo odo ó . ł.: pece;- fr.: poix;- ang.: pitch;- hiszp.: pega;- niem.: Pech. pa ka okrągła Pa ka do za ie a ia t ku, o zaok ąglo h a oż ika h i mniejszych rozmiarach od normalnej pacy. ł.: pialetto tondo;- fr.: taloche ronde rabot;- ang.: round edged plane;- hiszp.: remolinador redondo;- niem.: pakietowanie  pa kietaż [f . parquetage] Zabieg wykonania parkietu.. ł.: parchettatura;- fr.: parquetage;- ang.: support battens;- hiszp.: engatillado;- niem.: Parkettierung. pa ka ty karska → pa a pakuły K ótkie, spląta e łók a l u, ko opi lu jut uz ski a e w iku stęp ej o ó ki sło t h ośli . Odpo ied io zg ęplo a e służą jako z ś i a i ś iółki tapi e skie. W ala st ie ś ie , po ięte, stoso a e są zęsto jako peł ia z - łók ist dodatek uelast z iają zap a t ka skie. W ko se a ji ko z st a e a opaski za ezpie zają e k a ędzie uszkodzo h t kó o az do peł ia ia pęk ięć w ś ia a h. ł.: stoppa;- fr.: etoupe;- ang.: rag;- hiszp.: estopa;- niem.: Werg. paczenie helikoidalne, a. ś u o e Defo a ja desek polegają a a p z ie a iu p zez ie kształtu ś igła. “ta o i astępst o a izot opii sku zu w kierunku promieniowym i st z . Wielkość i rodzaj odkształ eń zależą od gatu ku d e a, sposo u ię ia z kłod , ia ó so t e tu o az a u kó przechowywania. ł.: svergolatura;- fr.: gauchissement;- ang.: twisting;hiszp.: alabeado;- niem.: Verwerfen. pa ze ie łuko ate Rodzaj deformacji desek, polegają a p z ie a iu p zez ie kształtu łuku. W p ze i ieńst ie do pa ze ia ie ko atego desek ięt h st z ie, tu z iekształ e ie astępuje kie u ku i h długoś i, a ie sze okoś i. “po odo a e jest p ze aż ie adli sezo o a ie . ł.: arcuatura;- fr.: courbure;- ang.: arching;- hiszp.: arqueado;- niem.: Wöl e . paleta . Pł tka z t a dego ate iału, a któ ej a t sta u iesz za ie ielkie iloś i fa a je oz a iać i ieszać ze so ą pod zas alo a ia. Od XVIII . z a e są palet o al e, dopaso a e kształte do ęki, z otworem na k iuk. Do fa olej h p zez a zo e są palet d ewniane, do akwareli, gwaszu i tempery - palety porcelanowe, z emaliowanej blachy lub tworzyw sztucznych. . Do ó a ha akte st z dla dzieł da ego ala za 133 lu szkoł ok eśle ie uż a e od XVIII . . ł.: tavolozza;- fr.: palette;- ang.: palette;- hiszp.: paleta;niem.: Palette. palimpsest [gr. palimpseston z o u zesk o a a ] 1. Dokument spisany na pergaminie, z któ ego z to lu zesk o a o tekst ześ iejsz . . W te i ologii łoskiej - pa tia t ku ałożo a już po namalowaniu fresku w celu uzupeł ie ia, ko ekt al o zastąpie ia f ag e tu alo idła. ł.: palinsesto;- fr.: palimpseste;- ang.: palimpsest;- hiszp.: palimpsesto. pantograf P z ząd k eśla ski służą do kopio a ia su kó w i ej skali iż pie o zó . W alezio po iędz a 1605 r. przez niemieckiego astronoma Christopha “ hei e a, a udosko alo ok. poł. XVIII ieku p zez pa skiego p odu e ta a zędzi Claude a La gloisa. “kłada się z połą zo h ze so ą za po o ą p zegu ó zte e h u ho h a io óż ej długoś i. Na jednym z nich z ajduje się p o ad i a, któ ą p ze iąga się po li ia h pierwowzoru, na drugim ruchoma obsadka z pió e lu ołó kie , któ ą usta ia się odpo ied io do pożąda ej skali kopio a ia. ) kle p z ząd te jest osadzo w iężkiej, ok ągłej podsta ie etalo ej, któ a ut z uje sta il ość układu. ł.: pantografo;- fr.: pantographe;- ang.: pantograph;hiszp.: pa t g afo;- niem.: Panthograf. sa odziel ego a ie ia. Od koń a XV . ist iała ożli ość a ia a io ego papie u ezpoś ed io w papierniach - stoso a o je dla uz ska ia iększej ś ietlistoś i i głę i su ku, sz zegól ie papie ie ieski i czerwonawy. Wzmiankowany w sło iku Baldi u iego (1681). ł.: carta preparata;- fr.: papie àp pa ;- ang.: prepared paper;- hiszp.: papel coloreado;- niem.: p äpa ie tesà Papier. papier ollé [fr.] “z zegól a te h ika  ollage u, któ ej aż elementem kompozycyjnym jest tekstura czyli faktura ikają a z po ządku p z kleja ia do podłoża kolej h a st ka ałkó kolo o ego lu zad uko a ego papieru. ł.: papie à oll ;- fr.: papie à oll ;- ang.: papie à oll . papier couché Papie służą zaz zaj do e h d ukó , któ ego po ie z h ia pok ta jest spe jal ą pat ą, spo ządza ą z pigmentu i spoiwa. ł.: carta patinata;- fr.: papier couché;- ang.: coated paper;- hiszp.: papel couché;- niem.: Steichpapier. papier czerpany Papie t a za ę z ie a płaski , st ząsa si ie etalo , a któ e a ie a się asę papie i zą, od ad ia ą wyniku grawitacujnego odciekania wody. ł.: carta a mano. paper splitting [ang.] Technika konserwacji papieru. Polega na rozwarstwianiu a kusz , elu u iesz ze ia e ątrz nich warstwy z a iają ej. W te sposó o ie st o a kusza pozostają iezasło ięte. Metoda z a a od poło XIX . ł.: paper splitting;- ang.: paper splitting. papier Mate iał posta i ie ki h, giętki h i porowatych arkuszy, otrzymywany przez filtrowanie wodnej zawiesiny spe jal ie sp epa o a h łókie elulozo h, astęp ie od ad ia h i suszo h. Może ć produkowany w óż ej g a atu ze, z najrozmaitszych su o ó d e a, sz at, jed a iu, żu, papi usu itd. . W alezio p zez Chiń z kó ok. 105 r. n.e., do Europy sp o adzo p zez A a ó XII w. (pierwsza europejska papie ia założo a została 1150 r. w Hiszpa ii , stają się po zą sz od XV . aj a dziej popula podłoże rysunkowym. Punktem zwrotnym w jego p oduk ji ło wynalezienie w 1799 roku przez Francuza N. L. Roberta z ojo ej asz papie i zej, o p z z iło się do og o ego z iększe ia daj oś i p o esu t ó zego. Papie ie zastąpił ałko i ie koszto iejszego pe ga i u, któ p zez długi zas ł stoso a do p a o sz zegól p estiżu. ł.: carta;- fr.: papier;- ang.: paper;- hiszp.: papel;- niem.: Papier. papier barwiony Papier jednolicie zabarwiony lub np. przyciemniony pole o a ie , służą p zede sz stki do so a ia. Ce i i ko ie XIV . podaje kilka sposo ó papier filigranowany Papie posiadają z ak od z li filigran, widoczny w ś ietle p ze hodzą jako jaś iejsz lu ie iejsz od tła. W papie a h ze pa h filig a po stają w wyniku nalutowania na sicie czerpalnym formy znaku, wykonanej z drutu lub blachy. Zwyczaj znaczenia papieru po stał ok. . e Włosze h. Wś ód papie ó spół zes h z aki od e posiadają papie a toś io e, a k ot i iektó e odzaje papie u maszynowego. ł.: carta filigranata. papier filtracyjny  i uła papier jedwabny, a. i ułka “z zegól ie ie ki odzaj papie u, ez kleju, ot z a z esztek łókie . W ko se a ji uż a jako su ogat i ułki japońskiej do li o a ia pod zas du lażu, podklejania czy konsolidacji. ł.: velina;- fr.: pelure;- ang.: tissue-paper;- hiszp.: seda;niem.: Seidenpapier. papier Krafta, a. papier pakowy B ązo papie p oduko a z d e a ż i z ego, podda ego działa iu zasad. Dość ie ki i o , służ do pakowania. W konserwacji znajduje zastosowanie w zabiegach prowizorycznego napinania i prostowania o azó kazuje duż sku z pod zas s ha ia o az p z du lażu ę z a klajste . ł.: carta Kraft;- fr.: papier Kraft;- ang.: Kraft paper;hiszp.: papel Kraft. 134 papier pergaminowy Papie p oduko a spół ześ ie, i itują pe ga i . P ześ ie ają , dość o e ha i z ie, odpo a działa ie od . Ot z a procesie pergaminacji: ieklejo papie poddaje się działa iu kąpieli kolej o w kwasie siarkowym, wodzie, roztworze amoniaku i ponownie w wodzie. ł.: carta pergamina. papier ś ier y Papier odpowiednio spreparowany, z przyklejonym as pe ś ie i a, służą do szlifo a ia ę z ego lu maszynowego zapraw, drewna, tworzyw sztucznych ii h ate iałó . Po . szmergiel, papier szklany. ł.: carta abrasiva;- fr.: papier abrasif;- ang.: abrasive paper;- hiszp.: papel abrasivo;- niem.: Reibpapier. papier silikonowany Papier jedno- lu d ust o ie po leka ie ką a st ą ż i siliko o ej dla ada ia u odpo oś i a ilgoć, te pe atu ę i działa ie ielu ozpusz zal ikó . W konserwacji stosowany przede wszystkim jako warstwa izolują a, zapo iegają a p z kleja iu się o iektó do po ie z h i o o zej p. żelazka, kaute u, pł t stołu du lażo ego pod zas za iegó p osto a ia, podklejania, impregnacji, du lażu i innych. ł.: carta siliconata;- ang.: silicone paper;- hiszp.: papel siliconado. papier szklany Rodzaj papie u ś ie ego, któ olę ś ie i a peł i z ielo e szkło. W poto z z a ze iu także papie lu płót o pok te jed ost o ie sklejo ą a st ą i ego ate iału ś ie ego, p. sz e gla z pu eksu, o ustalonej granulacji, stosowane do szlifowania i polerowania. ł.: carta vetrata;- fr.: papier de verre;- ang.: sand paper;hiszp.: papel de lija;- niem.: Glaspapier. papier szmaciany, a. papier ze szmat Papie a ia p zez a e a ję tka i z łókie ośli h l ia h, a eł ia h, ko op h . Dla pod iesie ia t ałoś i ógł ć po leka p oszkie kostnym wymieszanym z gipse , kleje z ie zę lu kaolinem. W ubocznym znaczeniu te i uż a także a ok eśle ie papie ó ało p zeklejo h, po o at h i sła h. ł.: carta bambagina;- fr.: papier chiffon;- ang.: rag paper;- hiszp.: papel de estraza;- niem.: Lumpenpapier. stoso a za iast i ułki japońskiej do za ezpie zeń i du laż . ł.: carta velina;- fr.: papier pelure;- ang.: tissue paper;hiszp.: papel de seda;- niem.: Seidenpapier. papier wodny  i uła ł.: carta bibula;- fr.: papier buvard;- ang.: blotting paper;hiszp.: papelà ulo;- niem.: Lös hpapie . pappina [ ł.] O ojęt a he i z ie e ulsja osku i wody z dodatkiem stabilizatora (zwykle stearynianu amonu), wykorzystywana w ko se a ji jako oś ik ozpusz zal ikó do z sz ze ia o azó . Poz ala o a a łączenie i d spe go a ie o al ie ie ieszają h się ze so ą ie z ; og a i za i h działa ie do st ef po ie z h io ej i ie dopusz za do p ze ika ia ozpusz zal ikó głą st uktu alo idła pop zez k akelu i spęka ia; d spe guje su sta je z ięk zo e i usu ięte z po ie z h i o az z iejsza toks z ość ozpusz zal ikó pop zez og a i ze ie jego lot oś i. Wa u kie efekt ego z sz ze ia jest iągłe iesza ie e ulsji a z sz zo ej po ie z h i. U ożli ia to sukcesywne wchodzenie w kontakt z usu a ą su sta ją coraz to nowych, zawieszonych w e ulsji ząste zek ozpusz zal ikó i hła ia ie oz iększo ego ate iału w iesza kę. Pappi a oże ć stoso a a do z sz ze ia po ie z h i odpo h a działa ie od ; ie adaje się p. do alo ideł ko a h technikami klejowymi. ł.: pappina;- fr.: pappina;- ang.: pappina;- hiszp.: papeta. paraetonium kreda ł.: paretonio;- fr.: paraetonium;- hiszp.: paretonio. parafina Miesza i a stał h ęglo odo ó as o h o łań u hu p ost , za ie ają h -35 ato ó ęgla w ząste z e. W alezio a p zez ‘ei he a ha około 1829 roku, obecnie otrzymywana z ropy naftowej lub s tet z ie. “u sta ja stała, k u ha, a iałej lu żółta ej, he i z ie o ojęt a, odpo a a k as i zasady, nierozpuszczalna w wodzie a i alkoholu, łat o rozpuszczalna m.in w chloroformie, eterze, benzenie i w iększoś i olejó ośli h. Te p. top ie ia zależ od o składu: p ze aż ie -55 C, z a e są też gatu ki iększe o o (45-50 C) i twardsze (ok.60 C . W ko se a ji z alazła zastosowanie jako ś odek do i p eg a ji a go ą o żelaza a heologi z ego oże jed ak po odo ać tłuste zaplamienia i ł sz ze ia , jako skład ik past o ho h do d e a jako su ogat oskó atu al h i ik ok stali z h o az zagęsz za z oz ait h past do usu a ia po łok ala ski h. Pa afi a ze zględu a gląd i łaś i oś i o iego o uz a a a jest za osk, w ze z istoś i ie za ie a est ó i woskiem nie jest. papier ter okleją y, a. plastry termoaktywne Bi ułka japońska, flizeli a lu podo ate iał stęp ie p zeklejo te oplast z spoi e p. Be ą . “toso a „ a su ho i a iepło . W god i sz ki uż iu. W ko z st a ko se a ji papie u i o azó a podłożu tekst l do li o a ia i p o izo z ych za ezpie zeń, p. st kó łat. ł.: precollato, carta precollata. ł.: paraffina;- fr.: paraffine;- ang.: paraffin;- hiszp.: parafina;-niem.: Paraffin. papier welinowy Luksuso papie d uko , iał , o jednolitym przezroczu ez p ążkó , z akó od h itp. , ie ki i bardzo gładki. W t a za z z resztek tekstylnych. W konserwacji Paraloid B-48 N )ast zeżo a az a ha dlo a p oduktu ko e u ‘oh & Haas. Jest to % ozt ó poli etak la u et lu tolue ie. Te pe atu a ięk ię ia C. Posiada soką 135 p z zep ość do po ie z h i etalo h. “toso a za ezpie z ia o iektó etalo h, ó ież a ze ud kó . do ąt z Paraloid B-66, a. Acryloid B- , Pa aloid® B- X, Pa aloid® B-66T, Paraloid B66 (sp), Paraloid B-66 (sp), Acryloid B66 (sp), Acryloid B-66 (sp) )ast zeżo a az a ha dlo a p oduktu ko e u ‘oh & Haas. Ż i a sztu z a; kopoli e metakrylanu metylu i metakrylanu butylu. Jest przezroczysty, bezbarwny, te oplast z , ięk ie temp. 50 C. ‘ozpusz za się w toluenie, ksylenie, acetonie, metyloetyloketonie. T o z t a dą i t ałą po łokę, iestet żółk ie i z zase staje się ie ozpusz zal . Uż a ł jako spoiwo farb oraz do impregnacji lub powierzchniowego zabezpieczania drewna, tworzyw sztucznych i tkanin. Dostęp postaci granulek albo 51% roztworu w toluenie (Paraloid B-66T) albo ksylenie (Paraloid B-66X). W USA znany pod naz ą A loid B-66. ł.: Paraloid B-66;- fr.: Paraloid B-66;- ang.: Paraloid B-66;hiszp.: Paraloid B-66;- niem.: Paraloid B-66. Paraloid B-67, a. A loid® B- , Pa aloid® B-67MT, Paraloid B67 (sp), Paraloid B-67 (sp), Acryloid B-67 (sp), Acryloid B67 (sp) )ast zeżo a az a ha dlo a p oduktu ko e u ‘oh & Haas. Ż i a sztu z a a azie poli etak la u izo ut lu, za ie ają a i hi ito sie io a ia. Jest p zez o z st , ez a , te oplast z te p. ięk ię ia Tg  C). ‘ozpusz za się benzynie lakowej, toluenie, ksylenie, hlo ku et lu, o ta ie et lu, iężkiej e z ie, a eto ie, metyloetyloketonie, izoprpoanolu. Jest zdolny do jed o od ego iesza ia się z ż i a i alkido i. ) zase lekko żółk ie. Uż a do o u e alii, tusz drukarskich, wer iksó , od fiko a ia ż i alido h o az do ut ala ia pud ują h się po ie z h i. Dostęp w handlu w posta i g a ulek lu jako % ozt ó w benzynie lakowej (Paraloid B-67MT ). W USA znany jako Acryloid B- . W po ó a iu z Paraloidem B-72 jest iększy i lepiej rozpuszczalny w rozpuszczalnikach niepolarnych. ł.: Paraloid B-67;- fr.: Paraloid B-67 ;- ang.: Paraloid B67;- hiszp.: Paraloid B-67;- niem.: Paraloid B-67. Paraloid B-72, a. Acryloid B-72, Rhoplex Naz a ha dlo a zast zeżo a uż a a p zez fi ę ‘oh & Haas. Ż i a ak lo a; kopoli e etak la u et lu (70%) i akrylanu metylu (30%) o stopiu polimeryzacji ok. . Bez a , p zez o z st , te oplast z ięk ie o o w temp. ok. 70-75 C, uplastycznia w ok. 145-150 C). Rozpuszczalny w estrach (octan etylu, amylu), ketonach, ęglo odo a h a o at z h tolue i hlo o opo hod h t i hlo oet le ; oz ień zal w alkoholach. Nierozpuszczalny w ęglo odo a h alifatycznych (benzyna lakowa). Bardzo odporny na ś iatło ie żółk ie i nie sieciuje), a działa ie od , ozt o ó k asó , zasad i soli oraz na atak ik oo ga iz ó . Od a al . U aża za jede z ajlepsz h ate iałó s tet z h, jaki i o e ie d spo uje ko se a ja. Uż a jako klej do podkleja ia i licowania, werniks ochronny, impregnat i ś odek z a iają , spoi o do etusz . Dosko ale adaje się do ko a ia p zejś io h za ezpie zeń p. a zas t a spo tu. Po sze h e stoso a jako ś odek do ko solida ji alo ideł ś ie h - budzi to pewne kontrowersje z powodu ograniczonej iąż iedz o do za ho a ia się ż i sztu z h duż h p zedziała h czasu jak i z po odu „efektu e iksu , iezgod ego z ha akte e t o z i e al h. Dostęp jest w postaci granulek, 50% roztworu w toluenie lub w formie aerozolu (Lascaux-fix). Dyspersja wodna kopolimeru o tym sa składzie he i z ale o iększej asie ząste zko ej jest z a a jako Primal AC-33. ł.: Paraloid B-72;- fr.: Paraloid B-72;- ang.: Paraloid B-72;hiszp.: Paraloid B-72;- niem.: Paraloid B-72. Paraloid B-82 ETHYL ACRYLATE, METHYL METHACRYLATE POLYMER METHACRYLIC ACID METHYL ESTER, POLYMER WITH ETHYL ACRYLATE METHYL METHACRYLATE, ETHYL ACRYLATE POLYMER Specjalny akrylat rozpuszczalny w alkoholu etylowym z odą stosu ku : jak ó ież i h rozpuszczalnikach do ż i s tet z h. Właś i iś i podobne do B 72 parkiet [fr. parquet] W konserwacji malarstwa tablicowego - specjalna ko st uk ja o o a a a stałe do od o ia o azu. W ślo e F a ji XVIII w. Istnieje wiele odmian, óż ią h się iędz so ą zastoso a i ate iała i, udo ą i sposo e spółp a z podłoże . ) udo a a jest z liste lu spo ikó ieg ą h regularnych odstępa h zdłuż słojó d e a i t ale z iąza h z deską. Wspo iki połą zo e są pop ze zka i sposó sztywny (pakiet sztywny) lub w sposó u ożli iają ich niewielki ruch w kie u ku p ostopadł do usłoje ia (pa kiet u ho . O e ie aj zęś iej ko uje się parkiety ruchome z ożli oś ią egula ji sił . Pat z: parkiet wysoki,  parkiet niski,  pa kiet łoski. ł.: parchettatura;- fr.: parquetage;- ang.: support battens;- hiszp.: engatillado;-niem.: Parkettierung. parkiet flore ki →pa kiet łoski parkiet niski Tradycyjny pa kiet, któ ego list - w p ze i ieńst ie do parkietu wysokiego - ają iększą sze okość od sokoś i p z klejo e są do od o ia sze sz okie . Popularny w połud io ej Eu opie. ł.: parchettatura bassa;- fr.: parquetage basse;- hiszp.: engatillado bajo;-niem.: Flachparkett. parkiet ruchomy Parkiet, któ ego ko st uk ji z ajdują się ele e t u ho e. W alezio poło ie XVIII ieku e F a ji, p a dopodo ie p zez J.L. Ha ui a. Najp ostsz zbudowany jest z szt o p z o o a h, ieg ą h zdłuż łókie od o ia liste . “ą o e połą zo e pop ze zka i, luź o pusz zo i ięte list a h ot o . Pa kiet u ho u ożli ia og a i zo zakresie naturalne ruchy drewnianego podobrazia, oł a e p zez z ia ilgot oś i. Ist ieje iele t pó , óż ią h się iędz so ą odzaje 136 zastosowany h ate iałó , ko st uk ją i sposo e interakcji z odwrociem - aj o sze u ożli iają ko t olę ap ężeń, a zapo ie e e tual e u pęka iu desek. ł.: parchettura mobile;- fr.: parquetage mobile;- ang.: movable battens;- hiszp.: e gatilladoà il;- niem.: Bewegliche Parkettierung. parkiet sztywny Pa kiet któ ego posz zegól e ele e t są zględe sie ie ie u ho e a ała ko st uk ja jest szt o z iąza a z od o ie . )ape ia ut z a ie płaskiej po ie z h i o azu, jed ak oże p z z ić się do powstania nad ie h ap ężeń, po odują h pęka ie desek podo azia. W stępuje ielu a ia ta h, óż ią h się iędz so ą pod zględe ate iałó i oz iązań te h i z h. ł.: parchettura fissa;- fr.: parquetage fixe;- ang.: cradle;hiszp.: engatillado fijo;-niem.: Unbewegliche Parkettierung. parkiet łoski a. parkiet florencki Parkiet o konstrukcji kratowej z listew drewnianych i etalo h st u lu /i sp ęż posażo , poz alają ograniczonym stopniu na ruchy podo azia. Op a o a e łosze h koń u lat 60 po d zas p a atu ko h po po odzi, któ a a iedziła flo e ję. ł.: parchettatura fiorentina, parchettatura italiana;- ang.: italian cradle - fr.: pa uetageàdità italie ;- hiszp.: engatillado florentino;-niem.:Italienisches Parkett. parkiet wysoki Pa kiet, któ ego list ają iększą sokość od sze okoś i p z klejo e są do od o ia ąski okie . )ape ia to dużą t z ałość e ha i z ą i szt ość układu o az-parkiet. ł.: parchettura alta;- fr.: parquetage haute;- hiszp.: engatillado alto;-niem.: Hochparkett.. parkietaż [fr. parquetage] a. parkietowanie )a ieg ko se ato ski, polegają a za o o a iu a od o iu o azu ta li o ego ko st uk ji z a iają ej, w elu zapo ieże ia defo a jo podo azia da iej to a z sz ła u z ia a g u oś i deski . Także sa a konstrukcja (parkiet) - zaz zaj s ste spo ikó przymocowanych do deski w egula h odstępa h, spięt h p ostopadł i pop ze zka i z drewna lub metalu. Patrz: parkiet sztywny, ruchomy, wysoki, niski, florencki. Ze względu a po sta a ie t ud h do ko t oli ap ężeń, zęsto lepiej jest z ez g o ać z pa kietu a ze z kleje ia kli ó ięte zdłuż słojó uzd ł.: parchettatura, imparchettatura;- fr.: parquetage;ang.: parqueting, support battens;- hiszp.: engatillado, parcheado;- niem.: Parkettierung. parowanie Przechodzenie cieczy w sta pa . W od óż ie iu od wrzenia, zjawisko to dotyczy jedynie powierzchni i oże za hodzić każdej te pe atu ze, któ ej ogą ist ieć obok siebie faza skondensowana i faza gazo a. “z kość pa o a ia zależ od lot oś i ie z i wzrasta wraz ze wzrostem temperatury. Por. krzywa retencji. ł.: vaporazione;- fr.: evaporation;- angi.: evaporation;hiszp.: e apo a i ;- niem.: Evaporation. parowanie P ze hodze ie su sta ji ze sta u iekłego pa ę. W od óż ie iu od wrzenia, zjawisko dotyczy jedynie powierzchni i oże za hodzić każdej te pe atu ze. “z kość pa o a ia zależ od lot oś i ie z . W ko se a ji zas ko ie z dla ałko itego odpa o a ia jest u zględ ia pod zas do o u ozpusz zal ikó stosowanych w za iega h o z sz za ia: jeśli pa o a ie jest z t sz kie, zas działa ia ozpusz zal ika jest ie sta zają do ozpusz ze ia su sta ji p zez a zo ej do usu ię ia, ato iast jeżeli pa o anie jest z t ol e ist ieje z ko z ięk ze ia i uszkodzenia o gi ału a skutek z t długiego ko taktu z rozpuszczalnikiem. Por. krzywa retencji. ł.: vaporazione, evaporazione;- fr.: evaporation;- angi.: evaporation;- hiszp.: e apo a i ;- niem.: Evaporation. pas odkry ko y →odkrywka pasowa passe-partout [f . p ze hodzićà szędzie ] Papie o a lu tektu o a op a a su kó , szt hó , pasteli, akwareli, fotografii itp. Passe-partout jed o zęś io e jest to jed a ka ta z ięt kształt ramki oknem, pod któ ą u iesz za się ekspo o a arkusz. Passe-pa tout d u zęś io e składa się z d ó h kart - wierzchniej z otworem i spod iej peł ej. Całość zaz zaj osadza się przeszklonej ramie. ł.: passe-partout;- fr.: passe-partout;- ang.: matting board;- hiszp.: paspartout;-niem.: Passepartout. pasta verde Wg Andrea Pozzo (1693-98) - sz zegól odzaj iasta wapiennego, zabarwionego sokiem z jagód szakłaku pospolitego (żół ień z pe ski h jagód a żółt kolo . Moż a stoso ać je do f esku z t , że a o o skło ość do apto ego od a ia ia się. ł.: pasta verde. pastel olejny Odmiana pasteli otrzymywana poprzez utarcie pigmentu z oleje l ia ; także te h ika ala ska i obraz wykonany w tej te h i e. Fa te dają efekt z liżo e do ala st a olej ego. Pozosta iają sz zegól ie iękki ślad, ie agają ut ala ia i ogą ć iesza e pop zez akłada ie a sie ie, o poz ala uz skać a dzo z óż i o a ie efekt . W ko se a ji zase ko z st a e do etuszu d o h u tkó a st malarskiej w obrazach olejnych. ł.: pastello a olio;- fr.: pastelà àl huile. pastel tłusty pastel woskowy ł.: pastello grasso;- fr.: pastel gras. pastel woskowy, a. pastel tłust Odmiana farb pastelowych wyrabiana z pig e tó utartych z oskie psz zeli , pa afi ą i kalafonią al o z woskiem bielonym i e ez ą o z sz zo oskie zie . W od óż ie iu od klas z h pasteli (tj. su h h, p oszkują h się k edek ie agają 137 ut ala ia, są t a spa e t e i dają się akładać a st o o. Także te h ika ala ska posługują a się t i farbami i obraz wykonany w tej technice. ł.: pastello a cera, pastello grasso;- fr.: pastelà àlaà i e;ang.: crayon;- hiszp.: l pizàdeà e a. pastel 1. Farba uformowana w ie kie, li d z e pałe zki. “kłada się z pig e tó po iesza h z k edą kolo jasne), grafitem (kolory ciemne) lub czerwonym bolusem, utartych z lekkim roztworem gumy arabskiej albo tragantowej i odpo ied io suszo h. W iektó h sta h e eptu a h ie ia e są ó ież i e spoi a p. dło a s lskie, a z ję z ie ia al o sie ie ia l ia ego. O e ie p odukuje się je trzech rodzajach: iękkie, pół iękkie i twarde, w szerokiej gamie odcieni. Wynika to z techniki malowania pastelami, w któ ej ie a ożli oś i iesza ia kolo ó pod zas p a . Pastele są chemi z ie iepo ó a ie t alsze iż fa olej e i nie ulegają z ia o kolo st z , ale po ie aż fa a ta praktycznie nie skleja z podłoże , p a e ko a e tej te h i e łat o się os pują. Uż ie fiksat po oduje z ia ę asile ia a . 2. Technika malarska posługują a się pastele i, ają a ha akte poś ed i iędz su kie a ala st e . Podkłade dla pasteli oże ć p a ie każda dostatecznie szorstka powierzchnia. W XVIII w. przygotowywano specjalne podobrazia z papieru, pe ga i u lu płót a, po leka e klejem z p łe a uo lu ielo pu ekse . Do dziś ajpopula iejsze są kolo o e papie i kartony (np. tzw. papie elu o . Pastele ie a e są podłoże, ie siąkają ie, t z ają się t lko a po ie z h i. Te h ika z a a od XV ., po zątko o jako element pomocniczy w óż h te h ika h su ko h. “z zegól ie popula a e F a ji XVIII w. w malarstwie portretowym i rodzajowym. . O az ko a pastela i. Odz a za się jas i, delikat i, iękko p ze ikają i się kolo a i. Ba dzo ażli a st ząs e ha i z e. ł.: pastello, pastello cretoso;- fr.: pastel;- ang.: pastel;hiszp.: pastel;- niem.: Pastell. pastellone [ ł.] . ‘odzaj t ku ze ęt z ego, za ie ają ego poza wapnem i piaskie także tłu zeń e a i z , adają u charakte st z e, iepłe, ze o a e za a ie ie i pop a iają odpo ość a działa ie ilgo i. Popula e Włosze h prowincji Veneto. W XVIII w. ko z st a p zez ielu a t stó , i . p zez Gio a iego Battistę Tiepolo. 2. Nazwa tradycyjnej, weneckiej posadzki wykonywanej z tłu z ia e a i z ego, ś i kó skó , ap a gaszo ego i naturalnych glinek oraz spoiwa organicznego. consists of a base of terracotta fragments and an organic skin of specially formulated slaked lime and natural earths. The mixture is solidified with an organic binder. Venetian Pastellone A natural organic flexible floor Pastellone A continuous surface floor installed on site, consists of a base of terracotta fragments and an organic skin of specially formulated slaked lime and natural earths. The mixture is solidified with an organic binder. Thanks to the composition of the mixture and the polishing process, the final appearance of the surface is equal to that of the antique Venetian floors. Pastellone has a thickness of approximately 1 cm and can be installed over wood and cement substrates. The process is labor-intensive due to the elegant nature of its finish and the high degree of flexibility. "It represents craftmanship at its highest level." http://www.artisanfx.com/pastellone.html ł.: pastellone;- fr.: pastellone;- ang.: pastellone;- hiszp.: pastel . pastiglia Masa z gipsu, kredy i kleju uż a a ś ed io ie zu do ko a ia d o h eliefó etodą iska ia al o a i a ia. Miała łaś i oś i zap a , da ała się zło ić i alo ać. “łuż ła do deko a ji i zdobienia mebli, ram i p zede sz stki o azó ta li o h. ł.: pastiglia;- fr.: pastiglia;- ang.: pastiglia;- hiszp.: biscuit;- niem.: Teigdruck. patchwork [ang. patch łata , work p a a ] Tkanina artystyczna, skomponowana i zszyta z ka ałkó óż okolo o h ate iałó . ł.: patchwork;- ang.: patchwork. patron Szablon z ięt dese ie , któ p ze osi się i powiela, alują p zezeń ś ia ę, st op, tka i itp. Pat o o io o 138 z papieru przesyconego olejem lub woskiem (przez co sta ał się p zez o z st i t z ał ielok ot kontakt z fa ą al o z papieru usztywnionego bolusem a eński i kazei ą. Te sposó deko a ji popula ł z łasz za ś ed io ie zu o az XIX . ś ód ludo h i ało iaste zko h ala z . ł.: patrono;- fr.: patron;- ang.: patrono;- hiszp.: pat . patyna 1. a. grynszpan szla het , ś iedź. )asado ęgla miedzi; cienka warstewka niebieskozielonej barwy, pok ają a po ie z h ię o ó z miedzi i jej stopó . Powstaje na powierzchni metalu w wilgotnym powietrzu i h o i głę sze a st p zed ko ozją. Niekied celach dekora j h t a za a jest sztu z ie a zeź a h i przedmiotach artystycznych. . Cie ka a st a pok ają a dzieło sztuki lu za tek, złożo a z su sta ji, któ e pie ot ie sta o ił ele e t składo dzieła le z z zase uległ p zekształ e io fizykochemi z , po odują z ia ę glądu powierzchni w stosunku do jej stanu pierwotnego. W malarstwie oznacza lekkie zabarwienie powierzchni o azu a kolo zło ist lu u at , poja iają e się z biegiem czasu i spo odo a e atu al żółk ię ie spoiw i werniksó . Baldi u i pisze: „jest tym og l àp z ie ie ie ,àkt eà zasàzosta iaà aào azieà i kt eà zasa iàtakżeà uàsp z ja . Natu al a pat a jest ś iade t e ieku o iektu i oże ć uz a a za jego i teg al ele e t, któ ego ie ależ usu ać - pod a u kie , że ie p zeszkadza p a idło od io ze dzieła. Podejś ie do p o le u pat : jej ko sek e t e usu a ie lu p ze i ie, sztu z e pat o a ie dzieł sztuki aj zęś iej ika z mody i z ie iają h się upodo ań estet z h. ł.: patina;- fr.: patine;- ang.: patina;- hiszp.: p ti a;niem.: Patina. PAW polialkohol winylowy Pę herz a. rozwarstwienie Wol a p zest zeń stępują a po iędz a st a i te h ologi z i alo idła al o g u oś i jed ej a st . W ala st ie ś ie z isz ze ie oła e obecnymi w zaprawie niedogaszonymi grudkami wapna al o a iesie ie a po ie z h ię iep zepusz zal h po łok, og a i zają h t a spi a ję gazó . W ala st ie tablicowym i sztalugowym - aj zęś iej ik p zeg za ia, zęste zja isko a ołta za h oś ietla h ś ie a i. ł.: bolla;- fr.: cloque;- ang.: blister, bubble;- hiszp.: burbuja;- niem.: Blase. pędzel Naj aż iejsze a zędzie służą e do alo a ia także rysowania i pisania), wykonane z pęku łosia z ie zę ego lu łókie s tet z h, u o o a h sku ką lu za iskie a koń u t zo ka. ) a e od sta oż t oś i. Ce i i ko ie XIV . z i aź e oz óż ie ie po iędz pędzla i iękki i z łosia popieli al o ie ió ek i t a dsz i ze ś ińskiej sz ze i , opisuje sposó i h ko a ia, przeznaczenie i zasady dbania o ie. A e i i pisze: „“ąà ię àpędzle,àjakà wiadomo, z d hà odzaj à łosia,àz popielicy i zeàś i i:à t iàp a ujeàsięà eàf esku,àta t ià oleju i a secco, i ie ieluàjużàa t st àsa e uàjeà a ia,à oà szędzieà znaleźćà oż aàt h,àkt z àsp zedająàjeà a sztato ,à sklepom i apteko ,àaà ajlepszeàsąàte,àkt eàsp o adzaàsięà z Vinegia . “to lat póź iej Baldi u i doku e tuje ozsze zo aso t e t : „pędzleà iększeài bardziej k zepkieàsąàz łosiaàś i i,à iejszeàz włosiaàpopieli àal oà ś ie dziela,àsąài inne z łosiaài hàz ie ząt,à o suka,à psa,àkozła,àzależ ieàodàp zez a ze ia.àWiększeà ająà trzonek z lekkiegoàd e a,à ałeài aj iejszeàosadzaàsięà w pi zeàgęsi,àła ędziaàal oài h,à iejsz hàptak ,à ijają àt zonek w toàpi o . O e ie p odukuje się pędzle płaskie i ok ągłe, óż ej ielkoś i oz a zo ej numerem. ł.: pennello;- fr.: pinceau;- ang.: paint brush;- hiszp.: pincel;- niem.: Pinsel. pędzel a gielski Płaski pędzel, z dość długi łosie sz ze i o . ł.: pennellessa inglese;- fr.:;- ang.:;- hiszp.:;- niem.:. pędzel pozłot i zy Na zędzie stoso a e p zez pozłot ikó do p ze osze ia płatkó etalu z poduszki pozłot i zej a zło o ą po ie z h ię. Jest to duż , płaski pędzel ko a z a dzo iękkiego, delikat ego łosia, p. z ogo ó popieli . Włosie kleja się po iędz d a ka to iki lu etalo e laszki, sta o ią e jed o ześ ie u h t. Może ieć kształt a hla zo at al o p ostokąt , dostoso a ielkoś ią do oz ia ó płatkó złota. ł.: paletta da oro;- fr.: paletteà àdo e ;- ang.: gold leaf palette;- hiszp.: polonesa. pehametr P z ząd do po ia u pote jału lu pH k aso oś i ozt o u etodą elekt o he i z ą. Jest z udo a ze skaź ika o e ie z kle f o ego o az so d w posta i pałe zki zanurzanej w ozt o ze, któ ego od z jest ada . “pe jal e so d u ożli iają ó ież ada ie od z u iał stał h, dzięki pipet e z za a toś ią ozt o u hlo ku potasu, któ a u ożli ia przeprowadzenie do roztworu substancji zawartych w badanym obiekcie i zarejestrowanie zniany pH samego roztworu. ł.: piaccametro, pHmetro;- ang.: acidimeter;- hiszp.: a id et o. peintre-restaurateur [fr. ala z- estau ato ] Nie o pejo at ie za a io e ok eśle ie uż a e od XVIII w. w stosu ku do ala z od a iają h dzieła sztuki. W odzi się z p ó kod fika ji za odu i iąże z narodzinami pierwszych pracowni konserwatorskich. Pracowali w i h a t ś i o kształ e iu akade i ki , któ z estau o ali o az t lko spo ad z ie, a potrzeby kolekcji prywatnych i rodzą ego się ku a t k a z ego, speł iają o zeki a ia klie teli. ł.: peintre-restaurateur;- fr.: peintre-restaurateur. pęka ie Zjawisko samoistnego rozerwania struktury danego ate iału, po stają e pod pł e ap ężeń, ó h lu p zek a zają h jego t z ałość a oz iąga ie. 139 A ozłado ać apię ie, po stają sz zeli lu pęk ię ia w iejs a h ajsła sz h e ha i z ie. W apięt h a k os a h podo azia h płó ie h zja isko oże stąpić pod pł e u azu e ha i z ego, ad ie ego oz i ia kli a i, z o ze ia odą lu g ałto ej z ia a u kó iepl o- ilgot oś io h oto ze ia pęk ą itki ątku lu os o , zależ ie od ich g u oś i, gęstoś i li io ej i sił sk ętu . “pęka ia zaprawy i a st ala ski h po stają z kle a skutek ap ężeń oła h p zez u h podo azia płó ie ego lu d e ia ego , kied zap a a wyniku atu al h p o esó sta ze ia st a i s ą elast z ość i zdol ość od eago a ia ap ężeń. ł.: fessurazione;- fr.: fissuration;- ang.: fissure;- hiszp.: fisura. pęka ie Zjawisko samoistnego rozerwania struktury danego ate iału, po stają e pod pł e ap ężeń, ó h lu p zek a zają h jego t z ałość a oz iąga ie. A ozłado ać apię ie, iejs a h ajsła sz h e ha i z ie po stają sz zeli lu pęk ię ia. W apięt h a k os a h podo azia h płó ie h zja isko oże stąpić pod pł e u azu e ha i z ego, nadmiernego rozbicia klinami, z o ze ia odą lu g ałto ej z ia a u kó iepl o- ilgot oś io h oto ze ia pęk ą itki ątku lu os o , zależ ie od i h g u oś i, gęstoś i li io ej i sił sk ętu . “pęka ia zap a i a st ala ski h po stają z kle a skutek ap ężeń oła h przez ruchy podobrazia płó ie ego lu d e ia ego , kied zap a a iku atu al h p o esó sta ze ia st a i s ą elast z ość i zdol ość od eago a ia st esó . ł.: fessurazione;- fr.: fissuration;- ang.: fissure;- hiszp.: fisura. pęka ie dre a )ja isko polegają e a oze a iu a st d e a pod pł e ap ężeń, osiągają h a tość ó ą jego t z ałoś i a oz iąga ie pop zek łókie . W d ze a h zja isko to stępuje pod pł e działa ia z ikó ze ęt z h, jak iat , o zepa ś ież a (pęk ię ie dze io e i ok ęż e lu iskie te pe atu pęk ię ie ozo e . Pęka ie d e a zasie ś i ki d ze a jest astępst e a usze ia ó o agi ap ężeń z osto h, któ e ulegają g ałto e u ozłado a iu. )ja isko pęka ia ta i i o ó z drewna jest spo odo a e ie ó o ie s ha ie i sku ze pęk ię ie deso p j e o az a izot opią drewna. ł.: fessurazione;- fr.: fissuration;- ang.: fissure;- hiszp.: fisura. pęka ie okręż e dre a Wada d e a polegają a a ałko it lu zęś io pęk ię iu iędz d o a słoja i p z ostu o z ego. Jest po odo a e oze lu pod aż ie ia i e ha i z i pnia w ok esie z ostu. “z zegól ie podat e a ie jest drewno kasztana jadalnego, wolne od niego są sz stkie gatu ki d ze ż i z h. ł.: cipollatura;- fr.: maladie de l'oignon;- ang.: ring shake;- hiszp.: acebolladura;- niem.: Ke s häle. pęk ię ie dre a ‘oze a ie tka ki d ze ej ieg ą e zdłuż łókie , po stają e za ó o za ż ia d ze a, jak i w czasie jego ś i ki, o ó ki lu susze ia. W d ze a h, pod pł e wiatru i ięża u ś iegu po stają: pęk ię ia dze io e p ze hodzą e p zez dzeń, p oste lu k z żują e się o az p. ok ęż e i łuko e ieg ą e zdłuż o odu słoi . Pod pł e ozu po stają p. ozo e kształ ie kli a ieg ą ego od po ie z h i p ia ku dze io i . P. z osto e p ze hodzą e p zez dzeń lu po ię i ie p zek oju pop ze z ego po stają aj zęś iej pod zas ś i ki. W d e ie źle sezo o a i suszo po stają p. desorpc j e ieg ą e od szto ó desek, zęsto p zez ałą g u ość ta i , oła e g ałto sku ze p zesuszo h a st ze ęt z h. Pęk ię ia stępują w d e ie sz stki h gatu kó d ze , o iżają jego łas oś i e ha i z e stop iu zależ od i h kształtu i oz ia ó . ł.: fenditura;- fr.: fente;- ang.: groove;- hiszp.: hendidura. pęk ię ie dre a ‘oze a ie tka ki d ze ej ieg ą e zdłuż łókie , po stają e za ó o za ż ia d ze a, jak i zasie jego ś i ki, o ó ki lu susze ia. W d ze a h, pod pł e iat u i ięża u ś iegu po stają: pęk ię ia dze io e p ze hodzą e p zez dzeń, p oste lu k z żują e się o az p. ok ęż e i łuko e ieg ą e zdłuż o odu słoi . Pod pł e ozu po stają p. ozo e kształ ie kli a ieg ą ego od po ie z h i pnia ku rdzeniowi). P. z osto e p ze hodzą e p zez dzeń lu po ię i ie p zek oju pop ze z ego po stają aj zęś iej pod zas ś i ki. W d e ie źle sezo o a i suszo po stają p. deso p j e ieg ą e od szto ó desek, zęsto p zez ałą g u ość ta i , oła e g ałto sku ze p zesuszo h a st ze ęt z h. Pęk ię ia stępują d e ie sz stki h gatu kó d ze , o iżają jego łas oś i e ha i z e stop iu zależ od i h kształtu i oz ia ó . ł.: fenditura;- fr.: fente;- ang.: groove;- hiszp.: hendidura. pęk ię ie okręż e dre a Wada d e a polegają a a ałko it lu zęś io pęk ię iu iędz d o a słoja i p z ostu o z ego. Jest po odo a e oze lu pod aż ie ia i e ha i z i p ia ok esie z ostu. “z zegól ie podat e a ie jest d e o kaszta a jadal ego, ol e od iego są sz stkie gatu ki d ze ż i z h. ł.: cipollatura;- fr.: maladie de l'oignon;- ang.: ring shake;- hiszp.: acebolladura;- niem.: Ke s häle. pęk ię ie rdze io e dre a Wada d e a, polegają a a oze a iu tkanki drzewnej jed ej płasz zeź ie, ó olegle do p o ie i dze io h, pod pł e ap ężeń e ęt z h spo odo h sta ze ie się d ze a. ł.: spaccatura radiale;- fr.: fente radiale;- ang.: star cracking;- hiszp.: grieta radial. pelagia purpura ł.: pelagia;- fr.: pelagia;- hiszp.: pelagia. peletta ???????? 140 Odpo ied io p a io a ło a jelita z ie zę ego, uż a a podo ie jak pe ga i do o h o pojed z h płatkó złota p ze a h po iędz óż i faza i bicia. ł.: peletta;- hiszp.: pielilla;- niem.: Schlimen. pendant [fr.] Odpo ied ik, s et z e dopeł ie ie jakiegoś elementu. W sztukach plastycznych - dzieło o az, zeź a, ó a t st z , udo la odpo iadają e d ugie u, podo e do iego pop zez te at, ielkość, ate iał i technikę i aze z i t o zą e ha o ij ą ałość. Mogą to ć p. d a o az p zez a zo e do sta ia ia jede o ok d ugiego, d ie zeź og odo e usta io e s et z ie, d ie ofi pała o e itp. ł.: pendant;- fr.: pendant;- ang.: pendant;- hiszp.: pendant;- niem.: Pendant. pennellata, a. po iag ię ie pędzla ”lad pozosta io p zez pędzel a po ie z h i o azu, t po z łasz za dla ala st a olej ego, a dziej ięsistego i swobodnego od innych technik. Pennellata ó i o sposobie i kie u ku p o adze ia pędzla, uż tej sile nacisku i jest ha akte st z a dla ęki danego a t st . W ikli e ada ie t h śladó pod ik oskope , w skoś oś ietle iu, ak o- i mikrofotografie oraz a aliza po ó a za ogą dosta z ć z a zą h a gu e tó p z p ó a h at u ji dzieł ala ski h. Por. dukt. ł.: pennellata;- fr.: coup de pinceau;- ang.: brushstroke;hiszp.: pincelada;- niem.: Pinselstrich. penseta “z z p e ze sp ęż stej stali złożo e z d ó h a io połą zo h u ho o, uż a e do ś iska ia, h ta ia, a ia. W ko se a ji pod zas za iegó o z sz za ia po sze h ie stosuje się pe set hi u gi z e óż ego kształtu i ieloś i. Ch ta się i i i a ipuluje ta po a i at , asą zo i ozpusz zal ika i poz ala to u ik ąć ko taktu he ikalió za skó ą. ł.: pinza, pinze, pinza per tamponi;- fr.: pince, pince h ostati ue;- ang.: pliers, tongs;- hiszp.: pinza, pinzas he ost ti as;- niem.: Zange, Klemmzange. penseta zaciskowa Pe seta hi u gi z a kształte p z po i ają a oż zki, u ożli iają a za iska ie a z ń k io oś h lu służą a do a ipula ji igła i chirurgicznymi ł.: pinza per tamponi;- fr.: pi eàh ostati ue;- ang.: tongs;- hiszp.: pi zaàhe ost ti a;- niem.: Klemmzange. pentimento . Pop a ka lu z ia a układzie ele e tu ko poz j ego lu detalu, ko a a p zez a t stę e łas o azie, jeszcze w trakcie malowania. Pe ti e to jest iekied ido z e goł okie p zez i past pie ot ego uję ia lu ija się kolo st z ie skutek z iększają ej się z zase p zez o z stoś i ie z h iej a t fa . Jego o e ość uja ić ogą także ada ia radiograficzne i fotografia w podczerwieni. Jest to e ą skazó ką do o e aute t z oś i o azu lu st ie dze ia jego pie szeńst a stosu ku do repliki. . “pod ia a st a alo idła dot z to p ze aż ie o azó ta li o h ido z a pop zez ie z hnie a st , któ e z zase stał się półp zej z ste. Pe ti e ti są ele e te o gi al ej tka ki ala skiej i sta o ią p zeko ają do ód o gi al oś i, a p z aj iej „podeszłego ieku dzieła. Czasa i ukaza ie się spod i h a st jest ikie zęś io ego przemycia alo idła. ł.: pe ti e to;- fr.: repentir;- ang.: pentimento;- hiszp.: pentimento;- niem.: Pentiment. pergamin [gr. od miasta Pergamon w Azji Mn.] Podłoże piś ie i ze ot z a e ze spe jal ie p a io h skó z ie zę h, głó ie ielę ch, kozich i o z h; także doku e t pisa a pe ga i ie. Po usu ię iu sie ś i skó ę sk o a o, o zo o odzie apie ej po to, usu ąć ałko i ie askó ek i podskó ą tka kę łą z ą, pozosta iają jed ie skó ę łaś i ą , płuka o i suszo o apiętą a k os a. Następ ie skó a ła ś ie ia ia zależ oś i od p zez a ze ia i gładza a oża i i pu ekse . Pisa o a i za po o ą t z i lu odpo ied io p z i a ego pió a. ) a już sta oż t oś i Egipt, Pe sja, G e ja , sze oko stosowany w II-III w. n.e.. Po i o długiego i sko pliko a ego p o esu t a za ia, uż a jesz ze długo po alezie iu papie u, do p a o sz zegól z a ze iu. Wg Baldi u iego : „Pergamin, papier o z .à“k aàjag ię aàiào za,à p a io aà aà ie ko,à iałaàiàp zeź o z sta,à aàkt ejàsięàpisze,à suje,à o ià miniatury i maluje." ł.: pergamena, carta pecora, carta pecorina;- fr.: pa he i ,àpapie àpa he i ;- ang.: parchment, sheep parchment;- hiszp.: pergamino, papel vitela;- niem.: Pergament, Pergamentpapier. perspektograf Dürera U ządze ie p zedsta io e a sł ej i ie Albrechta Dü e a z 1525 r. - odzaj pe spektog afu do k eśla ia złożo h sk ótó pojed z h ele e tó . “kłada się z d ó h ide t z h, połą zo h za iase k osie . Na pie sz za o o a e są u ho e itki, a któ e a le zo e są ko aliki, dają e się s o od ie p zesu ać. A t sta, pat zą p zez ie z jednego punktu widzenia na a p zed iot, p zesu a ko aliki, zaz a zają ha akte st z e pu kt . Następ ie za ka u ządze ie, tak by na wierzchu znalazła się d uga a ka, z a iąg ięt papie e . Po ie aż ko aliki są dosko ale spod papie u ido z e, pu kt po pu k ie ał o az zostaje odtworzony absolutnie wiernie. ł.: spo telloàdelàDü e ;- fr.: dispositifàdeàDü e ;- ang.: tracing apparatus;- hiszp.: dispositivo de Durero. perspektograf P z ząd do k eśla ia lu e fika ji perspektywy. Opie a się a zasadzie, że o az pe spekt i z po staje jak gd a skutek p ze ię ia p zez płasz z z ę o azu iązki li ii, łą zą h oko o se ato a z przedmiotami (na podo ieńst o su ku a sz ie okie ej z zaznaczeniem idzia i p zez ią p zed iotó . Pe spektog af oż a podzielić a d ie g up : ko z stują e dostate z ie p zez o z stą płasz z z ę, ezpoś ed io a któ ej so ik pat zą p zez elo ik z uszają do za ho a ia stałego pu ktu o se a ji odt a za za s 141 obserwowanego przedmiotu. W grupie drugiej płasz z z ę p ze ię ia sta o i siatka, któ a dzieli i po ządkuje idzia o az. ‘ so ik o se ują p zez ią o iekt ó ież za po o ą elo ika), odwzorowuje go a a alogi z ie podzielo k atką podłożu. P z ząd tego t pu ł z a e o aj iej od XIII ieku, sz zegóło o opiał je . Leo Battista Al e ti. ł.: prospettografo;- fr.: perspectographe;- ang.: perspectograph;- hiszp.: perspe t g afo;- niem.: Perspektograph. perspektywa centralna Perspektywa linearna, w któ ej e t u zutu oko z ajduje się ś odku ko poz ji, a li i ho zo tu pop o adzo ej a ok. / sokoś i o azu. ł.: prospettiva centrale;- fr.: perspective centrale;- ang.: centralized perspective;- hiszp.: perspectiva central;niem.: Zentralperspektive. perspektywa iluzjonistyczna Iluzo z e o aże ie głę i, zęste ala st ie barokowym, uzyskane zabiegami perspektywicznymi. P zest zeń ala ska daje się ć p zedłuże ie ze z istej p zest ze i a hitekto i z ej i ie ieć koń a. ł.: sfondato;- ang.: illusionistic perspective. perspektywa linearna, a. p. geo et z a, p. z ież a Pe spekt a ala ska, k eślo a a zasadzie zutu perspektywicznego. Dla uzyska ia takiej ko st uk ji uszą ć speł io e astępują e a u ki: p z ję ie p zez sują ego oka jako e t u zutu, ustale ie li i ho zo tu a sokoś i oka sują ego , ustale ie a ho zo ie głó ego pu ktu z iegu li i z oko h, o a ie odległoś i od oka do punktu zbiegu oraz usta ie ie kąta idze ia. W zależ oś i od położe ia płasz z z o azu zględe e t u zutu oka , oz óż ia się pe spekt ę e t al ą, o z ą, ukoś ą, sufito ą, ża ią, z lotu ptaka. W po stał tak o azie perspektywicznym sz stkie li ie ó oległe do płasz z z o azu pozostają adal ó oległe zględe sie ie, ato iast sz stkie li ie p ostopadłe do płasz z z o azu p ze i ają się punkcie zbiegu. Wsz stkie p zed iot ulegają pozo e u po iejsze iu wraz z oddalanie się od oka o se ato a. Odk ta w . p zez B u elles hiego, d a lata póź iej po az pierwszy zastosowana w malarstwie przez Masaccia. ł.: prospettiva lineare;- fr.: pe spe ti eàli ai e;- ang.: linear perspective;- hiszp.: perspectiva lineal;- niem.: Linearperspektive. perspekty a od ró o a, a. p. odwrotna W sztu e ś ed io ie z ej - sposó ukaz a ia p zest ze i niezgodny z prawami widzenia, zgodny za to z ó zes ś iatopogląde . Polega a uzależ ie iu ielkoś i o iektó i postaci od ich znaczenia i aż oś i, a ie od miejsca w p zest ze i stąd p. fu dato p zedsta io a pie sz pla ie jest iejsz od ś iętego a pla ie dalszym). ł.: ;- fr.: ;- ang.: ;- hiszp.: ;- niem.: perspektywa powietrzna Metoda ukaz a ia p zest ze i a płasz z ź ie, któ ej dla uz ska ia iluzji liskoś i lu oddale ia ko z stuje się, p ó z zasad pe spekt li ea ej, sz zegól e efekt ś iatło ie io e i barwne. Wraz z oddala ie się p zed iotó , ko tu stają się iej p e z j e, ko t ast h o at z e sła sze, wiele detali zanika a to a ja staje się hłod iejsza. “toso a a od XVI . ł.: prospettiva area;- fr.: pe spe ti eàa ie e;- ang.: atmospheric perspective;- hiszp.: pe spe ti aàa ea;niem.: Luftperspektive. perspektywa, a. p. ala ska [ła . pespectiva opt ka , perspecto pat zę p zez ] “posó ukaz a ia a płasz z ź ie o iektó t ój ia o h zgod ie z prawami widzenia i naszym po zu ie p zest ze i, tak oddać aże ie głę i i t ój ia o oś i p zedsta io ego ś iata. Jest z iąza a ze zjawiskami optyki, psychologii i z geo et ią k eśl ą. Podstawowym prawem perspektywy malarskiej jest pozo e z iejsza ie się p zed iotó ia ę się i h oddala ia od oka o az pozo a z ież ość ku ho zo to i szelki h li i ieg ą h głą . Taki efekt oż a uz skać albo na podstawie trafnej obserwacji i przestrzennej i tui ji ala st ie od sta oż t oś i , al o a zasadzie zutu pe spekt i z ego, ędą ego ko st uk ję geo et z ą odk ta 1425 r. przez Brunelleschiego pe spekt a li ea a . ” iado e operowanie pe spekt ą od ok esu od odze ia o az li z e ekspe e t , dop o adził ala z a sz z t wirtuozerii w stwarzniu iluzji przestrzeni w barokowym malarstwie sklepiennym i w dzieła h XIX-wiecznych pa o a istó . W sztu e ś ed io ie z ej, sztuce pozaeuropejskiej i w sztu e o o zes ej spot ka się zi i uję ia i pe spekt , p. z pe spekt ą od ó o ą al o - jak w obrazach Picassa - pe spekt ą dot ko ą, p o adzą ą do ha akte st z ej defo a ji p zedsta ień. ł.: prospettiva;- fr.: perspective;- ang.: perspective;hiszp.: perspectiva;- niem.: Perspektive. Perspex polimetakrylan metylu Pettenkofera metoda, a. ege e a ja e iksu etodą Pettenkofera “posó ege e a ji z ielał h, ato h e iksó odkryty w 1863 r. przez niemieckiego lekarza i biologa Maximiliana Josepha von Pettenkofera. Polega na u iesz ze iu alo idła sz zel ie za k iętej ko o ze, nasyconej parami alkoholu i pi d , po ześ iejsz ustale iu pot ze ego zasu działa ia. Pa ozpusz zal ikó p z a ają połą ze ia po iędz ząste zka i ozłożo ego e iksu, p zez o staje się o ponownie przezroczysty a obraz czytelny. Obecnie bardzo zadko stoso a a, ze zględu a ak ożli oś i ko t oli działa ia ozpusz zal ikó a a st ala skie, z łasz za a lase u ki. ł.: sistema Pettenkofer;- fr.: thodeàPette kofe ;- ang.: Pettenkofer technique;- hiszp.: sistema Pettenkofer;niem.: Pettenkofer-System. 142 pH [ła . pondus Hydrogenii] W kład ik stęże ia jo ó odo o h. Wielkość ez ia o a, opisują a g u o ej skali li z o ej, k aso ość od h ozt o ó elekt olitó jest to uje dziesięt loga t stęże ia jo ó odo o h, ażo g a ojo a h a lit : pH = -lg CH+ . Może prz ie ać a toś i od do : pH= jest od z e o ojęt oda , pH > skazuje a od z zasado ; pH<7 - od z k aś . Po ia u pH doko uje się metodami elektrochemicznymi (pehametr) lub kolo et z ie, za po o ą skaź ikó . ł.: pH;- fr.: pH;- ang.: pH;- hiszp.: pH;- niem.: pH. piaskarka “p zężo e z ko p eso e u ządze ia do st u ie io ego z sze ia po ie z h i ka ie ia, egł , etalu itp. ś ie i e zaz zaj piaskie k a o o dobranej granulacji i ost oś i zia e , ale stosuje się ó ięż i e ś ie i a takie jak p oszek ko u do , p ł d ze , ielo e łupi o ze ha, kulki szkla e, p oszek gu o →go age . Ist ieje iele t pó u ządzeń do piaskowania, w t ó ież u ządze ia podają e ó olegle odę lu pa ę od ą. “ze okp stposo a e w konserwacji ekamienia, metalu i elewacji. ł: sabbiatrice;- fr.: sablage; -ang.:sandlaster, physionotrace [fr.] Rodzaj pa tog afu, za po o ą któ ego oż a ło z iejszać po tet ko a e àlaàsilhouette, i ają ko tu fizjo o ii etalo ej pł ie. Skonstruowany przez francuskiego rytownika Louisa Ch étie e spółp a z so ikie Ed é Que ede i zaprezentowany w 1788 r. ł.: fisionotrace;- fr.: physionotrace;- hiszp.: fisionotrace. piaskowanie Metoda strumieniowo-ś ie ego z sz ze ia po ie z h i piaskiem o dobranej granulacdji i ost oś i zia e . “toso a a do usu a ia a a st ie ń z ka ie ia, egł , t kó itp. ł: pulitura con la sabbia;- fr.: sablage; -ang.:sandlasting, pianatore ??????? pianka morska Porowata odmiana sepiolitu. ł.: schiuma di mare;- fr.: s piolite;- ang.: meerschaum;hiszp.: espuma de mar;- niem.: Meerschaum. piasek Luź a osado a skała ok u ho a składają a się z ziaren mineralnych o ś ed i , , po stał h a skutek deg ada ji skał. Głó skład ik: k a . Mate iał udo la , podsta o peł ia z zap a . Najstarsza z a a klas fika ja p o adzo a jest ze zględu a ś odo isko sed e ta ji: p. d o e, plażo e, ze z e ajlepsze , kopal e, lodo o e, o skie p z zeż e i pł tko od e. Piasek stoso a ko se a ji za tkó usi speł iać ogi jakoś io e, p. wymagania normy PN-79/B-06711 ,,Kruszywa mineralne.Piaski do zapraw udo la h", a sz zegól oś i: ieć f ak je óż h ia ó , a ia o i ie: p. d o ozia ist , - 0,5 , p. ś ed iozia ist , -1,0 mm, p. gruboziarnisty 1,02,0 mm, oraz nie zawie ać do ieszek o ga i z h. Według A d ea Palladio „każd à odzajàpiaskuà ędzieàdosko ał ,àjeżelià oz ie a à dło ia hàzask z pià i jeślià ieàzosta iaàpla ài osaduà aà aà iał àu a iu . Piasek kopalny ma grube, szorstkie i ostre ziarna, do któ h do ze p z ie a spoi o i służ do spo ządza ia zap a u a ski h ś ed i a zia e ie iększa iż , i eto ó zia a do . Piasek ze z a zia a o to zo ei do ze adaje się do zap a t ka ski h g u sz h do t kó ze ęt z h, d o iejsz do e ęt z h , dzięki ze u łat iej się za ie a i ó uje t ko a ą po ie z h ię. Odpo ied ią g a ula ję piasku uz skuje się pop zez przesiewanie przez specjalne sita. ł.: sabbia, rena;- fr.: sable;- ang.: sand;- hiszp.: arena;niem.: Sand. picchierello nasiek????????? )ę at łot uż a da iej do zg u ej o ó ki kamienia. Podobny jest do niewielkiego kilofa, zaost zo ego a o u koń a h. P a uje się i o u ą z, ude zają pio o o o ka ień. O e ie uż a ie al łą z ie do o ó ki g a itu. ł.: picchierello. pictura translucida aureola ł.: pittura traslucida, aureola;- fr.: peinture translucide;ang.: translucent painting technique;- hiszp.: pintura t aslú ida. pictura translucida [ła .], a. au eola Te h ika polegają a a akłada iu a h lase u kó na folie etalo e zaz zaj ę, także s e o i złoto , sta o ią e i teg al ą zęść ala skiej ko poz ji, celu ada ia a f ag e to sz zegól ej ś ietlistoś i i poł skli oś i. ) a a od VIII ., opisa a p zez Ce i iego (koniec XIV w.) i Teodora Turqueta de Mayerna (1620). ł.: pittura traslucida, aureola;- fr.: peinture translucide;ang.: translucent painting technique;- hiszp.: pintura t aslú ida. piędź Da a ia a długoś i ó a iej ię ej alo al o odległość od koń a k iuka do koń a ś odkowego palca. Da iej także zęść ęki z a zają a tę ia ę. We Włosze h uż a a p zed p o adze ie dziesięt ego s ste u et z ego, z óż i o a a zależ ie od zasu i iejs a, ś ed io iej ię ej odpo iadają a ‘z 22,3; Genua 24,8; Sycylia 25,8; Neapol 26,4; Cagliari 22,2). Baldi u i o jaś ia, że jest to odpo ied ik sze okoś i dło i, z li „p zest zeńà iędz àkoń a iàk iukaàià ałegoàpal a . ł.: palmo;- fr.: empan;- ang.: palm;- hiszp.: palmo pień )d e iała, głó a łod ga d ze a, osiągająca zwykle z a z ą g u ość i sokość. “ta o i oś spie ają ą 143 ko o ę d ze a i łą zą ą ją z ko ze ia i. Jeśli oś głó a za ho uje aź ą p ze agę p z ostu ad pęda i o z i, kształ a się pień iosł i p ost z . st załą głó ie u d ze iglastych). Jeżeli a pe ej sokoś i t a i p ze agę p z ostu a ze z ko a ó , t a za się tz . kłoda. Na p zek oju pop ze z p ia oz óż ia się: ko ę, a dzo ie ką a st ę iazgi, ale d ze z przyrostami rocznymi i promieniami rdzeniowymi oraz dzeń. ) ajo ość st uktu p ia i jego anizotropii ma zasad i ze z a ze ie dla ozu ie ia iektó h zja isk za ho a ia się i paczenia drewna. ł.: tronco;- fr.: tronc;- ang.: trunk;- hiszp.: tronco;- niem.: Stamm. pietra artificiale ka ień sztu z y ???????? pigment [ła . pigmentum fa a, a ik ] “tała, atu al a lu s tet z a, t ud o ozpusz zal a su sta ja a a, ają a zdol ość selekt ego od ija ia p o ie i ś ietl h. “p oszko a a i z iesza a ze spoi e t o z t ałą za iesi ę iekłą, któ a naniesio a ie ką a st ą a podłoże po oduje z ia ę jego za a ie ia. Duż pł a i te s ość a i siłę k ia a stopień ozd o ie ia pig e tu zaz zaj i ższ , t lepsze łaś i oś i . Pod zględe he i z oz óż ia się p. ieo ga i z e: atu alne (mineralne) i sztuczne (sole i tlenki metali) oraz p. organiczne, zwykle w postaci lakó a h. Pig e t są sze oko stoso a e do o u fa i e alii, a ie ia łókie , papie u, skó , t o z sztu z h, o ó e a i z h i i . W ala st ie a tystycznym iąż aj żej e io e są d o o z ielo e i e ał i zie ie, o z sz za e p zez płuka ie odzie i kla o a ie. W p ze i ieńst ie do  a ikó pig e t są ie ozpusz zal e spoi ie i ie t o zą z a io ą po ie z h ią iązań he i z h. ł.: pigmento;- fr.: pigment;- ang.: pigment;- hiszp.: pigmento;- niem.: Pigment. pig e tó u iera ie Proces mielenia i p oszko a ia pig e tó . Da iej w ałoś i ko a ę z ie, z kle p zez u z ió i po o ikó a t st - ś iad zą o tym liczne ryciny z XV i XVI . W a e i e ał , gli ki lu i e su sta je najpierw rozdrobniano w oździe zu, po z astępo ał p o es długiego u ie a ia i h a iałko ka ie ie a pł ie z po fi u o e ie uż a się pł t z t a io ego szkła i płaskiego oz ie a za z tego samego ate iału . Czas t a ia za iegu zależał od odzaju pigmentu i odpowiedniej dla niego granulacji. Zwykle dążo o do ot z a ia jak ajd o iejszej f ak ji, t ie iej iektó e pig e t z t d o o ozta te t a ą i te s ość a i stają się p zez o zyste. ł.: macinazione dei pigmenti;- fr.: broyage des pigments;ang.: grinding of pigments;- hiszp.: moledura de los colores. piła Na zędzie sk a ają e, ieloost zo e, do ię ia oz ait h ate iałó . W óż ia się p. płaskie, ta zo e, taś o e, łań u ho e, li d z e lu sfe z e, o sługi a e ę z ie lu o apędzie elekt z , spalinowym i i . T ad j a piła ę z a składa się z zaopatrzonego w zę zesz zotu o az op a ki lu ękojeś i. B zesz zot oże ć apięt p. a o e i ka łąko e lu ie apięt , zakoń zo jed lu d o a u h ta i. Kształt ost za zależ od p zez a ze ia; od iego odzi się sz zegóło a az a pił . Pił ahadło e z ost ze k ze ie stoso a o już p. .e.; ę z e pił do etali poja ił się koń u XVIII . wł.: sega;- fr.: scie;- ang.: saw;- hiszp.: sierra;- niem.: “äge. piła grz iet i a, a. grzbietnica, czopnica Piła ę z a, płaska, jed o- lu d u h to a, posiadają a wzmocnienie ostrza w postaci stalowej listwy za o o a ej a jego g z ie ie. U ożli ia to stoso a ie zesz zotó ieńsz h od . “łuż do apiło a ia d e a. W iektó h t pa h list a z a iają a oże ć zdej o a a, o poz ala a dalsze ię ie g u szego 59 ate iału. ł.: saracco a costola;- fr.: egoď eà àdos;- ang.: tenon saw;- hiszp.: sierra;- niem.: ‘ü ke säge. piła ot oro a, a. otwornica ‘ę z a piła do d e a posażo a długie, s o od e, a dzo ąskie ost ze kształ ie t apezu. “łuż do i a ia ot o ó i k ojó o dużej k z iź ie. 60 ł.: foretto;- fr.: egoï e;- ang.: key-hole saw;- hiszp.: segueta. piła płat i a, a. płat i a, pł t i a Piła ę z a, jed o h to a, ze s o od , trapezoidal zesz zote , sze sz koń e zamocowanym na uchwycie w kształ ie kol . G u ość ostrza: 1 - 2 , zależ ie od ielkoś i tak, a zape ić odpo ied ią szt ość pod zas ię ia. “łuż do p zepiło a ia i ozpiło a ia desek, ali i k a ędziakó . Współ ześ s e p odukuje się elekt z odpowiednik: 61 144 i a ia ot o ó i k ojó o dużej k z iź ie. ł.: foretto;- fr.: egoï e;- ang.: key-hole saw;- hiszp.: segueta. 62 ł.: saracco, segaccio;- fr.: egoď e,às ieà à efe d e;- ang.: ripsaw, hand saw;- hiszp.: sierra de mano;- niem.: Fuchsschwanz. piła poprze z i a, a. poprzecznica Duża piła ę z a stoso a a do ś i ki d ze i ozpiło a ia kłód, agają a uż ia d ó h pa ąk. “kłada się z długiego zesz zotu, sze szego poś odku i łagod łukie z ężają ego się ku koń o , a któ h za o o a e są d a pop ze z e u h t . ł.: segone;- fr.: scie de long;- ang.: rip saw;- hiszp.: sierra de carpintero;- niem.: Brettsäge. piła ra o a stolarska ‘ę z a piła do d e a, z udo a a z apiętego w op a e zesz zotu. Na iąg ost za ko t oluje się sk ę ają pod ój sz u za o to a gó ej zęś i a . ) a a od zasów rzymskich, jej zasadnicza ko st uk ja p zez stule ia ie uległa z ia ie. ł.: sega intelaiata;- fr.: s ieà à ad e;- ang.: frame saw;hiszp.: sierra de arco;- niem.: ‘ah e säge. piła ra o a stolarska ‘ę z a piła do d e a, z udo a a z apiętego opraw e zesz zotu. Na iąg ost za ko t oluje się sk ę ają pod ój sz u za o to a gó ej zęś i a . ) a a od zasó z ski h, jej zasad i za ko st uk ja p zez stule ia ie uległa z ia ie. ł.: sega intelaiata;- fr.: s ieà à ad e;- ang.: frame saw;hiszp.: sierra de arco;- niem.: ‘ah e säge. piła yrzy arka, a. wyrzynarka ‘ę z a piła a o a posażo a ąski ok. zesz zot. “łuż do ię ia po k z iz a h. ł.: voltino;- hiszp.: voltino;- niem.: Rahmensäge. piła zasu i a, a. zasuwnica, narznica Piła ę z a, płaska, jed o h to a, odzaj ie ielki h oz ia ó g z iet i o ąski ost zu. “łuż do o ie ia d e ie a ięć i żło kó . pilnik Na zędzie sk a ają e służą e do ś ie a ia, gładze ia i obrabiania przez pocieranie metali, drewna, rogu i innych t a d h ate iałó . ) a e już okresie neolitu, na p zest ze i iekó p z j o ało óż e kształt . “kłada się z p ęta o e ie z hartowanej stali) o óż p zek oju, pok tego d o i a ię ia i i osadzonego w ą z e. W zależ oś i od ielkoś i, oz óż ia się pil iki ślusa skie, kluczykowe i igiełko e. T p pil ika ok eśla się a podsta ie kształtu jego p zek oju płaski, ok ągł , półok ągł , k ad ato , t ójkąt , ożo , o al , so ze ko , ie zo . Nu e zależ od li z a ięć a ostrzu - i ższ , t pil ik a dziej p e z j . Na ię ia ogą ć jed o- lu ielo zędo e, jed o- lub dwukierunkowe. Wybor odpowiedniego pilnika podyktowany jest spe fiką p a , do ko a ia któ ej a zostać uż t . U ządze ie do p oduk ji pil ikó stepuje już a su ka h Leo a da da Vi i. P oduk ja se j a ozpo zęła się dopie o XIX w. Baldinucci (1681) podaje astepuja ą defi i ję: „Pilnik, raszpla, tarnik. To, z à zeź ia zeà gładzająàs ojeà zeź ,à ko a eà w a u zeàlu àd e ie.àMogąà ćà ż egoàkształtu,à ożo ate,àp łok ągłe,à fo ieàdużegoàpal a,ài ż ejà ielkoś i. ł.: lima;- fr.: lime;- ang.: file;- hiszp.: lima;- niem.: Feile. pilnik bastardowy Pil ik do ol ego t pu, któ ego ost ze pok te jest a ię ia i k z żo i, st efo o p ze hodzą i od drobnych do grubych. ł.: lima bastarda;- ang.: bastard file;- hiszp.: lima bastarda;- niem.: Bastardfeile. pil ik głu hy Pil ik o aj ższej u e a ji, z ało zu al ą po ie z h ia ta ia, któ g defi i ji Dizionario tecnico (II, 1887) „t zeà ezàhałasu . Naz a o e ie p akt z ie ieuż a a. ł.: lima sorda;- fr.: lime sourde;- ang.: silent file;- hiszp.: lima sorda;- niem.: Speckfeile. pil ik gru ozę y, a. zdzierak Pil ik ślusa ski o aj iższej u e a ji, o sz zegól ie stają h zą ka h. Jego kształt i p zek ój oże ć do ol , z kle z ężo ku koń o i, z a ię ia i k z żo i. “toso a p z stęp ej o ó e mate iałó . ł.: lima grossa;- fr.: li eà àd g ossi ;- ang.: rough file;hiszp.: lima basta;- niem.: Grobfeile. 63 ł.: saracco per intagli;- ang.: dovetail saw;- hiszp.: sierra de entallar; -niem: )i ke säge piłka otworowa, a. otwornica ‘ę z a piła do d e a posażo a długie, s o od e, a dzo ąskie ost ze kształ ie t apezu. “łuż do pil ik igiełko y Pil ik ie ielki h oz ia ó , a dzo d o o zą ko a , p zez a zo do p a agają h sz zegól ej p e zji złot i t o, zega ist zost o . Jego koń o ka, któ a w pil ika h ślusa ski h i kluczykowych jest osadzana w d e ia ej ą z e, tu jest dłużo a i wyprofilowana w sposo poz alaja a ezpoś ed ie jej u h e ie. W ha dlu stępuje ała se ia t pó pil ikó 145 igiełko h, o z óż i o a h p zek oja h i numeracji. ł.: lima ad ago;- ang.: needle file;- hiszp.: lima de aguja;niem.: Nadelfeile. pilnik kolankowy ??? kulawy?? Pilnik, w któ u h t a ha akte st z kształt lite ), p zez o ą zka ie leż jednej osi z ostrzem. Poz ala to ie ać iększ a isk a podda a o ó e p zed iot. Na zędzie p a ie ałko i ie szło z uż ia. ł.: lima inginocchiata. pilnik kulawy ???? pilnik kolankowy?? ł.: lima zoppa. pilnik niemieckipil ik g u ozę ł.: lima tedesca;- fr.: li eà àd g ossi ;- ang.: rough file;hiszp.: lima basta;- niem.: Grobfeile. pil ik ożo y Pilnik o p zek oju podo do oża z li z ężają się jednostronnie. Znajduje zastosowanie w o ó e f ag e tó o sz zegól ie zaost zo h ka ta h. Nazwa za oto a a już Vocabolario Baldinucciego (1681). ł.: lima a coltello;- fr.: li eà à outeau;- hiszp.: lima cuchillo. pil ik okrągły Pil ik ślusa ski, klu z ko lu igiełko o przekroju ok ągł , z ężają się ku koń o i. “toso a do poszerzania i gładza ia ok ągł h ot o ó o az do kań za ia klesł h po ie z h i. ł.: lima tonda;- fr.: lime ronde;- ang.: round file;- niem.: Rundfeile. pil ik płaski Pil ik ślusa ski, klu z ko lu igiełko o przykroju p ostokąt , któ ego g u ość i sze okość z kle z iejsza się p z ie z hołku. ł.: lima piatta;- ang.: flat file;- niem.: Flachfeile. pil ik półokrągły Pil ik ślusa ski, klu z ko lu igiełko o przekroju półok ągł , o do ol zą ko a iu. Łą z sobie zalet pil ika ok ągłego i płaskiego; po ie aż jed ą st o ę a płaską a d ugą pukłą adaje się za ó o do o ó ki po ie z h i płaski h jak i zak z io h. W ie ia już w Vocabolario Baldinucciego (1681). ł.: lima mezzatonda;- fr.: lime demi-ronde;- hiszp.: lima deà ediaà ańa. pil ik trójkąt y Pil ik ślusa ski, klu z ko lu igiełko o przekroju t ójkąt , z kle z ężo ku koń o i, posiadają t z płaskie po ie z h ie. Uż a p z o ó e kątó e ęt z h i ze ęt z h. ł.: lima triangolare;- fr.: lime triangulaire;- ang.: triangular file;- hiszp.: ;- niem.: Dreikantfeile. pilnik z a ię ia i krzyżo y i, a. jed o zędo dwukierunkowymi i Pil ik, któ ego a ię ia a ost zu ieg ą d ó h kierunkach i zaje ie się k z żują, t o zą o oidal e zą ki. Te odzaj a ięć oże stępo ać pilnikach óż ego t pu, a płaski h po ie z h ia h. Uż a p zede sz stki do stęp ej o ó ki ate iałó . Na rynku dostepny w óż ej u e a ji, od g u ego do drobnego. ł.: lima a taglio doppio;- hiszp.: lima de picadura cruzada. pilnik z a ię ia i pojedyń zy i, a. jed o zędo i jednokierunkowymi Pil ik óż ego t pu, któ ego ost ze pok te jest se ią ó oległ h a ię , ieg ą h zaz zaj pod kąte ° w stosu ku do osi a zędzia. W zależ oś i od u e u, stosowany jest do ost ze ia oż lu do p a koń ze io h p z o ó e iękki h etali, d e a, koś i sło io ej, ogu itp. ł.: lima a taglio semplice;- hiszp.: lima de picadura simple. pilnik zakrzywiony Pilnik, w któ u h t sta o i zęść ś odko a, z dwoma ost za i a koń ó ka h, óż ią i się iędz so ą kształte i zą ko a ie . W iektó h p z padka h jed a ko ó ka to pil ik, d uga to tarnik. Stosowany p z o ó e etali, ka ie ia i stiukó . Baldinucci (1681) pisze: „Pilniki zakrzywione, w kształ ieàjęz ka,àdoàusu a iaà z a u àślad àdłuta,à pa tia hà pukł hà i klęsł h. ł.: lima curva. pilnik Na zędzie sk a ają e służą e do ś ie a ia, gładze ia i obrabiania przez pocieranie metali, drewna, rogu i innych t a d h ate iałó . ) a e już okresie neolitu, na p zest ze i iekó p z j o ało óż e kształt . “kłada się z p ęta o e ie z ha to a ej stali o óż p zek oju, pok tego d o i a ię ia i i osadzo ego ą z e. W zależ oś i od ielkoś i, oz óż ia się pil iki ślusa skie, klu z ko e i igiełko e. T p pil ika ok eśla się a podsta ie kształtu jego p zek oju płaski, ok ągł , półok ągł , k ad ato , t ójkąt , ożo , o al , so ze ko , ie zo . Nu e zależ od li z a ięć a ostrzu - i ższ , t pil ik a dziej p e z j . Na ię ia ogą ć jed o- lu ielo zędo e, jed o- lub dwukierunkowe. Wybor odpowiedniego pilnika pod kto a jest spe fiką p a , do ko a ia któ ej a zostać uż t . U ządze ie do p oduk ji pil ikó w stepuje już a su ka h Leo a da da Vi i. P oduk ja se j a ozpo zęła się dopie o XIX w. Baldinucci (1681) podaje astepuja ą defi i ję: „Pilnik, raszpla, tarnik. To, z à zeź ia zeà gładzająàs ojeà zeź ,à ko a eà w a u zeàlu àd e ie.àMogąà ćà ż egoàkształtu,à ożo ate,àp łok ągłe,à fo ieàdużegoàpal a,àià ż ejà ielkoś i. ł.: lima;- fr.: lime;- ang.: file;- hiszp.: lima;- niem.: Feile. pinakoteka [gr. pinakotheke od pinakos o az , theke s ho a ie ] W antycznej Grecji - sł z ió o azó iesz zą się w pół o o-za hod i sk z dle P op lejó a Ak opolis Ateńskiej. Według opisó z ajdo ał się ta o az ta li o e, alo a e a pł ta h gipso h 146 i a uo h o az alo idła ś ie e. Podo e gale ie o azó g o adzili póź iej ład hellenistyczni. W sta oż t ‘z ie fu k ję pu li z h pi akotek speł iał po t ki; po sta ał także pi akoteki p at e. Te i ut z ał się do dziś az a h iektó h eu opejski h gale ii o azó “ta a i Nowa Pinakoteka w Monachium). Por. quadreria. ł.: pinacoteca;- fr.: pi a oth ue;- ang.: picture-gallery;hiszp.: pinacoteca;- niem.: Pinakothek. piombaggine [ ł. piombo ołó ], a. plo ie ielkiej iloś i pł u i pusz za ia go k opla i. ł.: pipetta;- fr.: pipette;- ang.: pipet;- hiszp.: pipeta;niem.: Pipette. piroluzyt, a. braunsztyn, MnO2 Cza i e ał o ato poł sku; poli o fi z a odmiana tlenku manganu. W technikach malarskich stosowany jako pigment ( ze ń a ga o a . ł.: pirolusite;- fr.: pyrolusite;- ang.: pyrolusite;- hiszp.: pirolusita;- niem.: Pyrolusit. agi e [f .] Da e ok eśle ie g afitu alot opo ej od ia ęgla pie iastko ego z iąza e z mylnym pojmowaniem go jako fo oło iu. Także jęz ku polski za ho ał się ślad tej po łki azie „ołó ek . ł.: piombagge;- fr.: plombagine;- ang.: graphite;- hiszp.: piombaggine;- niem.: Schwärzpulver. pion [ ł. piombo ołó ], a. oło ia ka Cięża ek za ieszo a sz u ku służą jako p z ząd do z a za ia kie u ku pio o ego. ) kle a kształt stożka, ajsta sze z a e egze pla ze ko a e są z żelaza lu iedzi, peł io h oło ie . Dla zape ie ia iększej dokład oś i po ia u, zdłuż sz u ka oże p zesu ać się k ad ato a pł tka, o sze okoś i ó ej ś ed i ięża ka: opa ta o k a ędź sp a dza ej płasz z z zape ia st z ość pio u ze s oją k a ędzią. ł.: filo a piombo, piombino;- fr.: filà àplo ,àplo ;- ang.: plumb line, lead point;- hiszp.: plomada, sello de plomo;niem.: Lot. pion wolnomularski ??? P z ząd do ustala ia pio u i pozio u, z a już sta oż t Egip ie. Jest to odzaj ekie ki kształ ie lite A, któ ej a io a t o zą kąt p ost , z zaz a zo ą a pop ze z e osią s et ii. W aj ższ pu k ie z ajduje się ot ó , z któ ego z isa sz u , o iążo ięża kie pio u a ski . Pop ze z e a ię ekie ki z a za pozio , kied z isają sz u pok a się dokład ie ze znakiem na niej umieszczonym. Jeden z symboli, uż a h p zez ol o ula z . ł.: archipendolo;- fr.: i eauàdeà aço ;- ang.: aso sà level;- hiszp.: pe pe d ulo;- niem.: Bleilot. pióro . Na zędzie do pisa ia lu so a ia, spo ządzo e z ptasiego pió a, t zciny lub metalu, odpowiednio p z ięt h i zaost zo h. W uż iu od IV . .e. Najpopula iejsze ł pió a gęsie, e io a ła z łasz za lotka z p a ego sk z dła, któ ej gię ie jest odpo ied ie dla ęki piszą ego. W XIX . alezio o staló ki osadzane w obsadkach. ł.: penna;- fr.: plume;- ang.: pen;- hiszp.: pluma;- niem.: Feder. . a. pió o łas e, pió o o e połą ze ia stola skie ł.: caviglia, dente;- fr.: cheville, adent;- hiszp.: clavija, diente pipetka [fr. pipette zdrobnienie od pipe sło ka ] “zkla a u ka o ie ielkiej ś ed i , p osta lu skalo a a, z gu o ą asadką. “łuż do a ie a ia zas sa ia pirydyna, C5H5N ) iązek o ga i z , a i a alifat z a. “il ie t ują a i akot ó za. Bez a a lu żółta a ie z o ost , charakterystycznym zapachu, palna, temp. wrzenia 116°C. ‘ozpusz za się odzie, eta olu, ete ze i i h rozpuszczalnikach orga i z h. Jest zasadą. Mo ozpusz zal ik, ż ą i hig oskopij , ało lot . Uż a a ła do z ięk za ia i stop io ego ozpusz za ia ate iałó ż i z h, sta h e iksó i olej h p ze alo ań, odpo h a i e ozpusz zal iki. Nie do koń a jest z a e ha iz jej działa ia a a st ala skie. Alte at ą dla pi d są iesza ki i h ozpusz zal ikó , któ e - odpowiednio zestawione w oparciu o t ójkąt ozpusz zal oś i - dają su sta ję o praktycznie takich samych jak pirydyna parametrach rozpuszczania. ł.: piridina;- fr.: pyridine;- ang.: pyridine;- hiszp.: piridina;niem.: Pyridin. pistolet natryskowy P z ząd z uchwytem pistoletowym do rozpylania i at sko ego a osze ia po łok lakie u, fa , kleju. “t uga sp ężo ego, poda a ego ze sp ęża ki po iet za ó o ie ie, pod stał iś ie ie ato izuje ie z za iesi ę tj. ozp la ją a d o e k opelki. Fa a al o lakier jest wyrzucana z pistoletu posta i gł . Poz ala to uz ski ać po łoki a dzo ie kie i jed o od e. Pistolet at sko e są po sze h ie stoso a e do lakie o a ia p ze sło ego. W ko se a ji są p z dat e do a osze ia e iksu koń o ego. “ą ó ież god a zędzie do a osze ia ie ki h po łok klejó ko takto h taki h jak p. Be a , o u ożli ia dosko ałe kleje ie p z i i al ej iloś i spoi a. “u sta je a oszo e etodą at sko ą uszą ć odpo ied io oz zedzo e tj. posiadać stosu ko o ie ielką lepkość. Należ pa iętać, że ozp la ie powoduje silne nasycenie atmosfery parami ozpusz zal ikó i ko ie z e jest stoso a ie odpo ied i h ś odkó h o ią h d ogi odde ho e, śluzó ki i skó ę, o az st a za ie ezpie zeńst o wybuchu. ł.: pistola a spruzzo;- fr.: pistoletà àpeinture;- ang.: spray gun;- hiszp.: pistola de vaporizar;- niem.: Spritzpistole. piwo Napój alkoholo . W iektó h da h e epta h ie ia e jako skład ik spoi o az z iesza e z u ate kasselski ś odek do sztu z ego patynowania. Od XI w. stosowane jako dodatek apo iet zają zap a , elu z iększe ia i h t ałoś i. Gio a i “e o “ua do zale a uż a ie go jako ś odka za ezpie zają ego, p z o z sz za iu 147 o azó etodą og io ą pi o, położo e kilku a st a h a li u, iało zapo iegać wnikaniu w spęka ia alkoholu, rozlewanego i podpalanego na powierzchni). ł.: birra;- fr.: i e;- ang.: beer;- hiszp.: cerveza;- niem.: Bier. plama 1. ślad, iejs e a jakiejś po ie z h i óż iają e się i ą a ą, szpe ą e tę po ie z h ię, ędą e jej defekte , skazą . ala st ie: płasz z z a ałożo ej fa , powierzchnia pokryta jednolitym kolorem. ł.: macchia;- fr.: t he;- ang.: stain;- hiszp.: mancha. plasty z ość . W ala st ie, zeź ie, fotog afii i innych dziedzinach sztuk plastycznych - zdol ość p zekaza ia p zest ze ego ize u ku ok eślo ej fo ł , pop zez odpo ied ie uż ie ś iatło ie ia i ko tu ó . . )dol ość iała stałego do dużego odkształ e ia lub t ałej z ia kształtu ez stąpie ia pęk ię ia. P ze i ieńst e plast z oś i jest sp ęż stość. ł.: plasti it ;- fr.: plasti it ;- ang.: plasticity;- hiszp.: plasticida. plasty z ość . W ala st ie, zeź ie, fotog afii i i h dziedzi a h sztuk plastycznych - zdol ość p zekaza ia p zest ze ego ize u ku ok eślo ej fo ł , pop zez odpo ied ie uż ie ś iatło ie ia i ko tu ó . . )dol ość iała stałego do dużego odkształ e ia lu t ałej z ia kształtu, ez stąpie ia pęk ię ia. Przeci ieńst e plast z oś i jest sp ęż stość. ł.: plasti it ;- fr.: plasti it ;- ang.: plasticity;- hiszp.: plasticida. plastyfikator, a. z ięk za z ” odek z ięk zają , su sta ja po o i za służą a do uplast z ia ia i h z iązkó . ł.: emolliente;- fr.: emolliant;- ang.: emollient;- hiszp.: emoliente;- niem.: Plastifikator. płasz zak “ztuka d e a uż tko ego, o o io a formie p ostopadłoś ia u; d a oki ap ze i ległe są sze sze, a d ugie d a ęższe. płasz zyz a podsta y W o aza h k eślo h edług zasad perspektywy jest to płasz z z a usta io a p ostopadle do płasz z z o azu, peł ią a fu k ję podsta dla p zedsta io h figur i o iektó . ł.: piano di terra;- fr.: ezàdeà hauss e;- ang.: ground level;- hiszp.: plano de tierra. płatek złota → złoto płatko e płat i a, a. pł t i a piła płat i a ł.: saracco;- fr.: egoď e;- ang.: ripsaw;- hiszp.: sierra de mano;- niem.: Fuchsschwanz. pleśń Poto z a az a sap ofit z h g z ó , ależą h do óż h g up s ste at z h, któ h g z ia pok a ha akte st z , gęst kożuszkie po ie z h ię, a któ ej ż ją. ‘oz ijają się a u ka h iepł h i ilgot h, o e oś i po iet za, aj hęt iej a elulozie i su sta ja h iałko h. Te i e t ok eśla się także sa ą g z ię - z kle iał lu zielonkawy nalot o charakterystycznym zapachu. ł.: muffa;- fr.: moisissure;- ang.: mold;- hiszp.: moho;niem.: Schimmel. Plexsiglas polimetakrylan metylu ł.: Plexiglas;- fr.: Plexiglas;- ang.: Plexiglas;- hiszp.: Plexiglas;- niem.: Plexiglas. płót a a iąga ie )a ieg api a ia płót a a k os a ala skie. ł.: intelaiare;- fr.: o te àsu à h ssis;- ang.: stretching;hiszp.: entelar. płót e okleja ie W podobraziach drewnianych - za ieg pop zedzają y ałoże ie zap a : a st a płót a zaz zaj l ia ego , akleja a jed ka ałku a ałość podłoża lu pasa h, iejs a h łą ze ia desek. P zej uje o a zęś io o u h podłoża, oła e z ia a i te pe atu i ilgot oś i. P akt ko a e po sze h ie od XIII do XV . ześ iej t elu stoso a o pe ga i . Gio gio Vasa i zau aża: „tak p zed, jak i po Ci a ue aż do tej po idziało się za sze dzieła ko a e p zez G ekó te pe ze a des e i zase a u ze. Ci sta z ist zo ie uż ali płót a, zap a iają i deski o a ie, ie oz a ł się o e a łą ze ia h, kładą a ałość płót o l ia e z kleje z ie zę i pote to g u to ali, p a o ać a t . ‘affaello Bo ghi i zale a: Poł ż ieà aàłą ze ia hàpł t oà z konopi na klej sk àiàp kiàjesz zeàjestàś ież ,à p ze iąg ij ieàpoàt àszpa helkąàlu à oże ,àa àdo zeà gładzićàko opie,àza iastàkt hàda iejàuż a oà ka ałk àl u . ł.: camottatura, impannatura;- fr.: impannatura;- ang.: impannatura;- hiszp.: endrapado;- niem.: Impannatura płót o ko op e Płót o utka e z łókie ko opi - jed o o z h ośli z rodziny konopiowatych (Cannabaceae . Jest poł skli e, a kolo od żółta ego do s e z stosza ego. Ba dzo mocne, najmniej higroskopijne i najodporniejsze na działa ie pleś i ze sz stki h płó ie z łókie atu al h. Podo ie jak i e łók a elulozo e, jest ażli e a k as i dość odpo e a działa ie zasad. O ok płót a l ia ego ło jed z aj zęś iej stosowanych w malarstwie podobrazi tekstylnych, uż a p zede sz stki do ielki h fo ató . )e zględu a s oją t z ałość ko se a ji jest zęsto stoso a e do du lażu. ł.: tela di canapa;- fr.: toile de chanvre;- ang.: hemp canvas;- hiszp.: telaàdeà ńa o;- niem.: Hanfgewebe. płót o l ia e Płót o t a za e z łókien lnu siewnego (Linum usitatissimum) - jed o o z ej ośli z rodziny lnowatych 148 (Linaceae . Naj zęś iej stoso a a tka i a a podo azia ala skie. Jest hig oskopij e oże a so o ać do % ago h ilgot oś i , t ałe, o dużej g iotli oś i. W po ó a iu do a eł eaguje zde do a ie sła iej a aha ia te pe atu i ilgot oś i oto ze ia. Jest dość odpo e a zasad , ażli e a k as . )a a ie ie zależ od zastoso a ej o ó ki: od ud o iałego do ciemnoszarego. ł.: tela di lino;- fr.: toile de lin;- ang.: linen canvas;- hiszp.: tela de lino;- niem.: Leinengewebe. płót o art e Ża go o te i ko se ato ski oz a zają płót o ie ażli e a z ia iepl o- ilgot oś io e, ie ulegają e sku zo i pod pł e od . ‘ezultat atu al ego sta ze ia się ate iału ok. lat lu efekt wielokrotnej dekat za ji. T lko a t e płót a ogą ć stoso a e za iega h du lo a ia a spoi a od e, np. na klajstry. ł.: stancata;- ang.: relaxed;- hiszp.: décatissage. płót o szkla e, a. tkanina szklana Tkanina z  łókie szkla h, p ze aż ie o splo ie płó ie , óż ej g u oś i. Jest ie oz iągli e i odpo e na czynniki chemiczne. W konserwacji wykorzystywane .i . do spo ządza ia la i ato h podłoż zastęp z h p. pod p ze iesio e alo idła ś ie e o az niektó h te h ika h du lażu du laż p zez o z st a asę osko o-ż i z ą, p zekładki uszt iają e . ł.: tela di vetro;- fr.: toile de verre;- ang.: fibre glass;hiszp.: tela de vidrio;- niem.: Fiberglass. płót o żaglo e ‘odzaj sz zegól ie o ego płót a a eł ia ego. Współ ześ ie uż a e jest zase a podłoża o azó , głó ie alo a h te h iką ak lo ą. ł.: tela olona. płót o . Tka i a l ia a, ko op a, juto a lu a eł ia a, o splo ie płó ie każda itka ątku p ze hodzi kolejno pod i nad kolejnymi nitkami osnowy), mocna i zwarta, identyczna z o u st o . Może ć óż ej g u oś i i przeznaczenia: bardzo cienka (batyst) lub gruba i uszt io a p. płót o k a ie kie . W ala st ie od zasó od odze ia jest aj zęś iej stoso a podobraziem. Jako sa odziel e podłoże poja iło się XV . e Włosze h, p a dopodo ie We e ji, skąd ozpo sze h iło po ałej Eu opie. Na jego popula ość pł ęła lekkość, iskie koszt i iększa elest z ość w po ó a iu z t ad j i podłoża i d e ia i. P ze aż ie uż a o płó ie l ia h al o ko op h, zadziej a eł i jut . Gio gio Vasa i ó i: „Po ie ażàjestàtoàspos à god àiàłat ,à o iàsięà ieà t lkoà ałe,àp ze oś eào az àle zà ieżào az à ołta zo eàiài eàog o eàdziełaàhisto z e.àGdzieà ie sta ieà ielkoś iàdesek,àsłuż à ielkośćàià godaàpł ie . . O az ko a a podo aziu tekst l także telero). Baldinucci (1681) pisze: „...iàpo ie ażà aà tka i ieàl ia ejàlu àko op ejà alujeàsięào az ,àdlategoà po iędz à ala za ià ie zeàsięào oàsło oàpł t oàzaà ok eśle ieàsa egoào azu . ł.: tela;- fr.: toile;- ang.: canvas;- hiszp.: tela;- niem.: Leinwand. pły i a, a. filunek, filung Płasz z z a d e ia a klęsła lu pukła, ujęta p ofilo a e a , ędą a ele e te podziału ś ia , boazerii, drzwi lub mebla. W konstrukcji ramowopł i o ej pł i a pusz zo a jest a ę s o od ie, ez kleju e ęgi al o pust , o u ożli ia jej ia ę swobodne ruchy. ł.: tavolato;- fr.: cloison;- ang.: wood frame;- hiszp.: entablado;- niem.: Bildtafel. płyta pilś io a, a. masonit Mate iał z udo a ze sp aso a h a go ą o f ag e tó spilś io ego d e a. Da iej sze oko stoso a a jako podłoże zastęp ze zdjęt h ze ś ia alo ideł ś ie h. ł.: masonite;- fr.: masonite;- ang.: masonite;- hiszp.: masonita;- niem.: Masonit. płyt i a, a. płat i a piła płat i a ł.: segaccio;- fr.: s ieà à efe d e;- ang.: hand saw;- hiszp.: sierra de mano. po iała 1. Warstwa farby wapiennej (mleka wapiennego), e e tual ie a dzo ie kiej zap a , ałożo a celu zasło ię ia sta szej deko a ji al o odś ieże ia ś ia . . Da iej te i ologii łoskiej - wierzchnia warstwa jasnego, bardzo drobnoziarnistego tynku, stosowana pod fresk. ł.: scialbo;- fr.: blanchiment; badigeon- ang.: whitewash;hiszp.: descolorido;- niem.: Kalktünche. pobijak snycerski Drewniany (zwykle bukowy) pobijak o k ótki t zo ku i dużej, iężkiej głó e kształ ie stożka. “łuż do pobijania w d e ia ą ękojeść dłuta k ótki i, ko t olo a i ude ze ia i pod do ol kąte . ł.: mazzuola da intagliatori;- ang.: wooden mallet. pobijak Młotek z twardego drewna, rzadziej z oło iu, z ija ej skó lu t a dej gu , służą do po ija ia dłuta p z o ó e ka ie ia lu do ezpoś ed iego ude za ia o a ia ej po ie z h i gd za hodzi o a a, że łotek żelaz oże ją uszkodzić. ) a od a dzo da a kształ ił się p a dopodo ie sta oż t Egip ie z ajsta sz h a zędzi uda o h a zugi lub grubego kija), udoskonalony w czasach imperium rzymskiego. )ależ ie od p zez a ze ia oże ieć oz aite kształt . ł.: mazzuola;- fr.: ;- ang.: mallet;- hiszp.: ;- niem.: pod iąg Element konstrukcyjny. Belka, a któ ej opie ają się i belki pod iś ie ie Ciś ie ie iższe od at osfe z ego. W ko se e a ji 149 ko z st a e pod zas p zep o adza ia iektó h za iegó , .i . p osto a ia, i p eg a ji i du laż . Podsta a działa ia du lażo h stołó p óż io h i isko iś ie io h. ł.: sottovuoto;- fr.: sous-vide;- ang.: vacuum;- hiszp.: a o. pod zer ień  promieniowanie podczerwone pod zer ień promieniowanie podczerwone ł.: infrarosso;- fr.: infrarouge;- ang.: infrared;- hiszp.: infrarrojo;- niem.: Infrarot. pod zer ień prze hodzą a Te h ika diag ost z a stoso a a do ada ia o azó a płót ie, p ze idują a o se a ję o iektó w podczerwonym ś ietle p ze hodzą p ześ ietle ie o azó p o ie ia i I‘ . W p ze i ieńst ie do t ad j ej fotog afii w pod ze ie i, poz ala a ałko ite wyeliminowanie efleksó , od ijają h się od po ie z h i o azu, o z iększa ożli ość zao se o a ia su ku przygotowawczego i pentimenti. Ponadto w podczerwieni od itej p o ie ie I‘ a ają , uszą po az d ugi poko ać iep zej z ste, po ie z h io e warstwy w p z padku p ześ ietle ia, p o ie io a ie t lko az apot ka a s ojej d odze a st ę ala ską. Pod ze ień p ze hodzą a oże służ ć jako uzupeł ie ie adań adiog afi z h e tge o ski h o azó , któ e e huje iska zdol ość po hła ia ia p omieni X albo przeciwnie, np. malowanych na zaprawach z bieli oło io ej. “toso a a także elu uja ie ia su kó , ko a h ze ią ęglo ą al o sło io ą, niewidocznych w promieniach rentgenowskich. ł.: transirradiazione, infrarosso trasmesso;- fr.: infrarouge transmise;- ang.: transmitted infrared;- hiszp.: infrarrojo transmitido;- niem.: Auflicht in Infrarot. pod zer ień prze hodzą a Te h ika diag ost z a stoso a a do ada ia o azó a płót ie, p ze idują a o se a ję o iektó w podczerwonym ś ietle p ze hodzą p ześ ietle ie o azó p o ie ia i I‘ . W p ze i ieńst ie do t ad j ej fotog afii w pod ze ie i, poz ala a ałko ite eli i o a ie efleksó , od ijają h się od po ie z h i o azu, o z iększa ożli ość zao se o a ia su ku przygotowawczego i pentimenti. Ponadto w podczerwieni od itej p o ie ie I‘ a ają , uszą po az d ugi poko ać iep zej z ste, po ie z h io e a st w p z padku p ześ ietle ia, p o ie io a ie t lko az apot ka a s ojej d odze a st ę ala ską. Podczerwień p ze hodzą a oże służ ć jako uzupeł ie ie adań adiog afi z h e tge o ski h o azó , któ e e huje iska zdol ość po hła ia ia p o ie i X al o przeciwnie, np. malowanych na zaprawach z bieli oło io ej. “toso a a także elu uja ie ia su kó , ko a h ze ią ęglo ą al o sło io ą, niewidocznych w promieniach rentgenowskich. ł.: transirradiazione, infrarosso trasmesso;- fr.: infrarouge transmise;- ang.: transmitted infrared;- hiszp.: infrarrojo transmitido;- niem.: Auflicht in Infrarot. podest Płasz z z a, po ost iędz iega i uszto a ia lu s hodó .T akże lekkie, proste rusztowanie. Gia i to Ca e a : „‘uszto a ieàz o io eà ap ęd eà zd hàlu àt ze hàdesek,à spa t hà aàd hà podp ka hàal oàkoziołka h,à aàkt eà hodzià u a z, kied à usiàp a o aćà aà sokoś iàp ze ższają ejàjegoà z ost,àle zàjesz zeà ieà aàt leà soko,à àko ie z à łoà stawianie rusztowania w peł àz a ze iu . ł.: bertesca;- fr.: hafaudageàl ge ;- hiszp.: andamio bajo. podkład W malarstwie - gładka, jednobarwna warstwa farby położo a a zap a ie po to, adać ko poz ji sz zegól ą to a ję. W su ku - kolo tła. ł.: fondo;- fr.: fond;- ang.: background;- hiszp.: fondo;niem.: Untergrund. podłoże zastęp ze podłoże, a. podobrazie Każda po ie z h ia sta o ią a podkład, a któ aluje, p. deska, płót o, t k, papie i inne. ł.: supporto;- fr.: support;- ang.: support;- hiszp.: soporte;- niem.: T äge . się poduszka pozłot i za Dese zka pok ta a st ą at i o iąg ięta za sze ia sta da to e: . “łuż pozłot iko jako podłoże do ię ia płatkó etalu spe jal oże pozłot i z . ł.: cuscinetto, guanciale da oro;- fr.: oussi et,à oussi à à dorer;- ang.: gilding doll, throw pillon;- hiszp.: cojincillo, amohadilla para el oro;- niem.: Vergolderkissen. pokost lniany Olej lniany gotowany w wysokiej temperaturze (ok. 150°C celu przyspieszenia procesu polimeryzacji i s ha ia. A dodatko o z o ić efekt ał gotowany w oło ia h a z ia h al o z bezpoś ed i dodatkie s kat soli oło iu, ko altu lu a ga u . Mimo to rzadko jest stosowany w ala st ie, po ie aż sil ie żółk ie. Po . olej zagęsz zo , olej modyfikowany. ł.: olio di lino cotto;– fr.: huile de lin cuite;– ang.: boiled linseed oil;– hiszp.: aceite de lino cocido;– niem.: Geko htesàLei öl. połą ze ia stolarskie, a. złą za Miejs e t ałego z iąza ia d ó h ele e tó d e ia h, zape iają e dzięki odpo ied ie u ukształto a iu po ie z h ii st ku ależ tą t z ałość i sz zel ość złą za. ‘oz óż ia się .i .: połą ze ia a st k, a pust, a o e pió o, a zakładkę, a za ek, na jaskół z ogo , a g iazdo i zep , idli ę i i e. ł.: incastro, calettatura;- fr.: assemblage;- ang.: joint, assemblage;- hiszp.: ensambladura, ensamblaje;- niem.: Einbindung. 150 połą ze ie zopo e, a. a zop p ost , ok ągł , a. złą ze na czop połą ze ie a pust połą ze ie a jaskół zy ogo , a. a zep skoś Połą ze ie stola skie, sz zegól ie o a od ia a połą ze ia a pust. W t p z padku tz . pió o, hodzą e z zoła jed ego ele e tu d e ia ia ego, a p zek ój t apezoidal , z sze szą podsta ą z ó o ą a ze ąt z i jest osadzo e odpo iadają u kształte g ieździe, d ążo d ugi ele e ie. Wg Baldinucciego (1681): „Naàjask ł z àogo à- takà ià sięàpoto z ieàoà iekt hàpołą ze ia hàlu à ię ia hà kąto h,à ko a hàp zez stola z àià ieślià aà podo ieńst oàjask ł zegoàogo a,àtz .àsze oki hàz jednej st o àià ąski hàz d ugiej,à oàpo oduje,àiżà ieà ogąà ćà ozłą zo eàz żad ejàst o à ze z àtakàzespolo e.àUż aàsięà takżeàok eśle iaà aàstożek àzeà zględuà aàpodo ieńst o,à jakie aàkształtàjask ł zegoàogo aàzeàstożkie à- szerszym aàg zeàià ęższ à aàdole." Por. połą ze ie a ot lek t z ać o iąże ia lu gd łą ze jest a ażo e a u az mechanicz e. Połą ze ie stoso a e Eu opie, ko st uk ja h d e ia h podo azi po zą sz od XIV ., po sze h ie XVI . da e p z liżo e ze zględu a ak ożli oś i od óż ie ia łą ze ia a o e pió o od ła ze ia a pust ez oz o to a ia o iektó - w obu p z padka h łą ze ie jest ałko i ie uk te . 65 ł.: incastro a caviglia, falso incastro;- fr.: assemblage en he ille,àfau àe o te e t;- ang.: biscuit joint;hiszp.:ensamblaje a clavija, falso ensamblaje;- niem.: Do dü elu g. połą ze ie a styk, a. stykowe Najp ostsze połą ze ie stola skie, któ zoła o u skleja h ele e tó ają ó ą, płaską po ie z h ię. Mało t z ałe e ha i z ie. połą ze ie a pust, a. a łas e pió o, zopo e Popula e połą ze ie stola skie, t po e np. w ko st uk ja h k zeseł i w snycerstwie. W gniazdo głę ie ie, aj zęś iej kształ ie p ostopadłoś ia u lu li d a , ięte jed z łą zo h ele e tó , p o adza się zop tz . łas e pió o , ają dokładnie ten sam kształt o ot ó i sta o ią i teg al ą zęść drugiego z łą zo h ele e tó . Od ia ą połą ze ia a wpust jest połą ze ie a jaskół z ogo . 64 ł.: incastro a coda di rondine, calettatura a coda di rondine;- fr.: assemblage en queue d'aronde;- ang.: dovetail joint;- hiszp.: ensamblaje a cola de milano;- niem.: Zinke. połą ze ie a kołki Rodzaj połą ze ia a o e pió o, któ spaso a e ze so ą ot o , d ążo e o u łą zo h ele e ta h, p o adza się d e ia e kołki. ) a e od sta oż t oś i. ł.: incastro a ranghetta. połą ze ie na motylek, a. a jaskół ze ogo , za ek, ielopłet , ęgiełki, ki ‘odzaj połą ze ia stola skiego a o e pió o. W t padku uszt iają złą ze klo ek a kształt d ó h t apezó , st kają h się ze so ą k ótsz i podsta a i. “łuż do łą ze ie okó e li sk z io h, szuflad itp., jest spot ka e także podo azia h d e ia h. Po ie aż uszt ia d e o a dość dużej p zest ze i, oże po odo ać ap ęże ia, aż do oła ia aź h pęk ięć. ł.: farfalla;- fr.: assemblage en aile de papillon;- ang.: double dovetail;- hiszp.: mariposa;- niem.: Zinke. połą ze ie a o e pióro Połą ze ie stola skie, któ spaso a e ze so ą otwory (g iazda , d ążo e o u łą zo h ele e ta h, p o adza się odpo ied io p ofilo a łą z ik tz . o e pió o . Łą z ik te oże ć iągł lu p ze a d e ia e kołki, jaskół ze ogo . W ko uje się je jako z o ie ie połą ze ia a st k, kied ele e t ają z t ałą po ie z h ię st ku 66 ł.: incastro a penola e cava, a dente połą ze ie a zakładkę Połą ze ie stola skie, któ w zoła h o u łą zo h ele e tó ko a e są ię ia, do hodzą e do poło g u oś i liste . Jed ą zakładkę u iesz za się a d ugiej, z iększają te sposó po ie z h ię st ku i, o za t idzie, t z ałość łą za. Jest to jede z najprostszych i najba dziej ozpo sze h io h sposó łą ze ia, z kle z a ia dodatko o kołka i lu g oźdź i, p ze hodzą i p zez o ie list . Da iej sze oko stosowany w krosnach malarskich o sztywnej konstrukcji. 67 ł.: incastro a mezzo legno;- fr.: e tailleà à i-bois;- ang.: half lap joint; scarf joins; spliced joint;- hiszp.: ensambladura de media madera. połą ze ie ru ho e Każd t p połą ze ia stola skiego, któ poz ala a p ze iesz za ie się zględe sie ie połą zo h ele e tó . Istot e ko st uk ji p. k osie ala ski h dzięki ie u oż a pe zak esie z ie iać ia blejtramu i te sposó ut z ać p a idło e ap ęże ie płót a. ł.: incastro mobile. 151 połą ze ie stolarskie Miejs e t ałego z iąza ia d ó h ele e tó d e ia h, zape iają e dzięki odpo ied ie u ukształto a iu po ie z h ii st ku ależ tą t z ałość i sz zel ość złą za. ‘oz óż ia się .i .: połą ze ia a st k, a pust, a o e pió o, a zakładkę, a za ek, a jaskół z ogo , a g iazdo i zep , idli ę i inne. ł.: incastro, calettatura;- fr.: assemblage;- ang.: joint;hiszp.: ensambladura.;- niem.: Einbindung. połą ze ie szty e Każd t p połą ze ia stola skiego, u ie u ho io ego p zez kleje ie al o zastoso a ie g oździ, kli ó , kołkó itd, p zez o połą zo e ele e t ie ogą p ze iesz zać się zględe sie ie. ł.: incastro fisso. polerowanie )a ieg gładza ia i ł sz za ia po ierzchni. W te i ologii o ojęz z ej aź ie od óż ia się p polerowanie kamienia (np. ang. polishing) od polerowania powierzchni metalizowanych (ang. burnishing tj. pocierania polerowanej powierzchni odpowiednim a zędzie p. gładzikie p. ł. te i brunitura z ia kują Celli i , Baldi u i . Dodatko o ależ z ó ić u agę, że pole o a ie p. a u u to za ieg szlifo a ia, a ię uz ska ia poł sku ez uż ia ś odkó a ł sz zają h. Po . szlifowanie, zło e ie, pole o a ie skó ą. ł.: brunitura;- fr.: brunir;- ang.: burnishing;- hiszp.: uńido;- niem.: B ü ie u g. polero a ie skórą Cz ość ko a a ę z ie polegają a a ielok ot po ie a iu skó ą po ie z h i celu jej gładze ia i ada ia poł sku. Pole o a ie zap a i hą jest p. ele e te p z goto a ia zap a pod zło e ie. Udokumentowane jest polerowanie powierzchni drewna skó ą iektó h gatu kó t akta ie T. De Ma e e z ia ko a a jest p. skó a „ eki a psiego rybia skó a . ł.: pellatura;- fr.: peau de chienné;- ang.: shammying;hiszp.: peledo. półfigura W sztu e po t eto ej ala st o, zeź a - uję ie ko poz j e iększe od popie sia, p zedsta iają e po t eto a ą oso ę do poło jej sokoś i ielkoś i. W od iesie iu do alo ideł a płót ie odpo iada a ogół wymiarom standartowym 127 x 102 cm. ł.: mezza figura;- fr.: mi-corps;- ang.: half-length;- hiszp.: media figura. polialkohol winylowy, a. PAW, PVAL, PVA, nazwy handlowe np. Elvanol; Polyviol; Vinol; Alvyl, rhodoviol, mowiol Polimer o sumarycznym wzorze C2H4O]n otrzymywany na d odze ałko itej lu zęś io ej h d oliz polioctanu i lu. Ma jątko ą ś ód ż i s tet z h zdol ość ozpusz za ia się odzie i stopień h d oliz ższ , t ozpusz zal ość iejsza i jed o ześ ie o iża ia apię ia po ie z h io ego. ‘ozpusz za ie ułat ia ie ielki dodatek eta olu i pod iesie ie te pe atu po og za iu po żej C staje się ie ozpusz zal . ‘ozpusz zal także fo a idzie, glikolu etylenowym, glicerynie i innych polarnych cieczach; nierozpuszczalny w rozpuszczalnikach alifatycznych, oleja h i tłusz za h. Pod pł e zasad i soli z łasz za sia zkó i h o ia ó żółk ie i sie iuje. Odpo a ś iatło. T o z ło hig oskopij e, t a de i k u he (dodatek gliceryny albo glikolu pop a ia łaś i oś i e ha i z e ale z iększa hło ość , ie ięk ą e pod pł e te pe atu . Mało odpo a ik oflo ę, a u ka h ilgot h sz ko pleś ieje. “toso a do ut ala ia alo ideł ś ie h, p zejś io ego zabezpieczania lica, jako spoiwo ak a eli i skład ik fa emulsyjnych. ł.: alcool polivinilico;- fr.: alcool polyvinylique;- ang.: polyvinyl alkohol, vinyl alcohol polymer;- hiszp.: alcool polivinilico;- niem.: Polyvinyl-Alkohol (PVA). polichromia [gr. polý h osà ielo a ] Wielo a a a st a fa zdo ią a po ie z h ię ś ia , sklepień, ele a ji i i h ele e tó udo la h t ko tekś ie s o i ala skiej deko a ji ś ie ej p. polichromia gotycka) albo wielobarwna dekoracja ala ska zeź zeź aàpoli h o o a a) i w o ó ze iosła a t st z ego. W piś ie i t ie sło o uż a e od XIX ieku dla podk eśle ia o e oś i ielu kolo ó i od óż ie ia od deko a ji o o h o at z h. W polski aze i t ie ś odo isko k ako skie stosuje te te i łą z ie dla deko a ji iefiguralnych. ł.: policromia;- fr.: polycromie;- ang.: polychromy;- hiszp.: poli o a;- niem.: Polychromie. poliester Poli e za ie ają łań u hu głó li z e g up estrowe -CO-O-, po stał wyniku polikondensacji wielofunkcyjnych alkoholi i kwasó ka oks lo h. Ta sze oka g upa t o z sztu z h dzieli się a alkidale, poliest as o e poli ęgla i poliestry nienasycone ż i e ko takto e, he out a dzal e . Właś i oś i e ha i z e p oduktu zależą od udo he i z ej. W ó oże ć giętki i elastyczny lub twardy i kruchy. Jest odpo he i z ie, a dosko ałe łaś i oś i termiczne i elekt z e. Jest ieod a al . Ż i e poliest o e stoso a e są od lat . do o u lakie ó , łókie s tet z h, folii, p oduk ji poliu eta ó p zez sieciowanie z izo ja ia a i . W ko se a ji służą p. do ko a ia podłoż zastęp z h dla alo ideł ś ie h z łasz za połą ze iu z łók e szkla , któ e z iększa i h t z ałość -30 razy), do wzmacniania konstrukcji drewnianych i murowanych oraz jako klej do kamienia i spoi o kitó ka ie ia ski h. Te h i z e łók a i tkaniny poliestrowe (w Polsce elana, to le okazał się dosko ałe do epe a ji podo azi tekstylnych ( ostko a ie, a kiet z a h iają e, du laże . Folie poliest o e służą do osło i za ezpie za ia, ają też ko z st a e jako e a a stoła h isko iś ie io h. P o adzo e są pó ad stoso a ie lakie ó i ż i alkido h do ko se a ji sil ie z isz zo h stiukó a ażo h a ekspoz ję ze ęt z ą. ł.: poliestere;- fr.: polyester;- ang.: polyester;- hiszp.: poliester;- niem.: Polyester. 152 polimer ) iązek ielko ząste zko po stał procesie polimeryzacji, naturalny lub syntetyczny, organiczny lub nieorganiczny, zbudowany z po ta zają h się ug upo ań ato ó tz . e ó . Me t o zą łań u h p ost lu ozgałęzio al o st uktu ę usie io a ą. Poli e są podsta o i skład ika i o ga iz ó ośli h i z ie zę h eluloza i iałka , ogą także po sta ać iku s tez p ze sło ej łók a he i z e, ż i e sztu z e, skład iki ko poz tó . W technikach artystycznych i w konserwacji stosowane od poło XX . ł.: polimero;- fr.: pol ;- ang.: polymer;- hiszp.: polimero;- niem.: Polymer. polimeryzacja Reakcja chemiczna, w t ak ie któ ej ze z iązkó o ałej asie ząste zko ej o o e ó po stają z iązki o ielko ząste zko e poli e . )ależ ie od t pu eak ji oz óż ia się poli e za ję add j ą poliadd ję , za hodzą ą ez dziela ia p oduktó u o z h o az poli e za ję poliko de sa j ą (polikondensa ję , z dziela ie z iązkó ało ząste zko h. Poli e za ja jed ego odzaju o o e ó to ho opoli e za ja, óż h z . ted komonomerami) to kopolimeryzacja. W tradycyjnych technikach malarskich proces polimeryzacji obserwujemy podczas wysychania po łok z olejó s h ą h. ł.: polimerizzazione;- fr.: pol isatio ;- ang.: polymerization;- hiszp.: poli e iza i ;- niem.: Polymerisation. polimetakrylan metylu, a. szkło o ga i z e, plexi , PMM, PMMA, Tworzywo termoplastyczne o bardzo dobrych łaś i oś ia h opt z h i e ha i z h ajt a dsz z etak la ó . Bez a , odpo a ś iatło, z iki atmosferyczne i starzenie, z glądu podo do szkła. Rozpuszczalny w estrach, acetonie, dioksanie itp. W konserwacji, w latach ok. 1960-80 podejmo a o p ó stoso a ia ozt o ó PMM jako e iksu, lakie u po łoko ego o az ś odka do ko solida ji ate iałó porowatych. Powszechnie stosowany w muzealnictwie do o u ga lot. W ha dlu stępuje pod óż i nazwami: Plexi, Plexiglas, Vedril, Perspex, Lucite lub po p ostu szkło o ga i z e. Dostęp posta i pł t, lokó , u , p ętó , pe ełek i p oszkó . ł.: polimetilmetacrilato, polimetacrilato, vetro organico;fr.: pol th là ta late,à e eào ga i ue;- ang.: acrylate resin, methylacrylate, polymethylmetacrylate;hiszp.: polimetilmetacrilato, vidrio organico; -niem.: Polymethylmetakrylat polioctan winylu, a. POW, PVAc, PVAC [ang. polyvinylcetate] Termoplastyczne tworzywo sztuczne; produkt polimeryzacji octanu winylu w bloku, w roztworze, w dyspersji albo w zawiesinie. Bezbarwny i przezroczysty, zależ ie od stop ia poli e za ji iągli lu k u h , o o ięk ie temp. ok. 40 C, po żej C staje się a dzo plast z . Cz st poli e a z a z ą odpo ość a sta ze ie, działa ie ś iatła, ilgoci i od . Ż i e za ie ają e iększe iloś i za ie z sz zeń żółk ą i są hig oskopij e hło ą do % od . ‘ozpusz zal w ęglo odo a h a o at z h, a eto ie, o ta ie et lu, chloroformie. Stosowany jako klej lub surowiec ich wyrobu, spoiwo farb i lakie ó , półp odukt do otrzymywania polialkoholu winylowego. W konserwacji stosowany lat 40-t h XX . Chęt ie uż a do epe a ji lokal h pod azi płó ie h, do kleje ia d e a, jako skład ik oz ait h kitó . Do koń a lat -tych bardzo popula ś odek do podkleja ia pę he z t kó , spoi o do pu kto a ia alo ideł ś ie h o az skład ik as du lażo h. P akt ka i ostat ie ada ia do odzą jed ak, że z czasem sieciuje lub wchodzi w reakcje np. z solami zawartymi w t ka h, stają się t ud o- lub praktycznie nierozpuszczalnym. Sukcesywnie wypierany p zez ż i e ak lo e i kopoli e p. Be ę . W ha dlu spot ka aj zęś iej postaci dyspersji wodnych (kleje do drewna i papie u , zadziej ozt o ó lu stał h poli e ó . ł.: polivinilacetato;- fr.: polyvinylacetate;- ang.: polyvinylacetate;- hiszp.: acetato de polivinilo;- niem.: Polyvinylazetat. poliptyk Malo a a lu zeź io a asta a ołta zo a tz . ołta z szafiast złożo a z kilku, z kle u ho o połą zo h ze so ą zęś i. W zależ oś i od li z sk z deł oz óż ia się dyptyk, tryptyk i pentaptyk. Charakterystyczny dla gotyku. ł.: polittico;- fr.: polyptyque;- ang.: polyptych;- hiszp.: pol pti o;- niem.: Polyptychon. politereftalan etylenu, a. PET, PETP Ż i a poliest o a, p odukt poliko de sa ji te eftala u metylu z glikole et le o . “toso a jest głó ie do o u łókie i folii - są o e jatko o odpo e a działa ie ozpusz zal ikó i iepła. W ko se a ji sz zegól ą olę odg ają folie poliest owe (znane pod nazwami handlowymi Estrofol, Melinex) stosowane jako ate iał izola j e i o h o e. ł.: tereftalato di polietilene;- ang.: polyethylene terephthalate;- hiszp.: tereftalato de polietileno;- niem.: Polyethylenterephthalat poliuretan, a. PUR G upa poli e ó usie io a h sta o ią h p odukt poliaddycji dwu- lu t ójizo ja ia ó z alkoholami dih d oks lo i lu poliest a i, posiadają i g up alkoholo e. W łań u hu głó za ie ają g up uretanowe -NH-COO-. “toso a e do o u ż i lanych, iękki h i t a d h pia ek, lakie ó , klejó , łókie , kau zukó itp. W ko se a ji ajsze sze zastoso a ie z ajdują pia ki poliu eta o e: do lekki h, głę oki h peł ień ko st uk j h zeź d e ia h, do spo ządza ia kitó do d e a, jako a st a i te e j a lu ate iał ko st uk j a podłoża zastęp ze alo ideł ś ie h, do podkleja ia t kó a podsię itka h o az do podłap a ia i stabilizowania płató t ku a sklepie ia h. “łużą także do pako a ia dzieł sztuki a zas t a spo tu. Ce hują się do i pa a et a i e ha i z i, iestet żółk ą i szybko sta zeją pod pł e p o ie i UV. “ą pal e, dzielają pz t a dzo szkodli e z iązki. 153 ł.: poliuretano;- fr.: pol u tha e;- ang.: polyurethane;hiszp.: poliuretano;- niem.: Polyurethan. usze ie pe et a ji i p eg atu, dzięki ze u sz iej i lepiej ika o głą st uktu as a ego ate iału. poliwinyle Termoplastyczne tworzywa syntetyczne, otrzymywane na drodze polimeryzacji i kopoli e za ji z iązkó , za ie ają h od ik i lo : -CH=CH2. Do ż i i lo h ależą .i .: polioctan winylu i produkt jego hydrolizy: polialkohol i lo . Właś i oś i i ozpusz zal ość są óż e, zależ oś i od udo he i z ej. “ą dos ć odpo e a ś iatło i starzenie. Z zase sie iują i hodzą reakcje z oto ze ie , stają się t ud o lu p akt z ie ie ozpusz zal i. W konserwacji stosowa e od lat . XX, głó ie jako kleje. Uż a e do epe a ji lokal h pod azi płó ie h, kleje ia d e a, ut ala ia alo ideł ś ie h, jako ko po e t kitó o az oz ait h spoi du lażo h. W latach 50 - . XX . popula e ó ież jako spoi a do pu kto a ia alo ideł ś ie h. “uk es ie pie a e p zez ż i e ak lo e. ł.: polivinile;- fr.: polyvinyle;- ang.: polyvinyl;- hiszp.: polivinilo;- niem.: Polyvinyl. ł.: pompa a vuoto;- fr.: po peà à ide;- ang.: vacuum pump;- hiszp.: o aàdeà a o;- niem.: Vakuumpumpe. poluzowanie Ża go o e, iep e z j e ok eśle ie a ałko itą lu lokal ą ut atę ap ęże ia podo azia tekst l ego, a skutek osła ie ia iąza ia z k os e , a któ e jest a iąg ięte. ł.: allentamento;- fr.: el he e t;- ang.: slackening;hiszp.: aflojamiento;- niem.: Entspannung. pontata [ ł. ponte po ost, podest ] Poziomy pas tynku, o sokoś i z a zo ej sokoś ią po ostó . We zes o h ześ ijański h i zes oś ed io ie z h alo idła h ś ie h ło to z iąza e z etodą ko a ia alo ideł f esko h: po udo a iu uszto ań ozpo z a o p a ę od gó , akładają t k i to a o pasa i, suk es ie z iejszają sokość uszto a ia. W XIV . te sposó p a został stop io o pa t p zez d ió ki, któ h łą ze ia są iej ido z e i któ e ofe o ał ala zo i iększą s o odę p a , dają u ożli ość śledze ia za só ko poz ji s opii , ko a h a spod iej warstwie tynku (arricciato). ł.: pontata;- fr.: pontata;- ang.: pontata;- hiszp.: pontata;- niem.: Pontata. popielica, a. pilch, Glis glis G zoń z rodziny pilchowatych (Myoxidae) podobny do ie ió ki. Ż je Europie i połud io o-zachodniej Azji. Długość iała -19 cm, puszystego ogona do 16 cm. Fute ko a g z ie ie sza opopielate, a zu hu iałe. W p zeszłoś i ło uż a e z łasz za z ogo ó do o u poszuki a h, jątko o iękki h pędzli, tym pędzli pozłot i z h. Piszą o tym m.in. Cennini (koniec XIV w.), Armenini (1587) i Baldinucci (1681). pomarszczenie Deformacja warstwy malarskiej o glądzie d o h sfałdo ań, stępują a alo idła h olej h zadziej te pe o h . Naj zęś iej jest ikie łędu te h ologi z ego: zastoso a ia ad ie ej iloś i sz kos h ą ego oleju al o ałoże ia kolej h a st farby na niedostatecznie wysch iętą pod aló kę. Może ć także eak ją a z iki spę z iają e, p. sil e ag za ie po ie z h i alo idła. 69 ł.: vaio;- fr.: vair, dormouse;- ang.: vair; dormouse hiszp.: petit-gris;- niem.: Feh. popiół łękit y  łękit e eński ł.: ceneri blu;- fr.: cendre bleue;- ang.: ash blue;- hiszp.: cenizas azules; - niem.: Aschblau. 68 ł.: raggrinzimento;- fr.: formation de ridules;- ang.: paint wrinkling;- hiszp.: replegado.;-niem.: . po pa próż io a U ządze ie do usu a ia gazó z jednego obszaru i wydalania ich do drugiego. W konserwacji ko z st a a a sze szą skalę od lat . XX .; jest obecna w ko st uk ja h p óż io h stołó du lażo h o az ko ó p óż io h. W za iega h i p eg a ji st uktu al ej, z łasz za iększ h o iektó z drewna i porowatych kamieni, pozwala na popiół zar y  ze ń z papieru ł.: nero cenere;- fr.: cendre noir;- ang.: ash black;- hiszp.: negro cenizas. popiół ultra ary o y Gorsza odmiana ultramaryny naturalnej; szary pigment otrzymywany z ostatnich frakcji uzyskanych podczas o z sz za ia lapis lazuli. Wg Baldi u iego : „Błękità z lapis lazuli o zł àkolorze, otrzymywany po wydobyciu do ego,àkied àka ieńàz kt egoà o iàsięà łękitàstajeàsięà ż last ,àz iesza àz marmurem i z marglem . ł.: cenere di azzurro;- fr.: cendre bleue;- ang.: cendre blue;- hiszp.: ceniza de azul. 154 popiół zielo y 1. Naturalne zielone pigmenty otrzymywane ze mielonych i e ałó iedzio h chryzokola). 2. Zielony pigment syntetyczny, zieleń “ heele go. Mieszanina arsenianu miedziowego i siarczanu wapnia ot z a a p zez st ą a ie a go ą o; po stał zielo , proszkowaty osad poddaje się płuka iu i dekantacji. Mało k ją i iet ał . ł.: ceneri verdi;- fr.: cendres vertes;- ang.: green ashes. poprzeczka List a, ele zka, elka u iesz zo a pop zek zegoś. W stolarstwie - poprzeczny element konstrukcji. W krosnach malarskich - dodatko a list a ó oległa do k ótszego oku, z a iają a ko st uk ję i zapo iegają a gi a iu się do ś odka dłuższ h liste pod zas api a ia płót a. Może służ ć także do z o ie ia podobrazia drewnianego (szponga, parkiet). ł.: traversa, rompitratta;- fr.: traverse;- ang.: cross-piece, batten;- hiszp.: t a esańo;- niem.: Querleiste. poprzecznica piła pop ze z i a ł.: segone;- fr.: scie de long;- ang.: rip saw;- hiszp.: sierra de carpintero;- niem.: Brettsäge. porfir “kała ag o a, ż ło a lub wylewna o tzw. strukturze po fi o ej, ha akte zują ej się o e oś ią duż h, ześ iej k stalizo a h k ształó , topio h iasto skal e. )ależ ie od i h składu oz óż ia się po fi g a ito e i k a to e. Odpo ied io o o io e ają powierz h ię gładką i ł sz zą ą, o jątko ej t doś i. Po fi ł sze oko stoso a e jako su o ie zdo i z i zeź ia ski. T ad j ie z po fi u ko a o też ku a t i pł t do u ie a ia fa i pig e tó opisa e już p zez Cenniniego). ł.: porfido;- fr.: porphyre;- ang.: porphyry;- hiszp.: p fido;- niem.: Porphyr. poro atość O e ość su sta ja h stał h ie ielki h, ot a t h lu za k ięt h, pust h p zest ze i tz . po ó . ł.: po osit ;- fr.: po osit ;- ang.: porosity;- hiszp.: porosidad;- niem.: Po osität. potaż żrą y, a. potaż kaust z , odo otle ek potasu, KOH Biała su sta ja k stli z a, sil ie hig oskopij a, rozpuszczalna w wodzie, alkoholu i eterze. Z odą t o z a dzo sil ą zasadę o iejszą od sod kaust z ej . Znany i opisany przez al he ikó , ł t ad j ie uzyskiwany w reakcji mleka z popiołe ośli i dostęp posta i ozt o u ług potaso o az w posta i k stali z ej potaż ż ą . O e ie ot z a p zez elekt olizę ozt o u hlo ku potasu al o pop zez eak ję sia za u potasu z wodorotlenkiem a u. Po ie aż a dzo sil ie oddział uje a tłusz ze i iektó e ż i e, ł XVIII i XIX . także póź iej sze oko stoso a do z sz ze ia o iektó d e ia h i alo ideł. “kutki z zase okazał się katast ofal e ze zględu a jego ag es e działa ie. Jest zęst skład ikie oz ait h ikstu opisa h XIX-wiecznej literaturze, takich jak acqua maestra, olej tatarski, acquetta Lechi i inne. ł.: potassa caustica, idrossido di potassio;- fr.: potasse caustique;- ang.: caustic potash;- hiszp.: potasaà usti a,à hid idoàdeàpotasio;- niem.: Ätzkali, Kaliumhydroxyd. potaż, K2CO3 Naz a z zajo a ęgla u potasu. Bez a a substancja krystaliczna, dobrze rozpuszczalna w wodzie, tworzy roztwory silnie zasadowe. Dawniej otrzymywany p zez ługo a ie popiołu d ze ego; dzisiaj p oduko a a iele sposo ó , p. p zez p zepusz za ie d utle ku ęgla p zez ozt ó odo otle ku potasu potaż ż ą . Szeroko stosowany w ceramice i emalierstwie, do wyrobu szkła, iękki h deł o az farbiarstwie. ł.: potassa;- fr.: potasse;- ang.: potash;- hiszp.: potasa;niem.: Pottasche. POW polioctan winylu ł.: PVAC;- fr.: PVAC;- ang.: PAVC;- hiszp.: PVA;- niem.: PVA. powlekanie, a. a osze ie po łoki ‘ó o ie e a osze ie a do ol ą po ie z h ię jednolitej warstwy farby, lakieru albo innej substancji, odpo ied io iekłej i lepkiej, t o zą ej po s h ię iu sz zel ą po łokę. ł.: stendere, stesura;- fr.: application;- ang.: spreading, coat;- hiszp.: apli a i ;- niem.: Auftrag. po łoka malarska → a st a ala ska pozłota zło e ie ł.: indoratura;- fr.: dorure;- ang.: gilding;- hiszp.: dorado;niem.: Vergoldung. pozłot ik ‘ze ieśl ik zaj ują się zło e ie po ie z h i p zed iotó lu pok a ie i h płatka i i h etali. ł.: doratore, mettiloro;- fr.: doreur;- ang.: gilder;- hiszp.: dorador a la hoja; - niem.:. Vergolder predella Część ołta za spo z ają a a e sie, sta o ią a okół pod asta ę eta ulu . Jest to pozio a deska lu sk z ia, z kle alo a a lu zeź io a. Deko a ja zęsto podzielo a jest a s e , któ h opo iada e są da ze ia, ś iśle z iąza e z osobami przedstawionymi w e t al ej zęś i ołta za. Te i stoso a od XVI wieku. ł.: predella;- fr.: p delle;- ang.: predella panel;- hiszp.: predela;- niem.: Predella. preferred separation/barrier layers. Data sheets and instructions prewencja, a. profilaktyka, zapobieganie )espół działań osło o h ają h a elu zapo ieże ie degradacji chemicznej, fizycznej i iologi z ej dó kultu . Według Carta della Conservazione e del Restauro degliàoggettiàd a teàeàdià ultu a jest to „og łàdziałańà konserwato ski h,àuzasad io hàu iejęt oś iąà p ze id a iaàskutk àdziała iaà zasuài a u k à 155 ś odo isko hà aàsta àok eślo egoàza tku . ł.: prevenzione;- fr.: p e tio ;- ang.: preservation;hiszp.: p e e i ;- niem.: P ä e tio pria negra grafit ł.: pria negra;- fr.: pria negra;- hiszp.: pria . Primal AC-33, a. Rhoplex AC-33 Naz a ha dlo a zast zeżo a p zez ko e ‘öh a d Haas. D spe sja od a ż i ak lo ej: kopoli e u ak la u et lu i etak la u et lu o iększ ięża ze ząste zko iż Paraloidzie B- . ‘oz ień zal odą, po s h ię iu od a al ęglo odo a h aromatycznych i ich chloropochodnych, ketonach, estrach i iektó h ete a h. Ma iejszą lekkość i lepszą pe et a ję iż od a d spe sja polio ta u i lu. Stosowany do utrwala ia alo ideł ś ie h, zast z kó podt ko h i podkleja ia łusek. profil . )e ęt z ko tu , za s, o s, s l eta p zed iotu, ud ku lu posta i. Gio gio Vasa i uż a tego terminu w od iesie iu do su kó , „kt hàpie szeà li ieà ieg ą ok ł . 2. Zarys, widok przedmiotu z boku - np. kontur twarzy z ó o ej lewo lub w prawo do widza, z aż ie zaz a zo ą li ią zoła, osa, ust i od . W t ęższ z a ze iu te i uż a od XVII . W Vocabolario Baldi u i pisze: „ àjęz ku ala ski à iàsięà spo t eto aćàz p ofilu,àaà ię àp zedsta ićàt lkoàjed ąà st o ęàt a z . 3. W terminologii technicznej - p zek ój pop ze z , o s tego przekroju. . Ozdo a list a stają a ad li o u u, po ie z hię e la itp, służą a aj zęś iej do podziału pozio ego da ej płasz z z . ł.: profilo;- fr.: profil;- ang.: outline;- hiszp.: perfil;- niem.: Profil. profilaktyka → prewencja, a., zapobieganie pro ień rdze io y Pas o tka ki iękiszo ej t a za e p zez ko ó ki miazgi i p ze iegają e p o ie io o p zez ł ko, iazgę i d e o. Ma sze okość od , , sokość od uła kó ili et a do kilku e t et ó - w zależ oś i od gatunku drzewa. Jego zadaniem jest przewodzenie as ila tó z ł ka głą d e a, g o adze ie ate iałó odż z h oraz przewodzenie wody w kierunku promieniowym. ł.: raggio midollare;- fr.: a o sà dullai es;- ang.: radial cortex;- hiszp.: radio medular;-niem.:. Markstrahlen. promieniowanie infraczerwone  promieniowanie podczerwone promieniowanie IR  promieniowanie podczerwone promieniowanie nadfioletowe, a. promieniowanie ultrafioletowe, promieniowanie UV, ultrafiolet Niewidzialne promieniowanie elektromagnetyczne o długoś i fali od do ok. ,  - 0,01), iesz zą e się po iędz p o ie iowaniem widzialnym a p o ie io a ie e tge o ski . “il jego ź ódłe jest “łoń e; do )ie i do ie a t lko zęść tego p o ie io a ia, gd ż fale k ótsze od są ałko i ie po hła ia e p zez at osfe ę. “ztu z ź ódłe p o ie io a ia UV są la p k a o e, łuko e la p ęglo e i la p tę io e lampa Wooda) - emitowane p zez ie ó o ześ ie p o ie ie idzial e jest po hła ia e p zez spe jal e filt o intensywnie fioleto za a ie iu. UV odz a za się dużą akt oś ią iologi z ą: za ija akte ie, g z by i inne d o oust oje oże ć uż a e do ste liza ji o iektó , pł a a p ze ia ę e gost olu ita i ę D2, ołuje eak je foto he i z e. Po oduje fotolu i es e ję iektó h su sta ji - w diagnostyce konserwatorskiej zjawisko to wykorzystywane jest do wykrywania retuszy i p ze alo ań fluorescencja w UV, spekt ofoto et ia efleks j a . P zedłużo a ekspoz ja jest niebezpieczna dla zawartych w dzieła h sztuki ate iałó o ga i z h: UV peł i o e olę katalizato a ielu p o esó he i z h. ł.: radiazione ultravioletta;- fr.: rayon ultra-violet;- ang.: ultraviolet radiation;- hiszp.: rayos ultravioletas;-niem.:. Ultraviolettstrahlen. Promieniowanie optyczne P o ie io a ie elekt o ag et z e o długoś i fal zak esie od do . P.o. opt z e dzieli się a promieniowanie nadfioletowe: UV-C- 100 nm - 280 nm; UV-B - 280 nm - 315 nm; UV-A - 315 nm - 400 nm, p. widzialne - 380 nm - 780 nm oraz p. podczerwone: IR-A - 780 nm - 1400 nm IR-A - 1400 nm - µ IR-B IR-C - 1400 nm - µ µ - 1 mm promieniowanie podczerwone, a. promieniowanie i f a ze o e, p o ie io a ie I‘, pod ze ień Niewidzialne promieniowanie elektromagnetyczne o długoś i fali od ok. 0,75  do 2000  iększej od promieniowania widzialnego). Jest emitowane przez ag za e iała i iektó e la p łado ze. Wykorzystywane m.in. do suszenia, ogrzewania, obserwacji w ie oś i okto izja , diagnostyce medycznej, budowlanej, kryminalistyce, astronomii itd. Może ć ejest o a e fotog afi z ie a spe jal h ate iała h foto zuł h fale o dł. do , ) albo przy pomocy specjalnej aparatury elektronicznej (reflektografia w podczerwieni - fale o długoś i do ). W diagnostyce konserwato skiej służ do ada ia dzieł ala ski h: a zdol ość p ze ika ia z ie io h i uszkodzonych warstw werniksu oraz, z pewnymi og a i ze ia i, a st ala ski h, poz alają a u z tel ie ie a st leżą h głę iej. “łuż po adto do oznaczania pojedynczych substancji (spektrofotometria w podczerwieni). Promieniowanie IR o iększej długoś i fali jest uż a e termografii IR (termowizja). W ko se a ji ko z stuje się promienniki pod ze ie i jako lokal e ź ódła iepła p. zabiegach ko solida ji łusz zą ej się a st ala skiej. Należ p z t pa iętać, że ze zględu a dużą siłę g za ia, oże ć p z z ą z isz zeń, a jego ko z sta ie aga 156 stosowania odpowiedni h osło . Pat z fotografia barwna w podczerwieni, fotografia czarno- iała w podczerwieni, reflektografia w podczerwieni. ł.: radiazione infrarossa, infrarosso;- fr.: rayon infrarouge, infrarouge;- ang.: infrared radiation, infrared;hiszp.: rayos infrarrojos, infrarrojo;-niem.: Infrarotstrahlen, Infrarot. promieniowanie rentgenowskie, a. promienie Roentgena ‘ö tge a , p o ie ie X. Przenikliwe promieniowanie elektromagnetyczne o fali długoś i od ok. , do ok. k ótszej od promieniowania nadfioletowego). Odkryte w 1895 r. przez ie ie kiego fiz ka W.K. ‘ö tge a, któ zao se o ał że a oda, o a do a a elekt o a i e itowanymi p zez katodę e ąt z u p óż io ej, staje się ź ódłe sil ego p o ie io a ia. Dzieli się o o a t a de - o k ótszej fali, a dziej p ze ikli e, o az iękkie - bardziej długofalo e, iej p ze ikli e. P o ie io a ie t a de a zdol ość p ze ika ia p zez iała stałe - lepszą lu go szą zależ ie od odzaju su sta ji i jej zdol oś i po hła ia ia p o ie i. Poz ala to uja ić o az e ęt ze j st uktu ate ii, któ oż a za ejest o ać a klisz fotog afi z ej. P o ie ie X z alazł sze okie zastosowanie m.in. w diagnostyce medycznej, w defektoskopii i a alizie st uktu k ształó . W ada ia h ko se ato ski h i te h ologi z h dzieł sztuki wykorzystywana jest radiografia rentgenowska, dyfraktometria w promieniach rentgenowskich oraz fluorescencja rentgenowska. ł.: raggi X;- fr.: rayons X;- ang.: X ray;- hiszp.: rayos X;niem.: X-Strahlen. promieniowanie ultrafioletowe, a. promieniowanie nadfioletowe, promieniowanie UV, ultrafiolet, nadfiolet Niewidzialne promieniowanie elektromagnetyczne o długoś i fali od do ok. ,  - 0,01), iesz zą e się po iędz p o ie io a ie idzial a p o ie io a ie e tge o ski . “il jego ź ódłe jest “łoń e; do )ie i do ie a t lko zęść tego p o ie io a ia, gd ż fale k ótsze od są ałko i ie po hła ia e p zez at osfe ę. “ztu z ź ódłe p o ie io a ia UV są la p k a o e, łuko e la p ęglo e i la p tę io e lampa Wooda) - emitowane p zez ie ó o ześ ie p o ie ie idzial e jest po hła ia e p zez spe jal e filt o i te s ie fioleto za a ie iu. UV odz a za się dużą akt oś ią iologi z ą: za ija akte ie, g z ii e d o oust oje oże ć uż a e do ste liza ji o iektó , pł a a p ze ia ę e gost olu ita i ę D2, ołuje eak je foto he i z e. Po oduje fotoluminescencję iektó h su sta ji - w diagnostyce konserwatorskiej zjawisko to wykorzystywane jest do k a ia etusz i p ze alo ań fluorescencja w UV, spekt ofoto et ia efleks j a . P zedłużo a ekspoz ja jest ie ezpie z a dla za a t h dzieła h sztuki mate iałó o ga i z h: UV peł i o e olę katalizato a ielu p o esó he i z h. ł.: radiazione ultravioletta, ultravioletto;- fr.: rayon ultraviolet, ultraviolet;- ang.: ultraviolet radiation, ultraviolet;hiszp.: rayos ultravioletas, ultravioleta;- niem.: Ultraviolettstrahlen, Ultraviolett. proplazma W iza t ńskiej t ad ji ala st a ś ie ego - pierwsze monochromatyczne podmalowanie formy, wykonane pędzle a zap a ie. Kolo ł z kle uz ski a ze z iesza ia ziele i ośli ej, ie ej o h , bieli ś iętojańskiej i czerni. W szerszym znaczeniu - także odzaj jed o od ego, płaskiego pod alo a ia odpo ied ik i p i atu , sta o ia ego azę do ealiza ji alo idła. Te i stępuje .i . Hermeneji Dionizego z Furny, mnicha z Gó Atos poł. XVIII w.). ł.: proplasma;- fr.: proplasme;- ang.: brush sketch;hiszp.: proplasma. prostowanie W nazewnictwie konserwatorskim - za ieg ają a elu lik ida ję lu z iejsze ie e e tual h defo a ji po ie z h i o azó . )a ieg p zep o adza się p z uż iu żelazek, stołó p óż io h lu isko iś ie io h. W ko a ie po i o ć pop zedzo e p z goto a ie o iektu tj. z ięk ze ie warstw malarskich odpowiednimi rozpuszczalnikami lub i h opa a i o az ko t olo a działa ie ilgo i. ł.: miglioramento della superficie;- ang.: surface improvement;- hiszp.: mejora de la superficie;- niem.: O e flä he e esse u g prósze ie P ze osze ie su ku za po o ą p ószki i p zep ó h . ł.: spolverare;- ang.: pouncing;- hiszp.: pulverizader. prószka Woreczek z tka i o zadki splo ie peł io sp oszko a ęgle , k edą al o a pigmentem, przeznaczony do robienia p zep ó h . Gia i to Ca e a pisze: „ ęzełek,à o e zekà z ie kiegoàià zadkiegoàpł t aàl ia egoà peł io àp łe à ęglo ,àgipso àal oài ,àsłużą àdoà a osze iaà p oszku,àpop zezàlekkieàude za ieàlu àpo ie a ieàot o k à p zep h .àá t ś iàflo e à az ająàgoàk tkoà otto eà [ ęzełek, guzik] wtenczas, gdy kontekst rozmowy wyklucza nieporozumienie ł.: spolverizzo, battispolvero, bottone;- fr.: sac de poudre bottone;- ang.: pounce bag, powder doll;- hiszp.: espolvoreador, tamponcillo, polvoreador;- niem.: Staubbeutel, Pausbeutel, Pausche. proszko a ie się dre a pud o a ie się d e proszko a ie się arst y warstwy malarskiej a alarskiej pud o a ie się prugna Meroli żół ień z pe ski h jagód ł.: prugna Meroli;- fr.: prugna Meroli;- hiszp.: ciruela Meroli. prugnola )ieleń ośli a; a ik ot z śli . ł.: prugnola;- hiszp.: endrina. a z o o ó dzikiej 157 prusi żół ień i d jska ł.: prusi;- fr.: prusi;- hiszp.: prusi. prze i akteryj y środek.  ś odek p ze i bakteriocyd prze i g il y środek  ś odek ko se akte j a. ują przeczyszczenie  nadmierne oczyszczenie Ok eśle ie ża go o e. Po . przemycie, przetarcie. przędza Do ol ie długa itka, ot z a a z łókie atu al h lub sztucznych w iku p zędze ia. T o zą e ją łók a są ułożo e iej ię ej ó olegle i s zepio e ze so ą skutek sk ę e ia. Budo a i łaś i oś i p zędz zależą od rodzaju surowca, sposo u p zędze ia, g u oś i i sk ętu łókie o az od koń ze ia. P zędza p zez a zo a do tka ia osi az ę tka kiej o iejsza os o o a, sła sza ątko a , do dzia ia - dzie ia skiej luź iej sk ę o a . ł.: filato;- fr.: filé;- ang.: yarn;- hiszp.: hilado;- niem.:Garn. przędze ie P o es t a za ia p zędz z łókie p zęd h, da iej ko a p z uż iu ze io a, póź iej koło otka (od II-III .e. , o e ie p zędza ek alezio h XVIII . O ej uje p z goto a ie iedop zędu i p zędze ie łaś i e. P zędze ie ę z e polega a wysnuwaniu z p z goto aej kądzieli pas łókie , oz iąga iu i h do aga ej g u oś i, sk ę a iu i nawijaniu na wrzecionie. Proces mechaniczny obejmuje o z sz ze ie, ozpląta ie i oz zesa ie su o a, g upo a ie łókie pas a i ś ie ie ie t h stęg p zez ó oległe układa ie i sk ę a ie, dla ada ia p zędz odpo ied iej z a toś i i t z ałoś i. ł.: filatura;- fr.: filage;- ang.: spinning;- hiszp.: hilatura;niem.: Spinnen. przeklejenie Warstwa kleju zazwyczaj glut o ego, położo a azpoś ed io a podo aziu, ają a za zada ie og a i za ie jego po o atoś i o az, p z padku podo azi tekst l h, zęś io o izolują a je i h o ią a p zed utle iają działa ie olejó , z ajdują h się zaprawie i w farbach. Ponadto eagują a z ia ilgot oś i po iet za od ie ie iż podo azie, zape ia ó o agę i lepszą sta il ość układu. Por. apretura. ł.: colla turapori, turapori;- fr.: bouche-pores;- ang.: sealing glue, sizing;- hiszp.: cola de turaporos, tapaporos;niem.: Po e fülle , Porenschliessender Leim przekrój stratygrafi z y badania stratygraficzne, stratygrafia, naszlif ł.: sezione stratigrafica;- fr.: coupe stratigraphique;- ang.: cross-section;- hiszp.: se i àest atig fi a;- niem.: Tomographie. przemalowanie Wtó a, ieo gi al a a st a ala ska, położo a a sta sz dziele, któ ej ele ło jego pop a ie ie, upiększe ie lu uaktual ie ie, a ię jś ie ap ze i o odo , gusto zle e ioda ó lu ogo ku. Ba dzo zęsto o e ość p ze alo ań jest ikie łęd ego poj o a ia zasad ko se a ji: aż do po zątku XX . duże, t lko lekko uszkodzo e pa tie alo ideł ł pok a e o i a st a i fa . “ą o e ś iade t e kultu plast z ej s ojej epoki i doku e tują sposó , jaki da e dzieło ło odczytywane w okresie, gdy poddano je odnowieniu. ł.: ridipintura;- fr.: surpeint;- ang.: overpaint;- hiszp.: repinte;- niem.: Ü e alu g. prze aló ka przemalowanie ł.: ridipintura;- fr.: surpeint;- ang.: overpaint;- hiszp.: repinte;- niem.: Ü e alu g. przemycie ‘odzaj z isz zeń a st ala skiej, polegają a zęś io usu ię iu z iu fa , o p o adzi do odsło ię ia a st leżą h iżej, a a et zap a . Wynik zbyt silnego czyszczenia powierzchni. Por. przetarcie. ł.: svelatura;- fr.: d gla age;- ang.: skinning;- hiszp.: peladura;- niem.: Abtragen. prze osze ie alo ideł ś ie y h, a. transfer P ze iesie ie o azu a podłoże zastęp ze. Patrz stacco, strappo. ł.: trasporto, risupportazione;- fr.: transfert, transposition;- ang.: transfer;- hiszp.: traslado a nuevo soporte, traspaso;- niem.: Ü e t agu g. przenoszenie na nowe krosna W p z padku o azó a podo aziu tekst l zastąpie ie sta h k osie ala ski h adli h lu uszkodzonych) nowym, odpowiednim blejtramem. ł.: rintelaiatura;- fr.: remise en extension;- ang.: mounting;- hiszp.: refuerzo;- niem.: Rahmung. przenoszenie rysunku )a ieg ułat iają skopio a ie su ku lu ko poz ji a o podłożu. Jeśli p ag ie się za ho ać tę sa ą skalę, stosuje się p zep ó hę, odciskanie albo kalkowanie. W przypadku zmiany skali lub proporcji, ko z stuje się siatkę po o i zą, cyrkiel redukcyjny albo pantograf. ł.: trasposizione del disegno, riporto del disegno;- fr.: transfert du dessin;- ang.: transfer or the drawing;- hiszp.: traspaso del dibujo;- niem.: Ü e t agu gàde à)ei h u g. przepró ha 1. Metoda przenoszenia rysunku przygotowawczego z ka to u a podłoże ala skie. Polega a akłu iu papie u igłą lu adełkie zę at kółe zkie zdłuż li ii t o zą h ko poz ję, astęp ie p z łoże iu go st ko o do podłoża i pocieraniu p ószką. W dostają się z p ószki pig e t lu p ł ęglo , p ze ikają p zez akłute dziu ki, t o z a podo aziu za s pot ze ego su ku. Te h ika sz zegółowo opisana w licznych traktatach m.in. przez Cenniniego i Baldinucciego. 2. Arkusz papieru albo kartonu z akłut zo e 158 rysunku przygotowawczego, ornamentu lub napisu, służą do p ze osze ia go a podłoże ala skie etodą p zep ó h . 3. Rysunek otrz a a podo aziu etodą p zep ó h . ł.: spolvero;- fr.: poncif;- ang.: pouncing;- hiszp.: estarcido;- niem.: Lochpause. przetak, a. edzak, edzidło ‘odzaj dużego sita. W technikach malarskich ko z st a .i . do eli i o a ia zestalo h łek z iasta apie ego. Według Gia i to Ca e a : „dużeàk os oàp ostokąt e,àd ak oćàdłuższeà iżàsze sze,à z dnem drewnianym dziurkowanym albo z siatkąà d u ia ą.... ł.: stretto;- fr.: tamis;- ang.: cullender;- hiszp.: prieto;niem.: przetarcie Usu ię ie ie z h iej a st , spo odo a e ta ie lu po ta zają się ie a ie . Także skutek z t natarczywego czyszczenia. Por. przemycie. ł.: spellatura, abrasione;- fr.: abrasion, é o h ;- ang.: skinning, abrasion;- hiszp.: desgastado,àa asi ;- niem.: Abschabung, Abrasionen przy zep ość stęp a Właś i ość ielu klejó u ożli iają a ut o ze ie złą za o ożli ej do z ie ze ia t z ałoś i tz . t z ałoś i at h iasto ej at h iast po połą ze iu klejo h po ie z h i i nieznacznym ich dociś ię iu. przykład i a P z ząd su ko kształ ie lite T stoso a do p a k eśla ski h. ) udo a jest z długiego li iału z pop ze zką tz . kie o i ą , p z o o a ą a stałe a jego koń u ideal ie pod kąte p ost . P o adzą kie o i ę zdłuż le ego oku so i , oż a k eślić li ie ó oległe i p ostopadłe. ł.: squadra a T;- fr.: equerre en T;- ang.: T-square;- hiszp.: escuadra de T;- niem.: Handreisschiene. przysiek, a. dłuto g iazdo e ‘odzaj dłuta do p a d e ie z szerokim, sztywnym t zo e o p zek oju p ostokąt , zaost zo kie u ku iejszego ia u. Płaska koń ó ka ękojeś i ułat ia po ija ie łotkie . Uż a e do o ie ia głę oki h ięć. W jątko a solid ość poz ala uż ać go jako lewarek. 70 ł.: pedano, bedano;- fr.: da e;- ang.: mortise chisel;hiszp.: badana, escoplo;- niem.: Lochbeitel. psi zą 1. Metalo e a zędzie z ost ze o d ó h zę a h, z a e od sta oż t oś i. Uż a e p zez zeź ia z do p a kamieniu oraz przez murarzy do wycinania cienkich, ó oległ h uzd st a d iał już t ku po to, z iększ ć p z zep ość astęp ej a st . M lo e z g adzi ą - dłute ka ie ia ski o podo ej fo ie le z iększej iloś i zę ó . Baldi u i pisze: „Rodzaj k tkiegoàdłuta,àkt eàsłuż à zeź ia zo àdoàp a w marmurze, po odkuciu go z g u szaàdłute à kamieniarskim". ł.: calcagnolo;- fr.: dent de chien, pied de biche;- ang.: skeg;- hiszp.: uńeta. . ‘odzaj ost o zakoń zo ego gładzika, ko a aj zęś iej z agatu. psychrometr P z ząd do po ia u te pe atu i ilgot oś i zględ ej gazó , z łasz za po iet za. “kłada się z d ó h te o et ó , p z z poje ik jed ego z nich jest o i ięt tka i ą, a ilżo ą odą dest lo a ą. Na podsta ie óż i skaz a h p zez ie te pe atu , oz a za się ilgot ość zględ ą po iet za ‘h . ł.: psicometro;- fr.: ps h o t e;- ang.: psychrometer;hiszp.: psi et o;- niem.: Psychrometer. Ptilinus pectinicornis Ch ząsz z z odzi kołatkó Anobidae) ż ją Europie. Oso iki do osłe są ie o ązo e i osiągają 4 mm długoś i. La atakują głó ie d e o topoli, uku i klonu. 71 ł.: Ptilinus pectinicornis;- fr.: Ptilinus pectinicornis;- ang.: Ptilinus pectinicornis;- hiszp.: Ptilinus pectinicornis;- niem.: Ptilinus pectinicornis. pucolana, a. puzzola a, gli ka pu ola o a [od ł. iasta Pozzuoli] ‘óż o a a skała ulka i z a, sła o z iąza a, ut o zo a p zez zagęsz zo e procesie naturalnego sta ze ia popioł p ł ulka i z e. )a ie a z ą he i z ie k ze io kę ezposta io ą, zdol ą iązać wapno budowlane - dodatek pucolany do zapraw nadaje i łaś i oś i h d auli z e e e t pu ola o e, zaprawy pucolanowe). Baldinucci (1681) w Vocabolario apisał: „Proszek z Pozzuolo.àOd ia aàpiasku,àkt aàsłuż à doà o ie iaàzap a .àM st oàjejàz ajdujeàsięà aàpola hàuà pod ż àg àWezu iusza:àz iesza aàz wapnem nie tylko daje moc budowlom mistrzowskim ale i t ,àkt eàsięà z osiàpodà odą . O e ie az a pu ola a stoso a a ó ież odniesieniu do podobnych kruszyw, po hodzą h z i h ejo ó . ł.: pozzolana, rapillo, polvere di Pozzuoli;- fr.: pouzzolane;- ang.: pozzolan;- hiszp.: puzolana;- niem.: Pozzuolanerde. 159 puder Algarottiego biel antymonowa ł.: polvere di Algarotti;- fr.: la àd álgo;- hiszp.: polvo del Algarotti. pudro a ie się drewna ‘ozkład d e a spo odo a długot ał że e ks lofagó . D e o ulega sp oszko a iu, jego st uktu a staje się gą zasta, k usz się i zapada pod najmniejszym naciskiem. Uszkodzone w te sposó podo azie o azu ta li o ego t a i t z ałość e ha i z ą - takim przypadku z eguł ko uje się t a sfe alo idła a podłoże zastęp ze. ł.: polverulenza del legno, pulverulenza del legno; - fr.: pul ule eàduà ois;- ang.: wood rot;- hiszp.: pulverulencia de la madera. pudro a ie się arst y alarskiej ‘ozkład, ut ata spoistoś i a st ala skiej, o ja iają a się p oszko a ie i p le ie . )ja isko to zęsto stępuje alo idła h ś ie h, ko a h óż h te h ika h o az o aza h te pe o h. P z z ą oże ć uż ie z t sła ego oz ień zo ego) spoi a lu jego ozkład ik o iologi z . W p z padku fresku - niedostateczne obudowanie drobin pigmentu k stali z ą st uktu ą ęgla u ap ia, płuka ie lu ozkład spoi a p zekształ e ie ęgla u sia za , dezintegracja strukturalna spowodowana kr staliza ją soli). ł.: polverulenza del colore, pulverulenza del colore;- fr.: pul ule eàdeàlaà ouleu ;- ang.: powdering of the painting;- hiszp.: pulverulencia del color. puerí żół ień i d jska ł.: puerí;- fr.: jaune Piuri;- hiszp.: puerí. pulment Mieszanina odpowiednio spreparowanego bolusu ze spoi e o ga i z iałko, żelat a, klej skó , ewentualnie z i i dodatka i uszla het iają i dło, łój z ie zę , osk psz zeli, ol ot i i e . Wa st a pul e tu sta o i ezpoś ed i podkład pod zło e ia i u ożli ia i h pole o a ie. Patrz zło e ie a pulment. fr.: assiette, bol;- ang.: bole ground for gilding, gilding paste, poliment;- niem.: Poliment. pulpa drzewna, a. pulpa elulozo a, ś ie d ze Pulpa z d o o ozta t h łókie elulozo h, za o io h odą do ko s ste ji gęstego k e u. W ko se a ji ala st a ś ie ego i ka ie ia stoso a a jako  oś ik ozpusz zal ikó lu i h su sta ji akt h p. ęgla a o u, odo otle ek a u do ko p esó odsalają h, z sz zą h i ko solidują h. Okład z pulp elulozo ej ają tę p ze agę ad okłada i z lig i , że są łat iejsze do ałoże ia a et g u ej a st ie, lepiej p z legają do podłoża i st a zają iejsze z ko po sta a ia pę he z po iet za po iędz okłade a podda a ą za iego i po ie z h ią. ł.: pasta di legno, polpa di legno;- fr.: pulpe de bois;ang.: wood putty, cellulose sponge;- hiszp.: pasta de madera;- niem.: Halbstoff aus Holz. pumeks “il ie po o ate szkli o ulka i z e, lekkie, gą zaste po ad % po ó , z kle jasnego koloru. Powstaje p zez k zep ię ie pie ią ej się la ogatej k ze io kę. Ma skład he i z podo do g a itu. Uż a jest .i . jako ate iał ś ie , filt a j i izolacyjny. W technikach artystycznych wykorzystywany od najdawniejszych czasó , formie kostek do szlifowania al o, po z iele iu, jako ate iał ś ie do z sz ze ia i pole o a ia a u u, etali, stiukó , d e a itp. Filippo Baldi u i pisze: „Pumeks pierwszego gatu ku.àKa ieńàt a d ,à ał àpo o at ,àdziękiàkt e uà nadaje sięàpoł skàposągo ài innym pracom w marmurze. Pu eksàd ugiejàjakoś i.àKa ieńà a dzoàlekki,àgą zast à i k u h ,àkolo uàt kuàal oàpopielat ,àkt à aà ieleà zastoso ań.àP zedeà sz stki àuż a àjestàp zezà ala z à do polerowania i gładza iaàpł ie ài desek zag u to a h,àa à à aà i hà alo aćào azàp zezà iedzio t ik à celu oczyszczenia i gładze iaà at ,àa à à aà iejà ć . Pu eks ko z st a ał także do sztu z ego posta za ia dzieł sztuki. ł.: pietra pumice;- fr.: pierre ponce;- ang.: pumice stone;hiszp.: pied aàp ez;- niem.: Naturbimsstein. punca . “talo e a zędzi złot i ze lu zele skie, z koń ó ką kształ ie ś iętego stożka lu ost osłupa, służą e do ija ia a po ie z h i p zed iotó óż ego odzaju zagłę ień, t o zą h z ato a e tło lu o a e t. W ala st ie uż a e jest do op a o a ia po ie z h i zło o h elu ot z a ia po ta zają ego się ot u deko a j ego. . Młotek służą do ija ia s g atu złot ika a powierzchni wyrobu (z negatywem wybijanego znaku). 3. Znak wybity na wyrobie metalowym (zwykle złot i z , ok eślają p ó ę k usz u, datę, iejs e po sta ia lu s g atu ę auto a. 72 ł.: punzone, sferinatore, ciappolatura;- fr.: poi ço ;- ang.: punch;- hiszp.: cincel;- niem.: Punze. puncowanie . Metoda zelo a ia p zed iotó etalo h, polegają a a ija iu pu ą a po ie z h i p zed iotu zagłę ień óż ego kształtu, układają h się e zo lu dają h z ato ie ie tła. W ala st ie ko z st a e do deko a ji i op a o a ia zło o h f ag e tó . . Ce ho a ie, ija ie pu ą a o a h metalowych charakterystycznego znaku pracowni albo p ó uż tego k usz u. ł.: punzonatura;- fr.: poi ço age;- ang.: punch mark;hiszp.: cincelado;- niem.: Punzierung. punica wosk punicki ł.: punica, cera punica;- fr.: punique, cire punique;- ang.: punic wax;- hiszp.: pú i a,à e aàpú i a;- niem.: Punisches Wachs. 160 Punkt rosy (Dp) Te pe atu a, któ ej p z da iś ie iu gazu lu iesza i gazó ozpo z a się p o es sk apla ia. W przypadku pary wodnej w powietrzu jest to te pe atu a, któ ej pa a od a zawarta w powietrzu staje się p zes o a i za z a się k aplać. Te pe atu a pu ktu os ha akte zuje ilgot ość po iet za. Zmiana iś ie ia o a , po oduje z ia ę pu ktu os o °C. ł.:;- fr.:;- ang.: Dew point (Dp);- hiszp.:;- niem.: Taupunkt (Dp). punkt zbiegu, a. ś odek pe spekt i z W perspektywie linearnej - wyimaginowany punkt p ze ię ia się li ii ze z istoś i ó oległ h, ieg ą h głą , a li ii ho zo tu. ł.: punto di fuga, centro focale;- ang.: vanishing point;hiszp.: punto de fuga;- niem.: Fluchtpunkt. punktak . )aost zo st lus, podo do igł to i zej uż a p. do zaz a za ia zap a ie zasięgu posz zegól h pa tii kolo st z h. Ce i i ko ie XIV . pisze: „ale p z d à d apàdokład ieà su ekàjaki śàpu ktakiem . Por. aguglia. . Dłuto do ziarnowania kamienia. . Na zędzie z t a dej stali służą e do p. z a ze ia, t aso a ia a ie tó etalu. ł.: agugella;- fr.: pointe;- ang.: agugella;- hiszp.: punta;niem.: Reissnadel punktowanie W nazewnictwie polskim termin ten oznacza profesjonalny, konserwatorski retusz w granicach u tkó . Pie ot ie: d o etusz polegają a s ale iu alo idła pu kto i dotk ię ia i pędzla iejs a h, gdzie a st a ala ska jest p zeta ta ale peł i czytelna, tak p z ó ić z a tą i jed o od ą tka kę ala ską. W tym znaczeniu - ł.: ringranatura;- fr.: repiquage;- hiszp.: repicado. purpura iza tyńska Pu pu a p oduko a a iegd ś a te e ie Biza ju . ł.: porpora di Bisanzio;- fr.: pourpre de Byzance;- hiszp.: púrpura de Bisancio. purpura francuska Lakmus w postaci laku wapniowego. ang.: French purple. purpura, a. purpura antyczna, purpura tyryjska, purpura bizantyjska, purpura grecka, fukus Czerwonofioletowy barwnik naturalny, otrzymywany z dzieli g u zołó płasz za ozkol ó Murex trunculus, Murex brandaris oraz Purpura lapillus, ż ją h w Morzu ” ódzie i O ea ie “pokoj . Jest to gęsta i lepka substancja, o dł zapa hu skład ik a ią d u o oi d go został zide t fiko a a po zątku XIX . . W sta oż t oś i i ś ed io ie zu do XII . stoso a a ła farbiarstwie oraz do barwienia pe ga i u. W te h ika h ala ski h uż a a po zlako a iu a k edę, diato it lu kaoli purpurissum). O e ie ie jest już sp zeda a a ze zględu a og o e koszt p oduk ji pot ze a ok. śli akó a jede ga a ika . Naz a „pu pu a jest dziś zęsto uż a a a ok eśle ie s tet z h a ikó organicznych, o podo h łaś i oś ia h. ł.: porpora, blatta, fuco, osto sidonio, ostrum, porpora di Bisanzio, porpora di Cassio, porpora di Palermo, porpora di Tiro, purpura, Tyria purpura;- fr.: pourpre;- ang.: purple;hiszp.: pú pu a;- niem.: Purpur. purpurissum 1. Fioletowy lak otrzymywany przez osadzanie na kredzie lu diato i ie pozostałoś i, g o adzą h się kadziach po barwieniu tkanin pupu ą. Pig e t a dzo e io i poszuki a , ł sp zedawany w postaci kosteczek ś iad zą o tym znaleziska archeologiczne w Pompejach). Stosowany w te h ika h ala ski h od sta oż t oś i do XII w. 2. Nieoczyszczone indygo naturalne. ł.: purpurissum;- fr.: purpurissum;- ang.: purpurissum;hiszp.: purpurissum;- niem.: Purpurissum. purpuryna Jedno z ok eśleń żół ie i o ej sztu z , zło ist pigment o rudawym odcieniu). Nazwa nieznanej p o e ie ji, aź ie koja z się z pu pu ą, po i o że o ie su sta je ają zupeł ie i kolo i pochodzenie. Ce i i ko ie XIV . podaje e eptu ę p z goto a ia pig e tu, któ a do dziś jest stoso a a produkcji p ze sło ej. Tę sa ą e eptu ę po ta za Baldi u i , któ jed ak opisuje go jako „p zepięk à ze o à kolor . Naz a o e ie jest stoso a a do ok eśla ia p oszkó ze stopó iedzi i cyny oraz miedzi i cynku. ł.: porporina, purpurina, purpureus color;- fr.: porporina;- ang.: purpurin;- hiszp.: porporina;- niem.: Bronzefarbe . purrea żół ień i d jska ł.: purrea;- fr.: purrea;- hiszp.: purrea. purpura tyryjska, a. tyria purpura “z zegól ie e io a od ia a purpury uzyskiwana z ozkol ó ż ją h Mo zu T eński . ł.: porpora di Tiro;- fr.: pourpre de Tyr;- ang.: Tyrian purple;- hiszp.: púrpura de Tiro;- niem.: Tyrian Purpur. PVA polialkohol i lo winylu purpura z Palermo Pu pu a p oduko a a iegd ś ejo ie Pale o a Sycylii. ł.: porpora di Palermo;- fr.: pourpre de Palerme;- hiszp.: púrpura de Palermo. ł.: PVAC;- fr.: PVAC;- ang.: PAVC;- hiszp.: PVA;- niem.: PVA. , po . także polioctan PVAc, a. PVAC [ang. polyvinylacetate] polioctan winylu PVAL , PVAl polialkohol winylowy 161 quadreria [ ł. quadro o az ] Galeria malarstwa, pinakoteka. Zwykle prywatna kolekcja o azó . Te i uż a od XVII . ł.: quadreria;- fr.: galerie de tableaux;- ang.: quadreria;hiszp.: cuadreria. quadro riportato [ ł.] Malo idło ś ie e ujęte iluzjo ist z ie a alo a ą a ę, ają e uda ać o az sztalugo . Naj zęś iej sta o i f ag e t iększej iluzjo ist z ej ko poz ji. Por. malarstwo a quadratura. ł.: quadro riportato;- ang.: quadro riportato. Quelle:àLa ge do f,àG.;àHolzs hutzha d u hàfü àFa hleuteà 1988, S. 116 Unger, A.; Holzkonservierung S. 23 Unger,W.; Unger, A.; Holztechnologie - Leipzig 37(1986)5, S. 255 ff 162 R radełko a. moleta, ruletka )ę ate kółe zko lu ałek z hartowanej stali, swobodnie o a ają e się a u h ie. “łuż .i . do dziu ko a ia ko tu ó su ku, z o ionego na kartonie w celu wykonania p zep ó h lu do iska ia p. zło eń oprawach introligatorskich. Por.  adełko a ie, moletowanie. ł.: rotella, zigrino, sagri radełko a ie T o ze ie ot ó o a e tal h pop zez iska ie  adełkie egula h li ii al o pu któ zap a ie, d e ie, etalu. Nada a ie szo stkoś i jakie uś p zed ioto i za po o ą adełka ł.: zigrinatura, sagrinatura; - fr.: moletage; - - ang.: knurling; - hiszp.: chagrinado - niem.: Raendeln radiografia rentgenowska Metoda ada ia udo fiz z ej o iektó , ko z stują a zdol ość p o ie i X do p ze ika ia pop zez iep zez o z ste iała stałe, posiadają e a et z a z ą g u ość. Bada o iekt u iesz za się po iędz ź ódłe p o ie io a ia a kliszą fotog afi z ą tak, ezpoś ed io do iej p z legało. P ze hodzą a p zez o iekt iązka p o ie i e tge o ski h jest iej lu a dziej po hła ia a p zez su sta je, któ e spot ka a swej drodze; efektem jest utrwalony na kliszy walorowy o az, ędą od zo o a ie óż ego zatrzymywania p o ie i p zez posz zegól e pa tie ada ego o iektu. U ożli ia to poz a ie st uktu dzieła sztuki, uja ia leżą e pod spode a st ala skie, pe ti e ti, rysunek przygotowawczy, sygnatury i inne napisy, g oździe, odzaj połą zeń desek, o e ość ko ta z d ążo h p zez o ad i wszelkie inne anomalie. Dostarcza informacji o uż t h pig e ta h pig e t złożo e ze z iązkó o dużej asie ząste zko ej, w sz zegól oś i iel oło io a zde do a ie o iej zat z ują p o ie io a ie e tge o skie . Może dosta z ć iedz o te h i e ala skiej, po agają czasami w e fika ji aute t z oś i i dato a iu dzieła. W ko z st a a jest do ada ia o azó sztalugo h, za tkó a heologi z h, e a iki, etalu, zeź kamiennej i drewnianej. ł.: radiografia ai raggi X;- fr.: radiographie;- ang.: X-Ray radiography;- hiszp.: adiog af a;-niem.:. ‘ö tge auf ah e. rahg al-ghar, a. rahjg al-gha [a a . p oszek z kopal i ] realgar rama 1. Element konstrukcyjny lub dekoracyjny, zbudowany ze szt o połą zo h ze so ą liste , któ og a i za jakąś płasz z z ę i od ę ia ją z otoczenia. . Op a a dzieł plast z h. ‘a a do o azu składa się p ze aż ie z zte e h d e ia h a iakó połą zo h ie u ho o a klej, kołki, złą za, ś u lu g oździe. Ist ieją także a ok ągłe, o al e i ielo o z e. )e zględu a p zez a ze ie i hęć uzyskania odpowiedniego efektu plastycznego, ko a o a płaskie lu głę e, ogato p ofilo a e, ąskie lu sze okie, zeź io e, alo a e, zło o e, s e zo e, i k usto a e, także z a u u, szkła lu etalu. ‘a a służ do ut z a ia i o h o o azu o az peł i fu k ję z sto estet z ą, jako ele e t za kają ko poz ję; podk eśla także a tość dzieła sztuki. “toso a a jest od sta oż t oś i. W ś ed io ie zu z iąza a ła z o aze a stałe i spól ie z nim komponowana. W XVI w., wraz z poja ie ie się o azó a płót ie, ozpo sze h ił się a oso e, ie e. “posó zdo ie ia ikał z od i ope o ał ornamentami typowymi dla danej epoki. Np. w okresie renesansu popula e ł a a hitekto i z e z kolumnami, gzymsami, belkowaniem, palmetami, rozetami itp.), w XVII w. w Holandii – czarne ramy z listew p ofilo a h do e ąt z, podk eślają e głę ię i pe spekt ę. “pe fi z odzaje a jest ko zeg w ikonach i bordiura w tkaninach dekoracyjnych. ł.: cornice;- fr.: cadre;- ang.: frame;- hiszp.: marco;niem.: Rahmen, Schmuckrahmen. ramka redukcyjna Rodzaj pe spektog afu. ‘a ka, do któ ej o uje się egula h odstępa h i i taki sposó , że t o zą o e siatkę. ‘ so ik o se ują p zez ią o iekt, od zo o uje go a a alogi z ie podzielo k atką podłożu. A od zo o a ie ło jak aj a dziej dokład e, krosno z siatką zęsto ło posażo e dodatko elo ik, dzięki ze u o se a ja ła prowadzona zawsze z tego sa ego pu ktu. P z ząd tego t pu ł z a e o aj iej od XIII ieku; i h uż ie jest szeroko udokumentowane w dawnych traktatach. W 1435 r. Leo Battista Al e ti do hodził p a a do tego wynalazku. ł.: telaio di riduzione, graticola;- fr.: hassisàdeà du tio ;ang.: screen frame;- hiszp.: astido àdeà edu i . rapó ka obrzutka rarola rarola ???????????? ‘odzaj płót a o sz zegól ie zadki splo ie. Uż a e jest spo ad z ie i za sze pod ój ej a st ie do du lo a ia duż h o azó , a alo a h a ó ie zadki h płót a h i pok t h zap a ą o z a z ej g u oś i. ł.: rarola;- hiszp.: rarola. raszpla 1. a. a ioł o ski, Squatina squatina. Gatunek rekina ż ją st efie iepł h i u ia ko a h ód O . Atlantyckiego, Oc. Spokojnego oraz w Morzu ” ódzie . Ma długość do , , t a dą, o ą i szo stką skó ę, t ad j ie uż a ą p zez stola z i pozłot ikó do szlifo a ia i pole owania drewna. ł.: squadro. 2. a. tarnik 163 73 ł.: raspa ingordina;- fr.: peàgoulue;- ang.: heavy rasp. RBS Rutherford Backscattering Spectroscopy - Spektroskopia jo ó ste z ie ozp oszo h ‘uthefo d rdzeń Pas o tka ki iękiszo ej sta o ią e fizjologi z ą oś p ia i ajsta szą zęść d ze a. Na ogół ie pok a się z osią geo et z ą - jeśli dzeń jest i oś odo , ie ó o ie a jest słoistość i iejed olita st uktu a d e a. Ma ś ed i ę od kilku do . ) udo a jest z ie koś ie h ko ó ek, peł io h po iet ze lu t eś ią plaz at z ą. Podat a działa ie g z ó . O e ość dze ia ta i u aża a jest za adę d e a. ł.: midollo;- fr.: moelle;- ang.: pith;- hiszp.: dula. realgar aurypigmentowy Pig e t po stał p zez połą ze ie realgaru (AsS) i aurypigmentu (As2S3 . ) iązek taki z a jest ó ież atu ze, stępuje h d ote al h ż ła h niskotemperaturowych. ł.: realgar di orpimento;- fr.: alga àd o pi e t;- hiszp.: realgar de oropimente. realgar, a. o a ż a se o , u i a se o As“ “il ie t ują pig e t po hodze ia i e al ego stępuje “akso ii, Cze ha h i T a s l a ii o az ejo a h ulka i z h, z łasz za okół Et i Wezuwiusza) lub uzyskiwany sztucznie, poprzez ogrzewanie mieszaniny siarki, bezwodnika arsenowego i ęgla d ze ego. Ma żółtoo a żo ą a ę i dia e to poł sk o az dużą siłę k ia. ) a od sta oż t oś i, wymieniany przez Teofrasta z Erezu (IV w p.n.e.), Wit u iusza, Pli iusza →sa da a ha i Ce i iego (konie XIV . . B ł stoso a jako pig e t ala st ie te pe o o az jako ś odek zapo iegają fe e ta ji te pe iałko h. Często iesza z aurypigmentem. ł.: realgar, arancio di arsenico;- fr.: alga ,ào a g à d a se i ;- ang.: realgar, arsenic orange;- hiszp.: realgar, a a jaàdeàa s i o;- niem.: Realgar. recepta [ła . recepta ze z zięte ] P zepis a p z goto a ie jakiegoś ozt o u, iesza i , pot a itp. )a ie a skazó ki dot zą e pot ze h skład ikó i a zędzi o az zaz zaj opis z ości do wykonania. ł.: ricetta;- fr.: recette;- ang.: recipe;- hiszp.: receta;niem.: Rezept. reflektografia w podczerwieni Metoda ada za polegają a a o se a ji po ie z h i malarskich w podczerwieni. Odpowiednio przystosowana ka e a tele iz j a, któ a ejest uje p o ie io a ie o długoś i fali do ok. , przekazuje obraz do połą zo ego z ią o ito a. To u ożli ia o se a ję ada ego o iektu ez zeka ia a o ó kę ło fotog afi z ej. P o ie ie I‘ ają zdol ość p ze ika ia a st ala ski h, dają za o- iał o az tego, o z ajduje się pod i i. Moż a te sposó za ejest o ać np. rysunek wykonany na zaprawie i jego ewentualne, auto skie p zekształ e ia o az, iektó h p z padka h, stępo a ie sta sz h a st ala ski h. ł.: riflettografia infrarossa;- fr.: fle tog aphieà à infrarouges;- ang.: infrared reflectography;- hiszp.: efle tog af aàdeài f a ojos;- niem.: Infrarotreflektographie. rege era ja er iksu etodą Pette kofera →Pettenkofera metoda reintegracja [ła . re(d)integratio po o ie s alić ] W konserwacji - każd za ieg ają a elu p z ó e ie a toś i estet z h i fu k jo al h dzieła, wykonywany w o ę ie u tkó . Polega a p o adze iu o ego ate iału a iejs e o gi al ego, któ uległ z isz ze iu. Scalenie estetyczne, retusz. ł.: reintegrazione;- fr.: ei t g atio ;- ang.: in-painting;hiszp.: ei teg a i ;- niem.: Retusche. reintegracja malarska retusz (3) ł.: reintegrazione pittorica;- fr.: ei t g atio àpi tu ale;ang.: pictorial reintegration;- hiszp.: ei teg a i pi t i a;- niem.: Malerische Reintegration. rektyfikacja Destylacja frakcjonowana; proces wielokrotnego odparowywania cieczy i sk apla ia opa ó , p o adzo w tzw. kolumnach rektyfikacyjnych w celu rozdzielenia mieszanin cieczy o z liżo h te pe atu a h ze ia, albo odseparowania z iesza i jed ego ze skład ikó aks al stop iu z stoś i. ł.: rettificazione;- fr.: rectification;- ang.: rectification;hiszp.: e tifi a ió . relikt Nie ielki f ag e t za tko ego dzieła p. ś ie ego za ho a in situ. ł.: lacerto;- fr.: lacerto;- hiszp.: lacerto. alo idła replika Po tó ze ie, odt o ze ie, kopia dzieła. W ęższ z a ze iu po tó ze ie dzieła sztuki ko a e p ze i ieńst ie do kopii p zez t ó ę o gi ału kopia autorska) lub w jego pracowni (replika warsztatowa). Od o gi ału óż i się zęsto wymiarami, drobnymi zmianami ko poz ji, kolo tu, zase te h iką ko a ia. gotycki zwornik z Zamku w Malborku i jego replika (kopia) wykonana w 2006 r. 164 i alo idła i. Może spo z ać a e sie i ć jed olu ieloko d g a jo a, al o ieć fo ę deko a j ej ś ia pa a a o ej usta io ej za ołta ze . Po hodzi z Hiszpanii, spotykane jest w ałej Eu opie, sz zegól ie popularne w A e e Ła ińskiej. ł.: retablo;- fr.: retable;- ang.: retable;- hiszp.: retablo;niem.: Retabel.. 74 spół zes a eplika sa o hodu Po s he i spół zes a 75 replika telefonu z 1892 r. ł.: replica;- fr.: pli ue;- ang.: replica;- hiszp.: pli a;niem.: Replik. repoussoir [fr. repousser u puklać ] P zed iot, postać lu f ag e t te e u u iesz zo a pie sz pla ie alo idła po to, ukie u ko ać spoj ze ie idza głą o azu. Por. kulisa, sprecher. ł.: repoussoir;- fr.: repoussoir;- ang.: repoussoir;- hiszp.: repoussoir. reprodukcja Kopia o gi ału doku e tu, dzieła sztuki ko a a do ol ej skali, po iela a etodą d uka ską, fotog afi z ą, da iej g afi z ą. ł.: riproduzione;- fr.: reproduction;- ang.: reproduction;hiszp.: ep odu i ;- niem.: Reproduktion. réser age (fr.)akwatinta na cukier resin mixture is identical but the solvent component is slightly restauracja [ła . restauratio odś ieże ie, od o ie ie ], a. renowacja Od o ie ie, ap a a; szelka działal ość konserwatorska i eko st uk j a, ają a a elu dop o adze ie za tku lu dzieła sztuki, któ e z isz z ł zas al o oszpe ił póź iejsze p ze ó ki, do sta u ia ę ożli oś i z liżo ego do pie ot ego. Wg Carta della Co se azio eàeàdelà‘estau oàdegliàoggettiàd a teàeàdià cultura jest to „każd àza iegà ko a àp z à zachowaniu zasad konserwacji i w oparciu o pop zedzają eàgoà ż egoà odzajuà ada iaà rozpoznawcze. Ma on aà eluàp z e ieà ia ęà ożli oś iàza oà z tel oś i,àjakài tam gdzie jest to pot ze eà alo àuż tko h . )a sze stępuje łą z ie z ko se a ją. W sze sz ozu ie iu o ej uje także etodologię te h i z o- auko ą i t z a ze iu jest zastępo a p zez d u zło o te i →ko se a ja-resturacja. ł.: restauro;- fr.: restauration;- ang.: restoration;- hiszp.: estau a i ;- niem.: Restaurierung. retabulum Monumentalna  asta a ołta zo a, zdo io a zeź a i retencja [ła . retentio zat z a ie ] Zjawisko zatrzymywania i magazynowania cieczy przez iała po o ate. ‘ozpusz zal ik a iesio a po o atą po ie z h ię p. alo idło zęś io o odpa o uje, zęś io o ika głą a st . W ko se a ji istot e jest ok eśle ie zasu, p zez jaki usi o pozosta ać w kontakcie z su sta ją, któ ą a oz ięk z ć, a jednocześ ie ie a usz ć spoi a a st ala skiej. Dla ielu ozpusz zal ikó doś iad zal ie z a zo o tz . k z ą ete ji i na tej podstawie podzielono je na cztery kategorie: o a dzo dużej ete ji glikole, olejek terpentynowy), o silnej retencji (amidy, a i , ższe alkohole np. alkohol dwuacetonowy), o ś ed iej ete ji (alkohole, ketony, estry) i o niskiej retencji (np. etery). ł.: ritenzione;- fr.: te tio ;- ang.: absorbability;- hiszp.: ete i . retusz [fr. retoucher po tó e dotk ię ie ] 1. Nie ielka od fika ja, pop a ka, uzupeł ie ie goto ego już o azu al o su ku p zez auto a. Może ć wykonany w od ie ej te h i e iż sa o dzieło. Np. e f esku ó i się o tz . etuszu a su ho, z li koń ze iu fa a i te pe o i s h iętego alo idła. Jest to działa ie z gó za ie zo e i ie oże ć uz a a e za pop a kę. Ce i i ko ie XIV . pisze: „iàzau aż,àżeà każdaà ze z,àkt ąà o iszà eàf esku,à h eà ćà dop o adzo aàdoàkoń aà aàsu ho . Od ie e sta o isko zaj o ał Gio gio Vasa i : „Ci, kt z àp a ująà ęż ieà eàf esku,à ieàpop a iająà aàsu ho,àgd żàpozaàt ,àżeàjestà toà ze zàpodła,àsk a aàż otà alo idło . 2. Warstwa nieoryginalna, naniesiona miejscowo na a st ę ala ską elu jej odś ieże ia i odnowienia. Z eguł jest to ie ielkie p ze alo a ie okół d o h u tkó , tz . etusz sze oki. . a., pu kto a ie. W ko se a ji: uzupeł ie ie, s ale ie,  ei teg a ja a st ala skiej. )a ieg, któ ego ele jest u z tel ie ie alo idła pop zez za asko a ie u tkó i p zeta ć lu pop zez odt o ze ie akują h f ag e tó . Może ć ko a i ą te h iką iż o gi ał, jed ak każd padku usi ć od a al , łat do usu ię ia i ko a ś iśle miejscach u tkó . Po i ie ć og a i zo do i i u , a az a t st z dzieła sztuki ie został pa zo . Jego zasad ość a pod aża a, po ie aż ie a pł u a sta te h i z o iektó , jed ie a i h gląd estet z . Należ jed ak pa iętać, że u tki ze zględu na swoje rozmiary i us tuo a ie ogą p zeszkadzać w odbiorze lub wy ołać efekt iezgod z intencjami artysty. Jednym z eló ko se a ji jest odda ie dzieła do d spoz ji sze okiej pu li z oś i, zęsto iep z goto a ej do i te p eta ji taki h alo ideł. Pat z retusz neutralny,  etusz od óż ial ,  etusz aślado z , tratteggio, rigatino, astrazione cromatica,  selezione cromatica. 165 ł.: ritocco;- fr.: retouche;- ang.: retouching;- hiszp.: retoque;- niem.: Retusche. retusz graficzny ‘etusz ko a ielo a ą k eską lu k opką taki sposó , że z pe ej odległoś i jest iezau ażal , dają aże ie i a ji kolo u harmonii z lokal ą lu ogól ą h o at ką dzieła, ato iast ogląda z liska aź ie od óż ia się od o gi ału. ł.: reintegrazione pittorica selettiva;- ang.: selective inpainting;- hiszp.: ei teg a i àpi t i aàsele ti a. retusz imitacyjny  etusz aślado z retusz kreską Metoda etuszu polegają a a uzupeł ia iu u tkó a st ala skiej ie ki i, k ótki i k eseczkami, ieg ą i aj zęś iej pio o o lu po fo ie, ó oległ i zględe sie ie al o k z żują i się. Do etusz k eską ależą: tratteggio i rigatino (kreski pio o e, ó oległe, óż o a e , selekcja h o at z a k eski z st h kolo ó , ieg ą e po formie), abstrakcja chromatyczna (kreski czystych kolo ó , k z żują e się ł.: tratteggio. retusz etodą a strak ji hro aty z ej, a. abstrakcja chromatyczna Metoda  etuszu k eską op a o a a lata h . XX . we Florencji przez Umberto Baldiniego i O ellę Cassazza. Polega a a peł ie iu u tkó fa ą, akłada ą kolej i a st a i ie ki h, k z żują h się k ese zek z stego kolo u. “toso a do u tkó o duż h oz ia a h i zlokalizo a h tak, że ist ieją ątpli oś i dot zą e eko st ukcji. W tym przypadku (w od óż ie iu od  etuszu etodą selek ji h o at z ej i podobnie jak w  etuszu eut al ie ie ze się pod u agę to a ji pa tii ota zają h u tek le z szuka się a padko ej dla ałego alo idła. “posó o e ie zadko uż a ze zględu a złożo ą, p a o hło ą te h ikę ko a ia. ł.: reintegrazione ad astrazione cromatica;- ang.: colour abstraction in-painting;- hiszp.: ei teg a i àaà a st a i ;-niem.: Retusche in Farbabstraktion.. a it al ej i te p eta ji. Metoda ko z st a a ó ież do etuszu u tkó pa tii zło o h, tz . selekcja chromatyczna effetto oro. ł.: reintegrazione a selezione cromatica;- fr.:reintégration par sélection chromatique;- ang.: colour selection inpainting;- hiszp.: ei teg a i àaàsele i ;- niem.: Retusche in Farbselektion. retusz mimetyczny  etusz aślado z ł.: restauro mimetico;- ang.: mimetic restoration. retusz aślado zy o to iżej ‘etusz zakładają eko st uk ję u tkó a st ala skiej pod zględe kolo st z i fo al , pozosta iają jed ak ożli ość ozpoz a ia o sza u eko st uk ji, dzięki zastoso a iu to a ji ie o jaś iejszej od otoczenia. ł.: reintegrazione imitativa sottotono;- ang.: undertone imitative in-painting;- hiszp.: ei teg a i à ajoàto o;niem.: Normalretusche. retusz aślado zy, a. retusz imitacyjny, retusz niewidoczny, retusz mimetyczny ‘etusz ko a sposó u ie ożli iają od óż ie ie partii zrekonstruowanych od oryginalnych. Stosowany po sze h ie, p zez iększość kolek jo e ó ęz wymagany, jakkolwiek w zasadzie sprzeczny z podsta o ą zasadą auko ej ko se a ji, że każda i te e ja po i a ć ożli a do ozpoz a ia. W k al dzięki spół zes etodom badawczym (promienie retgenowskie, utrafioletowe i podczerwone). ł.: reintegrazione imitativa, restauro mimetico, restauro competitivo;- fr.: retouche illusionniste;- ang.: imitative inpainting, mimetic restoration;- hiszp.: ei teg a i à imitativa, restau a i ài itati a;- niem.: Totalretusche, Imitative Restaurierung, Kompetitive Restaurierung. retusz neutralny “posó uzupeł ia ia a st ala skiej, któ sz stkie u tki są peł ia e t sa , eut al kolo e położo gładko, ez żad ego odtwarzania rysunku czy tkanki malarskiej. Popularny w latach 70., o e ie stoso a t lko do u tkó o duż h retusz etodą selek ji hro aty z ej efekt złota ‘etusz etodą selek ji h o at z ej pa tii zło o h, ez uż ia złota. Polega a suk es akłada iu k ese zek żółtego, ze o ego i zielonego koloru. ł.: selezione effetto oro;- hiszp.: sele i àefecto oro. retusz etodą selek ji hro aty z ej, a. selekcja chromatyczna Metoda  etuszu k eską op a o a a latach 70. XX w. we Florencji przez Umberto Baldiniego i O ellę Cassazza. Polega na kolorystycznym i fo al połą ze iu u tkó z ota zają je alo idłe za po o ą a st z st h kolo ó , akłada h a sie ie jako kolej e zęd ie iutki h, ieg ą h po fo ie k ese zek. “toso a a ta , gdzie pie ot kształt i kolorystyka uszkodzo ego f ag e tu ie udzą ątpli oś i, a rekonstrukcja nie jest oparta na hipotezie i nie stanowi 166 rozmiarach. Ma d o e, zielo ka ożółte k iat , ze a e grona na sz z ie łod gi. Częś i adzie e dosta zają żółtego barwnika – luteoliny. Patrz żół ień z rezedy. ł.: reseda dei tintori. RHEED Reflection High-Energy Electron Diffraction - Dyfrakcja od i io a sokoe e get z h elekt o ó Rhoplex AC-33 Odpowiednik Primalu AC-33, produkowany przez a e kańską fi ę ‘oh & Haas Company. Rhoplex Naz a ha dlo a, z ak to a o zast zeżo dla ż i akrylowych produkowanych przez koncern Rhom & Haas Company. Patrz Paraloid. rigatino, a. righettino retusz rigatino ł.: rigatino, righettino;- fr.: rigatino;- ang.: rigatino inpainting;- hiszp.: ei teg a i àaàpi elada;- niem.: Rigatino-Retusche. retusz rigatino, a. rigatino Rodzaj  etuszu k eską. )akłada s ale ie kolo st z e a st ala skiej za po o ą ielo a ego, pio o ego k esko a ia, ez aślado a ia duktu pędzla, z tel ego pa tia h ota zają h u tek. ) daleka jest ie ido z , ato iast ogląda z liska aź ie od óż ia się od o gi ału. Jego etod ka została opracowana w rzymskim Istituto Centrale w 1939 r. W te i ologii polskiej jest tożsa z retuszem tratteggio. ł.: reintegrazione a rigatino, rigatino, righettino;- fr.: ei t g atio àaà igati o,à igati o;- ang.: rigatino inpainting;- hiszp.: ei teg a i àaàpi elada;- niem.: Rigatino-Retusche. retusz tratteggio, a. t atteggio [ ł. k esko a ie ] . W te i ologii łoskiej: s o i  etuszu k eską. 2. W Polsce i w wielu innych krajach: jedna z metod etuszu k eską - retusz wykonany pionowymi, ó oległ i zględe sie ie k ese zka i. Por. retusz rigatino. ł.: tratteggio;- fr.: tratteggio;- ang.: tratteggio;- hiszp.: tratteggio;- niem.: Tratteggio. retuszowanie, a. punktowanie Wykonywanie retuszy. W konserwacji - zabieg uzupeł ia ia a st ala skiej. ł.: ritoccare;- fr.: retoucher;- ang.: retouch. retzel kraplak rewers Odwrotna strona arkusza papieru, w numizmatyce odwrotna strona monety lub medalu. Termin bywa stosowany jako synonim odwrocia obrazu. ł.: verso;- fr.: verso;- ang.: verso;- hiszp.: reverso;- niem.: Verso. rezeda farbierska, a. ezeda żółta a, Reseda luteola ‘ośli a ziel a z rodziny rezedowatych (Resedaceae) os ą a połud io ej Eu opie i Af e Pół o ej. rowing [ang.] )espół pas łókie szkla sk ętu. h, złą zo h ze so ą ez roz ień zal ik “u sta ja iekła z iązek he i z lu iesza i a uż a a do z iększa ia o jętoś i lu z iejsza ia stęże ia i ej su sta ji, ie kazują a łaś i oś i jej ozpusz za ia. W ala st ie oz ień zal iki stoso a e są od XVII . do oz zedza ia fa olej h. Naj zęś iej stoso a ł olejek te pe t o , spiko i la e do . Por. rozpuszczalnik. ł.: diluente;- fr.: diluant;- ang.: thinner;- hiszp.: diluyente;niem.: Ve dü u gs ittel. rozcieracz kurant ł.: macinello;- fr.: pilon;- ang.: colour grinder;- hiszp.: molinillo. rozkład iały jas y ‘ozkład d e a spo odo a p zez grzyby, w wyniku któ ego ozkłada e są he i eluloz , lig i i celulozy. ‘ozkład za hodzi od ś iatła ko ó ki do laszki ś odko ej rozkład ru at y ‘ozkład d e a spo odo a p zez g z , wyniku któ ego ozkłada e są ęglo oda , a lig i a jest modyfikowana. Warstwa S3 jest naruszana dopiero na koń u rozkład szary ‘ozkład d e a spo odo a p zez g z , wyniku któ ego warstwie S2 t o zą się ja ki t p pie sz lub warstwa S2 ozkłada a jest od ś iatła ko ó ki t p d ugi . rozpuszczalnik reaktywny ‘ozpusz zal ik hodzą z ozpusz za ą p zez sie ie su sta ją eak ję he i z ą, o p o adzi do ze a ia iązań he i z h po iędz t o zą i ząste zkę 167 ato a i. Po odpa o a iu ozpusz zal ika, su sta ję jś io ą od ajduje posta i jej po hod ej. ‘ozpusz zal ika i eakt i są kwasy i zasady. ł.: solvente reattivo;- fr.: sol a tà a tif;- ang.: reagent solvent;- hiszp.: disolvente reactivo;- niem.: Reaktives Lösu gs ittel. rozpuszczalnik Cie z z iązek he i z lu iesza i a zdol a do rozpuszczania innych substancji, czyli tworzenia z nimi ozt o ó . Klas z e ozpusz zal iki, p ze i ieńst ie do  ozpusz zal ikó eakt h, ie hodzą z rozpuszczanymi substancjami w reakcje chemiczne, tj. ie a uszają st uktu ząste zek, oz ają jed ie iąza ia po iędz i i. Po odpa o a iu ozpusz zal ika ot z uje się su sta ję jś io ą. Do ó łaś i ego . uzależ io jest od ha akte u su sta ji ozpusz za ej: rozpuszczalnikami elektrolitó są ozpusz zal iki pola e p. oda, iekł a o iak , z iązkó o ga i z h za ie ają h g up pola e - organiczne ciecze polarne alkohole, keto , est , ete , z iązkó o ga i z h ie za ie ają h g up pola h - niepolarne ciecze organiczne p. e ze , ks le , zte o hlo ek ęgla . W układzie ie z- ie z ozpusz zal ikie jest ie z ędą a w ad ia ze. ‘ozpusz zal ik oże ozpusz zać da ą su sta ję ałko i ie, zęś io o lu t lko po odo ać jej spę z ie ie. W ko se a ji stoso a e za iegach oczyszczania z za udzeń po ie z h io h, usu a ia e iksó i p ze alo ań o az do p z goto a ia klejó i i h stoso a h p epa ató . ł.: solvente, dissolvente;- fr.: solvant, dissolvant;- ang.: solvent, dissolvent;- hiszp.: solvente, disolvente;- niem.: Lösu gs ittel. rozpusz zal ość )dol ość su sta ji gazu, ie z , iała stałego do t o ze ia układó jed o od h z i ą su sta ją. Jej ia ą jest aks al a ilość su sta ji, ozpusz zają a się w ok eślo ej iloś i iekłego ozpusz zal ika danej temperaturze i pod da iś ie ie . ł.: solu ilit ;- fr.: solu ilit ;- ang.: solubility;- hiszp.: solubilidad;- niem.: Loeslichkeit. rozpusz za ia zdol ość )dol ość ie z ozpusz zal ika do ozpusz ze ia iała stałego iała ozpusz za ego . Jest o a t iększa, i iększe jest po i o a t o iędz ozpusz zal ikie a ozpusz za ą su sta ją oż a je ok eślić opa iu o t ójkąt ozpusz zal oś i . Jakakol iek p ó a skalo a ia zdol oś i ozpusz za ia a se s t lko od iesie iu do ok eślo ej su sta ji; t ie iej p o adzi się ogól ą klas fika ję a podsta ie krzywej retencji. ł.: potere solvente;- fr.: pouvoir dissolvant;- ang.: dissolving power;- hiszp.: poder disolvente;- niem.: Lösu gs e öge . rozpuszczenie ‘ozpad iała stałego ie z , ędą ej jego  ozpusz zal ikie , aż do po sta ia jed o od ego roztworu. ł.: dissoluzione;- fr.: dissolution;- ang.: dissolution;- hiszp.: disolu i ;- niem.: Auflösung. rozpylacz, a. atomizer U ządze ie służą e do ato iza ji cieczy i natryskiwania jej w postaci aerozolu. W technikach malarskich i w ko se a ji stoso a do a osze ia e iksó , fiksatyw i farb. Parz aerograf, pistolet natryskowy. ł.: nebulizzatore, spruzzatore;- fr.: pul isateu ;- ang.: atomizer;- hiszp.: pulverizador, nebulizador;- niem.: Spritze. rozt ór uforo y, a. bufor, moderator ‘ozt ó kazują iez ie ą k aso ość z li stałą a tość pH, któ a ie ulega z ia ie a i p z jego oz ień za iu, a i a et po doda iu ie ielkiej iloś i o h k asó lu zasad. Takie łaś i oś i kazują odpo ied io do a e iesza i ozt o ó sła ch k asó i i h soli z mocnymi zasadami albo odwrotnie sła h zasad i i h soli z mocnymi kwasami. Roztwory ufo o e stoso a e są ta , gdzie za hodzi ko ie z ość ut z a ia stałego pH oś odka p. a alizie he i z ej. W ko se a ji ufo są o az zęś iej wykorzystywane p z spo ządza iu iesza ek z sz zą h. ł.: tampone. rozt ór Układ jed o od złożo z d ó h lu iększej li z su sta ji he i z h, o ozd o ie iu ząste zek ok. -7 10 , dają się z kle łat o ozdzielić pop zez dest la ję. Wyod ę ia się ozt o gazo e iesza i gazó , ozt o iekłe gaz , ie ze lu iała stałe ozpusz zo e w iekł ozpusz zal iku o az ozt o stałe k ształ iesza e, stop . Wielkoś ią ha akte zują ą . jest stęże ie, ok eślają e p o e ta h lu uła ka h ilość rozpuszczonej w nim substancji. W przypadku og a i zo ej zaje ej ozpusz zal oś i skład ikó p. soli odzie , oz óż ia się: ozt ó as o za ie ają aks al ą ilość su sta ji ozpusz zo ej; ozt ó ie as o - o stęże iu niejszym od aks al ego o az ozt ó p zes o iet ał - o stęże iu iększ iż ozpusz zal ość ok eślo ej substancji w da h a u ka h iś ie ia i temperatury. W jęz ku ko se ato ski - ozt ó defi iuje się zaz zaj jako układ jed o od ut o zony z cieczy ozpusz zal ika i iała stałego. W p z padku gd o a skład iki są ie za i, stosuje się te i iesza i a. ł.: soluzione;- fr.: solution;- ang.: solution;- hiszp.: solu i ;- niem.: Lösu g. rozwarstwienie Defekt adhezji ędą skutkie atu al h p o esó sta ze ia lu padkó loso h, polegają a oddziela iu się od sie ie posz zegól h a st lu ozdziela iu się i h s ojej g u oś i. W p z padku ala st a oż a zao se o ać oz a st ie ia iędz podłoże a a st a i zap a , iędz zap a ą a a st ą ala ską o az po iędz a st ą ala ską a e ikse . ) isz ze ia aja óż gląd i oz ia , po z ają od lekkiego u osze ia się łusek po odpada ie ał h od a st io h f ag e tó . ł.: distacco;- fr.: d ta he ;- ang.: detachment;- hiszp.: sepa a i ;- niem.: 168 rubea kraplak ł.: rubea;- fr.: rubea;- ang.: rubea;- hiszp.: rubea;- niem.: Rubea. rycyna olej rycynowy ł.: ricino;- fr.: ricin;- ang.: ricinus;- hiszp.: ricino;- niem.: Rizinus. rubryka [ła . rubrica od ruber ze o ] . W sta oż t ‘z ie - t tuł p a a apisa ze o ą fa ą. Póź iej każd t tuł zapisa czerwonym kolorem. ryjkowce, a. sło iki, Curculionidae Najli z iejsza odzi a o adó z zędu h ząsz z , o ej ują a ok. t s. gatu kó . Do osłe oso iki są długoś i -10 mm, barwy od czerwonawej do czarnej. Mają gło ę dłużo ą ha akte st z jek. )a ó o la jak i do osłe o ad są ośli oże e, iele gatu kó to ks lofagi. Atakują p zede sz stki d e o wilgotne lub zaatakowane przez grzyby saprofityczne. Podobnie jak kołatki, ż ią się su sta ja i za a t i d e ie, d ążą ka ał ieg ą e e sz stki h kie u ka h. Do jko ó ależą .i . ołek z ożo i szeliniak ł.: punteruoli, curculionidi;- fr.: chara ço ,à u ulio id s;ang.: awls;- hiszp.: go gojos,à u uli idos;- niem.: ‘üssle , ‘üsselkäfe . . Natu al a ze ień żelazo a: ugier czerwony, ziemia czerwona. ł.: rubrica;- fr.: rubrica;- hiszp.: rúbrica. ruletka adełko rusztowanie Tymczasowa konstrukcja dla stworzenia platformy o o zej a odpo ied iej sokoś i. Ist ieje wiele oz ait h od ia uszto ań oduło e, stalo e, alu i io e, p ze oś e, pod iesza e itp. . W p a a h ko se ato ski h iezastąpio e do tej po ają jed ak t ad j e uszto a ia d e ia e, dają e ożli ość przygotowania stanowisk pracy o optymaln kształ ie i sta il oś i. Także t zaso a ko st uk ja spo za. ł.: ponteggio, ponte,impalcatura, ;- fr.: échafaudage;ang.: scaffolding;- hiszp.: andamio, impalcatura;- niem.: Geruest, Baugeruest rusztowanie podwieszane Ko st uk ja iszą a u ożli iają a st o ze ia platfo o o zej a odpo ied iej sokoś i. ł.: ponte impiccato;- fr.: hafaudageàsuspe du;- ang.: hanging scaffold;- hiszp.: andamio de liras;- niem.: Hä gege uest. ry ia skóra “kó a iektó h gatu kó eki ó p. eki ka psiego Scylliorhinus canicula , płasz zek i d ęt , posiadają a óst o d o h ostkó skó h o twardych koń ó ka h. Odpo ied io sp epa o a a ła uż a a w ś ed io ie zu do pole o a ia. Jej stoso a ie zostało opisane w licznych traktatach. ł.: pelle di pesce;- fr.: peau de poisson;- ang.: fish skin;hiszp.: piel de pescado. ry ie oś i splot skoś ła a ł.: spina di pesce;- fr.: chevrons;- ang.: herringbone;hiszp.: espina de pescado;- niem.: Fis hg ät uste . rybik cukrowy, Lepisma saccharina O ad ezsk z dł z zędu sz ze iogo kó Thysanura), długoś i ok. . Ż je w iejs a h iepł h i wilgotnych, w mieszkaniach, magazynach, bibliotekach i archiwach. Ż i się poka e ośli i z ie zę , sz zegól ie lubi k o h al, z stą elulozę i kleje pochodzenia z ie zę ego. Pozosta ia d o e uszkodze ia o ie egula h ko tu a h. Jego oz ój jest ś iśle uzależ io od stop ia ilgot oś i oto ze ia. ł.: lepis aàsa ha i a,àpes ioli oàd a ge to;- fr.: lépisme argenté;- ang.: slicker;- hiszp.: lepisma;- niem.: Zuckergast. rylec grawerski ‘odzaj l a do a i a ia i g a e o a ia etali, uż a p a a h złot i z h. Wg. Baldi u iego : „Malutkieà a zędzieàstalo eà àkształcie kwadratowego dłutkaàz koń kąàzaost zo ąàal oàok ągłą,àal oà p łk ągłą,àal oàk ad ato ą,àsłużą eàdoàp a à à etala h,à kt eà ająà ćàe alio a e,àdoà z sz ze iaàfigu àz metalu i doài hà el . ł.: ciappola;- fr.: échoppe;- ang.: graver;- hiszp.: chaple. rylec Na zędzie do to a ia, uż a e iektó h te h ika h g afi z h. “kłada się z osadzo ego a ą z e stalo ego ost za o óż p zek oju. W ala st ie uż a do deko a ji po ie z h i zło o h o az do a i a ia konturu rysunku kompozycyjnego w celu odnalezienia jego śladó pod zas alo a ia. ł.: bulino;- fr.: burin;- ang.: burin;- hiszp.: buril;- niem.: Grabstichel. ryps 1. “plot tka ki po hod od płó ie ego, któ óż i a g u oś i iędz ątkie i os o ą po oduje po sta ie pukł h p ążkó , podłuż h lu pop ze z h. W psie os o o ie ka i gęsta os o a p z k a ałko i ie g u sz ątek; psie ątko ieńsz ątek k je g u szą os o ę. “plot rypsowy z pod ój h i i ątku i os o stępuje e spół zes h, ko op h płót a h ala ski h, uż a h do duż h o azó alo a h sz ką te h iką. 2. Gęsta, ięsista tka i a o splo ie pso . Naj zęś iej jed a a, zadziej eł ia a, a eł ia a lu z innych su o ó . Cie ki ps uż a jest od ś ed io ie za głó ie a u ania kobiece, grubszy - na tkaniny dekoracyjne. ł.: reps;- fr.: reps;- ang.: reps;- hiszp.: arpillera;- niem.: Ripsbindung. rysunek Zamierzona i skoń zo a fo a po iedzi a t st z ej ko a a zaz zaj a papie ze ołó kie , ęgle , k edką, tusze itp. Może ieć za ó o fo ę 169 swobodnego szkicu jak i p e z j ie koń zo ej ko poz ji. P ze aż ie ko a jest jed kolo e , z wykorzysta ie a podłoża. Baldi u i : „Łudzą eàp zedsta ie ieàli ia iàt hà ze z ,àkt eàso ieà zło iekàdusząà ko po ałài kt eà sobie w śla hà o aził,àdoàtegoàdo hodzià p a aà dłoń,àpoz alają aà efek ieàt à ze zo àzaist ieć...". ł.: disegno;- fr.: dessin;- ang.: drawing;- hiszp.: dibujo;niem.: Zeichnung. to a ia ezpoś ed iego, pozosta ia ślad a zaok ąglo e zegi. Baldi u i 681) opisuje ten zabieg pod hasłe ka to „...ài jesz zeà[ ala ze]àu iesz zająà s ojeàka to à aàdes eàlu à u ze,à aàkt hà aà ćà ko a eà alo idłoài od iskająàko tu à gruncie kredowym lub w i to a o,àuż ają àst lusaàz koś ià sło io ejàlu àt a degoàd e a,àkt e uàpoddajeàsięà zap a a,àgd żàjestàś ieżaài przyjmuje wszystkie linie . ł.: incisione indiretta;- fr.: incision indirecte;- ang.: indirect incising;- hiszp.: i isi ài di e ta;- niem.: Indirekte Ritzzeichnung. rysu ek podkłado y ‘ su ek ko a p zez a t stę a podo aziu lu zap a ie, p z k t pote a st ą ala ską. ł.: disegno soggiacente;- fr.: dessin sousjacent;- ang.: underlying drawing;- hiszp.: dibujo subyacente;- niem.: Unterzeichnung. rysunek przygotowawczy ‘ su ek ędą studiu do p ojekto a ej innej te h i e a t st z ej ko poz ji ala st a, zeź , archtektury). Wg Giorgio Vasariego (1550) powinien on u zględ iać ko tu , ozkład ś iateł i pe spekt ę, oże ć pod alo a ak a elą.W aże ie stoso a e także w od iesie iu do su ku o e ego pod a st ą ala ską, tz .  su ku podkłado ego. ł.: disegno preparatorio;- fr.: dessi àp pa atoi e;- ang.: preparatory drawing;- hiszp.: dibujo preparatorio;- niem.: Vorzeichnung. ryt ‘ su ek głę , po stał pod zas a i a ia l e twardej powierzchni, po usu ię iu iętego ate iału. W te h ika h ala ski h służ .i . do zaz a za ia w zaprawie zasadniczych linii kompozy j h, ok eśla ia st ef zło e ia o az jako deko a ja, z oga ają a au eole, draperie itp. W ś odo isku a t st z te i stoso a także od iesie iu do te h ik złot i z h, o ó ki etali i kamieni, sgraffita oraz w technikach g afi z h. Już Baldi u i skazuje a jego ś isł z iązek „zàt ià a ię ia i,àkt eà o iàsięà miedzi i d e ie,à àd uko ać . ł.: incisione;- fr.: gravure;- ang.: engraving;- hiszp.: grabado;- niem.: Gravur. ryto a ie ezpośred ie ‘ su ek głę ko a zaprawie a płót ie lu des e ezpoś ed io l e lu i a zędzie t ą . Od to a ia poś ed iego óż i się aź zaostrzeniem i sz ze ie ie zegó uzd, łat do zaobserwowania w ś ietle o z . ł.: incisione diretta;- fr.: incision directe;- ang.: direct incising;- hiszp.: i isi àdi e ta;- niem.: Direkte Ritzzeichnung. ryto a ie pośred ie “posó p ze osze ia su ku p z goto a zego a plast z e podłoże ala skie, któ polega a od iska iu ko tu ó p zez p z łożo do podłoża papie tak, ślad l a t o z ł po ie z h i uzdę. ) ajduje sze okie zastosowanie we fresku oraz w malarstwie wykonywanym na gruntach kredowo-klejowych. W od óż ie iu od 170 S sadza, a. kopeć Od ia a ęgla pierwiastkowego; czarny proszek sta o ią ik ok stali z g afit. Ot z a a p zez ie ałko ite spala ie lu ozkład te i z z iązkó organicznych w temp. ok. 1000C. W technikach a t st z h stoso a a od sta oż t oś i do dziś, jako czarny pigment ( ze ń la po a , peł i z, skład ik tuszy i farb drukarskich. Sadza uzyskana z drewna ż i z ego a do ą siłę k ia i lekko ązo od ień. ł.: fuliggine, nero fumo;- fr.: suie;- ang.: soot;- hiszp.: hollín;- niem.: Russ. salicylowy kwas kwas salicylowy ł.: salicilico;- fr.: salicylique;- ang.: salicylic;- hiszp.: sali li o;- niem.: Salizyl. SAM Scanning Auger Microscopy - Skaningowa mikroskopia Auger sanacja [ła . sanatio uzd o ie ie ] Te i stoso a iekied a ok eśle ie ezpoś ed i h działań ko se ato ski h, ają h a elu usu ię ie pz z z isz zeń. Należą do i h dez fek ja, dez sek ja, osusze ie, e e tual ie zastąpie ie ho ej tka ki za tku o i ele e ta i. Np. sa a ja u ó polega zwykle na likwidacji przyczyn zawilgocenia i ź ódeł zasole ia o az a ia ie z isz zo h egieł. W p z padku podłoż d e ia h jest to dez fek ja, usu ię ie zdeg ado a h f ag e tó i zastąpie ie i h flekami ze zdrowego drewna. ł.: risanamento;- fr.: assainissement;- ang.: sanitation;hiszp.: saneamiento;- niem.: Sanierung. sandaracha a. sandarachae Ła ińska az a  ealga u stępują a pismach Witruwiusza (27 p.n.e.) i Pli iusza I . .e.. , ie ają a żad ego z iązku z sandarakiem. ł.: sandaracha. sandarak Natu al a ż i a pozyskiwana z cyprzyku czteroklapowego (Tetraclinis articulata) - drzewa iglastego os ą ego pół o ej Af e i basenie Morza ” ódzie ego. W stępuje postaci bezbarwnych, pok t h p łkie g udek. ‘ozpusz zal alkoholu i, po stopieniu, w olejku terpentynowym. Znany od sta oż t oś i, h alo i zalecany w traktatach od XV w. “toso a do o u lakie ó i e iksó ; daje po łoki o jątko ej t a doś i i poł sku le z k u he i ie ieją e. O e ie uż a a zej jako dodatek pop a iają t a dość e iksó . ł.: sandracca;- fr.: sandaraque;- ang.: sandarac;- hiszp.: sandaraca;- niem.: Sandarak. sandis smocza krew ł.: sandis;- fr.: sandis;- hiszp.: sandis;-ang.: sandis;- niem.: Sandis. sandyks . Ok eśle ie lazu u k apo ego uż a e w sta oż t ‘z ie, stępują e u Pli iusza. 2. Odmiana  i ii ot z a a p zez kal a ję ieli oło io ej. ł.: sandyx;- fr.: sandyx;- ang.: sandyx;- hiszp.: sandyx;niem.: Sandyx. sanguis draconis [ła .] smocza krew sangwina . Cze o pig e t, gli ka za a io a tle ka i żelaza, ot z a a p zez pala ie atu al h żółt h zie . Stosowana do produkcji kredek i laseczek do rysowania o charakterystycznej ciemnoczerwonej barwie. . Miękka, ze o o u at a k edka, ko a a z wosku i z za a io ej żelaze gli ki. Po sze h ie stoso a a od poło XV . do szki ó i su kó . 3. ‘ su ek ko a sa g i ą, zase uzupeł io iałą k edką. ł.: sanguigna;- fr.: sanguine;- ang.: sanguine;- hiszp.: sanguina;- niem.: ‘ötel. sappheiros [gr.] ultramaryna naturalna sarendy minia SAXS Small-Angle X-ray Scattering - Niskokąto e ozp asza ie promieniowania rentgenowskiego sbullettamento pu h ię ie ty ku ?????????? )ja isko isz ze ia t ku oła e p zez o e e nim grudki niedogaszonego wapna palonego. Baldinucci (1681) i Gia i to Ca e a : „Psu ieàsięàt kuàodàg udekà iedogaszo egoà ap aàlu ài ejàzie i,àkt eàpę z ieją à pod osząàsięài odpadają,àaà azàz i iàodpadaàokalają aà jeà zęśćàt kuà- ok ągłaàià ś odkuàzagłę io a,àjak àktośà jąłà it à eńàg źdź. ł.: sbullettamento;- fr.: enflure de l'enduit;- ang.: swelling of the rough-cast;- hiszp.: ampollar;- niem.: Schwellung desàMö tel e u f. scagliola Rodzaj barwnego stiuku, imitacja marmuru. Otrzymywana z gipsu zmieszanego z klejem i a ika i, ałożo ego a iepło i wypolerowanego. Tradycyjnie gips na s. poz ski a o z palo ego i ielo ego sele itu, któ atu al ej posta i ha akte st z ie się łusz z – ł. scaglia - łuska; stąd az a . “toso a a od zasów z ski h do pok a ia pilast ó , kolu i innych ele e tó a hitekto i z h. Od XVI . uż a a e Włosze h jako ate iał do deko a ji ołta z udają wstawki i a u o e lat stołó ; stop io o popula a w ałej Eu opie. W Pols e stępuje .i ołtarzach k ako skiego koś ioła pija ó . “z z to oz ój te h iki - XVIII i XIX . W ko z st a a także do i ito a ia mozaiki florenckiej (pietra dura), tzw. mozaika scagliola. 171 76 ł.: scagliola;- ang.: scagliola. Ś iga fioleto a Ch ząsz z a iało sil ie spłasz zo e, dł. -15 mm, barwa pokryw ciemnoniebieska z fioleto poł skie . W stępuje a ie oko o a d e ie gat. iglastych. La że ują pod ko ą gdzie d ążą płaskie, iejs a i rozszerzone chodniki o . * , uszkadzają sil ie ze ęt z e zęś i ielu. ” f. stępuje zęsto a st ha h ud kó , gdzie dostaje się jesz ze z d opa ięt w lesie lu a składzie. scalenie reintegracja scyricum siena naturalna scalpello a scarpa ???? Dłuto o długi ok. ost zu, służą e do długi h a ięć. Moż a i iąć p z po o po ijaka. ł.: scalpello a scarpa;- fr.: s alpelàdità àlaà haussu e;- ang.: wide cup chisel;- hiszp.: escarpa;- niem.: Bundaxt. scyzoryk [ła . scissor t ą ] “kłada oż k kieszo ko , któ ego ost ze lu ost za ho a się ękojeś i. T ad j ie uż a ł do ost ze ia ołó kó i p z o ó su ko h. ł.: temperino;- fr.: canif;- ang.: pocket-knive;- hiszp.: cortaplumas. scarpata W zap a ie ałożo ej i p z goto a ej pod f esk - skoś ie ś ięta k a ędź d ió ki, ułat iają a jej połą ze ie z kolej f ag e te alo idła. ł.: scarpata, ugnatura;- fr.: biseau;- ang.: bevel;- hiszp.: bisel;- niem.: “ h ägs h itt. s h ię ie Wysychanie da ego ate iału; sta a ie się su h pop zez ut atę ie z zaz zaj od p zez odparowanie. Istotna przyczyna wielu zmian fizycznych za hodzą h ate iała h o ga i z h d e o, płót o . W z a ze iu poto z -s o i iąza ia, ut a dza ia się ate iałó astępst ie eak ji chemicznych (np. wysychanie oleju). ł.: essiccamento;- fr.: dessication;- ang.: drying;- hiszp.: resecado;- niem.: Trocknung. ś ie y W ko a a ś ia ie lu u ze. W polski aze i t ie sztuk plast z h ok eśle ie to iąże się z terminem  ala st o ś ie e. Dosło e odpo ied iki wielu i h jęz ka h ł. parietale, fr. pa i tale, ang. i hiszp. parietal uż a e są a zej jako ok eśle ie malarstwa naskalnego. Dlatego przymiotnik ś ie e w odniesieniu do ala st a p zekłada się a łoski murale czy angielski mural. ł.: parietale;- fr.: pa i tale;- ang.: parietal;- hiszp.: parietal. ś ier i o, a. ate iał ś ie Ziarnista substancja o z a z ej t a doś i, atu al a lu sztu z a, uż a a do szlifo a ia i pole o a ia po ie z h i pop zez ta ie. Najpopula iejsze ś ie i a składają się z proszku szklanego, szmergla, kwarcu, karborundu itp. substancji, przyklejonych do papieru lub płót a tak, uz skać jed o od ą po ie z h ię papier ś ie , papier szklany). W malarstwie stosowane do p z goto a ia podo azi i szlifo a ia g u tó . W ko se a ji o azó sztalugo h delikat e p zeszlifo a ie sta ego płót a ułat ia za ieg du lo a ia. ł.: abrasivo;- fr.: abrasif;- ang.: abrasive;- hiszp.: abrasivo;- niem.: Schleifmittel. secco wapienne malarstwo wapienne (1) secondo strappo [ ł.] )a ieg ko a iekied po zdję iu alo idła ś ie ego etodą strappo, polegają a ko a iu t a sfe u a o e podłoże tz . i p o t z li pozostałego a t ku śladu ko poz ji. Ko tu i barwy a i p o ta h poz a io e są sił i azistoś i o gi ału, le z zda zało się, że zdjęte ze ś ia i pod aso a e t afiał a ek, udają o o pie szego strappo. ł.: secondo strappo. sęk “t a d iała podsta a gałęzi o oś ięta p zez d e o p ia. W p z padku ż h gałęzi t o zą się sęki z oś ięte, któ h słoje o z e p ia p ze hodzą sposó iągł a słoje gałęzi; o asta ie asad gałęzi a t h p o adzi do po sta ia sękó iez oś ięt h, padają h, sz zegól ie li z h a d ze a h iglast h. “ęk ido z a po ie z h i d ze a az a się ot a t , sęk uk t głę sz h a st a h - za oś ięt . Uz a a e są za defekt drewna - o iżają jego łaś i oś i e ha i z e i ut ud iają o ó kę. T ad j ie p z do o ze ate iału a podo azia u ika o desek sękat h; iektó h k aja h F a ja p a o e ho e ę z za a iało i h uż ia. Ce i i ko ie XIV . zale a, sęki do ze u o o ać kleje stola ski i a o o ó ać po ie z h ię. ł.: nodo;- fr.: loupe;- ang.: knot;- hiszp.: nudo. sęk iezroś ięty, a. sęk padają “ęk ha akte st z dla d ze iglast h, t o zą się okół a t ej gałęzi, któ ej asada jest o asta a przez tka kę p ia. Nie jest z iąza z ota zają go d e e i łat o pada. Jego o e ość jest ie do zaak epto a ia deska h p zez a zo h a podłoża ala skie. ł.: nodo mobile;- fr.: loupe mobile;- ang.: lose knot;hiszp.: udoà il. sęk zroś ięty “ęk po stał z łodej gałęzi, któ a astają pień tworzy z i jed olitą ałość. Jego z a z a t a dość 172 ut ud ia o ó kę d e a ale, p ze i ieńst ie do sęku iez oś iętego, ie a te de ji do oddziela ia się i wypadania. ł.: nodo fisso;- fr.: loupe fixe;- ang.: hard knot;- hiszp.: nudo fijo. seladonit Mi e ał kolo ze ie ej ziele i, złożo z k ze ia ó żelaza, gli u, ag ezu i potasu, sta o ią podsta o skład ik sokiej jakoś i ziemi zielonej. ł.: celadonite;- fr.: celadonite;- hiszp.: celadonita. selekcja chromatyczna  etusz etodą selek ji chromatycznej ł.: selezione cromatica;- fr.: sélection chromatique;- ang.: chromatic selection;- hiszp.: sele i à o ti a;- niem.: Farbselektion. selek ja hro aty z a „efekt złota” ‘etusz etodą selek ji h o at z ej pa tii zło o h ez uż ia złota. Polega a suk es akłada iu k ese zek żółtego, ze o ego i zielonego koloru. Por. abstrakcja chromatyczna. ł.: selezione effetto oro;- hiszp.: sele i àefe toào o. selenit gips SEM Scanning Electron Microscopy - Mikroskopia elektronowa skaningowa semi fresco [ ł.] suchy fresk semi-transfer, a. t a sfe poło i z W konserwacji malarstwa tablicowego - zmniejszenie od od o ia g u oś i deski do kilku ili et ó i naklejenie o iektu a o e podłoże, z kle z drewna balsa. W stosu ku do peł ego t a sfe u, iążą ego się z nieodwracalnym zniszczeniem oryginalnego podobrazia, zabieg mniej drastyczny i alte at . Nie oże ć jed ak ko a ez a dzo ko k et h skazań z u agi a sp ze z ość z zasadą za ho a ia i teg al oś i ate ial ej dzieła, sta ie aj liższ pie ot e u. ł.: semi-transfer;- fr.: semi-transfert;- ang.: half mending;- hiszp.: semi-traspaso;- niem.: Teilü e t agu g. senauro cynober sepia sztuczna B ązo pig e t: iesza i a sie palo ej, tle ku żelaza i ze i ęglo ej al o sadz , alezio ok. . “u st tut sepii atu al ej. Ma dość do ą siłę k ia. Stosowana we wszystkich technikach malarskich. ł.: bruno di seppia artificiale;- fr.: u àdeàs piaàa tifi iel;ang.: artificial sepia;- hiszp.: pardo de sepia artificial. sepia . B ązo a ik o ga i z ot z a z wydzieliny g u zołó at a e to h ąt Sepia officinalis) po odfilt o a iu, o z sz ze iu ozt o e ęgla u potasu i wysuszeniu. Nierozpuszczalna w wodzie i alkoholu, ma a dzo dużą siłę a ie ia i dość do ą odpo ość a ś iatło. “ze oko uż a a, z łasz za XVIII w. w technice ak a elo ej, zastępst ie hłod iejszego kolo ze bistru organicznego. 2. Ceniony w malarstwie i su ku tusz spo ządzo z gumy arabskiej i barwnika, uzyskanego z wysuszonych pę he z ąt Sepia officinalis . Często po o ie suszony, sp zeda a ł postaci rozpuszczanych w odzie guzi zkó i kostek. . Dzieło ko a e sepią. ł.: seppia, sepia, bruno di seppia;- fr.: s pia,à u àdeà s pia;- ang.: sepia, pardo de sepia;- hiszp.: sepia;- niem.: Sepia. sepiolit, a. pianka morska, Mg3Si4O11·5H2O Mi e ał, u od io k ze ia ag ezu, p odukt p zeo aże ia se pe t u. W stępuje Azji M iejszej, Europie i ś odko ej A e e. Lekka, delikat a, po o ata asa, ato a, iała z żółta lu sza a od ie ie . W ko se a ji uż a a po sp oszko aniu, z e e tual dodatkie łókie elulozo h, do okładó o az jako oś ik ozpusz zal ikó . ł.: sepiolite, schiuma di mare;- fr.: s piolite;- ang.: sepiolite, meerschaum;- hiszp.: sepiolita, espuma de mar;niem.: Sepiolit, Meerschaum. sepion, a. os sepiae We ęt z a uszla gło o ogó z zędu dziesię io i , ż ją h Atlantyku i Mo zu ” ódzie , w sz zegól oś i gatu ku ąt Sepia officinalis. Ma postać dużej, o al ej pł tki z udo a ej z substancji ap io ej o gą zastej st uktu ze. W technikach artystycznych tradycyjnie stosowany jako delikatny ate iał ś ie . Wg Dizionario tecnico są to: „‘oz aiteà uszleàpolip ,àz a hàpopula ieà kała a i a i.àUż aàsięàjeàdoàostat iegoà z sz ze iaà po ie z h ià ż hàp zed iot .àDziałająàjakàdrobniutki, lekki pumeks. ł.: osso di seppia, sepion;- fr.: os de seiche;- ang.: cuttlefish bone;- hiszp.: hueso de sepia;- niem.: Schulp von Kopffüssern. sezonowanie “kłado a ie d e a p zez odpo ied io długi ok es zasu (10 -15 lat) na powietrzu pod zadaszeniem, w celu stop io ego i ó o ie ego jego susze ia, uz ska ia ó o agi po iędz ilgot oś ią d e a a ilgot oś ią oto ze ia o az usta ilizo a ia jego kształtó i ia ó . Zapobiega to pa ze iu się d e a iku e e tual h z ia a u kó cieplno-klimatycznych pod zas uż tko a ia. ł.: stagionatura;- fr.: s hage;- ang.: ageing;- hiszp.: secado;- niem.: Austrocknung. sfumato [ ł. fumo d ] Delikat odelu ek ala ski lu su ko o łagod h p zejś ia h ś iatło ie io h, gdzie ko tu y i sz zegół dają się ć ieok eślo e, jak zatopione w mglistym powietrzu. Leonardo da Vinci, mistrz w operowaniu sfu ate , pisze: „i w koń uàgd àt ojeà ie ieài ś iatłaà połą ząàsięà ezàślad ài z ak à aàpodo ieńst oàd u,àaà t ojaà ękaàiàt jàu słàp z k ąàdoàtejàp e zji,à a ie zeszà p a àtakàsz ko,àżeà a etàtegoà ieà 173 zau aż sz . Według Baldi u iego te h ika ta służ „poz iuàsięàt a doś iàpo iąg ięćàpędzlaàiàpoz alaà aàstop io e,àłagod eàp ze hodze ieàz tonacji jasnej do ciemniejszej w takiàspos ,àżeà alo idłoàogląda eà a età z liskaà aà iękką,àdelikat ąàfaktu ę.àToàsa oàod osiàsięà doà su ku,àgd àa t staàpo ie ają àślad àoł kaàpapie e à lu à z kol iekài ,àłą z àjeàzeàso ąàiàz ieląàpapie uà tak,àżeài hàg a i eàzle ająàsięà aàpodo ieństwo dymu, kt àu osiàsięà àpo iet zu.àMalo idłaàià su kiàtakà ko a e,àok eślaàsięà ia e àsfu ati . ł.: sfumato;- fr.: sfumato;- ang.: sfumato;- hiszp.: Esfumato;- niem.: Sfumato. sgraffito [ ł. sgraffiare d apać ] ” ie a te h ika deko a j a z pogranicza malarstwa ś ie ego i g afiki. Polega a pok iu u u p z aj iej d ie a a st a i a io ego a óż e kolo t ku i a zęś io zesk o a iu ilgot h a st gó h tak, po stał ielo a , ześ iej zap ojekto a rysunek. Baldinu i pisze: „Wsz stkieàko tu àsąà so a eàsk o akie àzagłę ia à t k,àkt àzostałà ajpie àza a io à aà za o,àaàp ź iejàpok t à ieląà z o io ąàz trawertynu. W te àspos àzdjętaàz tych miejsc biel i odsło iętaà ze ńàt o ząà alo idłoàlu à su ek,àkt eà h e àot z ać,àaà azàzeàś iatło ie ie ,à ada àzaà po o ąàkilkuà ie hàlase u k ,àdająàpięk à eliefà i z iąàdo eà aże ie . “g affito jako sa odziel a te h ika od ę iło się XVI . e Włosze h; Pols e znane od XVII w. Szeroko stosowane do dekoracji fasad ud kó . ł.: sgraffito, graffito;- fr.: sgraffito;- ang.: sgraffito;hiszp.: esgrafiado, dibujo grafito;- niem.: Sgraffito, Graffito siadanie farby  matowienie farby siarczan baru biel barytowa ł.: solfato di bario;- fr.: sulfate de baryum;- ang.: barium sulphate;- hiszp.: sulfato bárico;- niem.: Bariumsulfat. siarka, S, sulphur Niemetal z g up tle o ó . Żółte iało stałe, 3 nierozpuszczalne w odzie, o gęstoś i ok. g/cm , temp. top ie ia , °C, te p. ze ia , °C. Ma zdol ość t o ze ia ieloato o h ząste zek łań u ho h lu pie ś ie io h. W stępuje kilku odmianach alot opo h. W Pols e, okoli Ta o zega, z ajdują się jed e z aj iększ h a ś ie ie złoża sia ki odzi ej. “ia kę stosuje się .i . do p odukcji kwasu siarkowego, od poł. XIX .  a ikó s tet z h, ulka iza ji kau zuku gu , spół ześ ie do p oduk ji łókie syntetycznych (sztuczny jedwab). Siarka jest znana od zasó p ehisto z h. B ła od da a uż a a złot i t ie te h i e iello do spo ządza ia a alga ató . W ko se a ji stoso a o sia kę do odkaża ia, jako fu gi d. ł.: zolfo;- fr.: sulfure;- ang.: sulfur siatka pomocnicza, a. siatka pomiarowa, siatka rysunkowa Metoda ułat iają a p ze osze ie i po iększa ie su kó , sze oko stosowana od XIV w. w malarstwie ś ie i sztalugo . Opie a się a ko z sta iu d ó h siatek: jed a z ajduje się a o gi ale i dzieli ko poz ję a iejsze k ate , d uga ide t z a narysowana jest w skali a o podłożu. Mala z kopiuje k ate ę po k ate ze ez z ka, że ogól e p opo je uleg ą z ia ie. ł.: quadrettatura, rete, grata;- fr.: graticule, mise au carreau, quadrillage;- ang.: squaring;- hiszp.: uad ula,à red;- niem.: Gitternetz, Quadratnetz. siatka rysunkowa Metoda ułat iają a p ze osze ie i po iększa ie su kó , sze oko stoso a a od ajda iejsz h zasó w ala st ie ś ie i sztalugo . Opie a się a ko z sta iu d ó h siatek: jed a z ajduje się a oryginale i dzieli ko poz ję a iejsze k ate , d uga identyczna narysowana jest w skali a o podłożu. Mala z kopiuje k ate ę po k ate ze ez z ka, że ogól e p opo je uleg ą z ia ie. ł.: grata;- fr.: quadrillage;- ang.: squaring;- hiszp.: uad ulado;- niem.: Gitternetz. siatka spękań spęka ia, krakelury ł.: crepolatura;- fr.: craquelure;- ang.: cracking;- hiszp.: craquelado. siatko ie płoto y (Lenzites sepiaria (Wulf. a. Gloeophyllum sepiarium) G z po odują e ęt z ozkład d e a d ze iglast h uż tko a ego a ol po iet zu. Niszczy pa ka , słup telefo i z e, ost , podkład , ła ki. B ak g z i ze ęt z ej. Po oku i fek ji a po ie z h i. poja iają się t a de, ko ko ate o o iki, aj zęś iej w kształ ie ok ągł lu dłużo , , gó a strona ciemnobrunatna z pomarań zo zegie , dolna ma proste, brunatne blaszki. Powoduje bardzo i te s → ozkład u at t a dzielu, ale ie o ija bielu. ł.: Lenzites sepiaria;- fr.: Le ziteàdesà l tu es;- ang.: Rusty Pine Conk - hiszp.: Lenzites sepiaria;- niem.: )au lättli g siekiera do łupa ia T p siekie , p zez a zo do od a ia łókie d e a, z ostrzem ustawionym prostopadle do toporzyska. Z glądu podo a ie o do ot ki. Cięża , -3 kg), sokość żeleź a , sze okość ost za -13,5 cm, kąt kli a -16, kąt zaost ze ia -30, osadzana na długi topo z sku. ł.: ascia a becco;- fr.: hache á bec;- ang.: round-nosed ax;- hiszp.: hacha de pico. siekiera do okrzesywania Typ siekiery, przeznaczony do o i a ia gałęzi, guzó i sękó ó o z po ie z h ią d e a. Ma ha akte st z ie usta io e ost ze, pod kąte -55 zględe topo z ska. Cięża , - kg , sokość żeleź a 18, sze okość ost za - , , kąt kli a -9, kąt zaostrzenia 20-25, topo z sko k ótkie -75 cm). ł.: ascia da sgrossare;- ang.: refining rough-shape ax;hiszp.: hacha de desbastar. siekiera do ś i ki Najsta sz t p siekie , p zez a zo do ś i a ia d ze , z p ost , usta io ó olegle do topo z ska 174 ostrzem. Ma zna z ięża , - kg , sokość żeleź a 17,5- , , sze okość ost za , , kąt kli a -10, kąt zaost ze ia -35. Osadza a a długi topo z sku (75,a oż a ło p a o ać o u ą z i adać jej dużą sz kość p z ude ze iu. ł.: ascia da abbattimento;- ang.: tree-felling ax;- hiszp.: hacha de tala. siekiera ‘ę z e a zędzie do ś i ki d ze i o ó ki d e a, o óż o aki h kształta h, zależ oś i od p zez a ze ia i lokal h t ad ji; da iej także oń. “kłada się z siekiery łaś i ej żeleź a i topo z ska. Żelezie a o u h i kli zakoń zo ost ze ; o z e po ie z h ie kli a, tz . li a są płaskie lu ie o pukłe. ‘oz óż ia się t z zasad i ze rodzaje siekier: siekie ę do ś i ki z ost ze ó oległ do topo z ska , siekie ę do ok zes a ia z ost ze usta io pod kąte zględe topo z ska oraz siekie ę do łupa ia z ost ze p ostopadł do toporzyska). ł.: ascia;- fr.: hache;- ang.: ax;- hiszp.: hacha;- niem.: Axt. siekierka, a. toporek Na zędzie składają e się z osadzo ego a k ótki , d e ia t zo ku stalo ego żeleź a, zaost zo ego tylko z jednej strony. M iejsze od siekie , o sługi a e jed ą ęką. “łuż głó ie do o ios a ie z gałęzi powalonych pni. ł.: scurino. sil [ła . k ze io ka ] Ła ińska az a ug u, od oszą a się do jego jask a ożółtej od ia . Opisa p zez i ha Teofila XI w.). sil caeruleum [ła . łękit a k ze io ka ] Ła ińska az a ie ieskiego pig e tu, p a dopodo wiwianitu. ie sil marmoroso [ła .] ugie żółt ł.: sile marmoroso;- fr.: sil marmoroso;- hiszp.: sil mármor. sil pressum [ła .] siena naturalna siła kry ia )dol ość fa do p zesło ię ia po alo a ej po ie z h i. W aża się stosu kie spół z ika zała a ia ś iatła spoi a i pig e tu: i iększa óż i a, t iększa siła k ia. W p akt e stopień t a spa e t oś i a st ala skiej zależ od jej g u oś i, odzaju i ielkoś i zia e uż tego pig e tu o az iloś i i rodzaju spoiwa. ł.: potere coprente;- fr.: pouvoir couvrant;- ang.: covering power;- hiszp.: poder cubriente;- niem.: Deckkraft. silhouette Portret z peł ego p ofilu a ko t asto tle, z kle za a ieli, podo do ie ia a ś ia ie. “t lizo a i up osz zo , poz ala jed ak a ide t fika ję posta i lu innej przedstawionej formy. Popularny od poło XVIII do koń a XIX . Naz a te h iki sposó i o i z a iązuje do az iska głó ego i spekto a fi a só za pa o a ia Ludwika XV, Etienne de Silhouette, znanego z surowych za ządzeń fiskal h, edukują h do i i u z ski podat ikó . ł.: silhouette;- fr.: silhouette;- ang.: silhouette;- hiszp.: silueta;- niem.: Silhouette. sima [ła . cymatium ała fala ] . W klas z h po ządka h a hitekto i z h ele e t iągł pozio pod gz se ień zą , peł ią fu k ję , z któ ej oda opado a u hodziła p ze rzygacze. . a. eso ik. Eso at p ofil k z oli ij , peł ią fu k ję p. gz su ień zą ego sz z t e la al o a obrazu. ł.: cimasa;- fr.: cimaise;- ang.: cymatium;- hiszp.: cimacio;- niem.: Gesims. SIMS Secondary Ion Mass Spectrometry - Spektroskopia aso a jo ó tó h siricum [ła .] minia sito Popula e a zędzie kształ ie p zeg od z jednakowymi, regularnie rozmieszczonymi otworami (oczkami) o ok eślo kształ ie i ielkoś i, służą e do p zesie a ia i f ak jo o a ia iał s pki h, edze ia ie z i p ze ie a ia. Tradycyjne sito zbudowane jest z drewnianej ramy, do któ ej za o o a a jest etalo a siatka. ł.: staccio, setaccio, tamiso;- fr.: tamis;- ang.: sieve;hiszp.: cedazo, tamizador, tamiz;- niem.: Sieb. sjena naturalna, a. zie ia sie eńska, s i u , sil p essu Naturalny pigment mineralny, odmiana ug u żółtego o ha akte st z ej, ązo oo a żo ej a ie. )a ie a u od io tle ek żelaza III od do % , k ze io kę oraz dwutlenek manganu (1%). Nazwa pochodzi od toskańskiego iasta “ie a, któ ego okoli a h do a się aj iększą ilość sokiej jakoś i pig e tu. Podo e gli ki stępują także okolicach Rzymu, na Sycylii, w Nie ze h o az a ko t e ie a e kański ha dlu o e e są pod tą sa ą az ą . ) a a i stoso a a od sta oż t oś i, sz zegól ie popula a XVIII . Dość sła o k je, oże ć stoso a a e sz stki h technikach malarskich i mieszana ze wszystkimi pigmentami. Wzmiankowana m.in. przez Teofrasta z Eresos, Witruwiusza, Herakliusza jako scyricum, sil pressum. Poprawna polska pisownia: sjena. ł.: terra di Siena naturale;- fr.: terre de Sienne naturelle;ang.: raw Sienna earth;- hiszp.: tierra de Siena natural;niem.: Siena natur. sjena palona, a. zie ia sie eńska palo a B ązo pig e t ot z a p zez p aże ie sjeny atu al ej. W zależ oś i od p o e to ej za a toś i w sje ie u od io ego tle ku żelaza i dwutlenku manganu o az te pe atu pału uz skuje się óż e od ie ie: od żółtego, p zez ż ąz do ie ego, ze o oo a żo ego. )a ieg te po oduje ó ież 175 stop io e z iejsze ie sił k ia. Pig e t uż iu od sta oż t oś i, z ia ko a .i . p zez Teof asta z Eresos i Wit u iusza. Może ć uż a e sz stki h technikach malarskich. ł.: terra di Siena bruciata;- fr.: te eàdeà“ie eà ul e;ang.: burnt Sienna earth;- hiszp.: tierra de Siena tostada;niem.: Siena gebrannt. skala “tosu ek po iędz ze z ist i ia a i o iektu a jego odwzorowaniem np. rysunkowym. Skala 1:2 oz a za z eduko a ie ia ó o poło ę. G afi z e p zedsta ie ie skali z a e jest podziałką. ł.: scala di proporzione;- fr.: echelle;- ang.: scale;- hiszp.: escala;- niem.: Skala. skalpel Na zędzie hi u gi z e, odzaj a dzo ost ego oża o stałej lu ie ej koń ó e. W ko se a ji stoso a do z sz ze ia a su ho o az za iegó agają h p e z j ego ię ia. ł.: bisturi;- fr.: bistouri;- ang.: scalpel;- hiszp.: istu ;niem.: Skalpell. Skanografia te h ika poz ski a ia o azó sklejka Pł t d e opo hod e, sklejo e z nieparzystej liczby a st →fo i u. Włók a kolej h, sklejo h ze so ą a st są zaje ie p ostopadłe. )ależ ie od g u oś i zastoso a ego fo i u oz óż ia się sklejkę ie ko a st o ą z a st o g u . iejszej od i g u o a st o ą z a st o g u . iększej od . O e ie p oduko a e s. su hot ała skleja a kleje mocznikowym oraz s. wodoodporna sklejana klejem ela i o lu fe olo . Wie z h ie o łogi z zęsto z drewna szlachetnego. ł.:; pannello compensato - fr.: o t epla u ;- ang.: plywood ;- hiszp.:;- niem.: Sperrholz. skójka, Unio Rodzaj z zędu Eulamellibranchia, z grupy najadó , o ej ują kilka aś ie gatu kó słodko od h ałżó . “kójki ż ją Eu azji i Af e, zag ze a e do poło w piasku. Mają uszle dł. do , zarysie jajowate lub dłużo e, u at e lu zielo ka e. Niektó e gatu ki poła ia e są dla a i pe łowej. Muszle Unio pictorum p zeszłoś i ko z st a e ł także jako poje i zki na farby (tzw. muszla malarzy). ł.: unione. skóra W p a io a skó a łaś i a z ie ząt zaz zaj ielę a, dlę a lu a a ia . Ce huje ją długo ie z ość, odpo ość a działa ie ilgo i, ś ie a ie i zgi a ie o az pe a iękkość i elast z ość. W sztuka h plast z h z alazła óż o akie zastoso a ie jako ate iał ękodzieła a t st z ego. Może ć zdo io a deko a ją ala ską p ze aż ie olej ą , a i a a, tło zo a, pozła a a i s e zo a płatki etalu osadza się p z po o spe jal h żelazek . “z zegól ie pięk e są ku d a - skó koźle lu a a ie tłaczane i barwione krapem i ka i e , ie ia e już p zez He akliusza. ł.: cuoio;- fr.: cuir;- ang.: leather;- hiszp.: cuero;- niem.: Leder. skóra ry , ia skó a “kó a iektó h gatu kó eki ó p. eki ka psiego Scylliorhinus canicula , płasz zek i d ęt , posiadają a óst o d o h ostkó skó hot a d h koń ó ka h. Odpo ied io sp epa o a a ła uż a a ś ed io ie zu do pole o a ia. Jej stoso a ie zostało opisane w licznych traktatach. ł.: pelle di pesce;- fr.: peau de poisson;- ang.: fish skin;hiszp.: piel de pescado. skórka po arań zo a Wada po ie z h i lakie o a ej, ędą a a ogół skutkie zastoso a ia złego ozpusz zal ika lu ieodpo ied iej te pe atu oto ze ia pod zas s h ię ia. Nad ie ie lepki lakie ozkłada się ie ó o ie ie, p z ie ają he akte st z , podo do po a ań zo ej skó ki gląd. W ko se a ji te i stoso a zase a ok eśle ie glądu alo idła pok tego pę he za i, po stał i iku działa ia z t sokiej temperatury, np. podczas zabiegu dublowania. ł.: u iaàd a a io;- fr.: peauàd o a ge;- ang.: orange peel;- hiszp.: piel de naranja. skrobaczka Na zędzie hi u gi z e z kle z haczykowato zakoń zo ost ze , służą e do oddziela ia okost ej od koś i. P zez ala z i ko se ato ó uż a a jest do ó a ia, gładze ia lu z sz ze ia szo stkiej, nie ó ej, h opo atej po ie z h i p. do gładza ia z t i pasto h szki ó olej h al o usu a ia ie ielki h, źle a alo a h pa tii. “toso a a także do opracowywania zaprawy. Por. skalpel. ł.: raschiatoio;- fr.: raclette;- ang.: scraper;- hiszp.: rascador;- niem.: Schabeisen.. skrobak skrobaczka, cyklina ł.: raspino;- fr.: grattoir;- ang.: fine scraper;- hiszp.: raspador;- niem.: Schabeisen. skrobak oczkowy, a. sgraffio Na zędzie z zaost zo ą, etalo ą koń ó ką uż a e do nacinania tynku podczas wykonywania sgraffita. ł.: sgraffio;- fr.: sgraffio;- ang.: sgraffio;- hiszp.: grafito;niem.: Sgraffio. skrobia, (C6H10O5) n Polisa ha d po stają p o esie fotos tez , uzyskiwany m.in. z zie iakó i óż h gatu kó z óż. Biał , a dzo d o , ezposta io p oszek, ez s aku i zapa hu, ie ozpusz zal zi ej odzie, go ą ej pę z ieje t o zą żelują ą pastę koloidal ą. “łuż do spo ządza ia klajst ó , uż a h ko se a ji .i do du laż . Doda do zap a k edo h lu gipso h, po oduje p z s ha iu i h pęka ie, i itują e spęka ia naturalne. ł.: amido;- fr.: amidon;- ang.: starch;- hiszp.: almidon;niem.: Stä ke. 176 skrót Ch t pe spekt i z polegają a p zedsta ie iu figu a pla ie skoś stosu ku do idza taki sposó , że iektó e jej pa tie dają się ć liżej a i e dalej. W te sposó zostają z ie io e p opo je, figu a jest jak gd sk ó o a. ł.: scorcio;- fr.: raccourci;- ang.: foreshortening;- hiszp.: escorzo. skurcz ) iejsze ie się o jętoś i al o ia ó , sk ó e ie się zegoś. W ko se a ji zja isko dot z p zede sz stki o iektó ażli h a ilgoć i jest astępst e z ia cieplno- ilgot oś io h oto ze ia. Li io sku zo ulegają podo azia tekst l e: t sil iejsz , i łodsze płót o. Mogą o e ołać g oź e uszkodze ia alo idła a skutek odspaja ia się i łusz ze ia zap a i a st ala skiej. Od ie ha akte ają u h drewna: ze zględu a jego złożo ą st uktu ę o az zja isko anizotropii, skurcz przebiega inaczej w kierunku pop ze z , zdłuż i p o ie io . To a z sz mu pa ze ie się i defo a ja, ogą poja ić się pęk ię ia. ł.: ritiro;- fr.: retrait;- ang.: shrinkage;- hiszp.: encogimiento;- niem.: Schrumpfen. śli a W dzieli a g u zołó śli o h. Bez a , iąg ą się, lekko opalizują pł , za ie ają ok. , % od o az e z t a ie e, z iązki i e al e i substancje akt io ój ze. Ma sil e działa ie e ulgują e. W ko se a ji stoso a a jako łagod ozpusz zal ik. Gio a i “e o “ua do pole a ją do usu a ia za udzeń po ie z h io h z ał h o sza ó p z uż iu l ia h sz atek. Akt e skład iki śli ogą ć odtworzone sztucznie, por. ślina sztuczna.Saliva is complex and its composition is extremely variable even within one individual. Its pH, for example, varies with the rate of flow and the duration of stimulation of the salivary glands, as does the concentration of bicarbonate ions. i looked into the cleaning action of saliva as part of my research project into cleaning vellum and parchment for my Conservation MA at Camberwell. i do not doubt the efficacy of saliva as compared to, say, water alone, but understanding the precise nature of its action is rather more difficult. Much of the evidence is anecdotal and results difficult to quantify.Many descriptions focus on the enzymatic activity of amylase in the hydrolysis of starch as the operative agent in cleaning. This seems to me to ignore i) the relative success obtained in removing proteins (typically old animal glue) and ii) the possible contribution of other constituents (glands in the mouth also secrete lipase, for example, although it is activated only in the stomach where the pH is lower). My personal view is that the chemical action of saliva may be overrated compared to a simple poulticing effect. The glycoproteins which give saliva its characteristic sliminess bring moisture into contact with the object for long enough to facilitate mechanical removal of surface dirt by swabbing, without, in the case of parchment, over-wetting the object. However, this is purely a hypothesis:if the nature of the cleaning action could be analysed and understood in full, then obviously a synthetic substitute would meet all the practical problems and underlying concerns (particularly bacteriological) about the use of saliva. Saliva has been used intuitively over the years (even if not always admitted to). i would welcome the opportunity to share any other views on this interesting and rather under-researched subject. ł.: saliva;- fr.: salive;- ang.: saliva;- hiszp.: saliva;- niem.: Speichel. śli a sztu z a Substancja syntetyczna stosowana w konserwacji w zastępst ie śli . Posiada od z o ojęt , ie st a za zag oże ia zakaże ia ik o iologi z ego. “łuż jako ś odek po ie z h io o z do z sz ze ia a st ala ski h ażli h a działa ie ozpusz zal ikó organicznych. ł.: saliva artificiale;- fr.: salive artificiel;- ang.: Neutral 50;hiszp.: saliva artificial. sło iki ryjkowce ł.: punteruoli, curculionidi;- fr.: ha a ço ,à u ulio id s;ang.: awls;- hiszp.: go gojos,à u uli idos;- niem.: ‘üssler, ‘üsselkäfe . smalta czerwona “ła o k ją , ze o pig e t ot z a p zez z iele ie szkła, za a io ego a ze o o. ) a od sta oż t oś i, ł uż a e sz stki h te h ika h malarskich. ł.: rosso di smalto;- fr.: rouge de smalt;- ang.: smalt red;hiszp.: rojo de esmalte. smalta fioletowa Sztuczny fioletowy pigment otrzymywany ze zmielonego szkła, za a io ego tle kie a ga u. Ba dzo t ał , stosowany we wszystkich technikach. ł.: violetto di smalto;- fr.: violet de smalt;- ang.: smalt violet;- hiszp.: violeta de esmalte. 177 smalta zielona )ielo pig e t ot z a ze z ielo ego szkła, zabarwionego tlenkiem miedzi i chromu. Stabilny, nadaje się do sz stki h te h ik. ł.: verde di smalto;- fr.: vert de smalt;- ang.: smalt green;hiszp.: verde de esmalte. s alta żółta “ztu z żółt pig e t, szkło a io e sia zkie kad u lu a t o ia e oło iu, ielo e z odą i stapiane. Ce huje się do ą sta il oś ią. ) ajduje zastoso a ie e sz stki h te h ika h ala ski h. Naz a uż a a także niekiedy w odniesieniu do masykotu. ł.: giallo di smalto;- fr.: jaune de smalt;- ang.: smalt yellow;- hiszp.: amarillo de esmalte. smalta, a. szkło ko alto e, szkło potaso o-kobaltowo, łękit szkla , it u , łękit saksoński, łękit esa ski, łękit k óle ski “ztu z , łękit pig e t. ‘ozd o io e szkło potaso e zabarwione tlenkiem kobaltu (II). Tradycja przypisuje alezie ie pig e tu Cze ho i Ch. “hü e o i lata h 1540-60. Ostat ie ada ia kazał jej o e ość eu opejski h alo idła h z XV w.; w Azji z a a już XI . Popula a z łasz za XVII ., stop io o pa ta z palet XIX . p zez i e łękit s tet z e. “ła o k ją a, ało odpo a a sta ze ie. W spoi ie olej staje się p zez o z sta i a ie a fioleto ego od ie ia. Najlepsze efekty kolorystyczne daje w spoiwach wodnych. ł.: blu di smalto;- fr.: bleu de smalt;- ang.: smalt blue;hiszp.: azul de esmalte;- niem.: Smalte. smaltino [ ł.] smalta Smell limit. The smell limit, in Dutch "reukgrens", is the lowest concentration in air, which can still be detected by smelling, due to the difference between the sensitivity for smell between people, the insensitivity this is not a very reliable factor when having a cold etc. s oła grecka kalafonia ł.: pece greca;- fr.: poix grecque;- ang.: rosin;- hiszp.: pega griega. s oła ęglo a Lepka, mazista ciecz o charakterystycznym, ostrym zapachu, otrzymywana jako produkt uboczny w procesie dest la ji ęgla ka ie ego. )łożo a iesza i a z iązkó o ga i z h ok. , z któ h aj aż iejsze są: aftale , a t a e , fe ol, k ezole, ks le ole, zasady pirydynowe, benzen i jego ho ologi. “kład he i z i łaś i oś i z ie iają się zależ ie od odzaju ęgla i temperatury, w jakiej prowadzona jest destylacja. ł.: catrame;- fr.: goudron;- ang.: tar;- hiszp.: al uit niem.: Teer. ;- ś iedź grynszpan ł.: ruggine di rame. SNOM Scanning Near-Field Optical Microscopy - Skaningowa mikroskopia optyczna bliskiego pola soda kaustyczna [gr. kaustik s palą ], a. soda ż ą a, wodorotlenek sodu, NaOH Nieo ga i z z iązek he i z ot z a p zez elekt olizę od ego ozt o u hlo ku sodu. Biała su sta ja k stali z a, sil ie hig oskopij a, łat o rozpuszczalna w wodzie - tz . ług sodo jest a dzo sil ą zasadą. Uż a do p oduk ji deł, ługu i papie u. W XVIII i XIX w. popularny, skuteczny i sz ko działają ś odek do usu a ia tłusz zu i udu. “toso a a także do o z sz za ia alo ideł, o dop o adziło do de asta ji i dzio ataś i ielu o iektó . Jej ag es e działa ie uja ia się jesz ze długo po zakoń ze iu z sz ze ia, z łasz za a u ka h pod ższo ej ilgot oś i. ł.: soda caustica, idrossido di sodio;- fr.: soude caustique;- ang.: caustic soda, sodium hydroxide;- hiszp.: sosaà usti a,àhid idoàdeàsodio;- niem.: Ätz at o , Natriumhydroxid. smocza krew, a. sanguis draconis, cinnabaris indicus Cze o o u at a ż i a uz ski a a z iektó h gatu kó pal , sz zegól oś i z Calamus draco, Dracaena draco oraz Dracaena cinnabari, os ą h na spa h A hipelagu Malajskiego. Według legendy - krew smoka zranionego w al e ze sło ie . ‘ozpusz zal a w alkoholu, benzenie i chloroformie. Znana od sta oż t oś i, ze zględu a s ą zadkość zęsto fałszo a a ś iade t o Pli iusza . “toso a a do a ie ia e iksó o az jako pig e t miniaturach i ak a eli. Niet ała, łat o z ie ia kolo . Ce i i ko ie XIV . od adzają jej uż ie tradycyjnych technikach ala ski h piszą „nie jest w sta ieàp z spo z ćà ià h ał . W ie ia a także p zez He akliusza X-XIII w.) i Jehana le Begue a ok. . W sta oż t oś i dla podk eśle ia pochodzenia z rejonu Indii nazywana cinnabaris indicus, stąd iegd ś zęsto lo a z cynobrem. ł.: sangue di drago;- fr.: sang de dragon;- ang.: d ago sà blood;- hiszp.: sa g eàdeàd go ;- niem.: Drachenblut. sok z cebuli Sok uzyskany z cebulki cebuli jadalnej (Allium cepa). W t ad j h te h ika h ala ski h uż a jako ś odek powierzchniowo czynny, identycznie jak sok z czosnku. Dodany do tempery lub oleju, poprawia przyleganie farby podczas malowania na miedzi, cynku, powierzchniach gładki h, pole o a h lu tłust h. W p zeszłoś i uż a także do o z sz za ia o azó - praktyka o e ie ie stoso a a ze zględu a p o le z ko t olo a ie jego ag es ego działa ia o az z ryzykiem pozostawienia na powierzchni substancji o ga i z h, ogą h stać się ź ódłe zakaże ia iologi z ego akte ie, g z , pleś ie itp. . ł.: succo di cipolla;- fr.: jus de oignon;- ang.: onion juice;hiszp.: jugo de cebolla. sok z czosnku Sok uzyskany z cebulki czosnku (Allium sativum). W te h ika h ala ski h stoso a jako ś odek powierzchniowo czynny, obok soku z cebuli i żół i oło ej. Doda a do fa te pe o h i olejnych 178 podczas malowania na miedzi, cynku, powierzchniach gładki h, pole o a h lu tłust h. Uż a do akłada ia płatkó złota a ka ie ie, skó ę i metale. Jako spoi o z ia ko a p zez Palo i o : Yo he visto, en caso de prisa, dar una mano de cola templada a u àlie zo,à àpi ta leàaàelàolio,àsi à asàp epa a i .àLoà mismo se puede hacer en una tabla, y e àu aàl i a,ào un vidrio, estreganole primero un ajo . ł.: su oàd aglio;- fr.: jusàd ail;- ang.: garlic juice;- hiszp.: jugo de ajo; -niem.: Knoblauchsaft sól Fis hera żół ień ko alto a ł.: sale di Fischer;- hiszp.: sal de Fisher. sól tatarska M iej lu a dziej oz ień zo ozt ó od ęgla u potasu (potażu . W XVIII i XIX . popula ś odek do z sz ze iu o azó i o ó z drewna. Por. olej tatarski. ł.: sale di tartaro;- ang.: salt of tartar;- hiszp.: sal ta t i a. sole ) iązki hemiczne zbudowane z jonu metalu lub jonu + kompleksowego (np. NH4 i eszt k aso ej. Po stają iku eak ji zo ojęt ia ia, tz . zaje iego oddział a ia k asó i zasad, a także pop zez dział ie k asu a etal lu tle ek etalu, eak ji ez od ikó kwasowych z zasadami lub tlenkami zasadowymi oraz p zez ezpoś ed ią s tezę z pie iastkó . ‘oz óż ia się sole o ojęt e p. NaCl , sole k aś e za ie ają e ząste z e ato odo u p. KHCO3) oraz sole zasadowe za ie ają e g up odo otle o e p. MgClOH). W od ę ia się także sole pod ój e za ie ają e ząste z e jo d ó h óż h etali p. ału o az sole o ga i z e. “ole są su sta ja i k stali z i, iektó e ogą stępo ać óż h stop ia h u od ie ia. “ą elekt olita i; z jątkie soli o nych k asó i o h zasad ozt o a h od h ulegają h d olizie. W p z odzie stępują jako i e ał p. gips , skład iki ód i o ga iz ó ż h. O e ość soli zap a a h u a ski h oże ć p z z ą g oź h z isz zeń: z ie h a u ka h ilgot oś io h sole ogą z ie iać stopień u od ie ia, ozsadzają ate iał. W p z padku ałko itego ozpusz ze ia, az z odpa o ują ą odą ig ują ku po ie z h i i k stalizują a iej t o zą óż okolo o e, szpe ą e k it lu tuż pod ią, odspajają ie z h ią a st ę. “poso e a usu ię ie soli są ko p es odsalają e. ł.: sali;- fr.: sels;- ang.: salts;- hiszp.: salinas. so da paso a →odkrywka pasowa so da s hodko a →odkrywka schodkowa sosna, Pinus ‘odzaj d ze iglast h zadziej k ze ó z rodziny sosnowatych (Pinaceae), o ej ują ok. gatu kó . W stępuje głó ie a półkuli pół o ej, Pols e os ą: sosna zwyczajna (Pinus silvestris), kosodrzewina (Pinus mughus), limba (Pinus cembra), sosna czarna (Pinus nigra), sosna Banka (Pinus Banksiana), sos a s oło a Pinus rigida) i sosna wejmutka (Pinus strobus). Drewno t a dzielo e, ż i z e o a o at z zapa hu. Biel żółta o iał ok. / p o ie ia p zek oju pop ze z ego , t a dziel ś ieżo po ś ię iu podo a, pote ie ieje i staje się ze o a a. D e o ś ed io iężkie, łat o łupli e, łat e do ię ia i a ie ia, t ud e do pole o a ia. Atako a e p zez ks lofagi, z łasz za kołatki. Często uż a e a podłoża ala skie, sz zegól ie Eu opie ” odko ej. ) siękó óż h gatu kó ot z uje się ż i e (kalafonia) i olejki eteryczne (terpentyna, olejek terpentyowy). 77 ł.: pino;- fr.: pin;- ang.: pine;- hiszp.: pino;- niem.: Kiefer. spę herze ie pę he z ł.: sbollatura;- fr.: d a hetage;- ang.: bubbling;- hiszp.: ampolladura. Spectroscopia FTIR → spektroskopia w podczerwieni z t a sfo a ją Fou ie a spęka ia krokodylej skóry, a. k okod la skó a, “pęka ie zes e a st ala skiej lu e iksu, o a dzo sze oki h zega h, któ e ozsze zają się i łą zą, o p o adzi do po sta ia izolo a h sepek zg u iałej fa lu e iksu efekt podo do skó k okod la . W stępują o aza h alo a h ielowarstwowo, w któ h kolej a, sz kos h ą a a st a została położo a a a st ie jesz ze ie s h iętej. )ja isko to jest z iąza e ze „ślizga ie się szt ej już fa a iękkiej, dopie o s hają ej a st ie spod iej. Także efekt uż ia asfaltó . (Mills, John FitzMaurice, The Pergamon Dictionary of Art. Great Britain; Cheltenham Press Ltd, 1965) ł.: craquelure a coccodrillo, craquelure a pelle di coccodrillo;- fr.: craquelure en peau de crocodile;- ang.: alligator cracks, crocodile hide;- hiszp.: piel de cocodrilo. spęka ia ise zko ate “pęka ia sta e, zdefo o a e, któ h zegi są u iesio e do gó . Po stałe te sposó sepki a st ala skiej ają ha akte st z kształt miseczek. ł.: craquelure a scodelline;- fr.: craquelure en cuvette;ang.: cupping;- hiszp.: craquelado en cazoleta;- niem.: “ hüssel ildu g. spęka ia śli ako ate “pęka ie kształ ie spi ali, z ozgałęzie ia i jak paję z a, ędą e zaz zaj ko sek e ją u azu e ha i z ego lu lokal ego a isku a li o alo idła, poz a io ego już dostate z ej elast z oś i. Cha akte st z e dla o azó olej h a płót ie, g u to h tłust i zap a a i. 179 ł.: craquelure a chiocciola;- fr.: craquelure en escargot;ang.: spiral cracks;- hiszp.: craquelado en caracol;- niem.: Spiralsprung. spęka ia stare, a. spęka ia tó e, k akelu a szla het a Głę okie, ie kie spęka ia o ost h k a ędzia h, p ze hodzą e p zez zap a ę i a st ala skie, i stępują e iej ię ej ó o ie ie a ałej po ie z h i alo idła. T po e dla o azó starych. Po stają a skutek ap ężeń, oła h p zez u h podobrazia, kiedy zaprawa w wyniku naturalnych p o esó sta ze ia st a i s ą elast z ość. Do spękań sta h zali za się też iekied stępują e lokal ie spęka ia e ha i z e śli ako ate i koło e , po stałe iku ude ze ia lu dużego a isku a do ze s h ięt o az. ł.: craquelure di invecchiamento;- fr.: a uelu eàd ge;ang.: ageing cracks;- hiszp.: craquelado de envejecimiento;- niem.: álte s a uel . spęka ia zes e Brzydkie, szerokie i pł tkie spęka ia a st ala skiej, o zaok ąglo h zega h, stępują e lokal ie o ę ie posz zegól h a st a h. W oła e są p zez łęd te h ologi z e. Po stają po zątko ej fazie „ż ia o azó , a skutek p o esó fiz z ochemiczny h, z iąza h z odparowaniem ozpusz zal ikó i s ha ie spoi . W stępują o aza h alo a h ielo a st o o, któ h pod alo a ia ko a o fa a i s h ą i po oli lu ies h ą asfalte , p z padku położe ia iej elast z ej i sz kos h ą ej warstwy na wierzch p z z ą są z ia o jętoś io e p z s ha iu, po odują e po sta a ie ap ężeń . Mogą po stać także o aza h alo a h a tłust , pole o a i ie hło podłożu lu astępst ie adli ego uż ia s kat . “pęka ia zes e ołują odzaj poślizgu po iędz a st a i ala ski i i ut ud iają od ió działa. ł.: craquelure di essiccamento;- fr.: craquelure p atu e;- ang.: drying cracks;- hiszp.: craquelado de ese a i ;- niem.: F ühs h u d isse. spęka ia, a. siatka spękań, k akelu , craquelure [fr.] ‘odzaj z isz zeń warstwy malarskiej lub warstwy malarskiej i zaprawy, spowodowany przez czynniki fizyczne i he i z e, ołują e ap ęże ia strukturze o azu. ‘oz óż ia się spęka ia sta e li ea e ąskie sz zeli , p ze hodzą e p zez sz stkie a st atu al ik p o esó sta ze ia lu uszkodzeń e ha i z h, z iąza z u atą p zez o az elast z oś i; o az spęka ia zes e sze okie, szpe ą e k akelu o ozsu ięt h i zaok ąglo h zega h , powstają e zasie s h ię ia i spo odo a e łęda i te h ologi z i. )e zględu a kształt, spęka ia dzieli się a k atko e, zdłuż e, siatko e, pło ko e, zatoko e, ise zko ate, k okod lej skó , śli ako e, koło e i i e. ł.: screpolatura;- fr.: craquelure;- ang.: cracking;- hiszp.: craquelado. spęka ie krokodylej skóry, a. k okod lo a skó a, “pęka ie zes e a st ala skiej, o bardzo szerokich zega h, któ e ozsze zają się i łą zą p o adzi do po sta ia izolo a h sepek zg u iałej fa efekt podo do skó k okod la . W stępuje obrazach malowanych wielowarstwowo, w któ h kolej a, sz kos h ą a a st a została położo a a a st ie jesz ze ie s h iętej. )ja isko to jest z iąza e ze śłizga ie się szt ej już fa a iękkiej, dopie o w s hają ej a st ie spod iej. ł.: craquelure a coccodrillo;- fr.: craquelure en peau de crocodile;- ang.: alligatoring cracks;- hiszp.: piel de cocodrilo. spęka ie śłi ako ate “pęka ie kształ ie spi ali, z ozgałęzie ia i jak paję z a, ędą e zaz zaj ko sek e ją u azu e ha i z ego lu lokal ego a isku a li o alo idła, poz a io ego już dostate z ej elast z oś i. Cha akte st z e dla o azó olej h a płót ie, g u to h tłust i zap a a i. ł.: craquelure a chiocciola;- fr.: craquelure en escargot;ang.: spiral cracks;- hiszp.: craquelado en caracol;- niem.: Spiralsprung. spektrofotometr →“pekt o et opt z posażo e ęt z e zo o e ź ódło ś iatła, zględe któ ego ko uje się po ia ozkładu atęże ia p o ie io a ia ś iatła w id ie ada ej p ó ki “łuż do a aliz iloś io h i jakoś io h składu p o ie io a ia. Jest ele e te p z ządó do he i z h a aliz spekt al h →spektrometria atomowa absorpcyjna, spektrometria atomowa emisyjna) spektrofotometria Dział opt ki →spekt oskopii ko z stują etod foto et ii do adań iloś io h i jakoś io h su sta ji z ko z sta ie spekt ofoto et ó . Polega a rejestrowaniu i pomiarze widma, emitowanego przez ada ą su sta ję po jej z udze iu p o ie io a ie elektromagnetycznym. W ada ia h ko z stuje się t z ielkoś i sta o ią e fu k je długoś i lu zęstotli oś i fali, ha akte zują e da ą su sta ję: zdol ość e is j ą, zdol ość a so p j ą i zdol ość od ijają ą ł.: spettrofotometria;- fr.: spe t ophoto t ie;- ang.: spectrophotometry;- hiszp.: espe t ofoto et a;- niem.: Spektrophotometrie. spektrofotometria ramanowska Technika badawcza podobna do spektrofotometrii w pod ze ie i, opie ają a się a ko z sta iu zja iska Ramana. Polega na rozpraszaniu pod bardzo duż kąte ś iatła do ie ają ego do ada ej su sta ji. Łą z się to ze z ia ą jego zęstotli oś i długoś i fali wyniku zaje ego oddział a ia pojed z h foto ó z ząste zka i su sta ji. W ze a spekt u ozp oszo ego ś iatła dają się od ę ić a dziej intensywne linie, charakterystyczne dla poziomu wibracji kwantowej i p opo jo al e do pola oś i z iązku ząste zko ego. “pekt u a a o skie dosta za informacji o budowie strukturalnej (typologii i geometrii olekuł o ga i z h i nieorganicznych) komplementarnych do spektrofotometrii 180 w podczerwieni na temat. W diagnostyce stosowanej do ada ia dzieł sztuki stoso a a jest te h ika połą zo a z ik oskope do iejs o ego ada ia pig e tó a przekrojach i w ik op ó ka h. Naz a po hodzi od nazwiska odkrywcy rozpraszania kombinacyjnego, indyjskiego fizyka Sir Chandrasekhara Venkata Ramana. ł.: spettrofotometria Raman;- fr.: spe to t ieàdeà Raman;- ang.: Raman spectrophotometry;- hiszp.: espe t ofoto et aàdeà‘a a ;- niem.: Ramanspektrophotometrie. spektrofoto etria ś ietle od ity ????????? refleksyjna??????? Metoda ada za, za po o ą któ ej oż a z adać pojedyncze strefy warstwy malarskiej poprzez ejest o a ie k z h odpo iedzi spekt al ej, zależ h od zęstotli oś i za a tej paś ie idzial , pod ze ie i i ult afiole ie. W zęstotli oś ia h odpo iadają h pas u idzial e u ogą ć oz a zo e spół zęd e t ój a e to a ja, as e ie, ś ietlistość każdego pig e tu. ł.: spettrofotometria di riflettanza;- fr.: spe to t ieà fl hissa te;- ang.: reflectance spectrophotometry;hiszp.: espe t ofoto et aàdeà efle i ;- niem.: Reflektionsspektrophotometrie. spektrofotometria w pod zer ie i → spektroskopia w podczerwieni ł.: spettrofotometria infrarossa;- fr.: ;- ang.: ;- hiszp.: ;niem.: spektrofotometria w ś ietle od ity ????????? refleksyjna ??????? Metoda ada za, za po o ą któ ej oż a z adać pojedyncze strefy warstwy malarskiej poprzez ejest o a ie k z h odpo iedzi spekt al ej, zależ h od zęstotli oś i za a tej paś ie idzial , w podczerwieni i w ult afiole ie. W zęstotli oś ia h odpowiadają h pas u idzial e u ogą ć oz a zo e spół zęd e t ój a e to a ja, as e ie, ś ietlistość każdego pig e tu. ł.: spettrofotometria di riflettanza;- fr.: spe to t ieà fl hissa te;- ang.: reflectance spectrophotometry;hiszp.: espectrofoto et aàdeà efle i ;- niem.: Reflektionsspektrophotometrie. spektrometr (spektro- + gr. et e ie z ć P z ząd służą do ot z a ia i analizy widma ok eślo ego odzaju p o ie io a ia, p. s.alfa, beta, gamma, rentgenowski, optyczny, rezonansu magnetycznego. spektrometria Dział spekt oskopii zaj ują się po ia a i długoś i fal promieniowania elektromagnetycznego i korpuskularnego id a h opt z h. “łuż do ustala ia udo i st uktu iał. ł.: spettrometria;- fr.: spectrométrie;- ang.: spectrometry;- hiszp.: espe t o et a;- niem.: Spektrometrie. spektrometria atomowa absorpcyjna, AAS, AAs, (ang. Atomic Absorption Spectrometry) Jedna z najczulszych metod instrumentalnej chemicznej a aliz iloś io ej, ko z stują a zja isko a so ji promieniowania o odpo ied iej długoś i fali p zez ol e atomy oznaczanego pierwiastka. Pozwala na precyzyjne oz a za ie składu pie iastko ego p ó ek. ł.: spettrometria di assorbimento atomico;- fr.: spe t o t ieàd'a so ptio àato i ue;- ang.: atomic absorption spectrometry;- hiszp.: espe t o et aàdeà a so i àat i a;- niem.: AtomabsorptionsSpektrometrie. Spektrometria atomowa emisyjna, AES (ang. Atomic Emission Spectrometry) I st u e tal a etoda a alit z a ko z stują a p o ie io a ie s ła e p zez ato pie iastkó w odpowiednio wysokiej temperaturze. Położe ie za ejest o a h linii spektralnych pozwala na ide t fika ję a alizę jakoś io ą ada ej p ó ki, ato iast a aliza iloś io a opa ta jest na wyznaczonej doś iad zal ie zależ oś i po iędz atęże ie li ii spektralnych (mierzonym metodami fotoelektrycznymi) a za a toś ią e itują h je pie iastkó .Ato , e itują e p o ie io a ie pod zas po ia u, są z udza e elekt z ie łuk lu isk a , pło ie io o foto et ia pło ie io a , za po o ą lasera lub w plazmie wytworzonej w gazowym argonie. spektrometria masowa, a. spektrometria MS, MS Metoda a aliz su sta ji opie ają a się a po ia ze stosu ku ładu ku do as o az zględ h iloś i jo ó . W badaniach konserwatorskich i technologicznych znajduje zastosowanie przede wszystkim do identyfikacji substancji organicznych. ł.: spettrometria di massa;- fr.: spectrometrie de masse;ang.: mass spectrometry;- hiszp.: espe t o et aàdeà asas ;- niem.: Massenspektrometrie Spektroskopia fouriero ska → spektroskopia w podczerwieni z t a sfo a ją Fou ie a Spektroskopia ag ety z ego rezo a su jądro ego→ Mag et z ezo a s jąd o Spektroskopia masowa – MS Spektroskopia masowa ( ang. Mass Spectrometry - MS ) jest z iąza a z nazwiskiem Astona, laureta nagrody Nobla w 1922 Jedna z aj a dziej oz ijają h się etod i st u e tal h. W etodzie tej ada z iązek dop o adza się do jo iza ji i ozpadu a ałado a e f ag e t . F ag e t te p z śpiesza się pole elekt z , a uz ska st u ień jo ó ozdziela się óż i etoda i edług stosu ku i h as do ładu ku, po z ie z się atęże ie p ądu jo o ego odpo iadają e posz zegól jo o . Wid o aso e za ie a sze eg tz . "pikó " o azują h zależ oś i atęże ia p ądu jo o ego od stosu ku as jo u do jego ładu ku. ang. Mass Spectrometry 181 spektroskopia pod zer ie i z tra sfor a ją Fouriera, a. Spektroskopia fourierowska, FTIR (ang. Fourier Transform Infrared) Instrumentalna metoda analityczna stosowana w zakresie -6 podczerwieni i tzw. dalekiej podczerwieni (25-1000⋅10 . FTI‘ sp zężo a z te og a i et ią TG/FTI‘ służ do a aliz gazó dzielają h się pod zas og ze a ia tworzyw sztucznych. Spektroskopia w podczerwieni – IR Spektroskopia w podczerwieni (ang. Infra Red - IR) obejmuje widmo promieniowania elekroomagnetycznego z zak esu iędz o sza e idzial , a o sza e -1 ik ofalo tz . iędz a (0,7 - 50 mm). ) iązki he i z e z kle a so ują p o ie io a ie podczerwone w stosu ko o ąski zak esie a ich widma są a t le sko pliko a e, że po ó a ie id I‘ d ó h su sta ji jest z ako it teste i h ide t z oś i. S. IR jest wykorzystywana do identyfikacji substancji z łasz za z iązkó o ga i z h i do oz a za ia i h za a toś i. Metoda ta u ożli ia dostoso a ie te h iki po ia o ej do sta u skupie ia i odzaju p ó ki. Od ia s.IR - FTI‘ , po adto ko z stuje się te h iki tłu io ego e ęt z ego od i ia AT‘ , od i ia rozproszonego (DR) oraz odbicia zwierciadlanego (SR/RA). IR - infra red spectroscopy spektroskopia w zakresie ś iatła idzial ego i ultrafioletu UV – VIS Spektroskopia elektronowa o ałej zdol oś i ozdziel zej tzn. spektroskopia w zak esie ś iatła idzial ego a g. Visible - VIS) i bliskiego nadfioletu (ang. UV - Ultra Violet). Szwerokon stosowana w chemii analitycznej zpowodu prostoty i iedużego kosztu apa atu służą ej do rejestracji widm w tym zakresie. spektroskopia Nauka o powstawaniu i interpretacji widm. Bada i jaś ia teo et z ie oddział a ia po iędz ate ią ędą ą z io o iskie ato ó i ząste zek a promieniowaniem elektromotorycznym. Dokład iej - dział fizyki atomowej i jąd o ej o az he ii ato o ej o ej ują ada ia udo i łaś i oś i ząste zek, ato ó i jąde ato o h a podsta ie id a promieniowania p zez ie e ito a ego, po hła ia ego lu ozp asza ego. “. dzieli się g odzaju ada ego promieniowania na: adiospekt oskopię, s. opt z ą z podpodziałe a →s. podczerwieni (IR), → s. w zakresie ś iatła idzial ego i ultrafioletu (UV – VIS), s. e tge o ską, s.p o ie io a ia alfa, ga a i beta, s. eut o o ą. Ist ieją też odzaje spekt oskopii od ę io e ze zględu a ada o iekt, p. s. k ształoó , olekula a z dalsz podziałe - np. spektroskopia elektronowa z iązkó a o at z h, spektroskopia elektronowa z iązkó ko plekso h, itp.), atomowa, jąd o a, su jąd o a. Termin spektroskopii oż a od osić ó ież do ada ia posz zegól h zja isk p. spekt oskopia zjawiska Möss aue a, spektroskopia zjawiska Ramana, spektroskopia emisyjna, spektroskopia absorpcyjna itp.) lu i h ozkładó p. spekt oskopia aso a ada ie ozkładu as ato ó , i a zej id a masowego). Podsta o a zędzie spekt oskopii jest odpo ied i dla danego rodzaju promieniowania spektroskop (ewentualnie spektrometr lub spektrograf . Jeśli ada e id a są p zed iote po ia ó , to każd z a ze iu ter i spekt oskopii oż a zastąpić te i e spektrometria. Metod spekt oskopo e poz alają a ide t fika ję z iązku he i z ego, jego st uktu o az odzaju iązań he i z h a podsta ie adań id . Żad a z metod nie pozwala jednak na wyznaczenie wszystkich pa a et ó ada ej su sta ji, dlatego a dzo aż jest do ó odpo ied iej etod badawczej. ł.: spettroscopia;- fr.: ;- ang.: Spectroscopy;- hiszp.: ;niem.: spektroskopia Dział fiz ki o ej ują ada ia udo i łaś i oś i ząste zek, ato ó i jąde ato o h a podsta ie widma promieniowania przez nie emitowanego, po hła ia ego lu ozp asza ego. Polega a o se a ji id a, po stałego wyniku wzbudzenia badanej substancji poprzez dostarczenie jej energii w postaci: promieniowania laserowego (spektroskopia laserowa), akustycznego (spektroskopia akustyczna) lub elekt o ag et z ego NM‘ z li jąd o ezo a s magnetyczny). ł.: spettroscopia;- fr.: ;- ang.: ;- hiszp.: ;- niem.: spektru → widmo spekularyt mikowy ziemia czerwona ł.: oligisto micaceo spirytus etanol, spirytus winny spirytus drzewny metanol ł.: spirito di legno;- fr.: espirit de bois;- ang.: wood spirit;hiszp.: alkohol de madera;- niem.: Holzgeist. spirytus winny, a. etanol, alkohol etylowy, spirytus ) iązek o ga i z , produkt fermentacji substancji za ie ają h ukie . Bez a a, lot a, łat opal a ie z, temp. wrz. 78,4°C. Do ozpusz zal ik ż i , e iksó i asfaltó . Miesza się z odą. W te h i e ala skiej stosowany do odkwaszania oleju lnianego oraz jako dodatek p z śpieszają s ha ie fa ak a elo h. W ko se a ji uż a do ozpusz za ia e iksó , sz stki h iękki h ż i atu al h i iektó h ż i sztucznych. Jeden z ajpopula iejsz h ś odkó z sz zą h, także ze zględu a iską toks z ość. )e zględu a dużą lot ość po oduje po sta a ie za ieleń na czyszczonej powierzchni. ł.: spirito di vino;- fr.: espirit de vin;- ang.: wine spirit;hiszp.: esencia de vino;- niem.: Weinspiritus. splot jodełko y splot skoś ła a splot prosty płó ie y Najprostszy i najbardziej popularny splot tkacki, o jed o itko h p zeplota h ątku i os o . Jest z a t i jed o od , gląda jed ako o z obu stron tkaniny. 182 W stępuje iększoś i płó ie , stoso a podobrazia malarskie. h jako splot rypsowy, a. ryps “plot tka ki po hod od płó ie ego, któ óż i a g u oś i iędz ątkie i os o ą po oduje po sta ie pukł h p ążkó , podłuż h lu pop ze z h. W psie os o o ie ka i gęsta os o a p z k a ałko i ie g u sz ątek; psie ątko ieńszy ątek k je g u szą os o ę. “plot pso z pod ój h i i ątku i os o stępuje e spół zes h, ko op h płót a h ala ski h, uż a h do duż h o azó alo a h sz ką te h iką. ł.: reps;- fr.: reps;- ang.: reps;- hiszp.: arpillera;- niem.: Ripsbindung. splot skoś y ła a y, a. splot jodełko , ie oś i “plot tka ki t o zą ha akte st z , z gzako at su ek. W płót a h stoso a h jako podo azia ala skie spot ka dos ć zadko. T po dla szkoł weneckiej XVI i XVII w., sporadycznie stosowany w malarstwie francuskim. ł.: scaglia, spigata;- fr.: chevrons;- ang.: herring-bone twill, herringbone;- hiszp.: espina, espigado;- niem.: Fis hg ät uste . splot skoś y, a. splot ządko , diago al, le a t a “plot tka ki ha akte zują się aź zo e ieg ą po p zekąt ej. Ba dziej t ał od splotu płó ie ego. ‘ozpo sze h io płót a h stoso a h na podobrazia w XVI-wiecznym malarstwie weneckicm oraz w malarstwie francuskim XIX w. Specyficzna faktura tka i p o adzała dodatko , świadomie przez malarzy wykorzystywany efekt malarski. ł.: diagonale, saia;- fr.: diago ale,àse g ;- ang.: twill;hiszp.: diagonal, levantina;- niem.: Diagonalbindung, Köpe i du g. splot tkacki “posó p zeplata ia os o i ątku, adają powierzchniom tka i ha akte st z ą faktu ę. . Po . splot płó ie , splot skoś , splot rypsowy, splot jodełko ł.: armatura;- fr.: armure;- ang.: weave;- hiszp.: entrelazado;- niem.: Bindung. SPM Scanning Probe Microscopy- Mik oskopia ska o a ie so dą ost ze * ko z stują a spoiwo 1. “u sta ja spajają a, posiadają e zdol ość do skleja ia ze so ą oz ait h ząstek i h su sta ji. T ad j e spoi a udo la e to ap o, gips i e e t. W złot i t ie i ko alst ie stosuje się spoi a luto i ze i spawalnicze a, stop etali, p ęt spa al i ze itp. . “poi e odlewniczym (np. w lud isa st ie są gli ki og iot ałe. W skała h osado h stępują spoi a skal e. W te h ika h ala ski h spoi o to podsta o skład ik farb i zapraw: substancja, z któ ą u ie a się i któ ej ozp asza e są pig e t , a iki i peł ia ze. ‘oz óż ia się spoi a i e al e, iążą e pop zez utworzenie struktury krystalicznej (np. spoiwa wapienne, szkło od e o az spoi a organiczne - roztwory i emulsje organicznych substancji bło ot ó z h p. olej, te pe a, kleje, ż i e . “poi o dete i uje az ę techniki malarskiej np. malarstwo olejne, malarstwo te pe o e lu sk ó ie olej, te pe a. Ok eśle ie „te h ika iesza a skazuje a zastoso a ie jed dziele óż h spoi . Do ó spoi a ala skiego u a u ko a jest p zez a ze ie dzieła, t ad ją, szkołą o az łaś i oś ia i pig e tó i peł ia z . W ko se a ji spoi o fa uż a h do etuszu i eko st uk ji po i o ć p zede sz stki od a al e. O e ie spoi a są doda a e do fa p zez p odu e tó . . “u sta ja uż a a jako klej lu ś odek ko solidują p. spoi a du lażo e . ł.: legante, agglutinante;- fr.: liant, agglutinant;- ang.: binder, agglutinant;- hiszp.: aglutinante;- niem.: Bindemittel spoltiglio puder ś ier y?????????????? Najd o iejsze ś ie i o uż a e pozłot i t ie do szlifowania zaprawy i bolusu. ł.: spoltiglio;- fr.: poud eàd e i;- ang.: ultra fine sand power;- hiszp.: pastaàdeàes il. sprasowanie ‘odzaj z isz zeń a st ala skiej, polegają a zg ie e iu i spłasz ze iu i pastó i defo a ji o gi al h śladó po iąg ięć pędzla. Jest spot ka e w wadliwie prostowanych lub dublowanych obrazach, w stosu ku do któ h zastoso a o ad ie a isk i z t soką te pe atu ę. ł.: schiacciamento;- fr.: aplatissement;- ang.: flattening;hiszp.: aplastamiento;- niem.: Quetschung. spray painting [ang.]→ alo a ie at sko e spray Cie z p zez a zo a do ozp la ia, za k ięta spe jal poje iku pod iś ie ie . Także pojemnik (szczelna puszka z za o e służą do jej przechowywania i rozpylania oraz struga rozpylonej cieczy. ł.: spray;- fr.: spray;- ang.: spray;- hiszp.: spray;- niem.: Spray. sprecher [niem. ó a ] Postać p zedsta io a a pie sz pla ie o azu, któ a patrzy wprost na widza, jakgd p ó ują p o adzić go i iąg ąć ozg ają ą się a płót ie histo ię. Poś ed ik iędz ś iate eal a a alo a . W odzi się z tradycji teatru, przede wszystkim iste ió , pod zas któ h sprecher iał za zada ie p o adzić pu li z ość odg a ą p zez akto ó ak ję. ł.: sprecher;- fr.: sprecher;- ang.: sprecher;- hiszp.: apuntador. sprężystość, a. elast z ość )dol ość iał do po a a ia do pie ot ego kształtu i ia ó o e ie ustąpie ia działa ia sił ołują h defo a ję. P ze i ieńst o plast z oś i. Dla sz stki h ate iałó oż a z a z ć i d idual ą g a i ę sp ęż stoś i - a tość 183 o iąże ia, po żej któ ej astępuje ieod a al e odkształ e ie plast z e lu pęk ię ie. ł.: elasticitá;- fr.: lasti it ;- ang.: elasticity;- hiszp.: elasticidad;- niem.: Elastizität. spuma argenti [ ł. s e a pia a ] Ok eśle ie glejt oło io ej stępują e m.in.w Vocabolario Baldi u iego : „Glejta. Srebrna piana otrzymywana z zie iàz a ejàpio a ia,àkt ąàsięà ozpło ie ia,àażàsięàspali. ł.: spuma argenti spuszczel pospolity Hylotrupes bajulus Gatu ek h ząsz za z odzi kózko at h (Cerambycidae) o długoś i od do . Ksylofag. La że ują po iet z ie su h d e ie gatu kó iglast h. D ążą e sz stki h kie u ka h hod iki o p zek oju sil ie spłasz zo ego o alu, sze okoś i ok. zap ha e ą zką i walcowatymi ekstrementami. Ot o loto e są o al e o wymiarach 2-4 5-11 mm i a ogół o zega h post zępio h.Mogą że o ać tuż pod po ie z h ią, pozosta iają ie ką a st ę uk ają ą. Ba dzo g oź szkod ik d e a udo la ego. Naj zęś iej atakuje d e ia e ele e t ko st uk ji da ho h. W d e ia h dzieła h artyst z h i h atak jest ożli iągu pie sz h osie dziesię iu lat ist ie ia o iektu. Owalne 78 otwory wylotowe ł.: capricorno delle case;- fr.: capricorne des maisons;ang.: old house borer;- hiszp.: alg a o;- niem.: Hausbock srebro, Ag, argentum Pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 47, masie ato o ej , . Jest to iał , ł sz zą etal, ko al i dają się p oszko ać. Cięża łaś i , , temp. topnienia 960,8C, temp. wrzenia 1950C. Jest ajlepsz p ze od ikie iepła i elekt z oś i. Należ do metali szlachetnych - ozpusz za się t lko k asie azoto , stężo k asie sia ko i ozt o a h ja kó ; eaguje z sia ką, sia ko odo e i hlo o a i. W technikach malarskich srebro płatka h i p oszku poja iło się póź iej iż złoto. W ala st ie ta li o stoso a e ło do s e ze ia aj zęś iej tła ko poz ji , zęsto pok a e lakie a i pozło ist i elu i ita ji zło e ia o az ło ko z st a e technice aureoli. Sproszkowane srebro stosowano ó ież jako pig e t. Po łoka ze s e a ez zględ ie wymaga ochronnej warstwy werniksu albo lakieru, w p ze i padku, pod pł e o e ego powietrzu siarkowodoru, nieodwracalnie ulega sczernieniu. “zt ft s e e uż a o do rysowania na papie ze i pe ga i ie. Wspłó zes e, stępują e ha dlu „s e e fa ki , opa te są a azie alu i iu . ł.: argento;- fr.: argent;- ang.: silver;- hiszp.: plata;niem.: Silber. srebrzenie )a ieg pok a ia po ie z h i ie ką a st ą s e a w celach dekoracyjnych lub ochronnych. Stosowane techniki są ide t z e jak pod zas zło e ia. Dla podk eśle ia hłod ego to u etalu, stosuje się zase za e podłoża. ł.: argentatura;- fr.: argenture;- ang.: silver-plating;hiszp.: plateado;- niem.: Velsilberung. środek ko ser ują y, a. ko se a t, ś odek p ze i fe e ta j , ś odek p ze i g il Substancja dodawana do innej w elu u ik ię ia lu spo ol ie ia p o esu ozkładu ate ii o ga i z ej z łasz za iałek , spo odo a ego działa ie akte ii. W technikach malarskich dodawane przede wszystkim do klejó z ie zę h i ośli h o az te pe klejo h i jajo h, a u ożli ić i h p ze ho a ie. Ko se a ta i są .i . ocet, kwas octowy, kwas karbolowy, kwas salicylowy, ału i inne. ł.: conservante;- fr.: conservateur;- ang.: preservative;hiszp.: agente conservador;- niem.: Konservierungsmittel. środek ko solidują y “u sta ja p zez a zo a do i p eg a ji ate iałó , któ h ik ost uktu a uległa a usze iu, a odt o zo a została „osno aàspoistoś iàjakà aj a dziejàjed o od aà i odpo iadają aàsz zeg l e uàko teksto ià ate ial e uà dziełaàsztuki M. Mattei i, A. Moles .Wt elu stosuje się kleje sta ie pł , zdol e do ika ia pop zez po , ik ospęka ia i ik ozłusz ze ia. Na skutek p o esu iąza ia, pop zez eak ję he i z ą al o odparowanie rozpuszczalnika, wzmocnieniu powinna ulec ała st uktu a od óż ie iu od kleje ia, og a i zo ego do po ie z h i . )a ieg z kle ieod a al . Jako ś odki ko solidują e uż a e są kleje z ie zę e, odo otle ki iektó h etali alkali z h ap ia, a u , ż i e akrylowe (Paraloid, Crilat, Primal) i inne kleje syntetyczne. Sła a o, środek a ilżają y Dodatek hig oskopij uż a do z ilża ia lu utrzymywania wilgoci w jaki ś ate iale. ł.: umettante;- fr.: humectant;- ang.: humidifier;- hiszp.: humectador. środek po ierz h io o zy y “u sta ja, któ a p o adzo a ie ielkiej iloś i do roztworu wodnego zmniejsza jego  apię ie powierzchniowe i polepsza z ilża ie. ” odki po ie z h io o z e dzielą się a dła i ś odki syntetyczne: anionowe, kationowe, amfoteryczne i niejonowe. Roztwory z i h dodatkie ają iększą zdol ość e ulgo a ia, ozp asza ia, ia, pie ie ia się i 184 lepiej ikają ate iał po o ate. )e zględu a te łaś i oś i z ajdują sze okie zastoso a ie ko se a ji jako dete ge t i e ulgato o az dodatki pop a iają e łaś i oś i ozt o ó od h i iektó h ozpusz zal ikó o ga i z h. W te h ika h ala ski h najbardziej popularnym i stosowanym od najdawniejszych zasó ś odkie po ie z h io o z jest żółć oło a. ł.: tensioattivo;- fr.: tensio-actif;- ang.: surfactant;- hiszp.: tensoactivo;- niem.: O e flä he akti . środek prze i akteryj y, a. bakteriocyd Każda su sta ja ha ują a oz ój i podział akte ii ś odek akte iostat z lu po odują a i h ś ie ć ś odek akte io ój z . ł.: battericida, antibatterico;- fr.: a t i ide,à a ti a t ie ;- ang.: bactericide, antibacterial;- hiszp.: a te i ida,àa ti a t i o;- niem.: Bakterizid, Antibakteriell. środek prze i g il y  ś odek ko se ują “u sta ja po st z ują a lu ha ują a p o es ozkładu iałek, za hodzą pod pł e działa ia akte ii beztlenowych. ł.: antifermentativo;- fr.: anti ferment;- ang.: antidecayer;- hiszp.: antifermentativo;- niem.: Antifermentativ. śru a P ęt al o z g i te ze ęt z , z kle zakoń zo ł e lu odpo ied i a ię ie a t zo ie, u ożli iają zak ę a ie lu odk ę a ie. “łuż do łą ze ia ele e tó . Pie sze ś u przeznaczone do d e a t a za o ę z ie. Łat o je od óż ić po ie egula oś i e hują ej ę z ą o ó kę. Na po zątku XVIII . do uż ia eszł toka ki i gwintownice. ł.: vite;- fr.: vis;- ang.: screw;- hiszp.: tornillo;- niem.: Schraube. stacco [ ł. staccare od ać ] Metoda p ze osze ia alo ideł ś ie h a podłoże zastęp ze. W od óż ie iu od strappo, przewiduje p ze iesie ie a st ala skiej łą z ie ze sta o ią ą podo azie a st ą t ku. )a ieg polega a za ezpie ze iu po ie z h i alo idła kilkoma a st a i delikat h i o h płó ie . )az zaj stosuje się ż i e sztu z e ozpusz zal ika h lu klej glutynowy z dodatkie zapo iegają h sku zo i plast fikato ó gli e a, elasa o az ś odkó antyseptycznych. W przypadku transferu malo ideł o ie ó ej po ie z h i, ko uje się spe jal e kop ta dawniej z gipsu, obecnie z kau zukó siliko o h. )dej o a ie alo idła p zep o adza się p zez stop io e pod i a ie i pod aża ie t ku płaski i a zędzia i. Kolej e etap p a to, up osz zeniu, o z sz ze ie, ó a ie i z o ie ie od o ia, akleje ie go a podłoże zastęp ze pł t pilś io e, poliest , spe jal e ko st uk je p zekładko e o az usu ię ie li o a ia. Metoda stoso a a do p ze osze ia jed ie ie ielki h f ag e tó , ze zględu a t ud ość pod i a iu t ku a iększej po ie z h i o az z po odu ięża u zdej o a h płató . ł.: stacco;- fr.: stacco;- ang.: stacco;- hiszp.: stacco;niem.: Stacco. stand oil [ang.] Nazwa handlowa modyfikowanego oleju lnianego, p oduko a ego etodą og ze a ia ez dostępu powietrza w temp. 280- °C. W po ó a iu do oleju tradycyjnego - jest jaś iejsz , ol iej s h ą , t o z po łoki t alsze, a dziej odpo e a ilgoć i mniej skło e do żółk ię ia. “toso a także do p oduk ji tuszó . ang.: stand oil;- niem.: Standöl. STEM Scanning Transmission Electron Microscopy - Skaningowa transmisyjna mikroskopia elektronowa* stemperare o Temperare . Mieszanie Rozrabianie stereochromia A style of painting on plastered walls or stone, in which the colors are rendered permanent by sprinklings of water, in which is mixed a proportion of soluble glass (a silicate of soda).Source: Webster's Revised Unabridged Dictionary (1913) Stereochromīe (griech.), eine 1846 in München [* 2] von Schlotthauer (s. d.) und Oberbergrat Fuchs [* 3] erfundene Art Malerei, welche eine Zeitlang angewendet wurde, um Wandflächen unmittelbar mit Gemälden, nach Art der Freskomalerei, zu bedecken. Es wurde dabei ein Malgrund hergerichtet, der bei Gemälden auf Leinwand in einer leichten Bindung, womit dieselbe gesättigt wurde, bei Wänden mit Stein oder Mörtel aus einem wenige Linien dicken Bewurf bestand, der mit der Steinunterlage zu einer mechanisch völlig untrennbaren Masse sich verbindet. * 4 Berlin. Auf diesem Grund wurde mit eigens präparierten Wasserfarben gemalt, und da diese sich mit dem Grund vereinigen und die Bildfläche schließlich durch Aufspritzen von Wasserglas steinhart gemacht wurde, so glaubte man in diesem Verfahren eine Technik gefunden zu haben, welche besonders Wandgemälde in großen Räumen gegen die nachteiligen Einflüsse des Temperaturwechsels, der Feuchtigkeit etc. unempfindlich machen würde. Doch hat auch die von Seibertz erfundene Vervollkommnung der S. durch Anwendung von trocknen Farben die Erwartungen, welche man von der S. hegte, nicht gerechtfertigt. Der von Kaulbach im Treppenhaus des Neuen Museums zu Berlin [* 4] in großem Maßstab [* 5] mit der S. gemachte Versuch hat vielmehr gezeigt, daß die 185 Bildflächen über und über mit störenden Rissen überzogen werden, weshalb man die S. wieder aufgegeben hat. stil de grain brown [ang.], a. brunat awi ioński Żół ień z szakłaku o aź ie u at za a ie iu, oła stop ie doj załoś i jagód uż t h do spo ządze ia a ika . ł.: bruno stil de grain;- fr.: brun stil de grain;- ang.: stil de grain brown;- hiszp.: pardo stil de grain. stipple engraving [ang.] Te h ika g afi z a d uku klęsłego. Polega a pok iu iedzia ej at gęstą siatką aleńki h k opek, ko a h l e lu zę atką. Na tak p z goto a ej po ie z h i ko uje się su ek jak technice ak afo t . Dzięki faktu ze tła, od itka posiada sze oką ga ę od ie i od ze i do ieli, poz alają uz skać efekt ala skie. U ożli iało to stoso a ie jej do ep oduko a ia o azó olej h i ak a el, zęsto w połą ze iu ze  sposobem kredkowyma. Technika popularna przede na przeło ie XVIII i XIX w. ł.: punteggiato, incisione in cavo a fondo punteggiato;fr.: g a u eàauàpoi till ;- ang.: stipple engraving;- niem.: Punktierstich. stiuk olejny, a. wyprawa olejna Rodzaj wyprawy stosowanej w zasa h z ski h, póź iej zapomnianej. Odtworzony i ponownie wprowadzony do uż ia ok. poł. XVI . p zez Muzia o da B es ia . Wg o gi al ego p zepisu składa się z p łu trawertynowego, wapna z trawertynu, surowego oleju lnianego i pokostu. Posiada do e łaś i oś i plast z e i cha akte zuje się po ol s ha ie . Uż a jako aza pod szkla e ozaiki ka ie ie hła iają olej i pla ią się . Nie o z od fiko a stoso a także jako podkład pod alo idła olej e a podłoża h u o h. Baldi u i : „Arricciato do malowania olejno na murze. Jest to rodzaj stiuku z marmuru i egł ,àuta t hà bardzo drobno i nasyconych olejem z asio àl u,àkalafo ią,à mastyksem i gęst à e ikse ,ài à o iàsięàz tłu zo ejà egł ,àpiasku,àspiek àżelaz h,à iałkaàjajài oleju z nasion l u,àuz skują taki sam efekt . ł.: stucco ad olio. stiuk Mate iał zdo i z , asa ko a a z zaprawy gipsowej, wapiennej lub gipsowo-wapiennej z dodatkiem peł ia z k usz a, piasku, ą zki a u o ej , kleju i pig e tó . Może ć gładki, ielo a lu zło o . “łuż do zdo ie ia ś ia i ele e tó a hitekto i z h ęt z, o u okładzi , sztukate ii i i ita ji a u ó . ł.: stucco;- fr.: stuc;- ang.: stucco;- hiszp.: estuque;- niem.: Stuck. STM Scanning Tunnelling Microscopy - Skaningowa mikroskopia tunelowa stół du lażo y U ządze ie do du lo a ia; stół z metalowym blatem, pod któ za o to a jest s ste g załek z egula ją o az po pa p óż io a lu i s ste ods sa ia powietrza (w o sz h odela h posażo egula ję sił . Blat ko a jest zwykle z drobno perforowanej la h alu i io ej stół isko iś ie io al o gładkiej, z zte e a ot o a i odp o adzają i po iet ze stół p óż io . U ządze ie poz ala uz skać zada ą, ó o ie ą te pe atu ę i ó o ie ie o iżo e iś ie ie a ałej po ie z h i o o zej stołu. U ożli ia to ó o ie e skleje ie duż h płasz z z p. d ó h płó ie , sz zegól ie p z du lażu a ż i e te oplast z e al o asę osko o-ż i z ą. Ułat ia ko a ie ielu i h za iegó , taki h jak konsolidacja, likwidacja deformacji podobrazia i warstw malarskich, reperacje lokalne. Znany od ok. 1950 r. ł.: tavola calda;- fr.: table chauffante;- ang.: hot table;hiszp.: mesa caliente;- niem.: Heiztisch. stół z podś ietla y late “tół al o pulpit z p zez o z st , podś ietla od spodu late . Uż a do kopio a ia su kó , ogląda ia egat ó fotog afi z h, ko se a ji po o pod zas za iegó kleja ia łatek. P otot p opisany w Dizio a io Te i o II, : „P z ządàzłożo à z drewnianej ramy, w kt ejàu iesz zo àjestàk ształo à lat.àKładzieàsięà aà i à su ekàdoàskopio a ia,àaàpote à papie ,à aàkt à aà ćà ko a aàkopia.àWok łà a à umieszczona jest lekka, metalowa konstrukcja, przykryta ato àpł t e àtak,à àś iatłoàp ze ikałoàt lko od spodu. ł.: lucidatoio. stopa Jed ostka ia długoś i, uż a a ałej Eu opie p zed p o adze ie dziesięt ego s ste u et z ego. W zależ oś i od zasu i iejs a stopa li z ła od do . ł.: piede;- fr.: pied;- ang.: foot;- hiszp.: pie;- niem.: Fuss. stoppium [ła .]minia strappo Te h ika p ze osze ia alo ideł ś ie h a podłoże zastęp ze, p ze idują a t a sfe jed ie a st ala skiej, ez o gi al ego podłoża. )a ieg u aża o e ie za ostate z ość, kied ie a i ej ożli oś i u ato a ia alo idła. Na po ie z h ię o iektu nakleja się li o a ie z kilku a st płót a, stosują kleje o duż skurczu podczas wysychania (zazwyczaj glutynowe). Należ z ó ić u agę, li o a ie sz zel ie p z legało do alo idła a ałej jego po ie z h i. W p a ko z stuje się sku z s hają ego kleju: u iejęt ie pod i ają zegi, dop o adza się do stop io ego, sa o z ego ode a ia się a st ala skiej od t ku. W p z padku f eskó od a się zaz zaj także a st a i to a o, pozosta iają odsło iętą s opię. Opracowanie odwrocia przebiega identycznie jak w technice stacco. Por. secondo strappo. ł.: strappo;- fr.: strappo;- ang.: strappo;- hiszp.: strappo. 186 stratygrafia, a. budowa warstwowa “t uktu a fiz z a dzieł ala ski h. Bada ia st at g afi z e polegają a ustale iu iloś i, odzaju i zględ ej g u oś i a st , z któ h z udo a e jest jest alo idło zap a , a st ala skie, e iks , ewentualne przemalowania), a zatem techniki wykonania i uż t h ate iałó . ) ada ego o iektu po ie a się ałe p ó ki, astęp ie zatapia się je w t a dej ż i (akrylowej, poliestrowej, epoksydowej), przecina lub szlifuje (por. cross-section, szlif cienki), umieszcza pod mikroskopem i poddaje obserwacji. Zastosowanie mikroskopu polaryzacyjnego, obserwacja w podczerwieni i ultrafiolecie pozwalają posze z ć zak es poz ski a h i fo a ji. Na p zek oja h oż a także ko ać a e eak je histo he i z e. Ot z a e iki ó ią o budowie obrazu tylko w punktach, z któ h po a o p ó ki - dlatego po i ć o e ep eze tat e dla ałego dzieła. ł.: stratigrafia;- fr.: stratigraphie;- ang.: stratigraphy;hiszp.: est atig af a;- niem.: Stratigrafie. strip lining [ang.] du laż a pas stro zek do o y łza y, pła zą y →g z łaś i do o strug, a. hebel Na zędzie stola skie do ę z ego strugania, ó a ia i gładza ia d e a. Najp ostsz st ug to dokład ie o o io klo ek z twardego drewna, z ukoś ą szpa ą ieg ą ą a lot. W iej osadza e jest ost ze, tak sta ało iez a z ie po ad po ie z h ię, i unieruchamiane klinem. Znany od zasó z ski h. 79 ł.: pialla;- fr.: rabot;- ang.: plane;- hiszp.: cepillo;- niem.: Hobel. strug, a. hebel Na zędzie stola skie do ę z ego st uga ia, ó a ia i gładza ia d e a. Najp ostsz st ug to dokład ie o o io klo ek z twardego drewna, z ukoś ą szpa ą ieg ą ą a lot. W iej osadza e jest ost ze, tak sta ało iez a z ie po ad po ie z h ię, i u ie u ha ia e kli e . ) a od sta oż t oś i. ł.: pialla;- fr.: rabot;- ang.: plane;- hiszp.: cepillo;- niem.: Hobel. stucco ad olio [ ł.]  stiuk olejny a. wyprawa olejna stucco lustro, a. stiuk lś ią , stiuk apie lust za Szlachetna wyprawa tynkarska, jedyny rodzaj stiuku adają się do stoso a ia a ele a ja h ze ęt z h. “łuż głó ie do o u okładzi ś ia i ele e tów a hitektu . “kłada się z szorstkiej warstwy spodniej ó o ie ej g u oś i -3 cm) oraz drobnoziarnistej warstwy wierzchniej z najlepszego wapna, barwionej lub alo a ej. Po lekki podes h ię iu a osi się do ieszkę dła ap io ego. T k ielok ot ie gładzi się ozg za ą kiel ią al o spe jal żelazkie a ś ieżo i po s h ię iu do ies. , uz skują efekt z liżo do enkaustyki. Technika zdobnicza z pogranicza malarstwa ś ie ego, ozpo sze h io a i spopularyzowana w XVIII w. w ałej Eu opie p zez łoski h ze ieśl ikó stąd o e ość łoskiego te i u i h jęz ka h . ł.: stucco lustro;- fr.: stucco lustro;- ang.: stucco lustro;hiszp.: estuco lustro;- niem.: Stucco lustro. studium 1. Rysunek, szkic lub obraz postaci czy innej zo ga izo a ej ko poz ji ko a p zez a t stę lu stude ta sztuk plast z h. Według Baldi u iego : „każd à su ekài model wykonany z natury. . W ikli su ek ko a p zez a t stę celu lepszego poznania (czyli przestudiowania) postaci, p zed iotu lu sz zegółu, któ astęp ie jest ko z st a jako ele e t a dziej złożo ej kompozycji. ł.: studio;- fr.: étude;- ang.: study;- hiszp.: estudio;- niem.: Studie. stuoium [ła .] minia stylus Metalo e lu koś ia e a zędzie, spi zasto zakoń zo e, służą e sta oż t oś i do pisa ia a gli ia h lu powleczonych woskiem tabliczkach. Stylusy z koń ó ką oło ia ą lu s e ą uż a o także do to i t a i su ku s e e pozosta iają ślad z stsz i bardziej p e z j ale ie ożli do aza ia . ł.: stile;- fr.: style;- ang.: style;- hiszp.: estile;- niem.: Schreibstift. stylus oło ia y Metalo a pałe zka z koń ó ką ko a ą z mieszaniny oło iu i cyny. Wg Vocabolario Baldinucciego (1681): „Cie kaàpałe zka,àkt ąà o iàsięà d hàt ze i hàz oło iuàià w jednej trzeciej z .à“łuż àdoàk eśle iaàpie sz hàli iià te u,àktoà h eà so aćàpi e à o iàsięàjeàtakżeàzeàs e a à a ślad,àkt à z iàsięàtaki à a zędzie ,à ezà udze iaà ka tkià iękisze à hle aàłat oàsięàdaà azać,àże àz o ićà potem inne rysunki. “t lus oło ia zosta ia ślad p a ie za z zase ązo ieje a skutek utle ia ia , g u sz i iej p e z j od s e ego, za to ożli do wymazania. Rysunek przygotowaczy nim wykonany, widoczny dobrze w promieniach rentgenowskich, spotyka się zęsto pod a st ą ala ską a jas h podłoża h. Uż a także do szki ó i rysowania siatki pomocniczej. ) a od sta oż t oś i, z ia ko a p zez Pli iusza Starszego. ł.: punta di piombo, stile a punta di piombo, piombino;fr.: st letà à i eàdeàplo ;- ang.: lead tip;- hiszp.: punta de plomo;- niem.: Schreibstift mit Bleispitze. stylus srebrny, a. srebrzyk Na zędzie do so a ia; etalo p ę ik zakoń zo 187 se ost ze . ) a już p zez sta oż t h ‘z ia , sz zegól ie popula XV i XVI . ‘ so a o i a specjalnie preparowanym papierze, a otrzymany rysunek ha akte zo ał się z stą, p e z j ą k eską o jas osza kolo ze. W od óż ie iu od stylusa oło ia ego, te h ika so a ia srebrzykiem nie pozwala na poprawki. ł.: punta di argento, stile a punta di argento;- fr.: pointe d a ge t;- ang.: silver tip;- hiszp.: punta de plata;- niem.: Schreibstift mit Silberspitze. subimago, a. ostatnia wylinka Etap w oz oju iektó h o adó , pod zas któ ego z po z a ki do a się zaopat zo sk z dła oso ik doj zał . O ad ks lofagi po p zeo aże iu opusz zają ęt ze d e a, sta o ią ego że o isko la , pop zez otwory wylotowe. ł.: sfarfallamento;- fr.: eclosion;- ang.: emergence hole;hiszp.: e losi . substancja reaktywna “u sta ja zdol a do udziału reakcjach chemicznych. ł.: reattivo;- fr.: a tif;- ang.: reactive substance;- hiszp.: reactivo. substancja rozpuszczona Ciało ozpusz zo e rozpuszczalniku i t o zą e z nim  ozt ó . ł.: soluto;- fr.: solut ;- ang.: solute;- hiszp.: substancia disuelta. substancja rozpuszczona Ciało ozpusz zo e  ozpusz zal iku i t o zą e z nim  ozt ó . ł.: soluto;- fr.: solut ;- ang.: solute;- hiszp.: substancia disuelta. sucha igła, a. suchoryt Te h ika g afi z a kłęsła; także i a ko a a tą te h iką. Polega a ko a iu su ku igłą to i zą ezpoś ed io a etalo ej at . Takie za so a ia po odują po sta a ie ie iutki ąsó , któ h się ie usuwa, i któ e pod zas d uku, po a iesie iu fa , dają w połą ze iu z t su kie a dzo łagod e p zejś ia to ó . ) at ko a ej tą etodą oż a uz skać ie ielką ilość do h od itek, gd ż d o i etalu są zg iata e p zez a isk p as a su ek staje się coraz ba dziej li ea . Pie ot ie su ha igła służ ła do retuszu akwaforty, jako samodzielna technika graficzna ozpo sze h iła się dopie o poło ie XIX . ł.: puntasecca. suchy fresk, a. fresco secco, mezzo fresco, semi fresco Malo idło ś ie e ko a e pigmentami utartymi z odą i wapnem na skarbonatyzowanym, ale jeszcze nie ałkie s h ięt t ku. Te h ika sła sza i mniej szlachetna od klasycznego fresku, pozwala jednak na sz szą p a ę a iększej po ie z h i. “ze oko stosowana w licznych wariantach po iędz XVI a XIX w., z biegiem czasu wykonywana na coraz grubszych (by opóź ić s ha ie i a dziej szo stki h pop a ić przyleganie farb) tynkach. W wielu przypadkach trudno jest ustalić dokład ą g a i ę iędz f es o se o a secco wapiennym. wł.: fresco secco, semi fresco, mezzo fresco;- fr.: mezzo f es o,àf es ueà àse ;- ang.: half fresco, fresco secco;hiszp.: medio fresco, fresco secco;- niem.: Mezzo fresco, Fresco secco. su hy lód czyszczenie suchym lodem su hy pędzel, a. te h ika su hego pędzla wcierka ł.: pennello asciutto, tecnica a pennello asciutto;- fr.: frottis;- ang.: dry brush technique;- hiszp.: pincel seco. sukcynit [ła . succinum] bursztyn ł.: succino;- fr.: succin;- ang.: succinite;- hiszp.: succino;niem.: Succinit. sulfatacja P o es t o ze ia się sia za ó z li fo o a ia soli kwasu siarkowego z jonami metali - jeden z ajg oź iejsz h z ikó isz zą h za tki. “po odo a a jest działa ie o e h w za ie z sz zo po iet zu ez od ikó kwasu sia ko ego, któ e łą zą się z odą, t o zą o k as, eagują z ażli i a iego ate iała i. “ulfata ja oże za hodzić także iku eak ji ia po iędz rozpuszczalnymi siarczanami, obecnymi w drobinach osadó at osfe z h, a su sta ją dzieła sztuki. W o iekta h za ie ają h apń alo idła ś ie e, wyprawy wapienne, marmury i inne wapienne kamienie) po staje gips sia za ap ia , któ k stalizują a i h powierzchni i w warstwach przypowierzchniowych, rozsadza i niszczy porowaty ate iał. )ja isko dot ka także i e odzaje ka ie ia, etale ąz, iedź, a, warstwy malarskie, tkaniny i in. ł.: solfatazione;- fr.: sulfatation;- ang.: sulphation;- hiszp.: sulfata i ;- niem.: Sulfatieren. supur żół ień z szafranu suszka sykatywa sverzino, a. e zi o [ ł. d zazga ] Te i uż a p zez Ce i iego ko ie XIV . a ok eśle ie ze o ego a ika z drewna brezylki (Cesalpinia);  ze ień z drzewa czerwonego ś iateł podnoszenie Pu kto e akłada ie jas ej fa al o zło eń, celu podk eśle ia i u pukle ia ajjaś iejsz h pa tii su ku lu alo idła i doda ia ko poz ji ś iatła. Gio gio Vasa i (1550) pisze: „i pote à ie ki àpędzelkie ,àu o zo à w bieli utartej z gu ą,à ozś ietlaàsięà su ekài to jest spos à a dzoàplastyczny i adają à iększ àpo ządekà kolorowaniu . ł.: lumeggiatura;- fr.: ehaultàdeàlu i e;- ang.: lumeggiatura;- hiszp.: ilu i a i ;- niem.: Li hthöhu g. 188 ś iatło zar e Promieniowanie ultrafioletowe UV emitowane przez la pę Wooda. ) ajduje zastoso a ie do adań o iektó promieniach UV. ł.: luce nera;- fr.: lu i eà oi e;- ang.: black light;- hiszp.: luz negra; - niem.:. UV-A Strahlen Black Light Basics ś iatło prze hodzą e ” iatło idzial e, któ ego ź ódło u iesz zone jest za obserwowanym obiektem w stosunku do obserwatora, i któ ego p o ie ie p z aj iej zęś io o p zez te o iekt p ze ikają. “toso a e do ada ia alo ideł a płót ie i papie ze. Poz ala zao se o ać szelką iejed o od ość zap a i a st ala skich, dostarcza i fo a ji a te at te h iki kładze ia fa , e e tual h pe ti e ti i u tkó . “toso a e także ada ia h mikroskopowych. ł.: luce trasmessa, transilluminazione;- fr.: lu i eà transmise, transillumination;- ang.: transmitted light, transillumination;- hiszp.: luz transmitida, t a silu i a i ;- niem.: Transillumination, Auflicht. ś iatło ra y We ęt z ia a . Dete i uje po ie z h ię o azu ido z ą po op a ie iu. ł.: luce;- fr.: lu i e;- ang.: light;- hiszp.: luz. ś iatło skoś e, a. ś iatło o z e ” iatło idzial e, któ ego p o ie ie padają a o se o a ą płasz z z ę pod a dzo duż kąte . T o zą e się, aź e ie ie podk eślają każdą ie ó ość po ie z h i. “toso a e do ada ia st uktu fiz z ej dzieł ala ski h i te h iki i h ko a ia. Ułat ia o se a ję faktu , po iąg ięć pędzla, a także z ia w a st a h ala ski h, łusek, u tkó i deformacji podłoża. P z dat e p o esie ozpoz a ia p ze alo ań. ł.: luce radente;- fr.: lu i eà asa te;- ang.: raking light;hiszp.: luz rasante;- niem.: Streiflicht. ś iatło sodo e Żółte ś iatło e ito a e p zez la pę za ie ają ą pa sodu, złożo e z promieniowania widzialnego o długoś i fali a o et ó . Częś io o p ze ika p zez sta e, utle io e e iks i u ożli ia o se a ję sk tej pod i i ko poz ji, etusz i apisó . W ko z st a e do adań zadziej od pod ze ie i a jed ak tę zaletę, że jest widzialne przez ludzkie oko i oż a p z i ko ać zdję ia a o al h ło a h fotograficznych. ł.: luce monocromatica di sodio;- ang.: sodium monochromatic light;- hiszp.: o o o ti aàdeàsodio ś iatło ień, a. chiaroscuro Technika modelowania formy poprzez stopniowe p ze hodze ie od to ó jaś iejsz h do ie iejsz h, z li p zez zaje e p ze ika ie się ś iateł i cieni. W Vocabolario Baldinucciego (1681) termin ten jest jeszcze s o i e o o h o ii: „Chiaroscuro. Malowanie jed àkolo e ,àkt àsięàpodk eślaàś iatłaàià ie ieàtejà sa ejà a .àWedługàzapisu,àkt àpozosta iłàś iatł à Carlo Dati w swoich Vite, chiaroscuro jest niczym innym jak o o h o ią,à odzaje àda egoà alo idłaàtakà az a ,à oà łoàjed egoàkolo u". ł.: chiaroscuro;- fr.: clair-obscur;- ang.: chiaroscuro;hiszp.: claroscuro;- niem.: Helldunkel. ś iatłotr ałość ” iatłot ałość jest odpo oś ią a a lak ię ie, z ia ę od ie ia lu ie ie ie pod pł e ś iatła, któ e astępują iezależ ie od i h z ikó ilgot ość, te pe atu a, za ie z sz ze ia, pł zapako a h to a ó . ł.: resistenza alla luce, ;- fr.: resistence àlaàlu i e;- ang.: lightfast properties; light resistance ś ider Na zędzie służą e do ę z ego ie e ia ot o ó drewnie lub innym materiale, trasowania miejcs na g oździe i ś u . )az zaj a kształt etalo ego trzpienia z u h te , poz alają a ada ie u uchu o oto ego i ze ś u o at , stożko ost ze . ł.: succhiello;- fr.: vrille;- ang.: gimlet;- hiszp.: e i u ;niem.: Nagelbohrer. sykatywa, a. suszka “u sta ja posiadają a zdol ość p z spiesza ia p o esu wysychania (tzn. utleniania i poli e za ji olejó s h ą h i lakie ó . )az zaj sól etali iężki h ko altu, oło iu, a ga u i ższ h k asó ż i z h, tłusz zo h lu afte o h. ł.: seccativo, siccativo, essiccativo;- fr.: siccatif;- ang.: dryer, siccative;- hiszp.: secante, secativo, desecativo;niem.: Trockenmittel, Sikkativ synopia, a. sinopia . Cze o a o h a po hodzą a z iejs o oś i “i ope ad Mo ze Cza , g Pli iusza I . .e. stępują a w rozmaitych odcieniach (rubra, minus rubes, inter has media). Cennini ko ie XIV . pisze o iej: „farba z natury swej chuda i sucha. Doskonale wytrzymuje oz ie a ie.àI àdłużejàsięà oz ie a,àt àstajeàsięà delikat iejsza.àNadajeàsięàdoàp a à aàdes eàlu àteżà aà ś ia ie,à aà ok oàià aàsu ho i pole a jej stoso a ie do wyko a ia su kó p z goto a z h pod f esk a warstwie arricciato. . ‘ su ek ko poz ji ala skiej ko a s opią lu i ze o kolo e a a i iato, ułat iają podział f esku a d ió ki. Te i stoso a od lat . XIX ., ó olegle do ozpo sze h ie ia się zdej o a ia i p ze osze ia alo ideł ś ie h etodą strappo i odsło ię ia dużej iloś i s opii. ł.: sinopia;- fr.: sinopie;- ang.: sinopia;- hiszp.: sinopia;niem.: Sinopia. synteza, a. reakcja syntezy, reakcja tworzenia [gr. sýnthesis zesta ie ie ] ‘eak ja he i z a polegają a a łą ze iu się pie iastkó z iązki he i z e lu z iązkó p ost h w a dziej złożo e. )a hodzi g s he atu: A + B = AB. ł.: sintesi;- fr.: s th se;- ang.: synthesis;- hiszp.: s tesis; - niem.: Syntesis. 189 szaflik [niem. Schaffel e zka, a z ie ] Drewniany pojemnik z lekko po h ł d e i t ze a lu zte e a ś ia a i, uż a do t z a ia zap a , któ ą u a z a ie a kiel ią. ł.: capisteo, schifetto, giornello;- fr.: auge;- ang.: mortar bucket, traugh;- hiszp.: cuezo, gaveta. szafran, a. żół ień z szafranu [arab. za-faran] Ba ik o ga i z , jask a ożółt do po a ań zo ego, otrzymywany z słupkó k iató szaf a u up a ego (Crocus sativus . Także p z p a a u aża a za af od zjak oraz surowiec leczniczy. Kosztowny: z t s. k iató ot z uje się kg. a ika. Głó skład ik a ią : k o a. ) a od sta oż t oś i, uż a p zede wszystkim do barwienia tkanin. W ś ed io ie zu stosowany do lase u kó a s e ze i ie zło e ie á la mecca), w malarstwie miniaturowym, temperowym i do o u lakó a h. W XIV i XV . zęsto łą zo z cynobrem oraz mieszany z pig e ta i łękit i dla uzyskania odcieni zieleni. Wzmiankowany m.in. przez Pliniusza (I w. n.e.), mnicha Teofila i Cenniniego (koniec XIV w.). ł: zafferano, giallo zafferano; - fr.: safran, jaune de safran; - ang.: saffron, saffron yellow; - hiszp.: azaf ,à a a illoàazaf ; - niem.: Safran, Safrangelb. szagryn, a. jaszczur [tur. sagri skó a z zadu z ie ząt po iągo h] 1. Skó a ielę a, końska, ośla, kozia lu o za p a io a ga ika i ośli i, z licem groszkowanym, barwiona a óż e kolo . Dość iękki i sp ęż st , uż a a gala te ię kalet i zą i introligatorstwie. . “kó a iektó h płasz zek, d ęt pla ist h i eki ó p. eki ka psiego ha akte zują ą się óst e do h ostkó skó h o t a d h koń ó ka h. Odpo ied io sp epa o a a uż a a do o u ozdobnych opraw oraz do polerowania. ł.: zigrino, sagri;- fr.: chagrin;- ang.: shagreen;- hiszp.: chag ;- niem.: Chagrin sz za ik zaję zy Oxalis acetosella D o a ośli a, któ ej sok jest ogat →k as sz za io , ają zdol ość ko plekso a ia d u a toś io h jo ó apń, żelazo , e Włosze h ała dość po sze h ie uż a a do pat o a ia i powierz h io ego z sz ze ia po ie z h i a u ó . W D k o a zuà‘ośli àK.Kluka (1739-1796) czytamy: Listka iàta te i,àal oàiesz zeàlepie àsoląàte à ośli ,à oż aàz pło ie à p o adzićàpla àodàat a e tuài rdzy żelaz e àpo hodzą e. ł.: acetosella ;- fr.: surelle petit oxalide;- ang.: wood sorrel, shamrock;- hiszp.: aleluya;- niem.: Sauerklee; Hainklee szczeliniak Hylobius ‘odzaj h ząsz z z odzi jko ó (Curculionidae), o ej ują gatu ki. Do osłe oso iki osiągają długość ok. 10 mm. Najpospolitszy szczeliniak sosnowiec (Hylobius abietis jest g oź szkod ikie lasó iglast h. ł.: ilobio;- fr.: hylobie;- ang.: weevil, pine weevil ;- hiszp.: hilobius ;- niem.: “ hö h,àFi hte -‘üsselkäfe ,à szczotka Na zędzie odzie ego uż tku o z óż i o a h kształta h i ia a h, zależ ie od p zez a ze ia. “kłada się z oprawki z p ostopadle do iej osadzo łosie , sz ze i ą, d ute lu sztu z łók e . “łuż do czyszczenia, mycia, polerowania i czesania. W konserwacji z ajdują zastoso a ie rozmaite typy szczotek: od twardych drucianych (przydatne np. do usuwania za hlapań e e to h z twardych kamieni), poprzez szczeciniaki i sz zote zki do zę ó z sz ze ie a st ala skiej po sze okie, iękkie sz zotki do ato a ia na sucho ostatniej warstwy werniksu). ł.: spazzola;- fr.: brosse;- ang.: brush;- hiszp.: cepillo;niem.: Bü ste. sz zotka osięż a Szczotka przeznaczona do czyszczenia i polerowania metali i o ó ju ile ski h. )ależ ie od kształtu a zędzia i g u oś i d utu, służ do prac mniej lub bardziej precyzyjnych. Wzmiankowana w sło iku Baldi u iego : „Na zędzieàz d utuà osięż ego,à zase à iej,à czasem bardziej grubego, zebranego razem w pędzelek.à “łuż ào oàdoà z sz ze iaàfigu àal oài hàp a àz metalu, kt eàsięàzło i w og iuàal oàt h,àkt eàz upł e à zasuà st a ił às jàkolo . ł.: grattabugia. szczotkowanie )a ieg polegają a zda iu etalo ą sz zotką wierzchniej warstwy narzutu, w celu uzyskania tynku o odpowiednio szorstkiej powierzchni. ł.: brossatura;- fr.: brossage;- ang.: brushing;- hiszp.: enlucido;- niem.: Stahlbürstenbehandling. sz zyp e do a iąga ia płót a o ęgi do a iąga ia płót a szelak Ż i a atu al a po hodze ia z ie zę ego, p odukt p ze ia ate ii ż ją h I dia h plusk iakó (Coccus lacca . B ązo o ze o a a asa, po o z sz ze iu dostęp a ha dlu postaci cienkich, półp zez o z st h płatkó kolo u żółto u at ego. ‘ozpusz zal alkoholu. Daje ło ażli e a ilgoć i ie ieją e. “ze oko stoso a do politu stolarstwie artystycznym, meblarstwie oraz w lutnictwie. W ko se a ji uż a jako ś odek ut alają do ala st a ś ie ego, skład ik klejó , a st a izola j a o az jako sła e spoi o. ) zase staje się ieod a al , o po oduje duże p o le z jego usuwaniem. ł.: gomma lacca;- fr.: gomme laque;- ang.: shellac;hiszp.: goma laca;- niem.: Schellack. szkic 1. W p o esie t o ze ia dzieła plast z ego - stęp p ojekt, aj zęś iej su ko , ko a z kle pió e lu ołó kie a papie ze, za ie ają kilka ogól h i podsta o h k esek. Pie sza p ó a odz ie iedlają a za sł t ó z p z po o sz kiej, iezdefi io a ej fo . Gio gio Vasa i : „Szkicami nazywamy pie szeà su kià ko a e,à àu h ićàza słàiàpie sząà ko poz jęàdzieła.à“ąàpla ąàza ie ają ąà àso ieà ałąà 190 ko ep ję.à‘odząàsięà àpasjiàt zej,àgd àa t staàsta aàsięà pi e ,à ęgle à z ài à sikie àut alićàse sàs ojegoà natchnienia. Baldi u i pisze: „Naz ająàtakà ala zeàteàdelikat eàk eskià ko a eàpi e àlu à oł kie ,àp z àpo o àkt hàp zedsta iająàza ia à t z ,à ieàzat z ują àsięàp z àsz zeg ła h;àsa ąà z ośćàok eślająàjakoàszki o a ie . . Dzieło, któ e u a t sta ś iado ie adał ha akte pa ie koń zo ej szki ala ski, zeź ia ski, rysunkowy). ł.: schizzo;- fr.: esquisse;- ang.: sketch;- hiszp.: boceto;niem.: Skizze. szkicownik Niewielkiego formatu blok do wykonywania notatek su ko h lu szki ó elu ut ale ia ogląda ego p zez a t stę p zed iotu, k ajo azu itp. Także z ió su kó służą h jako wzornik np. z motywami deko a j i, detala i a hitekto i z i, któ z zase sta ał się dziedzi t e u z ió lu a sztatu a t st . P akt ka t o ze ie taki h zo ikó ukształto ała się ś ed io ie zu p. szki o ik francuskiego architekta Villarda de Honnecourt z . poł. XIII w.) i p zet ała aż do po zątkó XVIII . ł.: taccuino;- fr.: carnet;- ang.: sketch book;- hiszp.: libreta. szkło ko alto e smalta ł.: vetro di cobalto;- fr.: bleu verre de cobalt;- hiszp.: vidrio de cobalto. szkło organiczne polimetakrylan metylu ł.: vetro organico;- fr.: verre organique;- ang.: methylacrylate;- hiszp.: vidrio organico. szkło po iększają e, a. lupa P z ząd opt z ; so ze ka z ież a dają a p ost , pozorny i po iększo o az o se o a ego przedmiotu. P zed iot u iesz za się odległoś i iejszej lu ó ej odległoś i og isko ej. Poz ala uz skać po iększe ie kilkak ot e o az duże kąt idze ia ez z ę ze ia oka. Uż a e jest do o se a ji i do działa ia a p zed iota h o niewielkich wymiarach lub ich fragmentach. Bardzo pomocne przy malowaniu miniatur i detali. P zez ko se ato ó uż a e jest w sz zegól oś i pod zas ut ala ia kolo ó i czyszczania. O e ie a ku dostęp e są óż e odzaje szkieł po iększają h: p oste i złożo e, z oś ietle iem wmontowanym w u h t lu zakłada e a zoło, podo e do okula ó . ł.: lente di ingrandimento;- fr.: loupe;- ang.: magnifying glass;- hiszp.: lente de aumento;- niem.: Lupe. szkło od e, a. liquor silicium Rozpuszczalny w wodzie stop krzemionki z krzemianami sodu lub potasu. Substancja znana i wykorzystywana w ala st ie już sta oż t Egip ie lat te u. Właś i oś i i sposó ot z a ia spła ia ie t ze h zęś i iałego piasku k a o ego z oś io a zęś ia i saletry) opisane przez Pliniusza I .e. o az al he ikó Basiliusa Valentinusa (1520), B. van Helmonta (1640) i Johana Glaubera (1648). Substancja odkryta niejako po o ie a po zątku XIX . p zez Ja a Nepo u e a Fuchsa w z iązku z poszuki a ia i o ej, t ałej i odpornej techniki malarskiej. Jako spoiwo zastosowane po raz pierwszy w latach 1840 - 1846 w tzw. stereochromii. W . Adolf Wilhel a Kei ulepsz ł te h ikę p oduk ji fa a azie potaso ego szkła od ego, z a e o e ie pod az ą  farby Keima,  farby mineralne (Mineralfarben), →fa k ze ia o e. Dopisać łaś i oś i ł.:;- fr.:;- ang.:;- hiszp.:;- niem.: szkoła G upa a t stó ają h spól s st list z , z iąza h z ok eślo te to iu p. szkoła ałopolska, szkoła addu ajska, szkoła e e ka lu pozostają h pod pł e tego sa ego ist za. ł.: scuola;- fr.: ecole;- ang.: school;- hiszp.: escuela;niem.: szlagmetal [ ie .], a. gold etal, złoto ko po o a e I ita ja złota; stop iedzi -86%) z cynkiem. W handlu stępuje posta i płatkó , t ze h od ie ia h: po a ań zo , jas opo a ań zo i t o zależ oś i od p o e to ej za a to ś i iedzi . Odz a za się duża plast z oś ią le z jest ało elastyczny i nie daje się pole o ać. Moż a go kłaść a ikstio . Jest ieodpo a ilgoć z po iet za i podłoża g u to ego, oraz na kwasy, zasady i gazy. Wymaga zabezpieczenia a st ą o h o ą – w przeciwnym wypadku szybko ie ieje i pok a się pla a i. szlif naszlif szlif cienki  naszlif cienki szlif cienki “posó op a o a ia p ó ki do adań p zek ojó stratygraficznych. Pobrana z o iektu p ó ka zostaje zatopiona w kost e t a dej, p zez o z stej ż i ak lo ej, epoks do ej, poliest o ej , astęp ie p ze ięta lu zeszlifo a a poprzek z obu stron. W uzyskanej w te sposó pł t e o g u oś i kilku ik o ó p ó ka staje się półp zez o z sta i ożli a do o se a ji mikroskopowej w ś ietle p ze hodzą . “zlif ie kie stoso a e są do adań o iektó od koń a lat , są t ud e do ko a ia ale dosta zają sze sz h i dokład iejsz h i fo a ji iż tradycyjny cross-section. ł.: sezione sottile;- fr.: section fine;- ang.: thin crosssection;- hiszp.: seccione fina;- niem.: Feinsektion. szlifowanie )a ieg polegają a ielok ot po ie a iu odpo ied i a zędzie o e ie aj zęś iej papie e ś ie o óż ej g a ula ji o po ie z h ię d e a, etalu, stiuku lu i ego ate iału, elu gładze ia szelki h ie ó oś i. “zlifo a iu poddaje się .in. podłoża ala skie także p zeklejo e płót a , g u t i kit . Grunty klejowo-k edo e p. pod zło e ia oż a szlifo ać ó ież a ok o atu al pu ekse , ko kie lu łod ga i sk z pu pol ego. W szlifo a ą 191 po ie z h ię zęsto poddaje się polerowaniu. ł.: carteggiatura;- fr.: po çage;- ang.: sand-papering;hiszp.: lijado. szmergiel . “kała eta o fi z a złożo a głó ie z drobnoziarnistego korundu, magnetytu lub hematytu i k a u, sza ej lu p a ie za ej a . Uż a jest jako ate iał ś ie . Cennini (koniec XIV w.) wymienia p oszek sz e glo jako ś odek do ó a ia, spiło a ia i czyszczenia. Baldinucci w Vocabolario pisze: „dosta zaàsięàgoàzeà“ i :àzda zaàsięàtutajà jesz ze,àżeà az a àjestàka ie ie àzeà“ i .à“łuż àdoà polerowania metalu . ł.: smeriglio;- fr.: emeri;- ang.: emery;- hiszp.: es il;niem.: Schmirgel. . Papie lu płót o jed ost o ie pok te kleje ze ś ie i e ieko ie z ie sz e gle , uż a e do polerowania rozmaitych powierzchni: metali, drewna, stiukó itp. Po . papie ś ie , papier szklany. ł.: carta smerigliata;- fr.: papie à e i;- ang.: emery paper;- hiszp.: papelàdeàes il;- niem.: Schmirgelpapier. sznurek malarski “z u ek uż a p zez ala z do trasowania siatki kompozycyjnej. W sytuacji powtarzania tego zabiegu, z kł sz u ek a ie a ha akte u p a dzi ego a zędzia o specyficznych cechach. Zwykle lniany, konopny lub a eł ia , ple io sposó u ie ożli iają jego sk ę a ie się pod zas uż ia i przechowywany w o e zku, za ie ają a p oszek. ł.: corda per tracciare;- fr.: cordeau;- ang.: tracing cord;hiszp.: cordel para trazar;- niem.: Schlagschnur. szpa helka zę ata Szpachelka z zę at ost ze . W ko se a ji uż a a m.in. do nakłada ia ó o ie ej a st klajst u pod zas du lo a ia o azó . ł.: spatola dentata;- fr.: spatuleàde t ;- ang.: toothed spatula;- hiszp.: esp tulaàde tada. szpa hla japońska ‘odzaj szpa hli; a zędzie posta i sze okiej, elast z ej, p ostokąt ej laszki, czasem z usztywnionym dodatkowo grzbietem. szpa hla zę ata Szpachla z zę at ost ze . W ko se a ji uż a a .i . do akłada ia ó o ie ej a st klajst u pod zas du lo a ia o azó . ł.: spatola dentata;- fr.: spatuleàde t ;- ang.: toothed spatula;- hiszp.: esp tulaàde tada. szpachla, a. szpa htla, spatula, óż ala ski Na zędzie z udo a e z elastycznej, stalowej, pozbawionej ost za kli gi, zaz zaj fo ie oża lu płaskiej łopatki, p ze aż ie posażo e ękojeść. W stępuje oz ait h kształta h i ia a h, zależ oś i od przeznaczenia. W technikach malarskich szpachelki stoso a e są od sta oż t oś i, p z dat e z łasz za ala st ie olej do akłada ia, gładza ia lu zbierania farby oraz do nanoszenia szerokich, grubych i pastó . Ba dzo popula e pod ko ie XIX . ś ód a t stó alują h og o e o az pa oramiczne. W ko se a ji ko z st a e są p zede sz stki do zakłada ia kitó . ł.: spatola;- fr.: spatule;- ang.: spatula;- hiszp.: esp tula;niem.: Spachtel. szpat iężki biel barytowa ł.: bianco di baritina;- fr.: blanc de Barytine;- ang.: barium white;- hiszp.: blanco de barita;- niem.: Barytweiss. szpicak, a. szpic, grot Dłuto ka ie ia skie służą e do o a ia ia ogól ego kształtu zeź . ) udo a jest z mocnego, stalowego t zo u o p zek oju ielokąt , z ost ze kształ ie pi a id . Płaskie zakoń ze ie ułat ia po ija ie łotkie . )ależ ie od kąta p z łoże ia, oż a uz skać a ka ie iu óż e ślad . ł.: subbia. szponga W obrazach tablicowych - przymocowana do odwrocia d e ia a pop ze zka, ają a za zada ie ut z a ie płaskiej po ie z h i li a. “zpo gi ogą ć przymocowane mniej lub bardziej sztywno: przyklejone, p z ite lu pusz zo e od o ie a jaskół z ogo . Wkleja e p akt z ie ałko i ie u ie ożli iają defo a ję desek, o jed ak po oduje duże ap ęże ia, ędą e zęsto p z z ą pęk ięć ta li . P z ija e z a z ie og a i zają pa ze ie się podo azia, p z z g oździe, g ą się a skutek ap ężeń, u ożli iają pe ie ie ielki u h desek, ale ołują lokal e, sil e ap ęże ia d e a. “zpo gi u ho e ut z ują o az płasz z ź ie, ie lokują pop ze z h u hó , o z iejsza z ko pęka ia podo azia p z padku duż h z ia ilgot oś i. Jed ak takie oz iąza ie ie za sze jest ez zględ ie ajlepsze: p z padku jątko ej iesta il oś i a st ala skiej i pod a u kie , że ist ieje ożli ość p ze ho a ia o azu stał h warunkach cieplno- ilgot oś io h, lepsz oz iąza ie daje się s ste szt o o o a h szpo g, edukują do i i u u h desek. ł.: traversa;- fr.: traverse;- ang.: batten;- hiszp.: t a esańo;- niem.: Querleiste. szrafowanie Te h ika ope o a ia ś iatło ie ie rysunku, ala st ie, g afi e, ka tog afii za po o ą delikat h, ó oległ h, zase p ze i ają h się li ii. Metoda sz afo a ia została zaadapto a a a pot ze konserwacji malarstwa w postaci retuszu tratteggio. ł.: tratteggio;- fr.: hachure;- ang.: hatching;- hiszp.: tratteggio;- niem.: Schraffur. sztaluga “tojak aj zęś iej a t ze h oga h, sko st uo a z d e ia h liste , a któ ala z u iesz za a odpo iadają ej u sokoś i o az zasie alo a ia. Nadaje się do podt z a ia ał h i ś ed i h płó ie . W XVIII . po stała az a „ ala st o sztalugo e , odzą a się z utożsa ie ie ia ó dzieła z uż ie sztalugi, dla od óż ie ia i h od o azó ielkofo ato h o az od ala st a ś ie ego. 192 ł.: cavalletto;- fr.: chevalet;- ang.: easel;- hiszp.: caballete;- niem.: Staffelei. sztu z y ka ień wł.: pietra artificiale sztyft ęglo y  ęgiel su ko sztyft z łók a szkla ego P e z j p z ząd ś ie ają ; pałe zka ielkoś i ołó ka zbudowana z iązki szkla h łókie , ś iąg ięt h opaską ze sz u ka. Odsło ięta głó ka służ do delikatnego, e ha i z ego usu a ia a a st ień p. alotó sol h z alo ideł ś ie h. ł.: matita in fibra di vetro;- fr.: crayon en fibre de verre;ang.: fiberglass Pencil;- hiszp.: l pizàdeàfi aàdeà id io. szufla Duża etalo a łopata z drewnianym trzonkiem. W p a a h u a ski h uż a a do iesza ia i akłada ia zap a lu i ego ate iału. ł.: badile;- fr.: pelle;- ang.: shovel;- hiszp.: pala;- niem.: Schaufel. szycie )a ieg ę z ego lu asz o ego łą ze ia ić i ate iałó , za sp a ą o io h sz ó . U ożliwia z iększe ie po ie z h i tka i . ł.: cucitura;- fr.: couture;- ang.: seam;- hiszp.: costura. szylkret, a żół io ie Masa rogowa otrzymywana z pa e z żół i o ski h, z łasz za żół ia sz lk eto ego. P zej z sta, lekko żółta a, z ie o ązo i plamami i ż łka i. Elast z a, daje się łat o i ać i pięk ie pole o ać, w pod ższo ej te pe atu ze p. go ą ej odzie ięk ie i daje się tła zać, jesz ze ższej - stapia się. Od sta oż t oś i uż a a do o u ozdo ej gala te ii oraz do inkrusta ji. I ta sje sz lk eto e ł sz zegól ie charakterystyczne dla mebli z p zeło u XVII/XVIII . Do koń a XIX . od e ł sz lk eto e ta akie ki, grzebienie, wachlarze, szpile itp. ł.: tartaruga. fer............... 60 grains. Schifte.............1 gros 63. Terre alumineufe............ 24. Terre calcaire. . 1 once. . 3 . . 54. Les expériences de ce même Chimifte, nous ont fait connoître que le chipolin contient du quartz, du fchifte, du mica, du fer de la terre calcaire. Le chipolin eft un marbre antique (u), à bandes blanches vertes. L'abbaye SaintGermain-des-Prés acheta fix colonnes de ce marbre pour fupporter le baldaquin du Maître-autel de cette églife, ces colonnes ont au moins trente-fix pieds; comme elles étoient trop hautes on en fcia quatre pieds. Les Béné-dictins de Rouen en achetèrent huit autres colonnes qu'ils firent fcier détailler en pla-ques pour orner l'autel le fanctuaire de leur églife ; ces magnifiques colonnes décoroient un Temple d'Afrique, d'où M. Defnoyers les fit venir pour orner une galerie en marbre, Chalumeau, fon ufage pour l'effai des minéraux. Vol, III, 37° Chandelle philofophique , air inflammable. Vol. I, 37. Charbon, foufre igné terreux. Vol. I, 14. S'eft formé pendant la diflillation, à feu nu , des fubftances organifées, 2 57. Manière de faire le char-bon de bois , de le confer-ver, 258. Produit de l'air in-flammable par la diflillation, 260. Décompofition in-flammation du charbon par les acides , 261. Charbon de terre. Vol. Il, 245. Manière dont il fe forme, 24.6. Contient de l'alkali vo-latil de l'huile, 24.7. Ren-ferme fouvent des impreffions de corps organifés , 251. Inflammation fpontanée du charbon de terre, 252. Son analyfe, 253. Emploi de fon bitume pour être fubftitué au goudron, 254. Chauffée ou pavé des Géans. Vol. II, 287. Chaux métalliques, fels formés de terre métallique d'acide igné. Vol, I, 1 1 1 113. Les alkalis ont la pro-priété d'enlever cet acide, 114. Chaux vive, eft foluble dans l'eau. Vol. II, 19. S'y unit avec chaleur, 10. Il s'en dégage une vapeur lumineufe, 21. Chaux fufée, ibid. Éteinte à la romaine, 22. Chica des Péruviens, ef-pèce de bière préparée avec le maïs. Vol. I, 195. Chimie, définition de cette Science. Vol. I, 1. Ce qu'elle étoit chez les Anciens, 2. Chipolin , marbre à bandes blanches vertes. Vol. II, 3 3. Chryfolite. Vol. II, 65. Blanche, 66. Verte, ibid. Chryloprafe. Vol. 11, 73. Cinabre. Vol. Il, 351. Pré-paré par la voie humide, 353. Criftallifé par la fublimation, 3 54. Le cinabre naturel offre trois variétés, 356. Revivifi-cation du cinabre, 3 60 fui-vantes. Méthode du Palatinat, 368. D'almaden, 371. Cinabre expofé au feu du chalu-meau. Vol, III, 377. Cire. Vol. I, 4. Formée par le pollen élaboré dans l'eftomac des abeilles, 216. C c ij 1 Szypolen Réseau d'information sur la conservation (BCIN) Auteur : Brochwicz, Zbigniew Titre de l'article/du chapitre : "Technika malarska "szypolen" (chipolon) 1 jej identyfikacja w zabytkowych obiektach" Titre traduit anglais : "The "chipolin" painting technique and its identification in art objects" Titre de la source : Ochrona Zabytkow Numéro AATA : 4-3917 Volume ou tome :n 16 Date de publication : 1963 Numéros de page : 21-27 Langues du résumé : French Données auxiliaires : See IIC Abstracts, 4014. -- AATA Résumé : This technique, commonly used in the 18th century for interior decoration (especially in churches) and for furniture, is described in detail in the book by Watin, "L'art du peintre doreur vernisser", Paris, 1753. Parchment-glue was the basic medium. The surface of wood was first sized with this glue mixed with vinegar, salt and extracts from garlic and worm-wood. Several layers of chalk in glue medium were then applied as ground, well polished, and painted over with lead-white, chalk and colours, all in glue medium. Finally, the surface was sized with the same glue, and finished, when dry, with a very thin costing of colourless spirit varnish. Microchemical tests made directly on crosssections helped to identify this technique on several painted objects from the 18th century. One example is described in detail in the article. -- AATA Établissement d'origine : AATA Type d'enregistrement : Abstract Type de document : Serial Niveau bibliographique : Analytic Ancient numéro BCIN : 104063 Numéro BCIN : 64556 (u) Par marbres antiques, on entend ceux dont les carrières font perdues ou inconnues. On croit que ce chipolin venoit d'une des carrières des îles que forme le Nil ; je regrette qu'on ait détaillé ces fuperbes co-lonnes. Tome IL C Chaux de 1 http://jubil.upmc.fr/sdx/pl/doctdm.xsp?id=GH_000433_002_toc35&fmt=upmc&b ase=fa 193 T tablica 1. Drewniane podobrazie przygotowane do wykonania a i alo idła. Może ć z udo a e z jednej lub kilku desek, odpo ied io ięt h i połą zo h. 2. Obraz tablicowy czyli namalowany na drewnianym podo aziu. Te i „ta li a aż po iek XVII ał uż a także od iesie iu do o azó a alo a h a płót ie, gd ż z p z z zaje ia koja zo o każd o az sztalugowy z tego odzaju podłoże . W taki sze oki znaczeniu w stępuje pismach Vasariego (1550) oraz w Vocabolario Baldinucciego (1681)). ł.: tavola;- fr.: panneau;- ang.: wood panel;- hiszp.: tabla;- niem.: Tafel. tablica wotywna Malo idło ta li o e lu zeź io e pa eau o tematyce religijnej umieszczone na ołta zu i peł ią e fu k ję eta ulu . U Ce i iego ko ie XIV . łoski te i ancona jest synonimem obrazu tablicowego. ł.: ancona;- fr.: retable;- ang.: votive tablet;- hiszp.: ancona;- niem.: Retabel. tack Ce ha łaś i a spół zes klejo ko taktowym; stan, w któ ałożo a a st a kleju kazuje jesz ze p z zep ość stęp ą i kleistość p zez ok eślo zas. ł.: tack;- fr.: tack;- ang.: bond;- hiszp.: pegado;- niem.: Tack. ł.: talco;- fr.: talc;- ang.: soap stone;- hiszp.: talco;- niem.: Talcum. tampon ) itek at , z kle o i ięt okół pęset hi u gi z ej al o pat zka. Może ć asą zo óż i su sta ja i. W konserwa ji aj zęś iej służ do usu a ia za udzeń, e iksó i p ze alo ań. ł.: tampone;- fr.: coton monté;- ang.: swab;- hiszp.: esponja de hilas;- niem.: Abstrichtupfer. tanina, a. kwas taninowy Naturalna substancja garbnikowa otrzymywana z galasó a ośli liś i dę o h o az z ko dę u i kaszta u. Jest to iesza i a est ó k asu galuso ego i k asu galoilogalusowego z glikozą; żółta lu jas o u at , ezposta io p oszek, łat o ozpusz zal y w wodzie. Ma lekko k aś od z . Uż a a do p oduk ji at a e tó o az jako ga ik do skó . Po oduje depoli e za ję łókie iałko h, pe ga i u i papie u. Posiada także zdol ość iąza ia tle kó żelaza z iązki kompleksowe - z tego zględu stoso a a jest jako p epa at do za ezpie za ia za tko h p zed iotó żelaz h. ł.: tannino; - fr.: tanin;- ang.: tannin;- hiszp.: tanino;niem.: Tannine. tar ik półokrągły Ta ik ają jede ok płaski, d ugi półok ągł . U ożli ia to o ó kę za ó o po ie z h i płaski h, klęsł h i pukł h. ł.: raspa gabinetto. taczki Wózek ę z jed około , przeznaczony do transportu oz ait h ate iałó a ałą odległość. “kłada się ze sk z i o p zek oju z liżo do t ójkąta, posażo ej d a u h t , koło z p zodu i podpó ki z t łu. Także ilość ate iału ó a za a toś i ożli ej do t a spo tu tą etodą. ł.: carriola;- fr.: brouette;- ang.: wheelbarrow;- hiszp.: carretilla;- niem.: Schiebkarre. tarnik zakrzywiony Ta ik, któ ego po ie z h ia o o za jest zak z io a. W iększoś i p z padkó d ufu k j , sko st uo a te sposó , że u h te jest jego zęść ś odko a. Koń ó ki ogą ieć z óż i o a kształt, odzaj zą kó i przeznaczenie. Por. pilnik zakrzywiony. ł.: raspa curva. talco zoografico ) zajo a łoska az a i e alogi z a ziemi zielo ej ok eślają a su o ie poz ski a z i e ałó glaukonitu i  elado itu, po hodzą h ze skał osado h, aj zęś iej ze złóż tępują h Saksonii, a Węg ze h, e F a ji i łoski T olu o az okolicach Werony. tarnik, a. zdzierak a.raszpla “talo e a zędzie podo e do pil ika, któ a ię ia ają postać oddziel h zą kó o kształ ie ost osłupo . “łuż do zg u ej o ó ki d e a, iękki h etali, ka ie ia, koś i, ogu, as plast z h itp. ‘oz óż ia się ta iki płaskie, półok ągłe i ok ągłe z ież e . ł.: raspa, scuffina;- fr.: pe;- ang.: rasp, file;- hiszp.: escofina;- niem.: Raspel.. talk [z pers. talaq], a. łojek Mg3[(OH)2SiO4O10] Mi e ał, u od io k ze ia ag ezu. W stępuje w li z h złoża h, t o zą łuse zko ate skupie ia, iałozielo e lu sza e, a dzo iękkie i tłuste dotyku. Uż a p ze śle papie i z i gumowym, w kosmetyce (pudry, kredki) i lecznictwie oraz do wyrobu fa og iot ał h. ) ita od ia a talku tz . steat t daje się łat o kształto ać e ha i z ie i jest wykorzystywana do o u e a iki i ate iałó og iot ał h. Po ozta iu a a dzo d o p oszek uż a jako peł ia z. W te h ika h a t st z h ał zasa i stoso a jako su ogat iałego olusu. tarso Odmiana krzemia o ego a u u, uż a a We e ji w mieszaninie z ap e , sodą i a ika i do p oduk ji szkła. ł.: tarso. taś a kleją a, a. taś a sa op z lep a Taś a papie o a, plastiko a lu płó ie a, jed ost o ie pok ta kleje , zdol a do p z kleja ia się do i h ate iałó pod pł e a isku. W p zeszłoś i ała uż a a do podkleja ia ozda ć lu 194 pęk ięć, z łasz za podłoż papie o h z iegie zasu następuje zęsto ieod a al a pe et a ja kleju w st uktu ę papie u . Do usu a ia taś kleją h stosuje się aj zęś iej a eto , tolue , ks le , hlo ofo lu alkohol etylowy. ł.: nastro adesivo;- fr.: u a àadh sif;- ang.: adhesive tape;- hiszp.: cinta adhesiva;- niem.: Klebestreifen. taurocolla Klej z ie zę ot z a z wywaru z uszu i ge italió a oli h. W sta oż t oś i ł uż a technice enkaustycznej, zmieszany z woskiem punickim i wapnem gaszonym. ł.: taurocolla. techniczny szkodnik drewna ksylofag Technika kazeinowo-wapienna Kazei a apie a jest a dzo t ałą te h iką ś ie ą. Po s h ię iu jest iez al a i odpo a a ilgoć. Jest jed ak ażli a a iską te pe atu ę -20oC). T o z się ó zas a po ie z h i alo idła d o a siatka pęk ięć. W kli a ie łagod oże ć stoso a a a ze ąt z t alsza od f esku . T k pod kazei ę apie ą g u tuje lekie odtłusz zo , oz zedzo odą w stosunku 1 : 1. W elu p z ządze ia spoi a ie ze odtłusz zo i a dzo ś ież t a óg i dodajemy do niego ciasto wapienne w stosunku 1 : 2 lub 1 : 3. Wap o ozpusz za t a óg, a po ie z h i t a za się lekko za a io a k e o o ozt ó kleju. Spoiwo to oz zedza odą. Może o o ć uż te w iągu sześ iu godzi . Kazei ę apie ą ależ p z goto ać odzie ie ze ś ieżego t a ogu. T a óg sta o i dosko ałą poż kę dla d o oust ojó . Ch ą go p ze ho ać do astęp ego d ia, t ze a go sk opić spi tuse . Najlepiej jed ak uż ać odzie ie ś ieżego. ” odkó p ze i g il h, taki h jak fo ali a lub fenol, uż ać ie ol o. Po s h ię iu kazei a apie a ie a zdol oś i zagniwania. Dla pe oś i i lepszego uodpo ie ia jej a działa ie ilgo i, oż a ozp lić a po ie z h i alo idła % ozt ó fo ali . http://scholaris.pl/Portal?secId=55FUM4361JL381IN4PR O761H&std_docview=RIQ34EIPEQAYT1KJK8NKQG47 technika mieszana Zastosowanie w t sa dziele d ó h lu ię ej te h ik a t st z h. )a te h ikę iesza ą oż a uz ać p. koń ze ie o azu te pe o ego spoi e olej . ) kle jed ak ok eśle ie to jest stosowane w odniesieniu do spół zes h dzieł sztuki, ko a h oz ait i technikami, z uż ie óż h, hete oge i z h ate iałó collage, assemblage, combine painting). ł.: tecnica mista;- ang.: mixed media;- hiszp.: t i aà mixta;- niem.: Mischtechnik. te h ika su hego pędzla wcierka ł.: tecnica a pennello asciutto, sfregatura;- fr.: frottis;ang.: dry brush technique;- hiszp.: pincel seco, t i aàdelà fregado technika wapienna malarstwo wapienne ł.: a calce;- fr.: a la chaux;- ang.: lime painting;- hiszp.: a la cal,;- niem.: Kalkmalerei. technika wapienna, a. malarstwo wapienne 1. a. secco wapienne. Mineralna technika malarstwa ś ie ego, któ ej aluje się a z iąza już t ku pigmentami ucieranymi z mlekiem wapiennym, ciastem wapiennym lub  odą apie ą. Wap o k stalizują , peł i olę spoi a ala skiego. Jest to typowe malarstwo a secco. Jedna z najstarszych technik ala ski h, sz ka le z t ud a, ie dają a ożli oś i fi ez j h op a o ań. Fa s hają a dzo jaś ieją. Istnieje wiele modyfikacji np. technika kazeinowoapie a z połud io o ie ie kie Kalkf es o ale ei. 2. W polskiej terminologii - każda te h ika ala st a ś ie ego, któ ej spoi e jest k stalizują odo otle ek ap ia; także f esk. ł.: a calce, pittura a calce;- fr.: àlaà hau à.àpei tu eà àlaà chaux;- ang.: lime painting;- hiszp.: a la cal, pintura a la cal;- niem.: Kalkmalerei, Kalkseccomalerei. teczka rysunkowa Te zka uż a a p zez so ikó do p ze ho a ia szki ó , studió i su kó , służą a jed o ześ ie jako podkładka p z i h ko a iu. Opis XVII-wiecznej te zki su ko ej oż a z aleźć sło iku Baldi u iego : „Te zkąà az aàsięàd aàdużeà ka to ào iąg ięteàpe ga i e àiàpołą zo eàzeàso ąà à fo ęàksiążki,à e ąt z kt ejàadep iàsztukià su ko ejà t z ająàa kuszeàià su ki,àuż ają àjejàza iastàdeskiàjakoà podkładkiàpodàpapie àp z à so a iu . ł.: cartella da disegno. teks →g óźdź tapi e ski. teks K ótki g oźdź tapi e ski z oksydowanej stali, z t ójkąt ostrzem i płaski łe kie . “toso a do o o a ie płó ie a k os a. ł.: sellerina;- fr.: semence;- ang.: upholstery tack;- hiszp.: tachuela;- niem.: Polsternagel. tekstura [ang. texture splot ] W technikach artystycznych - upo ządko a a g ok eślo ej zasad faktu a tka i lu i ej po ie z h i zap a , g u tu, a st ala skiej , ikają a z techniki wykonania. Obejmuje takie cechy jak np. rodzaj splotu tka kiego, sposó o ó ki, stopień szo stkoś i, g a ula ja, i pasto ość. ł.: texture;- fr.: texture;- ang.: texture;- hiszp.: texture;niem.: Texture. 195 tela da testa [ ł.], a. toile de tęte [f .] Podo azie płó ie e o ał , z o alizo a formacie ok. 30 x 25 cm, przeznaczone na portrety. Termin spot ka ielu łoski h ź ódła h z XVII-XIX w. ł.: tela da testa;- fr.: toileàdeàtęte;- ang.: tela da testa;hiszp.: tela de testa. o tu ha ują ego fe e ta ję i mleczka figowego (w celu spowolnienia wysychania i uintensywnienia barwy) ucierane z pig e ta i, aż do uzyskania pasty o odpowiedniej konsystencji. ł.: tempera ad uovo;- fr.: d t e peàd oeuf;- ang.: egg tempera;- hiszp.: temple al huevo;- niem.: Eitempera. tela imperatore [ ł.], a. toile e pe eu [f .] Podo azie płó ie e o ustalo h, iez a h dzisiaj wymiarach, któ e ut aliło się t ad ji ala skiej opa iu o ie ist ieją o e ie pie o zó . Wzmiankowane w rozmaitych tekstach i katalogach łoski h z XVII i XVIII w., m.in. w Vocabolario Baldi u iego . Na tej podsta ie p z j uje się, że iało sze okość ok. . Por. toile de prix. ł.: tela imperatore, formato imperatore;- fr.: toile empereur;- ang.: tela imperatore;- hiszp.: tela de emperador. te pera tłusta Tempera w któ ej do t ad j ego spoi a zaz zaj żółtka doda o oleje i ż i e, w celu uzyskania farby a dziej pł ej, p zez o z stej, ol iej s h ą ej i - przy dobrych proporcjach - ułat iają ej p a ę fa ą. ) a a już od XIV w., w XV . stała się po sze h a, to ują d ogę malarstwu olejnemu. ł.: tempera grassa;- fr.: d t e peàg asse;- ang.: tempera grassa;- hiszp.: tempera grasa;- niem.: Fette Tempera. telero [wenec. teler k os o ] Duża ko poz ja ala ska ko a a a płót ie p z t ie dzo do ś ia . Od koń a XV . popula e ś odo isku e e ki , gdzie zastąpiło f eski i i e odzaje alo ideł ś ie h, któ e łat o ulegał z isz ze iu a skutek wilgoci i zasolenia. ł.: telero;- fr.: telero;- ang.: telero;- hiszp.: telero. TEM Transmission Electron Microscopy - Mikroskopia elektronowa transmisyjna tempera [ ł. temperare u ie ać, ieszać ] . Po zątko o - synonim spoiwa. Od czasu upo sze h ie ia się te h iki olej ej, te i a ał ęższego z a ze ia, oz a zają spoi a e uls e dyspersjach wodnych. Wg Vocabolario Baldinucciego : „każd àpł à- z àtoàklej,à z à iałkoàjaj,àz kt à ozt a zaàsięàfa .à“tądà łaś ieàpo hodzià az aà ala st oàte pe o e,à alo aćàte pe ą . . Te h ika ala ska posługują a się spoi a i temperowymi. 3. Obraz wykonany te pe ą. ł.: tempera;- fr.: tempera;- ang.: tempera;- hiszp.: temple;- niem.: Tempera. tempera chuda Te pe a, któ ej spoi o sta o i żelat a, gu a ośli a, kazei a, iałko jaja lu i a, ało tłusta su sta ja lu iesza i a. Uz ska a ło a ala ska s cha szybko, t o zą po ie z h ię ato ą i delikat ą, któ a s h ą jaś ieje. Te h ika ta, t ud a uż iu a des e al o a ś ia ie, ła stoso a a głó ie miniatorstwie oraz ala st ie a podłożu płó ie do a osze ia duż h pa tii tła. Te i a ó ież stoso a ża go ie ko se ato ski jako s o i alo idła tepe o ego, ubogiego w spoiwo. ł.: tempera magra;- fr.: d t e peà aig e;- ang.: lean tempera;- hiszp.: temple magra;- niem.: Magere Tempera. tempera jajowa Te pe a któ ej spoi o sta o i żółtko jaja. W ś ed io ie z h i e esa so h a sztata h ło o o mieszane z odą i po ewentualnym dodaniu paru kropel te peró ka [ła . tempero po ś iągać , ł. temperare ost z ć ] Małe a zędzie posażo e ie ielkie ost ze, o z óż i o a kształ ie, służą e do te pe o a ia ołó kó i k edek. Da iej popula e ł te pe ó ki ż letko e, któ h ie e ost ze sta o iła ż letka, op a io a t a d ka to ik al o t o z o. ) a e ł te pe ó ki he elko e – kształ ie podko połą zo ej ost ze . O e ie aj zęś iej spot ka e są fo ie prostopadłoś ia u ze stożko at ot o e . O a ają p o adzo eń ołó kie , stop io o ś i a się ie ki ió d e a, kształtują piszą ą koń ó kę kształt stożka. Te t p kształ ił się po ok esie oz ait h osie asto ie z h alazkó . ł.: temperamatite, appuntalapis;- fr.: taille-crayon;- ang.: pencil-sharpener;- hiszp.: afilal pi es,àsa apu tas;- niem.: Bleistiftspitzer. teodotion ziemia zielona ł.: teodotion;- fr.: théodotion;- hiszp.: teodotion. Teofrast z Eresos (370-287 p.n.e.) Grecki uczony i filozof z a oj e ota iki. Bezpoś ed i u zeń i p z ja iel A stotelesa, jede z głó h p zedsta i ieli pie ot ego a tstoteliz u. P o adził ada ia ad s ste at ką, o fologią, geog afią i fizjologią ośli . Jako pie sz od ę ił i h t z głó e o ga : ko zeń, łod gę, liś ie; opisał także iele gatu kó o az sposo i h oz aża ia. Jego Charaktery wydane w 1527 . Pols e . a ł duż pł a kultu ę eu opejską. Albo wyrzucic, albo dopisac innych panow termity, a. bielce, Isoptera ‘ząd t opikal h o adó o ej ują ok. t s. gatu kó . Ż ją społe zeńst a h o wysokim stopniu o ga iza ji, udują ol z ie g iazda te itie , podzie e lu azie e, do et ó sokoś i. P o adzą sk t t ż ia, u ikają ś iatła dziennego. Wsz stkoże e z p ze agą poka u ośli ego, sta o ią ekst e al e zag oże ie dla ate iału d ze ego. Atakują w miejscach zawilgoconych, w temperaturze pod ższo ej lu u ia ko a ej. G oź iejsze od h ząsz z : t ud o je t opić o se ują ze ęt z ą po ie z h ię zaatako a ego d e a ie pozosta iają ot o ó loto h , atakują ł ska i z ie i a dzo 196 sz ko się a ażają. Kilka gatu kó stępuje ase ie Mo za ” ódzie ego, .i . Kalotermes flavicollis i Reticulitermes lucifugus. ł.: termite, isotteri;- fr.: te ite,àisopt e;- ang.: termite, isoptera;- hiszp.: te ita,àis pte os;- niem.: Termiten, Isoptera. W ko z st a a do ada ia dzieł sztuki o az o iektó a hitekto i z h, u ożli ia poz a ie i h e ęt z ej st uktu i uja ia óż i e po iędz ate iała i a pozó ide t z i. ł.: termovisione - fr.: thermovision;- ang.: thermoimaging;- hiszp.: te o isi . termohigrograf Aparat zbudowany z higrometru i termometru, posażo u ządze ie ejest ują e i zapisują e sposó iągł , posta i wykresu, zmiany temperatury i ilgot oś i oto ze ia. ł.: termoigrografo;- fr.: thermohygrographe;- ang.: hygrothermograph;- hiszp.: termohigrografo termowizor Aparatura do wizualizacji niewidzialnego dla oka promieniowania podczerwonego (cieplnego), e ito a ego p zez óż e iała. “kłada się z ażli ej a pod ze ień teleka e , połą zo ej z monitorem. ł.: termovisore;- ang.: infrared camera;- hiszp.: termovisor. termohigrometr U ządze ie do po ia u te pe atu i ilgot oś i otoczenia. Ma to podstawowe znaczenie dla p a idło ego p ze ho a ia i o h o o iektó za tko h o az ozpoz a a ia etiologii z isz zeń. ł.: termoigrometro;- fr.: the oh g o t e;- ang.: hygrothermometer;- hiszp.: te ohig et o;- niem.: Thermohygrometer. ter oplasty z e ateriały Tworzywa sztuczne lub substancje naturalne (np. wosk psz zeli , któ e ają zdol ość do ielok ot ego p ze hodze ia pod ższo ej te pe atu ze sta plast z . Po ozię ie iu t a d ieją, za ho ują kształt nadany im podczas ogrzewania. ł.: termoplastico;- fr.: thermo-plastique;- ang.: thermoplastic;- hiszp.: te opl sti o;- niem.: Termoplast. termoregulator ‘egulato te pe atu ; u ządze ie do egula ji i ut z a ia pożądanej temperatury obiektu. Mo to a p. stoła h du lażo h i kaute a h. ł.: termoregolatore;- fr.: thermo- gulateu ;- ang.: thermoregulator;- hiszp.: termorregulador;- niem.: Thermoregulator. termostat U ządze ie do auto at z ej egula ji te pe atu y w pe ej za k iętej p zest ze i, ut z ują ją a stałej sokoś i. ł.: termostato;- fr.: thermostat;- ang.: thermostat;hiszp.: termostato;- niem.: Thermostat. termoutwardzalne tworzywa T o z a i ż i e sztu z e ależą e do du oplastó , któ e ulegają ut a dze iu pod pł e og ze a ia. W pie szej fazie iąza ia ięk ą faza te oplast z a , pote astępuje poliko de sa ja i sie io a ie. Ut a dzo e ie ulegają już oz ięk ze iu pod pł e temperatury. ł.: termoindurente;- fr.: thermodurcissable;- ang.: thermosetting resin;- hiszp.: termofraguante;niem.:Waermehaertend. termowizja P zełoże ie a o az idzial p o ie io a ia podczerwonego (cieplnego), emitowanego przez ate iał , za poś ed i t e te o izo u. terpentyna olejek terpentynowy terpentyna mineralna Miesza i a ęglo odo ó , p odukt dest la ji op o naftowej w temperaturze 140-200 C. Tańsz su ogat te pe t atu al ej. Wś ód p oduktó ha dlo h iektó e za ie ają do ieszki i h ozpusz zal ikó , dodawanych dla zamaskowania zapachu ropy naftowej. ł.: acqua ragia minerale;- fr esse eàdeàt e thi eà i ale.: ;- ang.: mineral white spirit;- hiszp.: agua sà mineral;- niem.: Mineralterpentin. terpentyna wenecka, a. terpentyna tyrolska Terpentyna pozyskiwana z modrzewia europejskiego (Larix decidua , os ą ego T olu. Gęsta, żółta a ie z, rozpuszczalna m.in. w terpentynie i alkoholu. Wzmiankowana w wielu traktatach i receptariuszach. Zmieszana z fa a i olej i ułat ia i h s ha ie i dodaje i p zej z stoś i. W ko se a ji zęsto stoso a a jako dodatek do klajst u du lażo ego, adają u elast z ość i s a o ość. Jest eakt a: oże poli e zo ać i iązać tle , p zekształ ają się w su sta je ż i z e. ł.: trementina veneta;- fr.: t e thi eàdeà e ise;- ang.: venice turpentine;- hiszp.: trementina veneciana. terpentyna, a. terpentyna naturalna Ciekł , lot skład ik ż i d ze iglast h, głó ie sose ; iesza i a te pe ó alfa- i etapi e u, te pe ó monocylkicznych, alkoholi terpenowych i in.). Bezbarwna, żółta a lu zielo ka a ie z o ha akte st z , balsamicznym zapachu. Nierozpuszczalna w wodzie, rozpuszczalna w alkoholu, eterze, benzenie, ksylenie. o Temp. wrz. ok. 155-170 C. Ot z a a p zez dest la ję ż i z pa ą od ą t. balsamiczna, produkt dwukrotnej destylacji to olejek te pe t o ; ekst ak ję e z ą karpiny sosnowej (t. ekstrakcyjna); w procesie suchej dest la ji d e a ż i z ego t. rektyfikowana) lub jako p odukt u o z p z p oduk ji eluloz etodą sia z o ą t. sia z o a . ‘ozpusz za ś ieże oleje, iękkie ż i e, s oł i tłusz ze. Jest t ad j , podstawowym rozpuszczalnikiem artystycznych farb olej h i e iksó z ż i atu al h. W ko se a ji stoso a a o az zadziej, zastępo a a  e z ą lako ą, po ie aż o e ość f ak ji ięższ h po oduje stop io ą poli e za ję, żółk ię ie i gęst ie ie. 197 ł.: trementina;- fr.: t e thi e;- ang.: turpentine;hiszp.: trementina;- niem.: Terpentin. terra sigillata bolus czerwony ł.: terra sigillata;- ang.: terra sigillata;- hiszp.: tierra sellada. terramerita, a. terra merita, kurkumina ł.: terramerita. tetrachlorometan, a. zte o hlo ek ęgla, CCl4 ) iązek o ga i z , hlo o opo hod a eta u. Cie z o charakterystycznym zapachu, bardzo toksyczna podej ze a a o działa ie akot ó ze . ‘ozpusz za iękkie ż i e, oski i iez t sta e oleje. Posiada dużą zdol ość pe et a ji d e a. W p zeszłoś i ł stoso a jako ś odek o ado ój z do dez sek ji d e ia h podobrazi - jed ak p zedłużo ko takt z alo idłe oże dop o adzić do oz ięk ze ia i ozpusz ze ia a st ala skiej. Do dzisiaj stoso a jako skład ik iektó h o e h ha dlu iesza ek dez sekują h t pu Xila o , jako ś odek d spe gują , polepszają pe et a ję i z o iają i h działa ie. ł.: tetraclorometano, tetracloruro di carbonio;- fr.: t t a hlo o tha e,àt t a hlo u eàdeà a o e;- ang.: tetrachloromethane, carbon tetracloride;- hiszp.: tetraclorometano, tetracloruro de carbono;- niem.: Tetrachlorkohlenstoff, Kohlenstofftetrachlorid. thamár damara that a fire retardant chemical was added. It was developed by The Beva(r) Z15 The designation 'D8S' is specific to the European formulation. The Timonox Biel antymonowa z do ieszką tle ku ku, produkowana od 1920 r. przez Cooksan Lead and Antimony Co. Titanox “ztu z iał pig e t; iesza i a bieli tytanowej (25%) i bieli barytowej (75%). tkactwo ‘ze iosło lu dział p ze słu łókie i zego, zaj ują e się ę z lu e ha i z o e tka i za po o ą k osie . Tka ie polega a p zeplata iu edług ok eślo ego po ządku splot tka kie i i ątku i os o . ‘odzaj splotu a pł a faktu ę i łaś i oś i tkaniny. ł.: tessitura;- fr.: tissage;- ang.: weave;- hiszp.: tejido. TLC [ang. Thin Layer Chromatography] chromatografia cienkowarstwowa ang.: TLC. tlenek etylenu, a. oksiran, epoksyetan, T-gaz, H2COCH2 ) iązek o ga i z , t ują gaz o ete z zapa hu, temp. wrz. 13,2C. Rozpuszczalny w wodzie i rozpuszczalnikach organicznych, z powietrzem tworzy mieszaniny wybuchowe. W konserwacji stosowany jako ś odek do ste liza ji i dez sek ji d e a za tko ego, p zez gazo a ie ko o a h p óż io h. O e ie o az zęś iej zastępowany jest bromkiem metylu. ł.: ossido di etilene;- fr.: o deàd th le e;- ang.: ethylene oxide;- hiszp.: oxido de etileno;- niem.: Ethylenoxid. tło . Dalsz pla p zest ze i; ta zęść ko poz ji o azó , któ a za sp a ą pe pekt daje się ć idziana w oddale iu al o jest of ięta stosu ku do pozostał h ele e tó . Wg Baldi u i : "Tło.àWàjęz kuà ala z à oz a zaàp zest zeń,àkt aào ej ujeào sà a alo a ejà fo .àJestàzada ie à ślą egoàa t st à peł ićàtłoàt à kolo e ,àkt àpo ożeàpodk eślićàjegoà ala st o:à aà ie àtleàlepiejàod i ająàsięàjas eà a ,àt à ie iejà sz stkoàt ze aàdokład ieà oz aż ć.àTo,à oà iàsięàoà tła h,àdot z à ieżàf ag e t ào azuà pie szopla o ego,àkt eàjakoàtakieà ogł àsłuż ćàzaàtłoà innym fragmentom, jak p.à ękaàoà ielist àkolo ze,à idzia aà àjas àś ietle,à ieà ędzieà azistaàià ieà ędzieàdo zeàod i ałaàsięàodàtła.àToàsa oàzda z àsię,àjeślià ędzieàupozo a aà aàsuk ià àtejàsa ejà a ie,àiàtakà dalej . ł.: campo;- fr.: a i e-plan;- ang.: background;- hiszp.: fondo;- niem.: Hintergrund. . Jed olite za a ie ie płasz z z t o zą e zaz zaj of ięt pla i ko t astują e z wykonanym na niej wzorem. ł.: campitura;- fr.: peinture de fond;- ang.: field of colour;hiszp.: campo;- niem.: Feld. tłu zek Na zędzie z faj su, osiądzu, szkła lu a u u, któ oz ie a e są oździe zu pig e t , ż i e, itp. ł.: pestello;- fr.: pilon;- ang.: pestle;- hiszp.: mano de mortero;- niem.: “tössel. tłuste a hude Jedna z podsta o h eguł te h iki ala skiej, edług któ ej każda kolej a a st a po i a ć a dziej tłusta od położo ej ześ iej. W ala st ie olej p. ilość spoi a po i a z iększać się ia ę postępu p a . Dzięki te u kolej e a st są a dziej elastyczne, co z iejsza z ko po sta a ia spękań pod zas wysychania. ł.: grasso su magro;- fr.: gras sur maigre;- ang.: fat over lean;- hiszp.: graso sobre magro;- niem.: Fett auf mager. tocco [ ł. dotk ię ie ], a. tou he [f .] Rodzaj pennellaty, ślad pozosta io a płót ie p zez szybkie i k ót ie dotk ię ie pędzla. ł.: tocco;- fr.: touche;- ang.: daub;- hiszp.: toque;- niem.: Hand. toile de prix [fr.] Podo azie płó ie e o unormowanym formacie. Pierwsze takie formaty ustalono prawdopodobnie na pot ze ko ku su dla stude tó , o ga izo a ego p zez Akade ię F a uską - zgodnie z egula i e każdego o o iąz ało ko a ie alo idła o takich samych, 198 z gó ok eślo h p zez ju ia a h. Por. tela imperatore. ł.: toile de prix;- fr.: toile de prix;- ang.: toile de prix;hiszp.: tela de prix. toksy z ość Cha akte st z a dla iektó h su sta ji łaś i ość ie a ia sil ego działa ia szkodli ego a ż o ga iz , p o adzą a do zat u ia. )ależ o a od odzaju toksyny (jej budowy chemicznej i fizycznej), sposobu jej wprowadzenia do organizmu (pokarmowy, oddechowy lu ko takto , stęże ia lu zasu ekspoz ji o az i d idual ej ażli oś i zło ieka. W p z padku stosowanych w ko se a ji ozpusz zal ikó z zasad toks z h hło ię ie p zez o ga iz oże astąpić d ogą odde ho ą o az p zez skó ę, po odują pod aż ie ie ło śluzo h o zu, d óg odde ho h, eak je ale gi z e, uszkodze ie ąt o i e ek. Niektó e podej ze a e są o działa ie akot ó ze. A u ik ąć zatrucia, konieczna jest z ajo ość p epa atu i jego działa ia i fo a je a opako a iu i ulot e , z ajo ość aj ższego dopusz zal ego stęże ia tz . M.A.C. , do a e t la ja po iesz ze ia, uż a ie  iągó , odpo ied io do a h asek o h o h, ęka i , okula ó , k e ó a azie siliko u. Jeżeli jest to ożli e, ależ zastąpić ie ezpie z dla zd o ia p epa at i , ó ie skute z le z iej toks z . ł.: tossi it ;- fr.: to i it ;- ang.: toxicity;- hiszp.: toxicidad;- niem.: Giftigkeit. toluen, a. metylobenzen, fenylometan C6H5CH3 Węglo odó a o at z , ez a a, pal a ie z lżejsza od wody, o charakterystycznym zapachu, rozpuszczalna w etanolu i w eterze, temp. wrz. 111C. Otrzymywany z op afto ej p zez kliza ję. Ma podo e łaś i oś i he i z e do e ze u, od któ ego jest ie o iej toks z . Uż a podo ie jak ks le , jako ozpusz zal ik tłusz zó i ielu ż i atu al h i sztu z h. Po oduje pod aż ie ie śluzó ek i ma działa ie a kot z e. ł.: toluene;- fr.: ;- tolu e ang.: toluene;- hiszp.: tolueno;niem.: Methylbenzol. toluol Techniczny tolue ot z a ze s oł ęglo ej. ł.: toluolo;- fr.: toluol;- ang.: toluol;- hiszp.: toluol;- niem.: Toluol. tombak [z malajskiego] Da a az a osiądzu za ie ają ego po iżej % ku i esztę iedzi. Ba ą p z po i a złoto, odz a za się do ą plast z oś ią i odpo oś ią a ko ozję. Utwardzona blacha z tombaku wydaje przy uderzeniu etali z , i ują dź ięk stąd łoska az a oro canterino i francuska or chanteur). Stosowany do wyrob ta iej iżute ii, i st u e tó uz z h, ężo i , rurek manometrycznych i in. W technikach malarskich uż a jako su ogat złota płatko ego iej ł sz zą , grubszy i nieprzejrzysty. ł.: tombacco, oro canterino;- fr.: tombac, or chanteur;ang.: tombac;- hiszp.: tumbaga;- niem.: Tombak. ton lokalny “topień as e ia kolo u jed ego pola a ego w stu ku do pól a h do iego p z legają h. ł.: tono locale;- fr.: ton local;- ang.: local tonality;- hiszp.: tono local;- niem.: Lokalton. to ogól y Wypadkowa to ó lokal i, ok eślają a ogól ą to a ję o azu. ł.: to àg al;- fr.: ton général;- ang.: general tonality;hiszp.: tono general. ton, a. nasycenie Jakoś io a e ha  a , ok eślają a jej stopień as e ia z li i te s ość. W z a za się go u iejs a iają da ą a ę skali a o ej uje o a iele t się poz ji , któ ej g a i e sta o i odpo ied ia a a id a sło e z ego z jed ej i odpo iadają a jej jas oś ią a a eut al a z drugiej strony. W malarstwie ia a z stoś i kolo u. I iększe as e ie, t kolo opt z ie sil iejsz , a dziej i te s , ś ietlist i ż . I as e ie iejsze, t a dziej a a z liża się do eut al ej sza oś i. ł.: to o,àsatu azio e,ài te sit ;- fr.: ton, saturation;- ang.: tonality, saturation, intensity;- hiszp.: to o,àsatu a i ,à intensidad;- niem.: Ton, Buntheit. tonachino Wa st a i to a o, sz zegól ie ó a i gładzo a, sta o ią ą podłoże alo idła ś iennego. ł.: tonachino, intonachino, arenino;- fr.: tonachino;- ang.: stucco finish;- hiszp.: tonachino;- niem.: Tonachino. tonacja )espół a i od ie i o azie, któ e do i ują i adają u ogól ha akte . ł.: to alit ;- fr.: to alit ;- ang.: tonality;- hiszp.: tonalidad. tonalizm malarstwo tonalne ł.: tonalismo;- fr.: tonalisme;- ang.: toning;- hiszp.: tonalismo. tondo Malo idło al o płasko zeź a kształ ie koła, sz zegól ie popula a e esa sie łoski od d ugiej poło XV . do koń a XVI . dla p zedsta ień eligij h. 80 ł.: tondo;- fr.: tondo;ang.: tondo;- hiszp.: redondo;- niem.: Tondo. topola iała, a. białod ze , Populus alba Drzewo z rodziny wierzbowatych (Salicaceae), gatunek 199 topoli. ‘oś ie s o od ie ilgot h st efa h Eu op , Azji i Af ki Pół o ej. Ż je do lat, osiągają do sokoś i i z a z ą g u ość. Ko a sza o iała, liś ie od spodu iałe. D e o ozpie z hło a z io e, o jed olitej st uku ze. T a dziel ze o a a, iel iał i sze oki. Lekkie, a dzo iękkie i łupli e o iski h łaś i oś ia h e ha i z h, łat e o ó e, ez ad ie ej skło oś i do pęka ia i pa ze ia się. Podat e na klejenie, a ie ie i as a ie, ie daje się pole o ać. Od za sze stosowane do konstrukcji mebli i od XIX w. do produkcji sklejek i papieru. W malarstwie tablicowym, w rejonie Mo za ” ódzie ego z łasz za e Włosze h aj zęś iej stoso a ate iał a podobrazia. ł.: pioppo bianco, gattice;- fr.: peuplier blanc;- ang.: white poplar;- hiszp.: alamo blanco;- niem.: Weisspappler. topola, Populus Rodzaj drzew z rodziny wierzbowatych (Salicaceae), o ej ują ok. gatu kó . W stępuje a półkuli pół o ej; asz kli a je jest ajsz iej os ą drzewem. W Pols e stępują gatu ki odzi e: topola iała Populus alba), topola czarna (Populus nigra) i osika (Populus tremula) oraz gatunki ozdobne: topola łoska Populus italica) i topola kanadyjska (Populus canadensis . D e o ozpie z hło a z io e, o jednolitej strukurze. Twardziel zabarwiona na jas o ązo o, iel iał i sze oki. Lekkie, a dzo iękkie i łupli e o iski h łaś i oś ia h e ha i z h, łat e o ó e, ez ad ie ej skło oś i do pękania i paczenia się. Podat e a kleje ie, a ie ie i as a ie, ie daje się pole o ać. Od za sze stoso a e do ko st uk ji e li, od XIX . także do p oduk ji sklejek i papieru. W malarstwie tablicowym, w ejo ie Mo za ” ódzie ego d e o topoli iałej ło aj zęś iej stoso a ate iałe a podobrazia. ł.: pioppo;- fr.: peuplier;- ang.: poplar;- hiszp.: chopo;niem.: Pappel. topór ‘ę z e a zędzie uż a e do ś i ki i ą a ia d e a. “kłada się ze stalo ego żeleź a o s ukł ost zu, osadzo ego a k ótkim drewnianym stylisku. Podobny do siekie , zęsto z ią utożsa ia . Jako ele e t od ie e ie ia się: kształt ost za półok ągł w toporze, prosty w siekie ze , kształt o u ha topó płaski, siekie a - zaok ąglo , kształt ękojeś i giętej w toporze, prostej w siekie ze o az zastoso a ie topó do ię ia pop ze z ego, siekie a - także do ię ia zdłuż łókie . 81 ł.: scure;- fr.: og e;- ang.: straight edge axe;- hiszp.: destral;- niem.: Holzfaelleraxt. toporek a. siekierka Na zędzie składają e się ze stalo ego żeleź a o sze oki ostrzu, osadzonego na drewnianym trzonku, mniejsze od siekie , o sługi a e jed ą ęką. Uż a e do ię ia i o ó ki d e a z ałej odległoś i. ‘oz óż ia się oz aite t p , zależ oś i od sposo u osadzenia ostrza na trzonku. 82 83 ł.: accetta, manaiola;- fr.: hachette;- ang.: hatchet;hiszp.: azuela;- niem.: Handbei. toporek poprzeczny Toporek z ostrzem umieszczonym poprzecznie do trzonka i ukształto a ha akte st z ą fo ę łap . “kos ost za jest skie o a ku ękojeś i. “łuż do iosa ia d e a zdłuż słojó , adaje się z łasz za do ó a ia stęp ie o o io ej po ie z h i siekie ko a ia . K ótkie, ó e ude ze ia a zędzia zosta iają ha akte st z ślad a o a ia d e ie ł.: accetta a becco;- fr.: hachette à e ;- ang.: round-nosed hatchet;- hiszp.: azuela de pico.;niem.: tortillon wiszor tragant [gr. t ag ka tha kole kozła ], a. guma tragakantowa, gumidragan Białe le zko dziela e p zez iektó e gatu ki k ze ó z rodzaju traganek (Astragalus , os ą h dziko połud io o-za hod iej Azji. Ot z uje się z niego gu ę t aga to ą. ł.: adragante, dragante;- fr.: adraganthe;- ang.: tragacanth;- hiszp.: adragante, dragante;- niem.: Tragant, Traganth transfer [ła . p ze iesie ie ] )a ieg ko se ato ski polegają a p ze iesie iu alo idła a o e podłoże. W ko uje się t a sfe ie t lko alo ideł ś ie h stacco, st appo ale także o azó ta li o h, alo a h a podłoża h tekstylnych i papierowych. Przeniesio a oże ć sa a a st a ala ska lu łą z ie z a st ą zap a . Ist ieją dwa podstawowe rodzaje transferu: 1. z przynajmniej 200 zęś io za ho a ie o gi al ego podłoża, o u ożli ia po o e jego uż ie po odpo ied i wzmocnieniu; 2. za ieg polegają a ałko itej ia ie podłoża a podłoże zastęp ze. Pie sze t a sfe ko a o a po zątku XVIII ieku ś odo isku f a uski h ‘o e t Pi ault i łoski h ko se ato ó . “toso a e te h iki, a zędzia i ate iał ł a dzo óż o od e i do dziś są p zed iote adań. ) eguł łi jest to zabieg skomplikowany, kosztowny i obarczony z kie . Wiele alo ideł zostało ieod a al ie z isz zo h a skutek łędó te h i z h i te h ologi z h lu uległo uszkodze iu ko t o e s j e p ze osze ie a płót o o azó ta li o h i alo ideł ś ie h . Po ie aż t a sfe jest sp ze z z z a a ą dzisiaj zasadą za ho a ia i teg al oś i dzieła sztuki, oż a go zaak epto ać jed ie p z padku ałko itej dest uk ji podo azia lu aku i ej ożli oś i uratowania malo idła. ł.: trasporto, risupportazione;- fr.: transfert, transposition;- ang.: transfer;- hiszp.: traslado a nuevo soporte, traspaso;- niem.: Ü e t agu g. tra spare t ość )dol ość do p zepusz za ia p o ie i ś ietl h; p zez o z stość. W od iesie iu do warstwy farby oznacza ałą siłę k ia, o u ożli ia post zeże ie a st spod iej, jej kolo u, kształtu i s ku. Fa a transparentna jest przejrzysta i klarowna, niematowa. ł.: trasparenza;- fr.: transparence;- ang.: transparency;hiszp.: trasparencia;- niem.: Transparenz. trasowanie W k eśla ie, z a za ie a po ie z h i ate iału li ii i pu któ , ułat iają h póź iejszą o ó kę. W p z padku ala st a ś ie ego lu o azó ielkofo ato h polega na regularnym podziale powierzchni na kwatery, za po o ą sznurka pokrytego barwnym proszkiem aj zęś iej ze o ą gli ką . )ostaje o ozostaje ozpięt po iędz d o a odległ i pu kta i: pop zez ap ęże ie i ozluź ie ie od ija się jego ślad. P akt ka szeroko stosowana do przenoszenia rysunku kompozycyj ego, kied agają a li ia jest dłuższa od li iału. ł.: battitura dei fili;- fr.: t açageàauà o deau;- ang.: snapped cord technique;- hiszp.: batimiento del cordel;niem.: áufs hlage àde àFäde . trasowanie sznurkiem ‘egula podział po ie z h i a k ate za po o ą prostych linii wyznaczanych sznurkiem. Sznurek, pokryty a p oszkie aj zęś iej ze o ą gli ką , zostaje ozpięt po iędz d o a odległ i pu kta i: pop zez ap ęże ie go i ozluź ie ie od ija się jego ślad. P akt ka szeroko stosowana do przenoszenia rysunku kompozycyjnego w ala st ie ś ie i obrazach ielkofo ato h, kied li ia agają a k eśle ia jest dłuższa od li iału. ł.: battitura dei fili;- fr.: t açageàauà o deau;- ang.: snapped cord technique;- hiszp.: batimiento del cordel;niem.: áufs hlage àde àFäde . tratteggio retusz tratteggio tri Nazwa handlowa t ój hlo oete u. ł.: trielina;- fr.: t i li e;- hiszp.: trielina. trois crayons, a. trois couleurs [fr.] Rysunek wykonany na kolorowanym papierze (zwykle ie ieski za , iał i niebieskim pastelem. Te h ika t po a dla a t stó XVIII- ie z ej szkoł francuskiej, m.in. dla Watteau. ł.: trois crayons;- fr.: trois crayons;- ang.: trois crayons;hiszp.: trois crayons. trój hloroete , a. t ój hlo oet le , t i, CHCl=CCl2 ) iązek o ga i z , hlo o opo hod a ete u. Niepal a, bezbarwna ciecz o charakterystycznym, podobnym do chloroformu zapachu, lotna, temp. wrz. 87C. Toksyczny, a sła e łaś i oś i a kot czne. Dobry rozpuszczalnik . i . tłusz zó , ż i , oskó i s ół. )e zględu a dużą lot ość i szkodli ość dla zd o ia, zale a się ost oż ość jego stoso a iu. ł.: tricloroetano, tricloroetilene, clorotene, trielina;- fr.: trichloroétha e,àt i li e,à hlo ot e;- ang.: trichloroethane, trichloroethylene, clorotene;- hiszp.: tricloroetano, tricloroetileno, cloroteno, trielina;- niem.: Trichlorethan, Trichloroethylenum. trój hloroetyle t ój hlo oete ł.: tricloroetilene;- fr.: t i li e;- ang.: trichloroethylene;hiszp.: tricloroetileno;- niem.: Trichloroethylenum. trój hloro eta , a. chloroform, CHCl3 ) iązek o ga i z , hlo o opo hod a eta u, odk t w 1831 r. Bezbarwna, niepalna, lotna ciecz o ha akte st z , słodka zapa hu, te p. z. 61,7C. Ma ie ielką te de ją do ozkłada ia się pod pł e po iet za i ś iatła. Toks z , uszkadza ąt o ę, a działa ie a kot z e; pod pł e ś iatła i tlenu z po iet za p ze hodzi t ują fosge . Dosko ał ozpusz zal ik oskó ośli h i ż i , także sil ie utlenionych. W konserwacji stosowany rzadko z uwagi na soką toks z ość o az z t ag es e działa ie, ogą e spo odo ać oz ięk ze ie li oks du. ł.: triclorometano, cloroformio;- fr.: chloroforme;- ang.: trichloromethane, chloroform;- hiszp.: triclorometano, cloroformo;- niem.: Trichloromethan, Chloroform. trójkąt rozpusz zal oś i Poję ie p o adzo e p zez J. P. Teas a 1968 r. Jest to g afi z e p zedsta ie ie a toś i pa a et ó ozpusz zal oś i posz zegól h ie z sił pola h, sił iązań odo o h i sił d spe sji a t ze h spół zęd h, odpo iadają h t ze oko t ójkąta. Wa toś i t h t ze h sił dla posz zegól h ozpusz zal ikó został z a zo e e pi z ie i p e z j ie zaz a zo e a k esie. Ułat ia to ó rozpuszczalnika w konkretnej sytuacji zgodnie z zasadą, że i pa a et ozpusz zal oś i d ó h su sta ji są a dziej do sie ie z liżo e, t iększe p a dopodo ieńst o, że ędą się o e ze so ą ieszać. ł.: t ia goloàdelleàsolu ilit ;- ang.: solubility parameter;hiszp.: t i guloàdeàsolu ilidad. 201 tro pe l’oeil [f . z le ie oka ] Ok eśle ie ala st a iluzjo ist z ego, któ e p zedsta ia przedmioty i przestrzenie architektoniczne z taką p e zją, a pat zą dać złudze ie o o a ia z eal ą ze z istoś ią. tryptyk 1. T ójsk z dło polipt k, składają się ze ś odko ej zęś i ie u ho ej i d ó h o z h ruchomych, za ka h. Może ć alo a al o zeź io , p ze oś ał h oz ia ó lu za o to a a stałe jako asta a ołta zo a. . T z zęś io a ko poz ja ala ska lu zeź ie ka. ł.: trittico;- fr.: triptyque;- ang.: triptych;- hiszp.: t pti o;niem.: Triptychon. trzmielina 1. trzmielina zwyczajna (Evonymus europaea). Krzew lub ałe d ze o do . z rodziny trzmielinowatych. W Pols e zadka, stępuje zęś i za hod iej i iższ h ejo a h gó ski h. Ma gładkie pęd z czterema listwami korkowymi. 2. Odmiana  ęgla su ko ego, ot z a a po spale iu gałązek t z ieli ez dostępu po iet za. Bardzo iękka i z a ta. ł.: fusaggine;- fr.: fusain;- ang.: charcoal;- hiszp.: carboncillo de suce tü hlei [ ie . sk a ek płót a ] Rodzaj malarstwa i techniki malarskiej o charakterze dekoracyjnymi, popularny w XV i XVI w. we Flandrii i w k aja h ie ie kojęz z h. Tü hlei wykonywano hudą te pe ą p ze aż ie gu ą ze eś io ą a ie ki płót ie l ia lu jed a ez g u tu, wyko z stują jego atu al kolo jako tło i dop o adzają do p zes e ia tka i spoi e . “łuż ł do i ita ji a asó i haftó o az do deko a ji ho ąg i p o es j h. ) u agi a jątko ą iet ałość, ate ial e ślad tej t ad ji ala skiej są iez kle rzadkie. ł.: tü hlei ;- fr.: tü hlei ;- ang.: tü hlei ;- hiszp.: tü hlei ;- niem.: Tü hlei . tusz hiński Czarna farba wodna wytwarzana z sadzy o sz zegól ej z stoś i z d ze iglast h lu olejó , kleju iego jako spoiwa i substancji zapachowych (piż o, ka fo a . W a ia posta i pałe zek, któ e oz a ia się, po ie ają o z ilżo ą po ie z h ię ka ie ego a z ia. Czysty jest zawsze czarny, czasem dodawano do niego i d go, ist ę lu sa g i ę. W zależ oś i od gęstoś i służ do rysowania na jedwabiu lu papie ze, pió kie lu pędzelkie , alo a ia i pisa ia. Uż a Chinach od sta oż t oś i t ad ja p z pisuje jego alezie ie Tie Chu, któ ż ł za zasó esa za Hua g Ti trzecim t sią le iu p. .e. , Eu opie ozpo sze h io XVIII . Gia i to Ca e a opisuje go jako: „su sta jęà za ą,àstałą,à ałoàz a ąài zapewne o ż àskładzie,à kt aàpo hodziàz Chin i stępujeà ał hàkostka h.à Na ie aàsięàjąà ał iàpędzelka iàz popielic, umoczonymi w odzieàal oà kładaà aàd oà ałegoàpu ha uàz iałejà ajolikià z àpo ela ,àdodają à iejàlu à ię ejà od ,à zależ ieàodàpot ze ejài tes oś iàfa . ł.: inchiostro di China;- fr.: encre de chine;- ang.: China black ink;- hiszp.: tinta china;- niem.: Tusche. tusz ęglo y, a. tusz z sadzy Cza a fa a od a ot z a a po z iesza iu ęgla (zazwyczaj sadzy z palą h się ś ie lu la p i roztworu gumy arabskiej, suszona i rozpuszczana w h ili uż ia. Kolo od sza oś i do ze i, t ał , ie z ie iał się z upł e zasu. ) a od sta oż t oś i ist iało iele óż h e eptu , uż a do XVIII . W pa t p zez tusz hiński o az ie ozpusz zal wodzie atrament galusowy. ł.: inchiostro al carbone, inchiostro al nerofumo;- fr.: encre de carbone;- ang.: carbon ink;- hiszp.: tinta al car ;- niem.: Kohletinte. tusz z kampeszynu Fa a od a; iesza i a ka peszu iąg z drewna drzewa kampeszowego Haematoxylon campechianum), soli żelaza, k asu o to ego i gumy arabskiej. Barwa za a, i te s a, jed ak iej odpo a iż at a e tu galusowego. Wynaleziony w XIX w. ł.: inchiostro di campeggio. tusz z sadzy tusz ęglo ł.: inchiostro al nerofumo. t ardziak łusko aty Lentinus lepideus) G z . isz zą d e o ko st uk j e a ot a t h p zest ze ia h podkład , słup , kopal iaki, elki z ę o e, pod ali . O o iki poja iają się po ok. lata h od i fek ji. Mają kształt t po ego kapelusza z trzonem, do 15 ś ed, ladożółta z czerwonawymi lub brunatnymi łuska i. Po oduje e ęt z ą zg iliz ę t pu u at ego (→ ozkład u at . We zesnym stadium zmienia za a ie ie d e a, poź iej d e o staje się k u he, a po s h ię iu ozpada się kostki i oz ie a się brunatny p oszek. T.ł. jest odpo a iele oleist h ś odkó ochrony drewna. ł.: Lentinus lepideus;- fr.: Le ti à ailleux;- ang Lentinus lepideus - hiszp.: Lentinus lepideus;- niem.: Schuppiger “äge lättli g twardziel We ęt z a st efa d e a zaj ują a p zest zeń iędz rdzeniem a  iele , a ogół ie iejsza od ota zają ego ją ielu. Na p zek oju pop ze z p ia a za s ie egula , iez iąza z g a i ą jed ego słoja. O ej uje d e o, któ o u a ł p o ie ie dze io e, skupie ia iękiszu i p ze od ż i z e. Cha akte zuje się dużą z a toś ią i t a doś ią. Nie p ze odzi już sokó i speł ia olę podpo ałej ośli y. ł.: durame, cuore del legno;- fr.: duramen, coeur de bois;ang.: durame, wood core;- hiszp.: du a e ,à o az àdeàlaà madera;- niem.: Kernholz. twardziel ekscentryczna?????????? Wada d e a polegają a a p zesu ię iu się t a dzieli poza geo et z ś odek p ia, stępują a d ze a h os ą h a po h łoś ia h. “z zegól su ek słojó ko z st a ł do ot z ia ieka h fo i ó . ł.: cuore del legno eccentrico;- fr.: coeur de bois 202 e e t ;- ang.: eccentric wood core;- hiszp.: o az àdeàla madera excentrico. tykotek pstry, Xestobium rufovillosum Owad z zędu h ząsz z , z odzi kołatkó ż ją głó ie Eu opie. Naj iększ spoś ód ks lofagó : do osł oso ik ie z od do . Ma za a ie ie brunatnoczerwone, pokryty jest nieregularnie k ótki , żółtozłot eszkie . Atakuje p zede sz stki d e o dę u, kaszta o a i uku, zadziej iązu, o ze ha, ie z , topoli i olsz . ‘oz ija się miejscach zawilgoconych lub zaatakowanych przez grzyby sap ofit z e, ale koń z ć że o a ie oże już w drewnie su h . Ot ó loto pozosta io p zez la a ś ed i ę od do . ł.: orologio della morte;- fr.: horloge de la mort;- ang.: death watch beetle;- hiszp.: reloj de la muerte;- niem.: Totenuhr. tynk tynk zacierany T k ó a p z uż iu pa , ha akte zują się szo stką i zia istą po ie z h ią. Jej gląd zależ od kolist h u hó a zędzia, któ i dzięki pe e u ad ia o i od t ka z do a a po ie z h ię zia o peł ia za. ł.: fratassatura;- fr.: talochage;- ang.: daubing;- hiszp.: alisado. tyria purpura purpura tyryjska ł.: tyria purpura;- fr.: purpura de Tyr;- hiszp.: tyria púrpura. Tyrolean Flicker Gun Hand-operated roughcast applicator. For applying Tyrolean and weatherproofing cement finishes, internally and externally. Large grip for easy handling. Adjustable tension bar for texture control. 84 203 U ubijak Tłu zek d e ia al o etalo służą do przygotowywania tynku pod fresk: ubijania intonaco przed za ie a ie go pa ą. ł.: battitore;- fr.: batteur;- ang.: beater;- hiszp.: batidor. ubytek Luka po stała ate ii za tku lu dzieła sztuki. W od iesie iu do alo ideł oz a za zaz zaj aki w warstwie malarskiej albo w warstwie malarskiej i w zap a ie, oła e atu al i p o esa i sta ze ia lu z ika i ze ęt z i. ) punktu widzenia estetyki, zależ ie od oz ia ó i lokaliza ji, u tki ogą ut ud iać lu u ie ożli iać od ió dzieła. ) powodu przerwania iągłoś i a st , po odują także po sta a ie ap ężeń i zmian strukturalnych, a w ko sek e ji osła ie ie substancji zabytku. ł.: lacuna;- fr.: lacune;- ang.: lacuna;- hiszp.: laguna;niem.: Fehlstelle. ugier [z niem. Ocker], a. o h a [ła . ochra z gr. kh a, od kh s ladożółt ] Natu al pig e t zie o za a ie iu żółt , zło ist , ze o lu ązo . )łożo z bezwodnych lu u od io h tle kó żelaza li o itu p z padku ug ó żółt h, he at tu ug a h ze o h sta o ią h -85%, reszta to gli ok ze ia . Ug są sze oko stoso a e ala st ie od zasó p ehisto z h od dziś. “ą t ałe e wszystkich technikach, odpo e a działa ie z ikó ze ęt z h. Mogą ć k ją e i lase u ko e. W spoi ie olej ie agają s kat . ł.: ocra;- fr.: ocre;- ang.: ochre;- hiszp.: ocre;- niem.: Ocker. ugier attycki, a. ochra attycka ugie żółt ł.: sile attico;- fr.: sil Attique;- hiszp.: sil ático. ugier łękit y, a. o h a łękit a Termin spotykany w dawnych traktatach, prawdopodobnie chodzi o wiwianit. Jest to bezbarwny i e ał, u od io fosfo a żelaza, t o zą się okół to fó i ud da io h li z e złoża stępują Ba a ii, ‘u u ii, A glii, Cze ha h i “ło a ji . Po kilku godzi a h p ze a ia a po iet zu utle ia się, z ie iaja kolo : od jas o łękit ego do ie og a ato ego. ł.: ocra azzurra;- fr.: ocre bleu;- ang.: blue ochre;- hiszp.: ocre azul. ugier rązo y, a. ochra brunatna B ązo pig e t po hodze ia i e al ego, składają się g la o ato iu Musées de F a e z: % gli ki, % kal tu, % żelaza a o fi z ego. Ba a od o a żo o ązo ej do zielo ka o ązo ej, ada a a p zez tle ki żelaza i d utlenek manganu. Znany od sta oż t oś i ó i o iej Pli iusz , sz zegól ie popula a ok esie e esa su. “toso a jako peł ia z zap a i pigment we wszystkich technikach malarskich. W spoiwie olej t o z po łoki łat o pękają e, z te de ją do ciemnienia. Da iej utożsa ia z u ą atu al ą. ł.: bruno di ocra;- fr.: ocre brun;- ang.: brown ochre;hiszp.: ocre pardo;- niem.: Ocker. ugier czerwony naturalny, a. ochra czerwona naturalna, zie ia ze o a, ze ień żelazo a atu al a, Fe2O3 Naturalny pig e t zie , p odukt iet ze ia skał za ie ają h tle ki żelazo e. Cze o a a a po hodzi od tle ku żelaza t ój a toś io ego, esztę sta o ią do ieszki gli ok ze ia ó , k a u, ęgla u ap ia, iekied dolo itó . )łoża są a dzo li z e, aj aż iejsze zlokalizo a e są e F a ji i e Włosze h. Pig e t uż a od ajda iejsz h zasó po dzień dzisiejsz , sta il i odpo , do ze k ją . W stępuje pod ielo a az a i z iąza i z kle z rejonem po hodze ia p. ze ień o e ska, ze ień pruska). Do atu al h ze o h ug ó ależą także .i . s opia, he at t, olus ze o , u ka, ze ień pucolanowa. Por. ugier czerwony palony,  ze ień Marsa. ł.: ocra rossa naturale;- fr.: ocre rouge naturelle;- ang.: raw red natural ochre;- hiszp.: ocre rojo natural;- niem.: Rotocker natur. ugier czerwony palony, a. ugier palony, ochra palona Fe2O3 Cze o pig e t p oduko a p zez p aże ie naturalnego ug u żółtego. U od io tle ek żelaza III pod pł e te pe atu t a i odę i zmienia kolor: najpie a o a żo , te p. °C a ie a a czerwonej, w °C - purpurowej. Dalsze ogrzewanie p o adzi do po sta ia za ego tle u żalaza ożelazo ego. ł.: ocra rossa bruciata;– fr.: ocre chauffée;– ang.: brunt ochre;– niem.: Gebrannter Ocker. ugier ha ański, a. o h a ha ańska Ugie żółt t a za e Włosze h, ha akte zują się u szt o od ie ie i do ą siłą k ia. W opa iu o ada ia ko a e la o ato ia h Musées de F a e oż a ok eślić jego ś ed i skład p o e to : a h d t (40%), kalcyt (30%), getyt (20%), glina (10%). ł.: ocra avana;- fr.: ocre havane;- hiszp.: ocre havana. ugier hiszpański, a. o h a hiszpańska Ugie żółt poz ski a ze złóż hiszpański h. ł.: ocra spagnola;- fr.: o eàd Espag e;- hiszp.: ocre espańol. ugier oksfordzki, a. ochra oksfordzka Odmiana ug u żółtego po hodzą a ze złóż okoli a h Oksfo du. Pod tą az ą sp zeda a a XIX . ł.: ocra di Oxford;- fr.: o eàd O fo d;- ang.: Oxford ochre;- hiszp.: ocre de Oxford. ugier palony, a. ochra palona, Fe2O3 Cze o pig e t p oduko a p zez p aże ie naturalnego ug u żółtego. U od io tle ek żelaza III pod pł e te pe atu t a i odę i z ie ia kolo : ajpie a o a żo , te p. °C a ie a a ze o ej, °C - purpurowej. Dalsze ogrzewanie p o adzi do po sta ia za ego tle u żalaza o- 204 żelazo ego. ł.: ocra rossa bruciata;- fr.: ocre chauffée;- ang.: brunt ochre;- niem.: Gebrannter Ocker. ugier rzymski, a. ochra rzymska Ok eśle ie ug u żółtego stępują e .i . t akta ie De Ma e e a . ł.: ocra romana;- fr.: ocre romain;- hiszp.: ocre romano. ugier sztuczny, a. ochra sztuczna, pigment marsowy, pigment Marsa, Fe2O3nH2O “ztu z pig e t żelazo o a ie od żółtej p zez cze o ą do fioleto ej. Ot z a .i . a d odze st ą a ia z od ego ozt o u ału u i sia za u żelaza d u a toś io ego. Po stał żółt osad - uwodniony tle ek żelaza oż a poddać p aże iu; az z ut atą od z ie ia się kolo a o a żo , u at do fioletowego. P oduko a e od XVIII ., sp zeda a e zęsto dla o iże ia kosztó z do ieszką atu al ej o h . “ta il e we wszystkich technikach malarskich. Patrz żół ień marsowa, o a ż a so ,  ze ień a so a, brunat marsowy,  ze ń a so a. ł.: ocra artificiale;- fr.: ocre artificielle;- ang.: Mars pigment;- hiszp.: ocre artificial;- niem.: Marspigment. ugier zielony z Werony, a. ochra zielona z Werony )ie ia zielo a po hodzą a z Werony. ł.: ocra verde di Verona;- fr.: o eà e tàdeàV o e;- ang.: green ochre of Verona;- hiszp.: ocre verde de Verona. ugier zło isty, a. ugie złot , o h a zło ista Lepszej jakoś i ugie żółt , posiadają h zło iste zabarwienie. ł.: ocra dorata;- fr.: o eàd o ;- ang.: golden ochre;- hiszp.: ocre dorado. ugier żółty z Werony, a. żółta o h a z Werony Ugie żółt po hodzą ze złóż leżą h e Włosze h, okolicach Werony. ł.: ocra gialla di Verona;- fr.: o eàjau eàdeàV o e;- ang.: yellow ochre of Verona;-hiszp.: ocre amarillo de Verona. ugier żółty, a. o h a żółta, ugie zło ist , ugie jas , ugie oksfo dzki, ugie z ski, zie ia żółta, Fe2O3nH2O Natu al pig e t zie za ie ają p z aj iej % u od io ego tle ku żelaza III głó ie li o itu o az do ieszki gli ok ze ia ó , k ze io ki, ęgla ó wapnia i magnezu, czasem gipsu. Li z e złoża z ajdują się .i . e F a ji, Włosze h p. ugie żółt z Werony), w Hiszpa ii ugie hiszpański , I la dii i A glii ugie oksfordzki). Pigment otrzymywany jest przez ozd a ia ie, u ie a ie i p zesie a ie su o ó . Lepsze gatu ki są płuka e, p zez o stają się z stsze i a dziej ś ietliste. W stępuje li z h od ie ia h, sz stkie są sta il e i ają do ą siłę k ia. Uż a od ajda iejsz h zasó alo idła askal e Alta i ze i Lascaux), we wszystkich technikach malarskich. ł.: ocra gialla;- fr.: ocre jaune;- ang.: yellow ochre;- hiszp.: ocre amarillo;- niem.: Lichter Ocker. ultrafiolet promieniowanie ultrafioletowe ł.: ultravioletto;- fr.: ultraviolet;- ang.: ultraviolet;- hiszp.: ultravioleta;- niem.: Ultraviolett. ultramaryna czerwona, Na8-10Al6Si6O24S4 Pigment syntetyczny, czerwona odmiana sztucznej ult a a . Ot z a a p zez p aże ie te p. °C zęś i kaoli u, z. sod , z. sia ki i z. ęgla drzewnego. Wyprodukowana w 1874 r., stosowana do koń a XIX . e sz stki h te h ika h ala ski h. Jest sła o k ją a. ł.: rosa oltremare;- fr.: outremer rouge;- ang.: ultramarine red;- hiszp.: rosa ultramar;-niem.: Ultramarinrot. ultramaryna fioletowa Pigment syntetyczny, fioletowa odmiana sztucznej ultramaryny. Otrzymywana poprzez podniesienie temperatury pieca podczas procesu produkcji do te pe atu ok. °C. Moż a uz skać od ie ie od ie ieska ego do ze o a ego. ) a a od poło XIX ., stoso a a p zede sz stki ala st ie ś ie m. ł.: violetto oltremare;- fr.: violet outremer;- ang.: ultramarine violet;- hiszp.: violeta ultramar. ultramaryna Guimeta Nazwa ult a a sztu zej, po hodzą a od az iska jej wynalazcy Francuza Jeana Baptiste Guimeta (17951871). ł.: oltremare di Guimet;- fr.: outremer de Guimet;- ang.: Gui et sàult a a i e;- hiszp.: ultramar de Guimet. ultramaryna naturalna [ła . za o ze ], a. lapis lazuli, lazulit, ultramaryna z lazulitu, łękit z Bagdadu Natu al , łękit pig e t ot z a pop zez zmielenie półszla het ego ka ie ia lapis lazuli, stępują ego łą z ie z kalcytem, pirytem i innymi k ze ia a i. A ot z ać -3 kg pigmentu, potrzeba ok. kg su o a. Mi e ał sp o adza o d ogą o ską stąd az a →azzurrum ultramarinum)) z kopalń w Badakhaszanie (dzisiejszy Afganistan), w Chinach, Persji, a “ e ii, T e ie. Pig e t „szla het ,àpięk à i dosko ał Ce i i , t ał , półp zej z st , o niskim spół z iku zała a ia ś iatła. Uż a a e sz stki h te h ika, aj zęś iej te pe ze olej z t io podk eśla t a spa e t ość . )e zględu a a dzo soką e ę stoso a a p a ie łą z ie do jątko o aż h alo ideł; jej uż ie zast zega o i rejstrowano w ko t akta h. A jak aj iejszą iloś ią fa uz skać pożąda efekt, zale a o alo a ie a podłoża h sza h lu za h. Pig e t z a od póź ego a t ku opisa .i . p zez Pli iusza , sz zegól ie e io p zez a t stó . ł.: azzurro oltremarino, blu oltremare naturale;- fr.: bleu outremer naturel;- ang.: ultramarine natural blue;- hiszp.: azul ultramar natural;- niem.: Ultramarin. ultramaryna sztuczna, a. łękit Gui eta, ult a a a Gui eta, łękit permanentny Na8-10Al6Si6O24S2-4 Syntetyczny niebieski pigment, krzemian glinowo-sodowy, su st tut lapis lazuli. Odk ta . ó olegle p zez francuskiego chemika z Tuluzy Jeana Baptiste Guimeta 205 (1795-1871) oraz Niemca Christiana Gmelina z Tübingen. o Otrzymywana przez topienie w temp. 800 C, ez dostępu po iet za iesza i kaoli u, ęgla d ze ego, ez od ego ęgla u sodo ego i sia ki. P oduko a a masowo od 1830 r.; od 1832 r. w katalogu farb Winsor&Newton. Ma kolor niebieski o odcieniu fioleto , óżo lu zielo zależ oś i od zasu pału i sposo u iele ia , ż sz od ult a a atu al ej. Posiada do ą siłę k ia. Odpo a a ś iatło, te pe atu ę i alkalia, ażli a a działa ie k asó . Może ć stoso a a e sz stki h te h ika h. )e zględu na za a tość ol ej sia ki, ie ależ jej ieszać z pig e ta i za ie ają i ołó i iedź. ł.: oltremare sintetico, blu oltremare artificiale;- fr.: out e e às th ti ue,à leuàout e e àa tifi iel;- ang.: artificial ultramarine blue;- hiszp.: ultramar artificial, azul ultramar artificial;- niem.: Ultramarinblau künstlich. ultramaryna wenecka ultramaryna naturalna ł.: oltremare di Venezia;- fr.: outremer de Venice;- hiszp.: ultramar de Venecia. ultramaryna zielona Pigment syntetyczny, odmiana ultramaryny o jasnozielonej tonacji. Odkryta w 1827 r. przez Jeana Baptiste Gui eta. Ot z a a p zez p aże ie iesza i palo ego kaoli u, ęgla u sodu, sia za u sodu, sia ki, s oł , kalafo ii i ęgla. “ła o k ją a, adaje się do sz stki h te h ik ala ski h. “toso a a głó ie jako tania farba akwarelowa. ł.: verde oltremare;- fr.: vert outremer;- ang.: ultramarine green;- hiszp.: verde ultramar;- niem.: Ultramaringrün. ultra ary a żółta żół ień a to a ł.: giallo oltremare;- fr.: jaune outremer;- ang.: ultramarine yellow;- hiszp.: amarillo ultramar;- niem.: Gelber Ultramarine. umbra cypryjska Naj ższej jakoś i umbra naturalna, wydobywana na Cyprze. Wzmiankowana w iektó h XVII-wiecznych dokumentach celnych; stosowana do dzisiaj. ł.: te aàd o aàdiàCip o;- fr.: te eàd o eàdeàCh p e;ang.: Cyprian earth umber;- hiszp.: tierra de sombra de Chipre. umbra naturalna, a. umbra, ziemia umbryjska, umbra cypryjska B ązo pig e t po hodze ia i e al ego, złożo z gli ek za a io h tle ka i żelaza i d utle kie manganu, z do ieszką tle ku k ze u, gli u itp. Od sje atu al ej óż i się p zede sz stki iększą za a toś ią d utle ku a ga u i ęgla u ap ia. Wydobywana na Cyprze, Sycylii, w Anglii, Francji, Nie ze h i A e e, ot z a a p zez pła ie ie i iele ie. Półlase u ko a, od ie ie od ze o a ego do zielo ka ego. ) a a od sta oż t oś i opisa a p zez Pliniusza), w Europie powszechnie stosowana od renesansu we wszystkich technikach malarskich. Z olejem t o z ło ie ieją e i z zase łat o pękają e. Baldinucci w Vocabolario ost zega: „ jest znany doś iad zo à ala zo àpe ie àkolo àzłośli ;àza ie aà àso ieàdużoàs kat àiàdoà a ie iaàg u t àsięà ieà adaje.àWàoleju,àzeà zględuà aài eàs ojeà łaś i oś i,à z ie iaàkolo ,àp zezà oàz liłà ielu,àkt z à alująà aà pł t a hà- takżeà ielki hàz a àkolo u. ł.: te aàd o aà atu ale;- fr.: te eàd o eà atu elle;ang.: raw earth umber;- hiszp.: tierra de sombra natural;niem.: Umbra natur. umbra palona, a. brunat rzymski, brunat sycylijski, brunat turecki, ziemia turecka B ązo pig e t żelazo z ie ają z iązki a ga u i wapnia, otrzymywany przez palenie umbry naturalnej (analogicznie jak sjena palo a . Od ie ie zależą od składu gli ki i te e atu pału: od ązo o ze o ego do ciemnobrunatnego. Znana i stosowana od sta oż t oś i, opisa a .i . p zez He akliusza, Pli iusza i Lo azza. “z zegól ie popula a XIX w. ł.: te aàd o aà u iata;- fr.: te eàd o eà űl e;ang.: burnt umber;- hiszp.: tierra de sombra tostada;niem.: Umbra gebrannt. umbra turecka umbra naturalna ł.: ombra di Turchia;- fr.: te eàd o eàdeàTu uie;- ang.: Turkey umber;- hiszp.: so aàdeàTu u a. uncja Jed ostka as lu o jętoś i. W sta oż t ‘z ie / zęść i ej jed ostki as , długoś i itp. . W Pols e XVIXVIII . stoso a a ła u ja k ako ska , g i u ja hole de ska , g , K ólest ie Polski -49) uncja nowopolska (25,344 g). Obecnie w angielskich i a e kański h układa h jed ostek ia uż a e są: jako jednostka masy uncja handlowa (ounce, oz = 28,35 g.) oraz uncja jubilerska i aptekarska (troy ounce, tr oz = 31,1035 g ; jako jed ostka o jętoś i A glii UK fluid ounce, fl oz = 3 3 28,4131 cm ) i Ameryce (US fl oz = 29,5735 cm ). ł.: oncia;- fr.: once;- ang.: ounce;- hiszp.: onza. Unio pictorum  muszla malarzy, skójka urzet barwierski Isatis tinctoria ‘ośli a ziel a d ulet ia z odzi k z żo h. Liś ie dosta zają ie ieskiego barwnika indygotiny. Błękit z urzetu jest identyczny z indygiem. usłoje ie Układ słojó d e a, i h sze okość o az iej lu a dziej ido z ko t ast po iędz pa tia i p z ostu let iego i wiosennego. W drzewach iglastych drewno letnie jest ciemniejsze od iose ego. W d ze a h liś iast h ko t ast kolo st z jest iejsz , stępuje ato iast óż i a z a toś i o u st ef p z ost let i posiada szersze naczynia). ł.: venatura del legno;- fr.: veinure;- ang.: wood grain;hiszp.: veteado. usta [ła . ustus palo ] Czerwony pigment otrzymywany sztucznie. Wg Witruwiusza (27 p.n.e.) jest to ugier czerwony uzyskany p zez p aże ie żółtej o h . Cerussa usta to minia czyli ze ień ot z a a p zez p aże ie ieli oło io ej. ł.: usta;- fr.: usta;- ang.: usta;- hiszp.: usta;- niem.: Usta. 206 utlenianie, a. oksydacja, deelektronizacja ‘eak ja he i z a, pod zas któ ej ulegają jej pie iastek lu z iązek he i z odłą za elekt o . Utle ia ie jed ej su sta ji p ze iega ó o ześ ie z eduk ją ó o aż ej iloś i i ej su sta ji. ‘eak ja za hodzi pod pł e tz . utle ia za, któ a zdol ość p z łą za ia elekt o ó do sil h utle ia z ależą .i . tlen, brom, nadtlenek wodoru, nadmanganian potasu). “z zegól p z padkie utle ia ia jest p z łą za ie ato ó tle u lu odłą za ie ato ó odo u od da ej substancji - da iej t lko takie p o es ok eśla o t ia e . Utle ia ie p ze iegają e z a dzo dużą sz koś ią, z dziele ie z a zej iloś i iepła i zwykle z o e oś ią pło ie ia osi az ę spala ia. W technikach malarskich i w ko se a ji ó i się o utlenianiu farb, w z iązku z ze z ia ą kolo u iektó h pig e tó , w sz zegól oś i iedzio h i oło io h. Utle ia ie e iksó oz a za zja iska żółk ię ia i czernienia. Utle ia ie płót a to ozkład eluloz a oks elulozę, p zez o staje się o o ie iejsze, iej elast z e i sła sze. ł.: ossidazione;- fr.: oxydation;- ang.: oxidation;- hiszp.: o ida i ;- niem.: Oxydation. utrwalanie warstw malarskich )a ieg polegają a z o ie iu i ko solida ji łusz zą ej się lu pud ują ej a st ala skiej, aj zęś iej pop zez i p eg a ję lu i iek ję spoi a uszkodzo ą st efę. ł.: fermatura del colore;- fr.: refixage de la couche picturale;- ang.: colour fixing;- hiszp.: fija i àdelà olo ;niem.: Festigung der Farbe. utrwalanie 1. )a ieg ają a elu z o ie ie lu o h o ę łat o za ie ają h się su kó lu o azkó , ko a h p. ęgle , k edą, pastela i. Polega a a iesie iu a z a ia ą po ie z h ię fiksatywy. 2. W konserwacji - za ieg polegają a z o ie iu i ko solida ji łusz zą ej się lu pud ują ej po ie z h i obiektu, jednak bez efektu impregnacji. ł.: fissaggio;- fr.: fixation;- ang.: fixing;- hiszp.: fija i ;niem.: Fixieren. 207 V vanitas [ła . vanitas vanitatum a ość ad a oś ia i (Koh: 1,2)]. Alegoryczna martwa natura, w któ ej a alo a e p zed iot ają a elu p z po i a ie o p ze ijal oś i ludzkiego ż ia. Często p zedsta ia zaszkę, zgaszo ą ś ie ę, kleps d ę itp. Popula a z łasz za XVII w. w Holandii. verditer [fr. vert de terre zieleń zie i ] CuCO3·Cu OH 2 Sztuczny zielony pigment, syntetyczny odpowiednik  ala hitu. Jest to zasado ęgla iedzi ot z a p zez działa ie a sia za iedzi ap e i potaże o e oś i hlo ku a o u. Wz ia ko a przez Leonarda da Vinci i Gian Paolo Lomazza (1584). “toso a głó ie XVI . te h i e olej ej. Por. blue verditer. ł.: verditer;- fr.: verditer;- ang.: green verditer;- hiszp.: verditer. vermeio karmin czerwcowy ł.: vermeio;- fr.: vermeio;- hiszp.: vermeio vermiculum [ła . vermiculus o a zek ] 1. Ka i ze o ; dosło e tłu a ze ie a a skiego sło a kermes. . Ok eśle ie  o u sztu z ego stępują e traktacie mnicha Teofila (XI w.) i w Mappae clavicula (XII w.). 85 ł.: a itas;- fr.: vanitas;- ang.: vanitas;- hiszp.: vanitas. Vedril Naz a ha dlo a zast zeżo a dla poli etak la u et lu (PMM). verci, a. berci Cze ień z drzewa czerwonego (Caesalpinia sappan) os ą ego w I dia h Ws hod i h. Te i uż t p zez Cenniniego. ł.: verci;- fr.: verci;- ang.: verci;- hiszp.: verci;- niem.: Verci. vercino, a. s e i o [ ł.]  ze ień z drzewa czerwonego verdaccio “pe fi z , ie , zielo ka kolo uż a malarstwie XIV w. dla podk eśle ia ie i a ka a ja h p zed położe ie a st koń ze io ej. Otrzymywany z iesza i óż h pig e tó , zależ oś i od p zez a ze ia i te h iki ko a ia alo idła f esk al o te pe a jajo a - aj zęś iej z ugru, czerni, bieli, ewentualnie z dodatkiem cynobru . Termin spopularyzowany przez Cenniniego (koniec XIV w.). ł.: verdaccio;- fr.: verdaccio;- ang.: verdaccio;- hiszp.: verdacho;- niem.: Verdaccio. verde bice zieleń Pelletie a ł.: verde bice;- ang.: green bice. verde eterno [ ł.] zieleń hiszpańska ł.: verde eterno;- fr.: vert eterno;- hiszp.: verde eterno. verdetto chryzokola ł.: verdetto;- fr.: verdet;- hiszp.: verdetto vermilion cynober sztuczny ł.: vermiglione;- fr.: rouge vermillon;- ang.: vermillion;hiszp.: e ell ;- niem.: Vermilion. verzino [ ł.] vercino Vinavil Naz a ha dlo a zast zeżo a polioctanu winylu p oduk ji łoskiej. Vinavil Naz a ha dlo a zast zeżo a polioctanu winylu viriculum [ła .] Stylus z ązu uż a akłada ia fa osko enkaustycznym. sta oż t ‘z ie do h a deskę ala st ie viride chryzokola ł.: viride;- fr.: viride;- hiszp.: viride. viride ranum zieleń hiszpańska viride ranum zieleń hiszpańska ł.: viride ranum;- fr.: viride ranum;- ang.: viride ranum;hiszp.: viride ranum;- niem.: Viride ranum viridian zieleń sz a gado a ł.: viridian;- fr.: vert viridien;- ang.: viridian green. vitrum [ła . szkło ] smalta ł.: vitrum;- fr.: vitrum;- ang.: vitrum;- hiszp.: vitrum;niem.: Vitrum verdigris [fr. e tàdeàG eà zieleń g e ka ] zieleń hiszpańska ł.: verdigris;- fr.: vert de gris;- ang.: verdigris;- hiszp.: verdegris;- niem.: Grünspan. 208 W ałek alarski Na zędzie składają e się z niewielkiego walca pokrytego eł ą, gą ką itp., o a ają ego się a spe jal ie ukształto a ej ękojeś i. “łuż do alo a ia duż h płasz z z : ałek za u za się fa ie, ad ia usu a a spe jal ej siat e, esztę a osi się a a ą płasz z z ę, lekko do iskają o a ają e się a zędzie. W ia i odzaj t o z a zależą od p zez a ze ia: ałki z k ótki łosie są do e do alo a ia a gładki podłożu p. zata t t ku , z długi - do malowania na ie ó ej po ie z h i. W ko z st a e są także p. do g u to a ia płó ie , ó o ie ego akłada ia fa lub kleju, malowania przez szablon. ł.: rullo per pittore;- fr.: ouleauà àpei d e;- ang.: paint roller;- hiszp.: rodillo para pintar;- niem.: Rollapparat.. walor Cecha barwy ok eślają a jej stopień jas oś i lu z stoś i sa alo sta o i a tość a h o at z ą . W z a za się go zesta iają da ą a ę ze skalą a neutralnych (od bieli do czerni). W malarstwie i grafice stopień atęże ia to u płasz z z a h lu jednoba h z li stopień, jaki da kolo jest jas lu ie . W jęz ku poto z te i te jest łęd ie identyfikowany z nasyceniem. ł.: valore;- fr.: ton;- ang.: value;- hiszp.: valor tonal. wapno 1. Poto z e ok eśle ie óż h z iązkó ap ia, z łasz za wapna palonego i wapna gaszonego. 2. Spoiwo powietrzne otrzymywane przez wapalenie apie i i za o ie ie p oduktu odą. W zależ oś i od stop ia za ie z sz ze ia oz óż ia się  ap o tłuste i wapno chude. ł.: calce;- fr.: chaux;- ang.: lime;- hiszp.: cal;- niem.: Kalk. wapno chude . Wap o po hodzą e z pału apie i, któ h udział za ie z sz zeń tle ka i ap a i ag ezu o az do ieszka i ilast i do hodzi do %. W po ó a iu z lepsz jakoś io o  ap e tłust , a zdol ość do sz szego iąza ia o az łas oś i h d auli z e. 2. Zaprawa wapienna z dużą za a toś ią piasku. W t z a ze iu od oto a e sło iku Baldi u iego . ł.: calce magra;- fr.: chaux maigre;- ang.: quiet lime;hiszp.: cal magra;- niem.: Magerer Kalk. wapno gaszone, a. wodorotlenek wapnia, Ca(OH)2 ) iązek ap ia, iała su sta ja k stali z a, źle ozpusz zal a odzie. Jest o ą zasadą. Ot z a e p zez zada ie odą wapna palonego, w procesie tzw. gaszenia wapna (CaO + H2O  Ca(OH)2) - podczas reakcji dziela się duża ilość iepła. P z zastoso a iu ie ielkiej iloś i od ot z uje się su h p oszek, tz .  ap o h d at zo a e. Mo zą ap o palo e iloś i od ó ej , jego ięża u ot z uje się ciasto apie e, uż a e jako po iet z e spoi o zap a . Mieszają je z duż ad ia e od uz skuje się mleko wapienne oraz  odę apie ą. Po oczyszczeniu, wysuszeniu i zmieleniu wapna gaszonego ot z uje się  iel ś iętojańską. Uż a e p zede wszystkim jako zaprawa murarska: wodorotlenek wapnia p z łą za d utle ek ęgla z po iet za, p ze hodzą ęgla ap ia CaCO3 t a d ie ie zap a i dzielają odę. ł.: calce spenta;- fr.: hau à tei te;- ang.: slaked lime;hiszp.: cal muerta;- niem.: Gelös hte àKalk. wapno hydratyzowane Wodorotlenek wapnia, rodzaj  ap a gaszo ego. Biał , jątko o d o i iękki p oszek. P odukt eak ji  ap a palo ego ze ste hio et z ą iloś ią od zęś i ap a do zęś i od . ł.: calce idrata;- ang.: hydrated lime. wapno hydrauliczne Wap o posiadają e łas oś i h d auli z e z li zdol oś i t a d ie ia i iąza ia także, jeżeli jest za u zo e wodzie. Jest to  ap o hude po hodzą e z pału wapieni marglistych. ł.: calce idraulica;- fr.: chaux hydraulique;- ang.: hydraulic lime;- hiszp.: alàhid uli a;- niem.: Wasserkalk. wapno palone, a. tlenek wapnia, CaO ) iązek ap ia ot z a p o esie p aże ia kamieni wapiennych w piecach szybowych, w temp. 9001000C. Biał , a dzo hig oskopij p oszek o sokiej temp. topnienia (2572C . Łat o eaguje z odą t o zą wodorotlenek wapnia, tzw.  ap o gaszo e, uż a e jako spoiwo zapraw. ł.: calce viva;- fr.: chaux vive;- ang.: quik lime;- hiszp.: cal viva;- niem.: U gelös hte àKalk. wapno powietrzne Wapno posiadają e zdol ość t a d ie ia i iąza ia w kontakcie z powietrzem. Wap o tłuste po hodzą e z pału apie i, któ h udział za ie z sz zeń ie przekracza 6%. ł.: calce aerea;- fr.: hau àa ie e;- ang.: common lime;hiszp.: cal aerea;- niem.: Luftkalk. ap o tłuste 1. Wap o po hodzą e z pału apie i, któ h udział za ie z sz zeń ie p zek a za %. W po ó a iu do  ap a hudego lepiej adaje się do zastoso a ia ala st ie: sz ko się je gasi, daje gęstsze iasto, do ze się akłada i iąże o e oś i po ie za. 2. Zaprawa wapienna z ie ielką za a toś ią piasku. W t z a ze iu stępuje sło iku Baldi u iego (1681). ł.: calce grassa, calce dolce;- fr.: chaux grasse, chaux douce;- ang.: fat lime, rich lime;- hiszp.: cal grasa, cal dulce;- niem.: Fetter Kalk. wariant, a. wersja Od ę a e sja alo idła, któ ej p o adzo o z ia stosu ku do o gi ału. Może ć dziełe za ó o a t st - auto a o gi ału replika), jak i jego aślado ó . Jest t o zo ez za ia u fałsze st a. ł.: variante;- fr.: variante;- ang.: variant;- hiszp.: variante 209 warstwa malarska W o aza h sztalugo h i ś ie h - warstwa lub kilka a st zas h iętej fa pig e tó ozp oszo h spoi ie t o zą h ko poz ję. Na p zek oja h poprzecznych pobranych z o iektó p ó ek, leż po iędz a st ą zap a a a st ą e e tual ego e iksu. W skład a st ala skiej ogą hodzić pod alo a ia, odelu ek i lase u ki. W iektó h p z padka h jej ele e te jest także a a zap a a, ają a pł a efekt ala ski. ł.: pellicola pittorica, film pittorico, strato pittorico;- fr.: couche picturale, film de peinture;- ang.: pictorial film, paint layer;- hiszp.: pel ulaàpi t i a,àfil àpi t i o,à apaà pi t i a;- niem.: Malschicht, Malfilm, Farbschicht. warstwa ochronna W technikach artystycznych i w konserwacji - substancja o spe fi z h łaś i oś ia h fiz z h i opt z h, z kle ez a a, któ a a iesio a ie ką a st ą a po ie z h ię za tku t o z po łokę t ałą, dość odpo ą he i z ie i fiz z ie, p z czym prawie ie ido z ą ie z ie ia glądu o iektu, ie as a kolo ó , ie daje efektu lust za ego . T po ą a st ą o h o ą jest e iks, za ezpie zają po ie z h ię alo idła. ł.: protettivo;- fr.: couche de protection;- ang.: protective;- hiszp.: protector. warsztat, a. pracownia . Po iesz ze ie służą e do ko a ia p a a t st z ej lu ze ieśl i zej. . Fo a o ga iza ji p a a t st z ej, z a a już sta oż t ‘z ie: g upa a t stó , u zą h się i p a ują h pod kie u kie ist za. P awnie uznany, zape iał jakość o ó o az za ezpie zał p a a p a o ikó i u z ió , zęsto dzie i po iędz a okie ż ia. )az zaj p zedsię io st o o ha akte ze odzi , dziedzi z e, o zape iało za ho a ie i p zekaza ie astęp pokole io p ocedur technicznych i dawnych tradycji. ł.: bottega;- fr.: atelier;- ang.: bottega;- hiszp.: taller;niem.: Werkstatt. artoś i hapty z e [ atoś i dot ko e g . h ptei àod oszą się do z słu dot ku] Termin stworzony przez historyka sztuki Bernarda Be e so a a ok eśle ie e h łaś i h alo idłu, któ a t sta sta ał się zaz a z ć aże ie ięża u, pukłoś i i st uktu ele e tó składają h się a ko poz ję, pop zez odpo ied ie uż ie li ii i ś iatło ie ia. ł.: valori tattili;- ang.: tactile values;- hiszp.: valores t tiles. ata a eł ia a Luź e, o z sz zo e łók a a eł g e plo a e płat i e e tual ie jało io e. “ze oko stoso a a konserwacji, przede wszystkim podczas czyszczania, jako ta po usu ają pozostałoś i po działa iu ozpusz zal ikó . ł.: cotone idrofilo;- fr.: coton hydrophyle;- ang.: cotton wool;- hiszp.: algod àhid filo;- niem.: Verbandwatte. wata stalowa, a. eł a stalo a Mate iał ś ie posta i etalo h zazwyczaj stalo h łókie , dostęp óż h g u oś ia h i ielkoś ia h zależ ie od p zez a ze ia. “toso a do szlifowania i polerowania drewana, metalu itp. ł.: paglietta;- fr.: pille de fer;- ang.: steel wool;- hiszp.: virulana. wata Luź a asa łókie zaz zaj a eł ; odpadki p ze słu łókie i zego. ł.: bambagia;- fr.: ouate;- ang.: cotton wool;- hiszp.: borra;- niem.: Watte. ątek tka ki, a. porobek W stępują a tka i a h ić iągła, k z żują a się pod kąte p ost z os o ą i ok eślają a sze okość ate iału. W da h k os a h p zez a zo h dla jed ego tka za sze okość ta osiągała p ze ięt ie et , w k os a h pod ój h - 2 metry lub niewiele wiecej. Dete i o ało to iektó e sta da do e ia alo ideł. W stosu ku do osnowy watek jest bardziej podatny na odchylenia wymiarowe. Por. bity brzeg, ą ek. ł.: tessimento, trama;- fr.: trame;- ang.: weft;- hiszp.: trama;- niem.: Schuss. Water vapor content(Q) in g/kg This is also called specific humidity and is the ratio between the mass of the water vapor to the mass of the wet gas mixture, in which the water vapor is. Wasserdampfgehalt (Q) in g/kg Au h spezifis he Feu hte ge a t; das Ve hält is de Masse des Wasserdampfes zur Masse des Gasesgemisches, in welchem sich der Wasserdampf befindet. Water vapor density (Dv) in g/m 3 This is the ratio between the mass of the water vapor to the volume of the gas mixture. Wasserdampfdichte (Dv) in g/m 3 Dies ist das Ve hält is de Masse des Wasse da pfes zu Volumen des Gasesgemisches, in welchem sich der Wasserdampf befindet. ł.:;- fr.:;- ang.: Water vapor density (Dv);- hiszp.:;- niem.: Wasserdampfdichte Water vapor partial pressure (E) in hPa This is the pressure of the gaseous phase of the water in a gas mixture. Wasserdampfpartialdruck (E) in hPa Dies ist de D u k de gasfö ige Phase des Wasse s i einem Gasgemisch Water vapor saturation pressure (Ew) in hPa This is the maximum pressure of water vapor at saturation, at a given temperature. Wasserda pfsättigu gsdru k E i hPa De D u k, de Wasse da pf ei “ättigu g ei de jeweiligen Temperatur maximal erreichen kann. wawa Lekkie drewno tropikalne, stosowane eksperymentalnie 210 do ko st uo a ia podłoż zastęp z h dla o azó ta li o h. Mało t ałe, sła o odpo e a atak ks lofagó . ł.: wawa. wcierka, a. te h ika su hego pędzla “pe fi z a etoda kań za ia o azó : su he już alo idło ie a się u ogą spoi o fa ę, uż ają k ótkiego, szt ego pędzla. W te sposó p z ie a o a do pukłoś i po ie z h i, t o zą ślad oz te i ieost e, pozosta iają jed o ześ ie ido z ą z ajdują ą się pod spode a st ę ala ską. Daje to efekt z liżo do lase u ku. Dosko ale adaje się p. do alo a ia gieł i d ó o az do gasze ia z t ż h a . ł.: pennello asciutto, tecnica a pennello asciutto, sfregatura, sfregazzo;- fr.: frottis;- ang.: dry brush technique;- hiszp.: pincel seco, t i aàdelàf egado WDS Wavelength Dispersive Spectroscopy - Spektroskopia falowo-rozdzielcza promieniowania rtg weddelite “ól ap io a k asu sz za io ego; d u od sz za ia wapnia. Powstaje w iku po ie z h io ego działa ia substancji organicznych na wapienie. Prawdopodobnie jest jed ze z iązkó po stają h procesie i e aliza ji sta zeją h się olejó , gu ośli h i iałek. K stalizują t o z odzaj pat . Często spot ka a oz ait h dzieła h a t st z h, kamieniach i zaprawach apie h, alo idła h, także na metalach. Bardzo stabilny chemicznie i termodynamicznie. ł.: weddelite;- fr.: weddelite;- ang.: weddelite;- hiszp.: weddelite;- niem.: Weddelite. weduta Ko poz ja ala ska, p zedsta iają a ist ieją w ze z istoś i krajobraz o p ze adze ot ó a htekto i z h: ogól idok iasta, pla ó , zespołó ud kó itp. Posiada a toś i dokumentacyjne. Rodzaj uprawiany w Holandii w XVII w., ok es ozk itu p zeż ał XVIII w. w Wenecji. W XIX w. popularny w ałej Eu opie. ł.: veduta;- fr.: veduta;- ang.: veduta;- hiszp.: veduta;niem.: Vedute. ęgiel 1. C, carboneum. Pierwiastek chemiczny o liczbie ato o ej , asie ato o ej , . Ciało stałe ez smaku i zapachu, nierozpuszczalne w wodzie, kwasach ani zasadach, o te p. top ie ia po żej C. Rozpuszcza się ielu stopio h etala h. Jest pie iastkie pospolit : sta o i podsta ę z iązkó o ga i z h, stępuje .i . ęglu kopal , opie afto ej, asfalcie, gazie ziemnym, w powietrzu jako dwutlenek ęgla, posta i ęgla ó kal ie, dolo i ie, syderycie. Posiada dwie odmiany alotropowe: diament i grafit. . a. ęgiel kopal . Pal a skała osado a po hodze ia organicznego, zbudowana z ęgla, tle u i odo u o az ie ielki h iloś i sia ki, azotu o az i h substancji i e al h. W zależ oś i od p o e to ej za a toś i pie iastka ęgla, oz óż ia się to f, ęgiel u at , ęgiel ka ie i a t a t. . Cza pig e t po hodze ia ośli ego, ot z a p zez z iele ie ęgla kopal ego lu d ogą z ęgla ia roz ait h su sta ji o ga i z h; zasad i zo złożo z ęgla pie iastko ego. ) a od sta oż t oś i, stoso a od ok. I . .e. Ma dość dużą siłę k ia, jest odpo a ś iatło i ie ażli a działa ie k asó i zasad. Może ć stoso a e sz stki h tachnikach malarskich i mieszny ze wszystkimi pigmentami. Patrz m. in.  ze ń ęglo a,  ze ń ośli a,  ze ń pestko a,  ze ń z i o ośli,  ze ń z orzecha laskowego, grafit. ł.: carbone;- fr.: charbon;- ang.: coal;- hiszp.: a ;niem.: Kohle. ęgiel C14, a. C14 P o ie iot ó z izotop ęgla; skaź ik izotopo ko z st a do ok eśla ia ieku kopalisk a heologi z h i ska ieli . U ożli ia dato a ie o iektó po hodze ia o ga i z ego d e o, tka i , skó a itp. zak esie od t s. do t s. lat z dokład oś ią do lat. Opie a się a st ie dze iu, że sz stkie o ga iz z ie zę e i ośli e, zasie s ojego klu ż io ego a so ują i i al ą le z stałą ilość adioakt ego izotopu ęgla C . Po usta iu p o esó ż io h, akt ość izotopu zaczyna systematycznie spadać, o iżają się o poło ę iągu każd h lat. Mie zą adioakt ość jakiegoś ate iału i z ają jego adioakt ość pie ot ą, ożli e jest o li ze ie óż i lat, jakie upł ęł od h ili jego o u a ia. Metoda wymaga duż h p ó ek. Op a o a a po d ugiej oj ie ś iato ej p zez a e kańskiego fiz ka Willia a Li . ł.: carbone 14;- fr.: charbon 14;- ang.: carbon 14;- hiszp.: carbono 14;- niem.: C 14. ęgiel kost y  ze ń kost a ł.: carbone d'ossa;- fr.: charbon d'os;- ang.: bone carbon;hiszp.: a àdeàhueso. ęgiel rysu ko y Na zędzie do so a ia z a e od zasó prehistorycznych. Otrzymywany jest z gałązek, z kle ie z , lip , o ze ha, t z ieli lu pędó i o ośli, spala h za k ięt a z iu ez dostępu powietrza i po st g ię iu zaost zo h. Niegd ś ot z a e pałe zki ęgla ł su a e u kę t z i o ą lu p z iąz a e do zu ka pat ka tak, oż a i h ło uż ać ez udze ia ąk. O e ie p aso a p ł ęglo o óż ej t a doś i op a ia jest drewno. Pozosta ia iet ał , łat do usu ię ia ślad. Uż a projektach, kartonach i szkicach, np. do zaznaczania ko poz ji a płót ie. Dokład e skazó ki dot zą e o u z ajdują się t akta ie Ce i iego ko ie XIV . oraz w pismach Leonarda da Vinci, Dolce, Lomazza, Baldi u iego i i h. Od koń a XV . su ki i ko a e za zęto a óż e sposo ut alać. ł.: carbonella, carboncino, brace;- fr.: charbonnaille, braise, fusain;- ang.: charcoal stick, charcoal pencil;- hiszp.: carbonilla, carboncillo, brasa;- niem.: Kohlestift ęgiel rysu ko y tłusty Na zędzie do so a ia ot z pozosta ie iu a kilka godzi a e po za u ze iu i oleju l ia pałe zki 211 ęgla d ze ego. W od óż ie iu od z kłego ęgla su ko ego, pozosta ia i te s i t ał ślad. Jego adą jest t o ze ie się po k ótki zasie tłustej, ązo ej oto zki zdłuż li i su ku - z tego zględu ie adaje się do stoso a ia a podłoża h papie o h. ł.: carboncino grasso. ęgiel z ierzę y  ze ń z ie zę a ł.: carbone animale;- fr.: charbon animal;- ang.: animal carbon;- hiszp.: a àa i al. ęgiel i a ru ho a stolarska, a. „kula a ekie ka P z ząd z udo a z d ó h u ho h liste służą do po ia u kąta a h le ia d ó h li ii. Po o su ku z natury. ł.: squadra zoppa;- fr.: appo teu àd a gle;- ang.: bevel protractor;- hiszp.: falsa escuadra;- niem.: Schmiege. ęgla a o o y, (NH4)2CO3 Ciało stałe, ez a e, k stali z e, ozpusz zal e odzie. Ot z a p zez og ze a ie ęgla u wapniowego (kredy) z siarczanem amonowym - produkt te h i z za ie a z a z e iloś i odo o ęgla u a o u NH4HCO3. Podsta o skład ik oz ait h iesza ek z sz zą h o sze oki zastoso a iu ko se a ji alo ideł ś ie h i o iektó ka ie h. “toso a jest posta i ko p esó lu past. Dzięki iskiej zasado oś i poz ala a stop io e i ożli e do ko t olo a ia spę z ia ie sta h a a st ień i pat , u ożli iają i h us u ię ie ez pozosta ie ia osadó solnych. ł.: carbonato di ammonio;- fr.: carbonate de ammoniun;ang.: ammonium carbonate;- hiszp.: carbonato de amonio;- niem.: Ammoniumcarbonat. ęgla oło iu  iel oło io a ł.: carbonato di piombo, piombo carbonato;- fr.: carbonate de plomb;- ang.: carbonate of lead;- hiszp.: carbonato dei plomo, plomo carbonato;- niem.: Bleikarbonat. ęglo odory ) iązki o ga i z e z udo a e jed ie z ato ó ęgla i odo u. “ta o ią jątko o sze oką g upę z iązkó , stępują h e sz stki h sta a h skupie ia. “ą to substancje podstawowe, z któ h p o adza się i e szeregi homologiczne, przez wstawienie grup funkcyjnych alkohole, a i , itd. . )ależ ie od udo ząste zek, dzieli się je a t z podsta o e g up : ęglo odo alifat z e łań u ho e, a kli z e , cykliczne pie ś ie io e i a o at z e. Ź ódłe i h po hodze ia jest ropa afto a za ie ają a sz stkie zasad i ze t p ęglo odo ó , gaz zie , ęgiel ka ie i u at , d e o d ze iglast h te pe , łupki itu i z e, stałe parafiny itd. W technikach malarskich i w konserwacji z alazł sze okie zastoso a ie jako ozpuszczalniki. ł.: idrocarburo;- fr.: hydrocarbure;- ang.: hydrocarbon;hiszp.: hidrocarburo;- niem.: Kohlenwasserstoff. ęglo odory aro aty z e, a. areny Węglo odo kli z e posiadają e pie ś ień a o at z płaski pie ś ień z układe sp zężo h iązań pod ój h, któ do hodzi do delokaliza ji elekt o ó  . “ą to ie ze lu iała stałe - łaś i oś i fiz z e zależą od ielkoś i ząste zek o az odzaju i li z g up fu k j h. Cha akte zują się dużą lot oś ią i toks z oś ią. W konserwacji znajdują zastoso a ie jako do e ozpusz zal iki olejó , tłusz zó , oskó , ż i naturalnych i sztucznych. Patrz benzen, toluen, ksylen. ł.: idrocarburo aromatico;- fr.: hydrocarbure aromatique;- ang.: aromatic hydrocarbon;- hiszp.: hid o a u oàa o ti o. ęglo odory asy o e ) iązki o ga i z e z udo a e jed ie z ato ó ęgla i odo u, posiadają e po iędz ato a i ęgla t lko pojed ze iąza ia. Ot z a e procesie destylacji f ak j ej op afto ej. Dzielą się a alka ęglo odo alifat z e o zo ze ogól CnH2n+2) oraz cykloalkany(CnH2n . “ą to gaz , ie ze lu iała stałe, zależ oś i od ielkoś i ząste zek. “ą sła o eakt e i ało toks z e. “ze oko stoso a e jako ozpusz zal iki w technikach malarskich i w konserwacji. Dobrze rozpuszczają tłusz ze, oski, oleje, itu i ż i e sztuczne. Patrz np. benzyna lakowa. ł.: idrocarburo saturo;- fr.: h d o a u eàsatu ;- ang.: saturated hydrocarbon;- hiszp.: hidrocarburo saturado. ęglo odory ie asy o e Węglo odo posiadają e p z aj iej jed o iąza ie ielok ot e po iędz ato a i ęgla. Dzielą się a alke z jed iąza ie pod ój łań u hu, o zo ze ogól CnH2n , alki z jed iąza ie pot ój , CnH2n-2), dieny, polieny, cykloalkeny oraz  ęglo odo a o at z e. W konserwa ji z ajdują sze okie zastoso a ie jako łagod e ozpusz zal iki i oz ień zal iki. Pat z p. olejek terpentynowy. ł.: idrocarburo insaturo;- fr.: h d o a u eà o àsatu ;ang.: unsaturated hydrocarbon;- hiszp.: hidrocarburo insaturado. eł a stalo a wata stalowa werniks “u sta ja pł a, z kle ez a a, zdol a do za ezpie za ia po ie z h i, a któ ą jest a iesio a ie kiej a st ie. Cha akte zuje się elast z oś ią, t a doś ią, p zepusz zal oś ią i p z zep oś ią. ) kle e iks są połą ze ie su sta ji ośli h lu z ie zę h ż i e z rozpuszczalnikiem, z e e tual dodatkie ie ielkiej iloś i s kat , plast fikato ó lu a ikó . “toso a e są p zede sz stki jako po łoki o h o e. “ta e t aktat podają og o ą ilość p zepisó i h spo ządza ia i podk eślają i h z a ze ie estet z e. We iks ogą także sta o ić dodatek do spoi ala ski h z oga ają je i p z spieszają s h ię ie o az spoi o do etuszu g a a tują p z zep ość po łok ala ski h akłada h suk es ie a s h ięte już a st . ł.: vernice;- fr.: vernis;- ang.: varnish;- hiszp.: barniz;niem.: Firnis. werniksowanie )a ieg akłada ia p zez o z stej po łoki z werniksu na 212 po ie z h ię a st ala skiej. Ma o a elu za ezpie ze ie fa p zed z ika i ze ęt z mi i polepsze ie i h łaś i oś i opt z h. Gio a Battista Armenini (1587) pisze: „ hodziàoàtoà àoż ićàià do ćà a ,àiàza ho aćàjeà aàdługoàpięk iàiàż i .à We iks po i ie ć akłada a ałko i ie s h ięte alo idła p z padku o azu olej ego po upł ie iesię . O az podda ko se a ji oż a za e ikso ać po kilku d ia h. ) kle e iks a osi się pędzle al o ozp la sp a , ko p eso . Ostate z efekt z li stopień ś ietlistoś i po ie z h i, oże ć egulo a p zez óż i o a ie składu e iksu, lot ość ozpusz zal ika, oz ień za ie i te pe atu ę, p z padku ozp la ia ó ież p zez iś ie ie i odległość od alo idła. ł.: verniciatura;- fr.: vernissage;- ang.: varnishing;- hiszp.: barnizado;- niem.: Firnissen. er isaż [fr. vernissage od vernis e iks ] Po zątko o - dzień pop zedzają ot a ie dla pu li z oś i “alo u Pa skiego, za eze o a dla ala z dla położe ia ostat iej a stwy werniksu na o aza h o az dla k t kó , dla stęp ej o e p zedsta ia h dzieł. O e ie - uroczysta inauguracja wystawy sztuki. ł.: vernissage;- fr.: vernissage;- ang.: vernissage;- hiszp.: vernissage. wet on wet [ang.] mokre w mokre ang.: wet on wet. white spirit [ang.] benzyna lakowa iąz, Ulmus Rodzaj drzew z odzi iązo at h Ulmaceae), o ej uje gatu kó os ą h u ia ko a ej st efie półkuli pół o ej, .i . iąz pol (Ulmus campestris). D e o t a dzielo e, pie ś ie io o-naczyniowe. Twarde i iężkie, odoodpo e, dość sil ie się pa z ale jest p a ie ałko i ie odpo e a atak o adó . “toso a e budownictwie wodnym i meblarstwie, sporadycznie uż a e a podo azia. ł.: olmo;- fr.: orme;- ang.: elm;- hiszp.: olmo;- niem.: Ulme. iązanie Proces fizyko- he i z , zasie któ ego ate iał iążą klej, gips, spoi a udo la e t a d ieje i t o z t ałe połą ze ia. ł.: presa;- fr.: prise;- ang.: bite;- hiszp.: mordiente. widmo optyczne absorpcyjne Wid o ś iatła po hła ia ego p zez da ą su sta ję, z li id o ido z e po p zejś iu ś iatła p zez su sta ję po hła iają ą fale o ok eślo h długoś ia h. Ma postać ie h p ążkó a a tle iągłego id a emisyjnego. ł.: spettro di assorbimento;- fr.: spe t eàd a so ptio ;ang.: absorption spectrum;- hiszp.: espe t oàdeàa so i ;niem.: Absorptionsspektrum. widmo optyczne emisyjne Wid o ś iatła e ito a ego p zez da ą su sta ję, z li obraz uzyskany w iku ozłoże ia s ła ego p zez ią ś iatła a składo e o óż h długoś ia h fali. Może stępo ać posta i id a li io ego - barwnych p ążkó a ie tle z udzo e ato , o az ha akte st z dla posz zegól h pie iastkó ; widma pasmowego - kolorowego pasma ostro ograniczonego od jednej a rozmytego z drugiej strony (cząste zki he i z e, o az t po dla da ego z iązku lu id a iągłego - li i lu za hodzą h a sie ie pas pod zas jo iza ji ato ó i d so ja ji ząste zek o az p z padku z udzo h iał stał h, ie z i gazó . ł.: spettro di emissione;- fr.: spe t eàd issio ;- ang.: emission spectrum;- hiszp.: espe t oàdeàe isi ;- niem.: Übertragungsspektrum. widmo optyczne Obraz uzyskany w iku ozłoże ia ś iatła iałego, za po o ą p z atu lu siatki d f ak j ej, a składo e: p oste, jed o a e skład iki, odpo iadają e ok eślo długoś io fali. ł.: spettro;- fr.: spectre;- ang.: spectrum;- hiszp.: espectro;- niem.: Spektrum. wierzba, Salix Rodzaj z rodziny wierzbowatych (Salicaceae o ej ują ok. gatu kó Polsce 30) drzew i k ze ó liś iast h, os ą h głó ie a półkuli pół o ej. D e o t a dzielo e, lekko poł skują e, iel iał , t a dziel óżo a a. Miękkie, lekkie, łat o łupli e, skło e do pa ze ia, podat e a atak ik oo ga iz ó . Łat e gię iu i o ó e, do ze się klei, arwi i nasyca, źle pole uje. D e o ie z iałej Salix alba) spo ad z ie uż a o a podo azia a o sza ze Wło h w XV i XVI . Gałązki ko z st a e do o u  ęgla rysunkowego. ł.: salice;- fr.: saule;- ang.: willow;- hiszp.: sauce;- niem.: Weide. ilgoć Woda zawarta w atmosferze, gruncie, murze itp. Por.  ilgot ość. ł.: u idit ;- fr.: hu idit ;- ang.: humidity;- hiszp.: humedad;- niem.: Luftfeuchtigkeit. Wilgot ość at osfery z a??????? Grandezza che esprime il contenuto di vapore acqueo presente ell at osfe a. Włoski: - Francuski: Hu idit à at osph i ue - Angielski: Atmospheric humidity Hiszpański: Hu edadàat osf i a - Niemiecki: át osphä is heàLuftfeu htigkeit. ilgot ość ez zględna W gazach - stosunek masy pary wodnej zawartej w danej o jętoś i gazu do o jętoś i gazu su hego; aża a 3 w kg/m . W iała h stał h - ilość ie z za a ta w jed ost e as su hego ate iału; aża a kg/kg ł.: u idit assoluta;- fr.: hu idit àa solue;- ang.: absolute humidity;- hiszp.: humedad absoluta;- niem.: Absolute Luftfeuchtigkeit. ilgot ość po ietrza )a a tość pa od ej at osfe ze, aża a w procentach. Patrz  ilgot ość zględ a. 213 ł.: u idit àat osfe i a;- fr.:humidit àat osph i ue;ang.: atmospheric humidity;- hiszp.: humedad at osf i a;- niem.: át osphä is heàLuftfeu htigkeit. ilgot ość łaś i a “tosu ek as pa od ej da ej o jętoś i do tejże o jętoś i za ie ają ej iesza i ę pa od ej i po iet za suchego. ł.: u idit àspe ifi a;- fr.: hu idit àspe ifi ue;- ang.: specific humidity, moisture content of air;- hiszp.: humedad specifica;- niem.: Spezifische Feuchte. ilgot ość zględ a 1. Rh, Rh [od ang. relative humidity]. “osu ek iś ie ia pary wodnej zawartej w gazie do iś ie ia pa as o ej w tym samym gazie w da ej te pe atu ze; aża w p o e ta h. I i sło jest to stosu ek p o e to po iędz iloś ią pa od ej fakt z ie za a tej w ok eślo ej o jętoś i p. po iet za  ilgot ość bez zględ a a iloś ią, jaką po iet ze tej samej te pe atu ze oże za ie ać aks al ie. I ższa te pe atu a, t ię ej pa od ej po ie ze oże za ie ać. Po p zek o ze iu tz . pu ktu os astępuje sk apla ie. ‘h= ilgot ość ez zględ a/ ilgot ość maks ala dla da ej te p. %. Ko t ola ilgot oś i zględ ej a istot e z a ze ie pod zas p ze ho a ia dzieł sztuki. Wa tość ‘h po i a ć stała i osić ok. 55- %. Jej aha ia ogą oł ać u h podo azi lu dop o adzić do sk apla ia od a powierzchni o iektó . . W iała h stał h - stosunek masy cieczy zawartej w ate iale do as ate iału ilgot ego. ł.: u idit à elati a;- fr.: hu idit à elati e;- ang.: relative humidity;- hiszp.: humedad relativa;- niem.: Relative Luftfeuchtigkeit. wilgot ość Wielkość ok eślają a za a tość od lu pa od ej w su sta ji stałej al o gazo ej. Może ażać fakt z ą za a tość ilgo i da ate iale, iezależ ą od te pe atu i aża ą kilog a a h  ilgot ość ez zględ a lu stosu ek p o e to ilgot oś i ez zględ ej do ilgot oś i aks al ej da ej temperaturze ( ilgot ość zględ a . ł.: u idit ;- fr.: hu idit ;- ang.: humidity;- hiszp.: humedad;- niem.: Luftfeuchtigkeit. winyl, a. grupa winylowa, -CH=CH2 Rodnik alkenylowy; nienasycona, jed o a toś io a g upa o ga i z a, t o zą a się wyniku oderwania atomu odo u od ząste zki ete u CH2=CH2 . W stępuje w li z h z iązka h az a h po hod i winylowymi. ł.: vinile;- fr.: vinyle;- ang.: vynil group;- hiszp.: vinilo. winylowy Ok eśle ie z iązku he i z ego lu su sta ji, za ie ają ej g upę i lo ą -CH=CH2. Patrz farby winylowe. ł.: vinilico;- fr.: vinylique;- ang.: vinyl;- hiszp.: li o. Wishab Naz a ha dlo a, zast zeżo a. “z zegól odzaj gą ki p z po i ają ej iękisz hle o , uż a do z sz ze ia po ie z h i ka ie ia i alo ideł ś ie h. wiszor, a. fiszorek ) i ięt ka ałek i h , skó , iękkiego papie u lu i ego ate iału, uż a pod zas so a ia do oz ie a ia ęgla, ołó ka al o pastelu. 86 ł.: sfumino, tortiglione;- fr.: estompe, tortillon;- ang.: tortillon, stump;- hiszp.: entorchado, difuminador;- niem.: Wicher witriol iały, ZnSO4·7H2O Krystaliczny, uwodniony siarczan ku. Uż a da iej p zez ala z , głó ie fla a dzki h, do iele ia oleju l ia ego, a u ik ąć postępują ego z czasem ciemnienia farb. ł.: vetriolo bianco, copparosa bianca;- fr.: vitriol blanc, couperose blanche;- ang.: white vitriol, white couperose;hiszp.: vitriolo blanco. witriol gotowany → aput o tu Czerwony pig e t żelazo ot z a p zez pale ie → it iolu. ł.: vetriolo cotto;- hiszp.: vitriolo cocido. witriol rzymski palony  caput mortum ł.: vetriolo romano bruciato;- hiszp.: vetriolo romano tostado. witriol . a. olej it iolo . Da a az a stężo ego kwasu siarkowego. . Da a az a k stali z h u od io h sia za ó iektó h etali, p. żelaza it iol zielo , ku ( it iol iał , iedzi it iol ie ieski . Ot z a już p zez ś ed io ie z h al he ikó jako p odukt u o z p z p odukcji kwasu sia ko ego stąd az a . ł.: vetriolo. wiwianit a. łękit a o h a, zie ia ie ieska Fe3(PO4)2· 8H2O Niebieski pigment pochodzenia naturalnego, otrzymywany z i e ału i a itu li z e złoża stępują w Bawarii, Rumunii, Anglii, Czechach i “ło a ji . Jest to u od io fosfo a żelaza. Po zątko o ez a , po kilku godzinach przebywania na powietrzu utlenia się i z ie ia kolo : od jas o łękit ego do ie og a ato ego. Ma postać k stali z ą. Pig e t uż a od sta oż t oś i e sz stki h te h ika h ala ski h łą z ie z e kaust ką. Naz a i a it po stała dopiero w XIX w. od nazwiska angielskiego mineraloga J.G. Viviana. 214 ł.: vivianite;- fr.: vivianite;- ang.: vivianite;- hiszp.: vivianita;- niem.: Vivianit. ł.: acqua distillata;- fr.: eauàdistill e;- ang.: distilled water;- hiszp.: agua destilada;- niem.: destilliertes Wasser. ł.: reintegrazione a neutro, neutro;- fr.: ei t g atio à neutre, neutre;- ang.: neutral in-painting, neutral;- hiszp.: ei teg a i à o à olo à eut o,àcolor neutro;- niem.: Neutralretusche. oda króle ska Miesza i a stężo h k asó sol ego i azoto ego stosu ku : . Cie ożółta ie z, któ ej po staje chlorek nit oz lu i z ol a dziela się hlo . ‘ozpusz za p a ie sz stkie etale, t złoto i plat ę. ) a a już p zez al he ikó . ł.: acuqa regia;- fr.: eauà gule;- ang.: aqua regia;- hiszp.: agua regia;- niem.: Kö igs asse . ł.: unghietta. łók a drze e W dłużo e, ze io o ate, g u oś ie e, a t e ko ó ki d e a peł io e po iet ze . Peł ią fu k ję tka ki e ha i z ej, de dują o t z ałoś i d ze a, ie io ą udziału p o esa h ż io h. W stępują t lko d ze a h liś iast h iglast h i h fu k ję peł ią g u oś ie e e ki d e a póź ego i sta o ią ajli z iej stępują ele e t składo d e a. ł.: fibra del legno;- fr.: fibre du bois;- ang.: wood grain;hiszp.: veta;- niem.: Holzfaser. łók a przęd e Giętkie i t z ałe a oz iąga ie łók a, odz a zają e się p zęd oś ią. “ta o ią su o ie do p oduk ji o ó łókie i z h. W zależ oś i od po hodze ia, oz óż ia się łók a sztu z e z ielko ząste zko h poli e ó i atu al e: ośli e, z ie zę e i i e al e az est . ł.: fibra tessile;- fr.: fibre textile;- ang.: textile fibre;hiszp.: fibra textil;- niem.: Textilfaser. łók o szkla e Ba dzo ie kie, giętkie, ie ozo iągli e łók o otrzymywane ze stopionego szkła. Odpo e a k as , zasad i ozpusz zal iki o ga i z e. Posiada óż o od e zastoso a ia, zależ oś i od posta i. Wata szkla a służ do izola ji iepl ej, łók a iągłe p zędza, dzia i a, rowing) - do wzmacniania tworzyw sztucznych, zbrojenia betonu, t kó itp. W ko se a ji at szkla e ają uż a e do du laż t pu „sa d i h , do z oje ia ż i sztu z h poliest ó , epoks dó podłoża h zastęp z h pod alo idła ś ie e o az oz ait h z o ień. “zt ft z łók a szkla ego ko z st a jest do czyszczenia mechanicznego. ł.: fibra di vetro;- fr.: fibre de verre;- ang.: glass fibre; am.: fiberglass;- hiszp.: fibra de vidrio;- niem.: Fiberglas. woda dejonizowana Woda z któ ej usu ięto za ie z sz ze ia, stępują e posta i jo ó . W ko se a ji stoso a a do za iegó oczyszczania. ł.: acqua deionizzata;- fr.: eauàd sio is e;- ang.: deionized water;- hiszp.: agua desionizada;- niem.: Deionisiertes Wasser. woda destylowana Woda o z sz zo a pop zez t z k ot ą dest la ję. Całko i ie o ojęt a, służ do ielu za iegó ko se ato ski h, .i . do ko p esó i o z sz za ia, z łasz za o iektó papie o h i f eskó , także do spo ządza ia e ulsji, jako oś ik ozpusz zal ikó . I te s ie ozpusz za szkodli e sole; oże a uszać st uktu ę spoi a ęgla owego. woda utleniona Trzyprocentowy, od ozt ó adtle ku odo u H2O2. ‘ozpusz zal ik eakt , ś odek utle iają i dez fekują . Uż a a do iela ia; pole a a do płuka ia szelaku. W “ło ikuàTe h i z (1884) ie ia a jako ś odek doà iaàsta hào az ,à po ze iał hàz biegiem lat . Gio a i “e o “ua do pole a ją do p z a a ia iałoś i po ze iałej ieli oło io ej. Nadtle ek odo u dostęp jest ha dlu także stęże iu %, pod az ą pe h d ol. ł.: acqua ossigenata;- fr.: eauào g e;- ang.: hydrogen peroxide;- hiszp.: agua oxigenada;- niem.: Wasserstoffsuperoxyd. woda wapienna Nas o ozt ó od odo otle ku ap io ego (zwiera w 1 litrze, w temp. 20C, 1,7 grama Ca(OH)2). Klarowna ciecz, bezbarwna i bez zapachu, lekko alkaliczna (pH 9), otrzymywana przez odstanie lub filtrowanie mleka apie ego. Pod pł e d utle ku ęgla ęt ieje. Stosowana jako spoiwo w technice wapiennej. W ko se a ji uż a a do o z sz za ia i ko solida ji alo ideł ś ie h, ka ie i i t kó apie h. ł.: acqua di calce;- fr.: eau de chaux;- ang.: lime water;hiszp.: agua de cal;- niem.: Kalkwasser. woda wolna Woda za a ta o ga iz a h ż h także d ze a h i s o od ie po i h k ążą a - p ze i ieńst ie do  od z iąza ej. Po ś ię iu, d ze o ajpie u al ia odę ol ą, suk es ie t a ą asę. Po p zek o ze iu pu ktu as e ia łókie ok. % , za z a się ut ata od za a tej ś ia a h eluloz - a t etapie, op ó z spadku as , astępuje także spadek o jętoś i d e a. Patrz sezonowanie. ł.: acqua libera;- fr.: eau libre;- ang.: free water;- hiszp.: humedad libre;- niem.: freies Wasser. woda z Javelle Wod ozt ó pod hlo u potaso ego KClO. )e zględu a sil e łaś i oś i utle iają e, stoso a a jako ś odek ielają . ł.: acqua di Javel;- fr.: eau de Javel;- ang.:bleaching liquor;- hiszp.: agua de Javel;- niem.: Eau de Javel. ła oda z iąza a Woda za a ta e ąt z ś ia ko ó ko h d ze , z iąza a fiz ko he i z ie z elulozą. “ta o i od do % ilgot oś i. Po żej pu ktu as e ia łókie , stępuje d e ie woda wolna. ł.: acqua di saturazione;- fr.: eau de saturation;- ang.: 215 saturation water;- hiszp.: aguaàdeàsatu a i ;- niem.: Sättigungswasser woda, a. tlenek wodoru, H2O P zeź o z sta ie z ez s aku, zapa hu i kolo u, stępują a e sz stki h sta a h skupie ia. Do ozpusz zal ik ielu su sta ji. W ala st ie iez ęd a do akłada ia i oz ień za ia fa e f esku i ak a eli, jako ozpusz zal ik klejó i gu , do p z goto a ia emulsji itd. W konserwacji - popularny rozpuszczalnik, stoso a p z z sz ze iu .i . alo ideł ś ie h, su kó a papie ze i tka i . Do sz stki h za iegó zalecana jest w. destylowana lub w. dejonizowana, w elu u ik ię ia o e oś i ozpusz zo h soli i gazó . ł.: acqua;- fr.: eau;- ang.: water;- hiszp.: agua;- niem.: Wasser. wodorotlenek potasu potaż kaust z ł.: idrossido di potassio;- hiszp.: hid idoàdeàpotasio;niem.: Kaliumhydroxyd. wodorotlenek sodu soda kaustyczna ł.: idrossido di sodio;- ang.: sodium hydroxide;- hiszp.: hid idoàdeàsodio;- niem.: Natriumhydroxid. wodorotlenek sodu, a. soda kaustyczna, NaOH Nieo ga i z z iązek he i z ot z a p zez elekt olizę od ego ozt o u hlo ku sodu. Biała su sta ja k stali z a, sil ie hig oskopij a, łat o rozpuszczalna w wodzie - tz . ług sodo jest a dzo sil ą zasadą. Uż a do p oduk ji deł, ługu i papieru. W XVIII i XIX w. popularny, skuteczny i sz ko działają ś odek do usu a ia tłusz zu i udu. “toso a także do o z sz za ia alo ideł, o dop o adziło do de asta ji (por. ospo atość ielu o iektó . Jego ag es e działa ie uja ia się jesz ze długo po zakoń ze iu z sz ze ia, z łasz za a u ka h pod ższo ej ilgot oś i. ł.: idrossido di sodio;- fr.: soude caustique;- ang.: sodium hydroxide;- hiszp.: hid idoàdeàsodio;- niem.: Natriumhydroxid. wollastonit, a. wolastonit, Ca3[Si3O9], Minerał, poli o fi z k ze ia ap ia. Naz a od nazwiska angielskiego chemika i mineraloga W. H. Wollastona (1766 . W stępuje z kle z kle w posta i d o o łók ist h lu łuse zko h skupień. Ba a iała a, żółta a, zielo ka a, spot ka się też kryształ ez a e. Po staje strefach metamorfizmu ko takto ego, głó ie wapieniach i wapiennych kse olita h.Większe złoża Kanadzie, USA, Meksyku, Grecji i Hiszpanii. W Polsce w ie ielki h iloś ia h stępuje o az a W ż ie K ako skoCzęsto ho skiej. Znajduje zastosowanie w p ze śle chemicznym i e a i z , głó ie p z p oduk ji fa i lakie ó peł ia z , a także jako top ik w odlewnictwie. ore zek do przepró hy p ószka working properties (both the D8 and D8S) are different from the wosk ) iązek o ga i z z g up lipidó ; este ższ h k asó tłusz zo h i jed o odo otle o h ższ h alkoholi alifatycznych lub alkoholi z grupy steroli. Woski atu al e sta o ią złożo e iesza i , któ h o ok est ó stępują także ol e k as , alkohole i ęglo odo . “ą su sta ja i stał i, podg za e odz a zają się plast z oś ią, zaz zaj ają soką te pe pe atu ę top ie ia. Nie ozpusz zal e odzie, rozpuszczalne w wielu rozpuszczalnikach organicznych. W zależ oś i od po hodze ia dzieli się je a ośli e, z ie zę e i i e al e. T ad j ie le z l ie ie za ie a est ó uz a a a jest za osk pa afi a, ze zglęgu a podo gląd i łaś i oś i. W te h ika h ala ski h i w konserwacji wykorzystywany jest wosk pszczeli, w mniejszym stopniu wosk karnauba i wosk candelilla. ł.: cera;- fr.: cire;- ang.: wax;- hiszp.: cera;- niem.: Wachs. wosk candelilla Wosk ośli poz ski a z Pedilanthus pavonis - ośli z rodziny Euphorbiaceae. Ma )a a ie ie od żółtego do u at ego i podo e łaś i oś i jak wosk karnauba. Cha akte zuje się dużą t a doś ią. Uż a p zede sz stki p oduk ji past do utó , ś ie , ate iałó izola j h o az i p eg ató . W te h ika h ala ski h i w konserwacji stosowany sporadycznie do utwardzania i h oskó . ł.: cera candelilla;- fr.: cire candelilla;- ang.: candelilla wax;- hiszp.: cera candelilla;- niem.: Candellillawachs. osk hiński Natu al osk po hodze ia z ie zę ego; dzieli a podo h do psz zoł o adó Coccus pela, ż ją h Chi a h i a Daleki Ws hodzie. Na łod h pęda h drzewa Fraxinus chinesis t o z się ie ka a st a osko a, któ ą się zesk o uje a astęp ie gotuje odzie. Ba jas ożółtej, ez zapa hu i s aku, t a d , ł sz zą . Te p. ięk ię ia , -81C. Uż a za iast wosku pszczelego. ł.: cera cinese;- fr.: cire chinoise;- ang.: chinese wax;hiszp.: cera china;- niem.: Chinawachs. osk japoński Wosk ośli ot z a z o o ó Rhus vernicifera os ą h dziko Chi a h i Japo ii. Ba jas ożółtej lub żółtozielo ej, a ha akte st z ą oń zjeł załego asła. ‘ozpusz zal iepł alkoholu i ete ze afto . Na po iet zu żółk ie a skutek utle ia ia. W technikach malarskich stosowany jako spoiwo do pasteli osko h o az, połą ze iu z woskiem pszczelim, w technice e kaust ki. Doda do i h oskó z iększa i h łaś i oś i kleją e. ł.: cera del Giappone;- fr.: cire du Japon;- ang.: Japanese wax;- hiszp.: e aàdeàJap ;- niem.: Japanwachs. wosk karnauba, a. karnauba Natu al osk ośli po lekają gó ą po ie z h ię łod h liś i osko a Copernicia cerifera) - gatunku pal os ą ej B az lii. W stępuje óż h kolo a h, od zielo ka ego do sza ożółta ego. Delikat , tłust , t a d , daje się p oszko ać. Te p. top ie ia. - 80C. Rozpuszczalny w alkoholu. W technikach malarskich sporadycznie stosowany zamiast wosku pszczelego. W 216 konserwacji mieszany z i i oska i dla z iększe ia te pe atu top ie ia, t a doś i, t ałoś i i poł sku o az elu eduk ji plast z oś i i skło oś i do krystalizacji. ł.: cera carnauba, carnauba;- fr.: cire de carnauba, carnauba;- ang.: carnauba wax, carnauba;- hiszp.: cera carnauba, carnauba;- niem.: Carnaubawachs, Carnauba. wosk mikrokrystaliczny, Cosmolloid, Eta-2, Eta-3 Wosk półs tet z , ot z a iku afi a ji ropy naftowej. Produkowany w szerokim zakresie te pe atu top ie ia i ko s ste ji. Dość plast z , a do ą p z zep ość i ałą p zepusz zal ość pa od ej. Po hła ia ku z, jest ało odpo a działanie wody. Stosowany jako warstwa antykorozyjna. wosk pszczeli W dzieli a g u zołó od łoko h o ot i psz zoł miodnej (Apis mellifica . “łuż do udo plast ó , ate z ikó , zasklepia ia ko ó ek z miodem i czerwiem, uszczelniania gniazda. Zbudowany jest z estru alkoholu i lo ego i k asu pal it o ego o az i h est ó , ol h k asó tłusz zo h, ższ h alkoholi i od (1- , % . )a ie a a ik h z ę. Kolo od żółtozłotego do jas o ązo ego. Może ć ielo a słoń u lu chemicznie - traci jed ak iektó e ze s oi h łaś i oś i. Temp. topnienia 62-66C, nierozpuszczalny w wodzie i alkoholu, rozpuszczalny w chloroformie, trudniej w eterze i benzynie. Posiada przyjemny zapach miodu. W sztukach plast z h uż a od ajda iejsz h zasó jako t o z o zeź ia skie i spoi o enkaustyka). W ko se a ji o e jako skład ik klejó , as du lażo h masa woskowo-ż i z a i ś odkó ko solidują h o az e ulsji od h służą h jako oś iki ozpusz zal ikó do z sz ze ia alo ideł. )e zględu a dosko ałe łaś i oś i h d ofo o e, stoso a jest do po leka ia dzieł ko a h ka ie iu, etalu i d e ie. “kład ik oz ait h past do pole o a ia i ł sz za ia stucco lustro). Bielony oże sta o ić dodatek atują e iks ż i z e i pod oszą i h odpo ość a ilgoć. Wosk i as woskowo-ż i z e, zęsto pig e to a e, są po sze h ie stoso a e do kito a ia d o h u tkó d e a, z łasz za ot o ó loto h szkod ikó . ł.: cera d'api;- fr.: cire d'abeille;- ang.: beeswax;- hiszp.: cera de abeja;- niem.: Bienenwachs. wosk punicki, a. pu i a [ła . punicum fe i ki ] Wosk pszczeli gotowany w wodzie morskiej z dodatkiem salet i zase ż i elu polepsze ia łas oś i, p zede sz stki pod ższe ia te pe atu top ie ia; odzaj dła osko ego. ł.: cera punica, punica;- fr.: cire punique, punique;- ang.: punic wax;- hiszp.: e aàpú i a,àpú i a;- niem.: Punisches Wachs. woskowanie Nas a ie oskie po ie z h ii o iektó elu za ezpie ze ia i h p zed ilgo ią i szkodli i czynnikami atmosferycznymi oraz, po wypolerowaniu, ada ia i poł sku. W ok esie ś ed io ie za i e esa su praktyka szeroko stosowana w odniesieniu do malarstwa ś ie ego. Po ie z h ię alo ideł po iąga o upł io oskie lu iesza ką osku z pokostem, suk es ie ją ozg ze ają tak, a zape ić ó o ie e ozłoże ie i aks al ą pe et a ję p epa atu. W po ó a iu z e kaust ką, któ a jest te h iką ala ską, osko a ie polega jed ie a koń ze iu goto h alo ideł, i h za ezpie ze iu, pogłę ie iu kolo ó i ada iu im charakterystycznej to a ji i poł sku. ł.: causticazione, encausticatura;- fr.: encausticage;ang.: encaustic finish;- hiszp.: encausticatura, e austi a i roślak rzędo y (Trametes serialis Fr.); grzyb domowy o ie o sła szej szkodli oś i w budynkach, lecz o a dzo dużej szkodli oś i przypadku konstrukcji d e ia h ze ęt z h p. og odze ia, słup , podkład kolejo e, uszto a ia . ł.:;- fr.: - ang.:;- hiszp.:;- niem.: wrzenie Intensywne parowanie cieczy podczas ogrzewania, zachodzą e ó o ie ie a po ie z h i i ałej jej o jętoś i. We ąt z ie z po stają sz ko os ą e pę he z ki pa as o ej, któ e ig ują ku po ie z hi p a iają ie z u zli u h. Pod stał iś ie ie ze ęt z ze ie za hodzi stałej te pe atu ze, z a ej te pe atu ą ze ia, któ a jest e hą ha akte st z ą posz zegól h ie z . ł.: ebollizione;- fr.: ébullition;- ang.: boiling;- hiszp.: e ulli i ;- niem.: Sieden. siąka ie W hła ia ie ie z p zez jakieś iało lu i ą su sta ję, bez zaistnienia reakcji chemicznej. ł.: imbibizione;- fr.: imbibition;- ang.: imbibition;- hiszp.: embebido. spół zy ik defor a ji Współ z ik ok eślają skło ość do pę z ie ia al o sku zu sąsiadują h ze so ą a st deski, zależoś i od te pe atu i ilgot oś i. ł.: coefficente di deformazione;- fr.: ;- ang.: shifting coefficient;- hiszp.: oefi ie teàdeàdefo a i . wybarwienia fistochemiczne A aliza diag ost z a służa a do ada ia odzaju i kolej oś i a st p ó ka h st at g afi z h. U ożli ia oz a ze ie, do jakiej g up z iązkó he i z h ależ spoi o posz zegól h a st . Opie a się a uż iu od z ikó spe ficznych su sta ji a ią h t lko ok eślo e katego ie z iązkó pąs “: iałka, suda za : tłusz ze . W po ó a iu z a alizą he i z ą, etoda ta posiada oz aite og a i ze ia, z iąza e p zede sz stki z wiekiem badanych substancji (im starsze, tym mniej intensywne zabarwienie). ł.: colorazione istochimica;- fr.: coloration histochimie;ang.: staining;- hiszp.: olo a i àhisto u i a;- niem.: Histo he is heàFä u g. wybrzuszenie W jęz ku te h i z o-budowlanym - deformacja muru polegają a a stępo a iu pukłoś i, spo odo a zg ie e ie spoi a iążą ego. W od iesie iu do h 217 ala st a ś ie ego - spu h ięt , odspajają się f ag e t t ku, pę he z lu i a pusta p zest zeń, stępują a po iędz t kie a podłoże al o po iędz kolej i a st a i arzutu. ł.: spancio;- fr.: ventre;- ang.: bulge;- hiszp.: abombamiento;- niem.: Bauchung. y iąg U ządze ie do usu a ia dzielają h się pod zas eak ji he i z h zie ó i d ó . Najp ostsz stanowi umieszczony nad stanowiskiem pracy daszek, połą zony z ka ała i e t la j i lu e t lato a i. W ko se a ji ko z st a pod zas działa ia lot i, toks z i ś odka i o az elu eduk ji o e h po iet zu su sta ji łat opal h, a zapo ie z ku poża u i u hu. ł.: cappa aspirante. wy iąg, a. e t lato ssą , aspi ato U ządze ie hła iają e p ł, d i szkodliwe opary, edukują ie ezpie zeńst o zat u ia o az g oż ę zapło u i eksplozji. W konserwacji stosowany podczas pracy lotnymi rozpuszczalnikami. ł.: aspiratore;- fr.: aspirateur;- ang.: suction fan, exhauster;- hiszp.: aspirador;- niem.: Exhaustor, “auglüfte ,à“aug e tilato . wydzielina Substancja chemiczna, mineralna lub organiczna, t a za a p zez ko ó ki dziel i ze ośli i g o adzo a ądź i h ęt zu, ądź z ze ęt z h z io ika h dziel i z h. Natu al p odukt p o esó ż io h lu ik uszkodzeń: e ha i z h p. a ięć al o spo odo a h atakie ik oo ga iz ó . Do dzieli ależą .i . gu , ż i e, ekta , ga iki i oski ośli e. ł.: essudato;- fr.: exsudat;- ang.: exudate;- hiszp.: exudado;- niem.: Exsudat. ykaz ateriałó bill of materials Wykonawca oso a fizy z a lu przedsię iorst o które - someone who contracts to undertake work. Can be an individual, small firm or large organisation. The term implies the posession of a number of skills and the ability to manage a project. A domestic sub contractor is employed directly by the main contractor to undertake work eg plumbing, which he is unable to complete himself. A named sub contractor is one of a number of firms specified in a bill of quantities as someone the main contractor should select to employ from. A nominated sub contractor is one recognised as having particularly relevent and valuable skills which the main contractor must employ. ang.: contractor wykonawca contractor wykwit ‘odzaj z isz zeń o iektó ka ie h, alo ideł ś ie h, t kó i i h ate iałó po o at h p zeja iają się stępo a ie a po ie z h i pla o óż kształ ie i za a ie iu. “po odo a jest o e oś ią o iekta h ozpusz zal h odzie soli, któ e a u ka h z ożo ego działa ia ilgo i s o od ie k ążą, ato iast podczas wysychania po iesz zeń ig ują ku po ie z h i i osadzają się a iej lu tuż pod ią posta i k ształó . W zależ oś i od z ie iają h się a u kó oto ze ia, sole ogą p z ie ać óż e fo k stalog afi z e i z ie iać stopień u od ie ia, z iększają i z iejszają s oją o jętość. P o adzi to do ozsadza ia i deg ada ji a st przypowierzchniowych. ł.: efflorescenza;- fr.: efflorescence;- ang.: efflorescense;hiszp.: eflorescencia;- niem.: Effloreszenz. wylinka, a. subimago Etap oz oju iektó h o adó , pod zas któ ego z po z a ki do a się zaopat zo sk z dła oso ik doj zał . Ks lofagi po p zeo aże iu opusz zają ęt ze d e a, sta o ią ego że o isko la , pop zez ot o wylotowe. ł.: sfarfallamento;- fr.: eclosion;- ang.: emergence hole;hiszp.: e losi . wymazywanie 1. Pok a ie apisu po iąg ię ia i pió a lu ołó ka w celu uczynienia go nieczytelnym. . Usu a ie śladó ołó ka, ęgla lu k edki pop zez lekkie po ie a ie iąższe hle a, kau zukie al o gu ką. W sztuka h plast znych popularny i znany od da a sposó ko ekt lu isz ze ia su kó i apisó . Baldi u i pisze: „W az ać.àPoz aćàsięà apisuàpop zezàpo ie a ie.àMala zeà iąàtakà aà usuwanie linii i ko tu àoł kie àpo z io h,à iąższe à hle a . ł.: scancellare, cancellare;- fr.: effacer;- ang.: erase;hiszp.: borrar;- niem.: löschen. wypaczenie Defo a ja d e a polegają a a jego k z ia iu się, sta o ią a astępst o paczenia czyli anizotropii skurczu w kierunku promieniowym i stycznym. Powstaje w pod pł e z ia ilgot oś i oto ze ia, p zede wszystkim w deska h ięt h st z ie: ze ęt z a st o a deski ku z się sil iej iż st o a z ó o a ku dze io i, wskutek czego deska p z ie a kształt ie ko at . W ala st ie ta li o zja isko oże pogłę iać o e ość uszt ień i a , u ie ożli iają h atu al e ruchy drewna. ł.: imbarcatura, imbarcamento;- fr.: gondolage;- ang.: warping;- hiszp.: abarquillado;- niem.: Verbiegen. wyparka, a. odparowywacz, aparat wyparny Apa at lu zespół apa ató służą h do odpa o a ia ozt o ó , elu i h zagęsz ze ia lu z iększe ia i h stęże ia. ł.: vaporizzatore;- fr.: vaporisateur;- ang.: vaporizer;hiszp.: vaporizador;- niem.: Vaporizer. ypeł ia z . Mate iał doda a do óż ego t pu p epa ató fa , zap a , t o z sztu z h , któ a z sto fiz z ej 218 zasadzie od fikuje i h łaś i oś i, z iększają ięża i o jętość p oduktu fi ało ego. “toso a zap a a h podnosi po z iąza iu i h t z ałość e ha i z ą, ha uje po sta a ie spękań a skutek sku zu i z iejsza koszt . ‘oz óż ia się peł ia ze ieo ga i z e piasek, ą zka a u o a, ż i , ata szkla a o az peł ia ze o ga i z e sie ść z ie ząt, ą zka d ze a, sło a, łók a ośli e itp . 2. W chemii - ele e t lu skład ik iesza i , ie kazują się eakt oś ią stosunku do innych ele e tó . ł.: carica inerte, inerte, aggregato;- fr.: charge inerte, inerte;- ang.: inert compound, inert, aggregate;- hiszp.: carga inerte, inerte;- niem.: Zusatzmittel, Inert, Aggregat. wyprawa olejna, a. arricciato ad olio, stucco ad olio Rodzaj wyprawy stosowanej w zasa h z ski h, póź iej zapomnianej. Odtworzona i ponownie wprowadzona do uż ia poło ie XVI . p zez Muziano da Brescia (1528. Wg o gi al ego p zepisu składa się z p łu trawertynowego, wapna z trawertynu, surowego oleju lnianego i pokostu. Posiada do e łaś i oś i plast z e i ha akte zuje się po ol s ha ie . Uż a a jako baza pod szklane mozaiki iektó e ka ie ie hła iają olej i pla ią się . Nie o z od fiko a a stoso a a także jako podkład pod olej e alo idła ś ie e. Baldi u i pisze: „Arricciato do malowania olejno na murze. Jest to rodzaj stiuku z marmuru i egł ,à utartych bardzo drobno i nasyconych olejem z nasion lnu, kalafo ią,à ast kse ài gęst à e ikse ,ài à o iàsięà z tłu zo ejà egł ,àpiasku,àspiek àżelaz h,à iałkaàjajà i oleju z asio àl u,àuz skują àtakiàsa àefekt . ł.: mastice ad olio, stucco ad olio, arricciato ad olio. wypust W połą ze ia h stola ski h desek zdłuż ałego oku ele e tu, p zez e puś ie o ku o e ele ł.: tenone continuo;- fr.: te o à à o tenon;- hiszp.: diente continuo. stęp ko a a zo do osadze ia e ie sąsied i . ti ue;- ang.: straigh wyrzynarka piła z a ka ł.: voltino;- hiszp.: voltino;- niem.: Rahmensäge. wysychanie s h ię ie ł.: essiccamento;- fr.: dessication;- ang.: drying;- hiszp.: resecado;- niem.: Trocknung. wytrawa mordant 219 X Xestobium rufovillosum Ch ząsz z, z odzi kołatkó ż ją głó ie Europie. Naj iększ spoś ód ks lofagó : do osł oso ik ie z od 5 do 7 mm. Ma zabarwienie brunatnoczerwonawe, pok t jest ie egula ie k ótki , żółtozłot eszkie . Atakuje p zede sz stki d e o dę u, kasztanowca i uka, zadziej iązu, o ze ha, ie z , topoli i olszyny. ‘oz ija się sz zegól ie miejszcach zawilgocownyh lub zaatako a h p zez g z sap ofit z e. Ot ó loto z o io p zez la a ś ed i e od do . ł.: orologio della morte, grande tarlo;- fr.: horloge de la mort;- ang.: death watch beetle;- hiszp.: reloj de la muerte;- niem.: Totenuhr. Xilocolla Naz a ha dlo a zast zeżo a dla a i oplastu - ż i sta o ią ej poliko de sat o z iko o-formaldehydowy. “toso a a jako klej do p oduk ji →sklejki. ł.: Xilocolla. XPS X-ray Photoelectron Spectroscopy - Spektroskopia fotoelekt o ó z udza h p o ie iowaniem rtg 220 Ź 221 Ż 222 ), Ż, Ź zą , a. pió o W połą ze ia h stola ski h: d e ia kołek lu t zpień hodzą z zoła jed ego ele e tu d e ia ego, przeznaczony do osadzenia go w g ieździe, d ążo drugim z łą zo h ele e tó . ł.: dente;- fr.: adent;- ang.: dentate;- hiszp.: diente;niem.: lakła, jak po ielo a. ł.: scialbato;- fr.: blanchi;- ang.: whitewashing;- hiszp.: emblanquecimiento;- niem.: Weissanstreichen. zapra a „ ękart” Zaprawa mieszana, cementowo-wapienna. ł.: malta bastarda; - fr.: mortier batard - hiszp.: mortero bastardo. zapra a astardo a →zapra a „ ękart” zabielenie ) ato ie ie, z ęt ie ie, ut ata p zej z stoś i lakie o a ej po ie z h i spo odo a a ozłoże ie się ząste zek i z ia ą spół z ika zała a ia ś iatła. Naj zęś iej spo odo a e jest p zez ilgoć, pod pł e któ ej e iksie po stają ik osz zeli , adają u le z gląd, aż do ałko itego u ie z tel ie ia alo idła. Może ć także oła e p zez pleś ie i – w ala st ie ś ie – p zez sole ia, głó ie azota ó . W ko se a ji zja isko zęsto stępuje pod zas z sz ze ia e iksó koń o h, ołane uż ie z t lot ego ozpusz zal ika lu g ałto o iże ie te pe atu . W zależ oś i od p z z , p ze iduje się óż e etod usu a ia za ieleń: od uż ia ś odkó p ze i g z i z h po usu ię ie lu ege e a ję e iksó p.  etodą Pette kofe a . W przypadku stąpie ia oalu z siarczanu wapnia (gipsu) na po ie z h i alo ideł ś ie h, stosuje się ko p es z od dejo izo a ej lu as o ego ozt o u ęgla u amonu. ł.: imbianchimento;- fr.: blanchiment, bleuissement;ang.: whitening, bloom;- hiszp.: pasmado, opalino;- niem.: Weiss werden, Blauen. zacieraczka paca tynkarska zaffro [ ł.]smalta zafran (ar. za-faran) szafran zagęsz za z W technice malarskiej dodatek z iększają lepkość. ł.: addensante;- fr.: epaississant;- ang.: thickener;- hiszp.: espesante;- niem.: Verdickend. zallolino, a. giallulinum, giallorino, gialdolino, giallolino, zaldolino, “ta o łoskie az żół ie i stępują e piś ie i t ie, któ e t ud o od ieść do ko k et ego pigmentu, z powodu niesprecyzowanego ź ódłosło u i aku od iesień do składu he i z ego. O e ie e Włosze h ide t fikuje się je z żół ie ią oło io o o ą lu ze z ia ko a p zez Ce i iego ko ie XIV w.) giallorino, czyli prawdopodobnie żół ie ią eapolitańską. zanzibar kopal zanzibar zapo iałko a ie, a. zabielenie, pobielenie “z zegól gląd alo idła ś ie ego, odsło iętego spod a st t ku lu po iał . Wa st a ala ska jest zaprawa hydrauliczna Zaprawa murarska na bazie spoiwa hydraulicznego (np. ap o h d auli z e, e e t , któ a iąże i ut a dza się za ó o a po iet zu jak i wodzie. ł.: malta idraulica;- fr.: mortier hydraulique;- ang.: hydrated mortar;- hiszp.: o te oàhid uli o;- niem.: Wasse ö tel. zaprawa murarska Miesza i a su sta ji spajają ej lu iążą ej iasto wapienne, cement itd.) z peł ia ze p. piasek, ą zka a u o a i z odą, stoso a a do u o a ia i t ko a ia. Niez ęd a do p z goto a ia podłoż pod malowidła ś ie e. Poś ód zap a u a ski h oz óż ia się zaprawy powietrzne i zaprawy hydrauliczne. ł.: malta;- fr.: mortier;- ang.: mortar;- hiszp.: mortero;niem.: Mö tel. zaprawa powietrzna )ap a a u a ska a azie spoi a, któ e iąże i ut a dza się tylko w kontakcie z powietrzem. ł.: malta aerea;- fr.: mortier aerien;- ang.: air dried mortar;- hiszp.: o te oàa eo;- niem.: Luft ö tel. zaprawa pucolanowa )ap a a złożo a z wapna gaszonego i glinki pucolanowej, ha akte zują a się duż i łaś i oś ia i hydraulicznymi. ł.: malta pozzolanica;- fr.: mortier pouzzolane;- ang.: pozzolanic mortar;- hiszp.: o te oàpozol i o. zaprawa trassowa Zaprawa, w ktorej zasadniczym spoiwem jest trass. Mą zka t aso a uz a a a jest o e ie za spoi o k ptoh d auli z e, po ie aż oda pot ze a dla po oli postępują ej eak ji iąza ia, a skutek sz kiego z eguł odpa o a ia ie jest do d spoz ji dostate z ie długo. ł.: malta di trass;- fr.: mortier de trass;- ang.: trass mortar;- hiszp.: mortero del trass;- niem.: T asse ö tel. zaprawa 1. W architekturze i budownictwie - mieszanina jednego lu kilku spoi , peł ia za z kle piasku i od , t o zą a plast z ą asę służą ą do spaja ia egł , ka ie ia lu i h ate iałó udo la h, spoi o a ia, t ko a ia ś ia ze ęt z h i e ęt z h o az do ko a ia detali i zeź z iąza ej z a hitektu ą. ‘oz óż ia się d a zasad i ze typy: zaprawy powietrzne (wapno gaszone, gips, glina) 223 t a d ieją e t lko a po iet zu o az zap a hydrauliczne (wapno hydrauliczne, cementy), t a d ieją e a powietrzu i w wodzie. ł.: malta;- fr.: mortier;- ang.: mortar;- hiszp.: mortero;niem.:Mö tel. 2. a. grunt. W technikach malarskich - warstwa wykonana z kle a azie od klejo ej i peł ia za k eda, gips, pig e t , położo a a p z goto a podo aziu, w elu uz ska ia po ie z h i zdol ej do p z ję ia a st ala ski h. )ap a a po i a ć spoista i elast z a, do ze p z legać do podłoża i posiadać pe ą zdol ość hła ia ia spoi a, jed ak ez p zesiąka ia a lot. Nie po i a pękać pod pł e u azó e ha i z h i u hó podo azia. P a idło e ko a ie zap a , z uż ie ate iałó sokiej jakoś i, jest a u kie za ho a ia alo idła do sta ie. “z zegóło e p zepis dot zą e p z goto a ia klejó i peł ia z za a te są .i . t akta ie Cenniniego. ł.: preparazione;- fr.: p pa atio ;- ang.: ground preparation;- hiszp.: p epa a i ;- niem.: Grundierung. zasady ) iązki he i z e zdol e do a h eak ji ze skaź ika i .i . a ią lak us a ie iesko ; łaś i oś i te t a ą po eak jach z kwasami. W ozt o a h od h ulegają d so ja ji elekt olit z ej z odszczepieniem jonu hydroksylowego OH , adają i od z alkai z pH > . ‘oz óż ia się z. ieo ga i z e (amoniak i wodorotlenki metali alkalicznych) oraz z. organiczne (aminy i z iązki kli z e za ie ają e azot pie ś ie iu . W ko se a ji uż a e do za iegó o z sz za ia. Należą do ozpusz zal ikó o ajdłuższ zasie ete ji, ogą ozpusz zać elulozę, z dlać tłusz ze, po odo ać żelo a ie klejó z ie zę h. Por. alkalia. ł.: base;- fr.: base;- ang.: alkali;- hiszp.: base;- niem.: Base. zaślepia ie Masko a ie, k ie łe kó g oździ i k ętó d e ie. Polega a odpo ied io głę oki i iu g oździa al o k ę e iu ś u , a astęp ie peł ie iu po stałego ot o u kite lu kołkie d e ia . ł.: accecatura:- fr.: fraisage;- ang.: countersink;- hiszp.: avellanadura. zaślepka Wgłę ie ie ele e ie d e ia pozostałe po i iu g oździa lu k ę e ie ś u taki sposó , głó ka z ajdo ała się po iżej po ie z h i d e a i zamaskowane flekiem lub kitem. ł.: ceca. zasuwnica piła zasu ia zawiesina, a. suspensja Układ d ufazo , hete oge i z złożo zaz zaj z iekłego oś odka d spe s j ego, któ ozp oszo e są d o e ząstki iała stałego, o ia a h iększ h od O,2 m a t le duże, że oż a je o ej zeć pod mikroskopem optycznym). Fazy składo e są łat e do ozdziele ia pop zez filt o a ie. T po ą za iesi ą jest farba - pigment zawieszony w spoiwie. Niekiedy termin od osi się do tz . za iesi stał h iało stałe ozp oszo e w i ej fazie stałej o az za iesi gaza h p. gła, dym). ł.: sospensione;- fr.: suspension;- ang.: suspension;hiszp.: suspension;- niem.: Suspension. zdejmowanie licowania )a ieg usu a ia za ezpie zają ego li o ka to ażu. Metoda zależ od zastoso a ego spoi a; zaz zaj działa się odpo ied i i, łagod i ozpusz zal ika i p. e z a lako a, olejek te pe t o , iepła oda . ł.: svelinatura;- ang.: removal of facing paper. zdejmowanie werniksu Usu a ie a st e iksu etodą he i z ą, iologi z ą al o e ha i z ą. ł.: sverniciatura;- fr.: d e issage;- ang.: varnish removal;- hiszp.: desbarnizado;- niem.: Abbeizen. zdol ość ar ie ia  a zdol ość kry ia →siła k ie ia zdol ość ia zdol ość rozpusz za ia → ozpusz za ia zdol ość zdzierak tarnik żel Układ d spe s j kazują pe ą szt ość, składają się z faz t o zą ej p zest ze ą sieć z ak o ząste zek poli e u lu z iała stałego o az z fazy peł iają ej tę sieć ie z lu zadziej gazu . ‘oz óż ia się żele k u he o az żele elast z e liożele o konsystencji gala eto atej. Do żeli zali za się iele układó atu al h p. kolage , ięso z ło ko ó ko e. Żele ot z uje się z zoló wyniku ich zęś io ej koagula ji. Żele liofil e takie, któ h ząstki są zdol e do g o adze ia a s ojej po ie z h i ząste zek ozpusz zal ika ot z uje się p zez odpa o a ie lu p zez o hłodze ie koloidó liofil h kleje z ie zę e, sk o ia, iałka ; ogą o e z po ote p zekształ ić się w roztwory koloidalne, z któ h po stał . Żele liofo o e (zwykle o ha akte ze o ga i z są nieodwracalne, ot z uje się je p zez odpa o a ie lu st ą a ie kloloidó liofo o h, oła e p zez ie ielkie iloś i elekt olitó . ł.: gel;- fr.: gel;- ang.: gel;- hiszp.: gel;- niem.: Gel. żelaty a Klej z ie zę ot z a wyniku ogrzewania kolagenu z odą; p a ie z sta glut a. “u sta ja ez a a lu lekko żółta, ez zapa hu. W zi ej odzie pę z ieje, z iepłą t o z ozt ó koloidal , któ po s h ię iu daję sil ą, elast z ą ło ę. W po ó a iu z kleja i stola ski i a iejszą siłę klejenia i jest bardziej higroskopijna. W malarstwie znajduje zastosowanie jako spoiwo. Por. colletta. ł.: gelatina;- fr.: gelatine;- ang.: gelatin;- hiszp.: gelatina;niem.: Gelatine. zendad [gr. sindon delikat a tka i a, ału ] Tkanina podobna do tafty, delikatna i bardzo cienka, 224 aj zęś iej jed a a. Ce i i ko ie XIV . aź ie ak e tuje óż i ę po iędz lekki płót e l ia pannolino i jedwabnym zendado. ł: zendado; - ang: silk banner zgnilizna drewna, a. mursz Zmiany zabarwienia i postępują ozkład d e a oła atakie g z ó . W stępuje drewnie sz stki h gatu kó . )e zględu a a sta d e a oz óż ia się a z. t a dą z ia a za a ie ia p z iez ie io ej t a doś i o az z. iękką aź ozkład d e a . )e zględu a a ę po ażo ego d e a dzieli się a z. jas ą, z. ie ą o az z. pst ą. ). dest uk j a kostko a lu pł tko a po oduje ozpad d e a a luź o ze so ą z iąza e kostki lu pł tki; z. ko oz j a ja ko ata ołuje ja ko ate u tki drewnie, ś ielo e p zejś io o a st ą jas ego ło ika; z. korozyjno-destrukcyjna nadaje drewnu najpierw pstre, astęp ie żółte za a ie ie. ł.: carie;- fr.: carie;- ang.: rot;- hiszp.: carie;- niem.: Fäul is. ziarnowanie “zo stko a ie po ie z h i. Jak jaś ia Ce i i koniec XIV w.) - za ieg, dzięki któ e u pozło o ej po ie z h i adaje się delikat ą i gęstą faktu ę, p z uż iu pu ktaka o zaok ąglo ej koń ó e. Wg Baldi u iego : „)ia o ać.àNada aćàzia istość.àDa aćàzia o.àTe i à stoso a àp zezàt h,àkt z à ko ująàfigu àdłutkie ;à i o iąàtoàpo ijają àszat àfigu ài i eà zęś iàs ojejàp a àgd à h ą,à à da ał àsięàg u sze,à ał à łote zkie à i dłutkie ... . W ala st ie ś ie - za ieg polegają a do a iu pędzle zia e ek piasku z zata tego już ale ś ieżego t ku, ułat ić położe ie a st ala ski h. ł.: granitura;- fr.: g e ;- ang.: ;- scumming hiszp.: damasquinar. zieleń afrykańska zieleń Ve o esa ł.: verde africano. zieleń a gielska zieleń “ heelego ł.: verde inglese;- fr.: vert anglais;- ang.: English green;hiszp.: e deài gl s. zieleń Ar auda Zielony pigment syntetyczny; zanieczyszczony fosforan h o u. Ot z a a p zez og ze a ie do °C iesza i zasado h d u h o ia ó i fosforanu sodu albo amonu. ł.: verde Arnaudan;- fr.: vert Arnaudon;- hiszp.: verde Arnaudan. zieleń auersperska Zasadowy winian miedzi. Pigment stosowany w XIX w. zieleń azylejska zieleń sz aj fu ka ł.: verde di Basilea;- fr.: vert de Bâle;- hiszp.: verde de Basilea. zieleń iadetto zieleń e eńska ł.: biadetto verde;- hiszp.: verde biadetto. zieleń łękit a z Hiszpanii zieleń łękit a ł.: verde azzurro di Spagna;- fr.: e tàd azu àd Espag e;hiszp.: e deàazuladoàdeàEspańa. zieleń łękit a z Niemiec azuryt Zielonkawy pigment, grubo zmielona odmiana azurytu. Nazwa zanotowana w Vocabolario Baldinucciego (1681). ł.: e deàazzu oàdiàMag a,à e deàd azzu i oà d ále ag a;- fr.: e tà leuàd álle ag e. zieleń łękit a, a. zieleń łękit a z Hiszpanii, verde azzurro Malachit zmieszany z azu te . Ok eśle ie stoso a e od ś ed io ie za, stępuje .i . u Cenniniego. Wg Vocabolario Baldinucciego (1681) jest to „fa aà i e al aàp z ożo aàz Hiszpa ii .à ł.: verde azzurro;- fr.: e tàd azu ;- ang.: green azure;hiszp.: verde azulado. zieleń borowa Zasadowy boran miedzi. Pigment wyprodukowany w 1847 r. zieleń re eńska Zielona odmiana  łękitu e eńskiego. Stosowana w temperze. ł.: verde di Brema;- fr.: e tàdeàB ę e;- ang.: Bremen green;- hiszp.: verde de Bremen;- niem.: B e e g ü zieleń brunszwicka, a. zieleń u ś i ka da . . H d oks ęgla iedzi II , s tet z odpo ied ik zieleni z malachitu. Produkowany przez braci Gravenhorst w Niemczech (Brunszwik) w 1764 r. Ot z a a p zez działa ie a sia za iedzi ęgla e sodo . Mało sta il a, uż a a XIX w. w temperze i w oleju. 2. Tlenochlorek miedzi otrzymywany przez działa ie a iedź k ase sol z ie ielką do ieszką k asu azotowego, w o e oś i po iet za. . K aś a se ia iedzi zieleń “ heelego z dodatkiem siarczanu baru i sia za u oło iu. . Miesza i a żół ie i h o o ej, łękitu p uskiego i bieli barytowej. ł.: verde di Brunswich;- fr.: vert de Brunsvie;- ang.: Brunswick green;- hiszp.: verde de Brunswich;- niem.: B au s h eige g ü zieleń Cassel a a, CuSO4· Cu OH 2· H2O Zasadowy siarczan miedziowy, stosowany jako zielony pigment. fr.: vert Casselmann;- ang.: Cassel a sàg ee ;- niem.: Casselmanngrün zieleń esarska, a. zieleń i pe ato ska 1. )ieleń “ heelego z iesza a z zie ią kasselską. 2. )ieleń sz aj fu ka ł.: verde imperiale;- fr.: e tài p ial. 225 zieleń hro o a 1. a. zieleń h o ia o a, cynober zielony. Mieszanina żół ie i h o o ej P C O4 i łękitu p uskiego, iekied z dodatkie peł ia z taki h jak kaoli z iel barytowa. Popularny i tani pigment, wprowadzony w pie szej poło ie XIX . . a. zieleń h o o a ato a, zieleń h o o a angielska,  h o oks d k ją , C 2O3. Sztuczny pigment, tlenek chromu, otrzymywany przez spalanie mieszaniny siarki i dwuchromianu sodu lub potasu. Jest matowy, o ladozielo ej to a ji, do ze k ją , t ał . Może ć uż a e sz stki h te h ika h ala ski h, także do zdobienia porcelany. Odkryty w 1809 r., jako pigment uż a spo ad z ie po . ł.: verde cromo;- fr.: vert cromophtal;- ang.: chrome green;- niem.: Chromgrün. zieleń hro o a a gielska chromoksyd ł.: verde di cromo inglese;- fr.: vert de chrome anglais;hiszp.: ve deàdeà o oài gl s. zieleń hro o a, a. zieleń h o ia o a, o e zielo Miesza i a żół ie i h o o ej P C O4 i łękitu p uskiego Fe4[Fe(CN)6]3., niekiedy z dodatkie peł ia z taki h jak kaolin czy biel barytowa. Popularny i tani pigment, wprowadzony w pie szej poło ie XIX . Po . chromoksyd. ł.: verde cromo;- fr.: vert cromophtal;- ang.: chrome green;- niem.: Chromgrün. zieleń y ko a 1. )ieleń ko alto a CoO· nZnO. 2. Miesza i a żół ie i ko ej z łękite ja o , p oduko a a p zez Le lai e a i Ba uela. )ieleń o ż , ś ież , lekko ie ieska od ie iu. T ała, dość k ją a, stoso a a technice olejnej. ł.: verde di zinco;- fr.: vert de zinc;- ang.: zinc green;hiszp.: verde de zinc. zieleń ypryjska W sokiej jakoś i zie ia zielo a po hodzą a z Cypru, z udo a a głó ie z serpentynu i seladonitu. Po drugiej oj ie ś iato ej zastąpiła a ku zie ię zielo ą z Werony (po zap zesta iu eksploata ji złóż rejonie Monte Baldo). ł.: verde Cipro;- fr.: vert de Chypre;- hiszp.: verde Chipre. zieleń ftalo yja i o a, a. zieleń o ast alo a, zieleń Rembrandta Zielony pigment syntetyczny; chlorowana ftalocyjanina miedziowa. Ma a ę sz a agdo ą, jest poł skli a i p zej z sta, jątko o odpo a i t ała. Produkowana od 1938 r. ł.: verde ftalocianina;- fr.: vert de phtalocyanine;- ang.: phtalocyanine green, intense green;- niem.: Phtalocyaningrün. zieleń górska sztu z a zieleń u sz i ka ł.: verde di montagna artificiale;- fr.: vert de montagne;ang.: artificial mountain green;- hiszp.: e deàdeà o tańaà artificial. zieleń górska Popula e ok eśle ie zieleni z ala htu. Uż a e p a dopodo ie od ś ed io ie za, dla od óż ie ia pigmentu z czystego malachitu od pigmentu za ie ają ego także azu t tz . zieleń łękit a . ł.: verde di montagna;- fr.: vert de montagne;- ang.: mountain green;- hiszp.: verdeàdeà o taña;- niem.: Berggrün. zieleń grecka zieleń hiszpańska ł.: verde di Grecia;- fr.: e tàdeàG Grecia. e;- hiszp.: verde de zieleń Guig eta Nazwa ziele i sz a agdo ej, od az iska łaś i iela patentu. ł.: verde di Guignet;- fr.: vert de Guignet;- ang.: Guig et sà green;- hiszp.: verde de Guignet;- niem.: Guig etg ü . zieleń hiszpańska krystalizo a a, a. z. h. destylowana, z. h. o z sz za a, zieleń z Mo tpellie , k ształki o to e, k ształki We e , Cu CH3COO)2·H2O O ojęt o ta iedzio , odmiana ziele i hiszpańskiej o dosko ałej jakoś i. Ot z a a p zez p ze a ie pigmentu octem lub rozpuszczenie w kwasie octowym i po o ą k staliza ję kg g szpa u a l o tu aż do ot z a ia sz zegól ie su tel ego od ie ia ziele i. Wg ś iade t a Theodo a Tu uet De Ma e e a , już XVI . f a uskie Mo tpellie sł ęło z jej produkcji. Uż a a głó ie XVII i XVIII ieku. ł.: verdetto cristallizzato;- fr.: e detà istallis ;- hiszp.: verdetto cristalizado. zieleń hiszpańska, a. verdigris, grynszpan, miedzianka, ś iedź, lazu iedzio “ztu z zielo pig e t, iesza i a o ojęt ego i zasado h o ta ó iedzi. Ot z a a pop zez sta ie ie la h iedzia ej a działa ie opa ó i a lu gazu d ze ego za k ięt h a z ia h. Po kilku tygodniach nalot zeskrobywano i ucierano z octem. Ma iez t i te s e za a ie ie, aź ie z ie iają e się iągu kilku iesię z łękit ozielo ego a zielo e. Mało sta il a, pło ieje i ze ieje pod pł e sia ki. Ma sła ą siłę k ia. B ła stosowana do zielonych lase u kó t ad j ie iesza a z szafranem), rzadko jako sa odziel pig e t. Często uż a a do spo ządza ia a io h lakie ó a s e o i złoto. Jest p odukte jś io do uz ski a ia ż i za u iedzi. ) a a od sta oż t oś i, ie ia ją Teof ast z E essos IV p. .e. pod az ą ios, Witruwiusz (I. p.n.e.) jako aeruca, Pliniusz Starszy (I w. n.e.), Mnich Teofil (X w.) jako viride hispanicum lub viride salsum, Cennini (koniec XIV w.) i inni. Wg Jean-Féli Wati a ajlepsza pochodzi z okolic Montpellier (zieleń hiszpańska krystalizowana). ł.: verdigris;- fr.: vert de gris;- ang.: verdigris;- hiszp.: verdegris;- niem.: Grünspan. zieleń Hookera, a. lak zielony Pierwotnie - iesza i a gu igut i łękitu p uskiego. Pig e t sła o k ją , stoso a ak a eli i do olej h 226 lase u kó . ) zase staje się ie ieski z powodu lak ię ia żół ie i o ga i z ej. O e ie zastępo a iesza i ą ziele i ftalo ja ia o ej z żół ie ą Ha sa lu au eoli ą. ł.: verde di Hooker;- fr.: vert Hooker;- ang.: Hooke sà green;- hiszp.: verde de Hooker;- niem.: Hooke sg ü . zieleń iryso a, a. zieleń z irysa Ba ik ośli ot z a z soku k iató i sa Iris germanica, Iris florentina). Znana od sta oż t oś i, wspominana m.in. przez Herakliusza. W De arte illuminandi d uga poł. XIV . opisa został p o es jej wytwarzania. Stosowana przede wszystkim w ilu i a ja h i i iatu a h, póź iej także akwareli, ze zględu a jątko ą p zej z stość. ł.: verde iris, gigli azzurri;- fr.: e tàd i is;- ang.: iris green;hiszp.: verde iris. zieleń kad o a Miesza i a żół ie i kad o ej z łękite ftalo ja i o lu łękite p uski . ł.: verde di cadmio;- fr.: vert de cadmium;- ang.: cadmium green;- hiszp.: verde de cadmio;- niem.: Kad iu g ü . zieleń kasselska zieleń a ga o a fr.: vert de Cassel;- ang.: Cassel green;- niem.: Kasselgrün. zieleń ko alto a, a. zieleń ‘i a a, zieleń ko a, zieleń sz edzka, zieleń tu e ka CoO· nZnO Zielononiebieski pigment syntetyczny. Odkryta przez szwedzkiego chemika Svena Rinmanna w 1780 r., do uż ia eszła ok. . Ot z a a p zez p aże ie temp. 1000-1100°C mieszaniny tlenku cynku i siarczanu ko altu. W zależ oś i od stosu ku CoO do ) O oż a uz skać óż e od ie ie, t ie iejsze, i iększa za a tość tle ku ko altu. T ała, lase u ko a, adaje się do sz stki h te h ik ala ski h. B ła zadko uż a a z po odu sła ej sił k ia o az sokiej e . Często pod a ia a p odukta i o iskiej jakoś i. Pod tą az ą sp zeda a o także iesza i ę łękitu ko alto ego i żół ie i h o o ej. ł.: verde di cobalto;- fr.: vert de cobalt;- ang.: cobalt green;- hiszp.: verde de cobalto;- niem.: Ko altg ü . zieleń króle ska zieleń sz aj fu ka ł.: verde reale;- fr.: vert royal;- ang.: royal green. zieleń lipska zieleń sz aj fu ka ł.: verde di Lipsia;- fr.: vert de Leipzig;- hiszp.: verde de Leipsig. zieleń ala hito a 1. zieleń z malachitu 2. Syntetyczny barwnik organiczny z grupy t ójfe lo eta o h, opate to a .W technikach malarskich stosowany w postaci laku. fr.: vert malachite;- ang.: malachite green;- niem.: Malachitgrün. zieleń a ga o a, a. zieleń kasselska, BaMnO4 Rzadko stosowany pigment odkryty w 1818 r. fr.: vert de Cassel;- ang.: manganese green, Cassel green, ‘ose stiel sàg ee ,à a taàg ee ;- niem.: Mangangrün, Barytgrün, Kasselgrün zieleń iedzio a zieleń hiszpańska ł.: verde rame;- fr.: vert de cuivre;- hiszp.: verde cobre. zieleń Milory’ego cynober zielony ł.: verde Milory;- fr.: vert Milory;- hiszp.: verde Milory. zieleń i eral a Ogól a az a zielo h pig e tó po hodze ia mineralnego, m.in. ziele i gó skiej ala hitu . W p akt e stoso a a także od iesie iu do pig e tó syntetycznych, przede wszystkim zieleni Scheelego oraz zieleni szwajnfurckiej. ł.: verde minerale;- fr.: e tà i al;- ang.: mineral green;- hiszp.: verde mineral. zieleń Mitisa, a. zieleń Mittiego Zielony pigment syntetyczny, arsenian miedzi. Odkryty w . p zez iedeńskiego he ika Mitisa. W jątko o t ał , posiada a dzo iele od ie i, adaje się do wszystkich technik malarskich. Por. zieleń sz aj fu ka. ł.: verde Mitis;- fr.: vert Mitis;- hiszp.: verde Mitis. zieleń Mittlera zieleń sz a agdo a ł.: verde Mittler;- fr.: vert Mittler;- ang.: Mittle sàg ee ;hiszp.: verde Mittler. zieleń ie ie ka 1. Odmiana azu tu o aź ie zielo ka od ie iu. 2. zieleń z malachitu ł.: verde tedesco, verde di Alemagna;- fr.: vert d'Allemagne;- ang.: Germany green;- hiszp.: verde de Alemagna, e deàale zieleń o a, a. zieleń pate to a Nazwa ziele i sz aj fu kiej uż a a pie sz okresie po wprowadzeniu jej do handlu (ok. 1816 r.) Często lo a z ziele ią Mitisa, p o adzo ą a ek tym samym czasie. ł.: verde nuovo;- fr.: vert nouveau;- ang.: new green;hiszp.: verde nuevo. zieleń Pannetiera zieleń sz a agdo a ł.: verde Pannetier;- fr.: vert Pannetier;- ang.: Pa green;- hiszp.: verde Pannetier. etie sà zieleń papuzia Po zątko o ok eśle ie zieleni Scheelego, potem podobnej zieleni szwajnfurckiej. ł.: verde pappagallo;- fr.: vert perroquet. zieleń paryska )ieleń sz aj fu ka. Naz a uż a a p zez ś odo iska ie z iąza e z te h ika i ala ski i, p. kied z iązek te jest stoso a sado i t ie jak ś odek o ado ój z . 227 ł.: verde di Parigi;- fr.: vert de Paris;- ang.: Paris green;hiszp.: verde de París. ł.: verde di Sassonia;- fr.: vert Saxon;- ang.: Saxon green;hiszp.: verde de Sajonia. zieleń pate to a Nazwa ziele i sz aj fu kiej uż a a pie sz okresie po wprowadzeniu pigmentu na rynek. ł.: verde patentato;- fr.: e tàpate t ;- ang.: patent green;- hiszp.: verde patentado. zieleń S heelego, a. zieleń sz edzka, zieleń a gielska, zieleń i e al a, zielo popiół, CuHAsO3 “ztu z zielo pig e t, k aś a se ia iedzi, odkryty w 1778 r. przez szwedzkiego chemika Karla Wilhel “ heele. Ot z a a p zez st ą a ie z roztworu a se ia u potasu sia za e iedzi. T ują a, sła o k je, z ie ia się ko tak ie z oło ie i sia kowodorem. Uje ie pł a a pig e t z ie ają e kad . Uż a a koń u XVIII i a po zątku XIX . ala st ie olej . Dość sz ko zastąpio a p zez zieleń sz aj fu ką i zieleń sz a agdo ą. ł.: verde di Scheele;- fr.: vert de Scheele;- ang.: Scheele green;- hiszp.: verde de Scheele;- niem.: “ heelesg ü . zieleń Pelletiera, a. verde bice Sztuczny zielony pigment, syntetyczny odpowiednik ala hitu. Jest to zasado ęgla iedzi ot z a podobnie jak verditer. Nazwa pochodzi od nazwiska francuskiego farmaceuty i chemika Bertranda Pelletiera, któ ot z ał te pig e t pod ko ie XVIII w. ł.: verde Pelletier;- fr.: vert Pelletier;- hiszp.: verde Pelletier. zieleń per a e t a, a. zieleń t ała )ieleń sz a agdo a z iesza a z żół ie ią h o o ą lu ielą a to ą. ł.: verde permanente;- fr.: vert permanent;- ang.: permanent green;- hiszp.: verde permanente. zieleń perska zieleń sz aj fu ka ł.: verde persiano;- fr.: vert perse;- hiszp.: verde persa. zieleń Plessy’ego, a. zieleń Di gle a, zieleń “ h itze a, CrPO4· 4H2O Pig e t s tet z , stoso a jako fa a p ze sło a i na małą skalę te h ika h a t st z h. Od ia óż ią się uż t i p odukta i jś io i. ł.: verde Plessy;- fr.: vert Plessy;- ang.: Pless sàg ee ;hiszp.: verde Plessy;- niem.: Plessy grün. zieleń pruska, FeCo2(CN)6· xH2O )ieleń zadko stoso a a jako pigment artystyczny. fr.: vert de Prusse;- ang.: Prussian green;- niem.: P eussis hg ü . zieleń Rinmanna Nazwa zieleni kobaltowej, od nazwiska jej odkrywcy szwedzkiego chemika Svena Rinmanna. ł.: verde di Rinmann;- fr.: vert de Rinmann;- ang.: ‘i a sàgreen;- hiszp.: verde de Rinmann. zieleń rośli a Ogól e ok eśle ie zielo h a ikó lu lakó , otrzymywanych z ekst aktó ośli h, głó ie o o ó i liś i. ) a e od sta oż t oś i, ie ia e .i . p zez Pliniusza (I w. n.e.) i Teofrasta (XI w.) oraz w De arte illuminandi (XIV w.). Stosowane przede wszystkim w ak a eli i i iatu a h. Do ziele i ośli h ależą p. zieleń z ut , zieleń z i sa, zieleń z pe ski h jagód. ł.: verde vegetale;- fr.: e tà g tal;- hiszp.: verde vegetal. zieleń saksońska Smalta zielona produkowana w Saksonii w XVII w. Dyeing) a green color produced by dyeing with yellow upon a ground of Saxon blue zieleń selado ito a ????, zieleń seledy o a? ???? Odmiana zie i zielo ej po hodzą a aj zęś iej ze złóż azjatyckich. Pigment o ladej to a ji złożo z seladonitu i tle kó żelaza. ł.: verde celadonite;- fr.: vert celadon;- ang.: celadon green;- hiszp.: verde celadonita. zieleń szał io a Ok eśle ie zie i zielo ej, podk eślaja e jej zgaszo ą a ę. ł.: color di salvia;- hiszp.: color de salvia. zieleń sz aragdo a, a. viridian, chromoksyd ognisty, h o oks d t a spa e t , zieleń Guig et a, zieleń Pa etie a, zieleń Mittle a, C 2O3· H2O) Zielony pigment syntetyczny, uwodniony tlenek chromu. Otrzymywana przez stapianie dwuchromianu potasowego i kwasu borowego. Odkryta w 1835 r. przez Pannetira, opatentowana w 1859 r. przez Guigneta, na rynek p o adzo a . p zez a gielską fi ę Wi so &Ne to pod az ą i idia . Jest to g u ozia ista, ż a zieleń o pięk ej, hłod ej a ie. T ała, odpo a a ś odo isko k aś e i zasado e. Nadaje się do sz stkich technik malarskich, stosowana także p oduk ji e a iki. W pa ła zieleń sz aj fu ką. ł.: verde smeraldo;- fr.: e tà e aude;- ang.: viridian;hiszp.: verde esmeralda;- niem.: “ a agdg ü ,à Guig etg ü ,àCh o o dh d atg ü , Ch o o idg ü à feurig. zieleń sz aj fur ka, a. zieleń pa ska, zieleń iedeńska, zieleń az lejska, zieleń lipska, zieleń papuzia, zieleń esa ska, zieleń i pe ato ska, zieleń Ve o esa, zieleń pate to a, zieleń o a Cu(CH3COO)2·3Cu(AsO2)2 “ztu z zielo pig e t, z iązek o tanu i arsenianu miedzi. Odkryta w 1814 r. w ie ie kiej iejs o oś i “ h ei fu t p zez ‘ussa, pod zas p a ad zastąpie ie zieleni Scheelego. Na rynek wprowadzona w 1816 r. Ma a ę zielo ka o łękit ą, do ze k je, jest dos ć t ała. Cze ieje pod pł em siarkowodoru i za ie ają h sia kę pig e tó . ‘zadko uż a a z powodu silnej toks z oś i. Często lo a z podo ą ziele ią Mitisa, p o adzo ą do ha dlu tym samym okresie. 228 ł.: verde di Schweinfurt;- fr.: vert de Schweinfurt;- ang.: Schweinfurt green;- hiszp.: verde de Schweinfurt;- niem.: “ h ei fu te àg ü . zieleń sz edzka zieleń “ heelego, zieleń ko alto a ł.: verde svedese;- fr.: e tàsu dois;- hiszp.: verde sueco. zieleń ture ka zieleń ko alto a ł.: verde turco;- fr.: vert turc;- hiszp.: verde turco;- niem.: Türkisgrün. zieleń tyrolska )ie ia zielo a po hodzą a z T olu. Ma żółta ą, zgaszo ą to a ję. ł.: verde tirolese;- fr.: vert tyrolien;- hiszp.: e deàti ol s. zieleń tyta o a, Co2TiO4 Pigment o niewielkim zastosowaniu, odkryty w 1934 r. ang.: titanium green. zieleń Vero esa Odmiana zieleni szwajnfurckiej. Sztuczny pigment składają się z k aś ego a se ia u iedzi i z ie ej iloś i tle ku iedzi. Półk ją , a skło ość do ze ie ia. P oduko a a po zątku XIX . ł.: verde Veronese;- fr.: e tàV o se;- ang.: Veronese green;- hiszp.: verde Veronese;- niem.: Ve o ese g ü . zieleń Vi toria Miesza i a spo ządzo a a su ho ziele i sz a agdo ej i żół ie i ko ej. T alsza od z stej ziele i szmaragdowej. ł.: verde vittoria;- fr.: vert Victoria. zieleń apie a )ielo pig e t odpo a działa ie ap a. P ze aż ie jest to a ik o ga i z osadzo a su st a ie, zęsto zmieszany z zie ią zielo ą. ł.: verde calce;- fr.: e tà àlaà hau ;- hiszp.: verde cal. zieleń ęgierska . )ieleń z ala htu po hodzą ego z Węgie i Mo a . . Pig e t s tet z , p z goto a a a go ą o iesza i a ozt o u sia za u iedzi i ęgla u sodu. Rzadko stosowana. ł.: verde ungherese;- fr.: vert de Hongrie;- ang.: Hungarian green;- hiszp.: verde de Hungría. zieleń iedeńska zieleń sz aj fu ka ł.: verde di Vienna;- fr.: vert de Vienne;- ang.: Wien green;- hiszp.: verde de Viena. zieleń łoska zieleń h o o a ł.: verde Italia;- fr.: e tàd Italie;- ang.: Italian green;hiszp.: verde Italia. Ba a od ladozielo ej do sz a agdo ej i siła k ia zależą od stop ia ozd o ie ia - im grubsze ziarno, tym zieleń i te s iejsza i a dziej k ją a. Odpo a a ś iatło, ażli a a ś odo isko k aś e i alkali z e. W spoiwach olejnych brunatnieje. Najlepsze rezultaty daje w te pe ze. Uż a a jed ak e sz stki h te h ika h ala ski h a ś ia ie a secco , do dzieł o sz zegól z a ze iu. ) a a od sta oż t oś i, Egip ie stoso a a także do eló kos et z h. Opisa a .i . p zez Pli iusza. W ś ed io ie zu zęsto uż a a iesza i ie z azu te i az a a ziele ią łękit ą verde azzuro). Odpowiednikiem syntetycznym malachitu jest zieleń bruszwicka. ł.: verde malachite;- fr.: vert malachite;- ang.: malachite green;- hiszp.: verde malaquita;- niem.: Malachit. zieleń z Montpellier, Cu(CH3COO)2·H2O W sokiej jakoś i zieleń hiszpańska k stalizo a a produkowana we francuskim Montpellier, poprzez utlenianie blach miedzianych w oparach octu winnego. Popularna w XVII i XVIII w. Wzmiankowana m.in. przez Theodora Turquet De Mayerne (1620) i Jean-Féli Wati a (1772). ł.: verde di Montpellier;- fr.: vert de Montpellier;- ang.: Montpellier green;- hiszp.: verde de Montpellier. zieleń z perski h jagód, a. zieleń pę he zo a, zieleń soczysta Ciemnozielony barwnik organiczny otrzymywany z soku iedoj zał h jagód szakłaku pospolitego (Rhamnus catharticus . ) a od sta oż t oś i, aj a dziej popula ś ed io ie zu. “toso posta i laku, p zede sz stki spoi a h od h. Pig e t ś ed iej jakoś i, ało sta il , pło ieje pod pł e ś iatła. Naz a zieleń pę he zo a odzi się ze z zaju z ie a ia jagód do ś ińskiego pę he za i za iesza ia go ad ź ódłe iepła a p ześpiesz ć susze ie. O e ie tak az a e są iektó e o ga i z e a iki s tet z e, a dziej odpo e a ś iatło i p zez a zo e do stoso a ia także te h ice olejnej. Por. żół ień z pe ski h jagód. ł.: verde vescica;- fr.: vert de vessie;- ang.: bladder green, sap green;- hiszp.: verde vejiga;- niem.: Saftgrün. zieleń z ruty Ba ik ośli ot z a z ruty zwyczajnej (Ruta graveolens), wzmiankowany międz i i De arte illuminandi . poł. XIV . . Jed a z ziele i ośli h. ł.: erba ruta;- fr.: ruta;- ang.: herb of grace;- hiszp.: ruda;niem.: Raute. zie ia iała Da e ok eśle ie kaolinu. ł.: terra bianca;- fr.: terre blanche;- ang.: white earth;hiszp.: tierra blanca. zieleń z irysa zieleń i so a ziemia bolusowa bolus ł.: terra bolare;- fr.: terre bolaire. zieleń z malachitu, a. alala hit, zieleń gó ska, CuCO3· Cu(OH)2 lub Cu2CO3(OH)2 Kosztowny, zielony pigment mineralny, uzyskiwany przez zmielenie  ala hitu. Jest to zasado ęgla iedzi. ziemia czarna z Piemontu, a. ka ień łoski Miękki, ilast łupek, do koń a XVII . uż a do so a ia. Pozosta ia ślad sze oki i aź , jed ak duża 229 za a tość k ształkó k a u po oduje zęste uszkadzanie powierzchni papieru. Wzmiankowana przez Cenniniego. ł.: piet aàd Italia;- fr.: pie eàd Italie;- ang.: Italian stone;hiszp.: piedra de Italia. ziemia czarna, a. za a k eda, ze ń z ska, ze ń rosyjska, ze ń łupko a, zie ia e e ka Cza pig e t i e al złożo z iesza i ęgla u ap ia, żelaza i manganu. Opisany przez Pliniusza (I w. n.e.) i Ce i iego ko ie XIV . . ” ed io k ją , ł uż a głó ie XV w. we wszystkich technikach malarskich. ł.: terra nera;- fr.: terre noire;- ang.: black earth;- hiszp.: tierra negra. zie ia zer o a hiszpańska Natu al pig e t żelazo , odzaj ugru czerwonego o ie ej, pło iałej a ie. Wz ia ko a a p zez Placide-Auguste Le Pileu d Aplig . wł.: terra rossa di Spagna;- fr.: ougeàd Espag e;- hiszp.: tie aà ojaàdeàEspańa. ziemia czerwona wenecka, a. k e ś iętojańska, brunus Odmiana ziemi czerwonej o bardzo drobnym ziarnie i i te s kolo ze, zde do a ie o iejsz iż typowej czerwonej ochry. Pozyskiwana z surowca do a ego ka ie ioło a h “a Gio a i koło We e ji; od ajda iejsz h zasó ła sp zeda a a p zez e e ki h kup ó . “toso a a e sz stki h technikach malarskich. Wzmiankowana przez Pliniusza pod az ą brunus oraz Cenniniego (koniec XIV w.). ł.: terra rossa di Venezia, sangue di San Giovanni;- fr.: terre rouge de Venise;- ang.: red earth of Venise;- hiszp.: tierra roja de Venecia, sang de San Giovanni ziemia czerwona z Werony Według t aktatu Theodo a Tu uet De Ma e e a jest to rodzaj sjeny palonej - u at a ze ień sz zegól ej u od . ł.: terra rossa di Verona;- fr.: te eà ougeàdeàV o e;ang.: Verona red;- hiszp.: tierra roja de Verona. ziemia czerwona, a. ugier czerwony naturalny, ochra czerwona, synopia, hematyt, spekularyt mikowy, rubryka, pu ola a, ze ień z He ula u , ze ień po pejańska, ziemia czerwona z Wenecji, ziemia czerwona z Werony Czerwony pigment naturalny otrzymywany z glinek zabarwionych tle kie żelaza III , płuka h, ielo h i suszo h. Od ia ą zie i ze o ej jest .i . he at t. ) a a od zasó p ehisto z h, opisa a m.in. przez Pliniusza i Cenniniego. Stabilna i odporna, ma dużą siłę k ia, oże ć uż a a e sz stki h technika h ala ski h. W stępuje pod óż i az a i z iąza i z kle z miejscem pochodzenia. ł.: terra rossa;- fr.: terre rouge;- ang.: red earth;- hiszp.: tierra roja. ziemia kasselska, a. brunat kasselski, zie ia kolońska, brunat van Dycka Naturalny, brązo o ze o pig e t, do a w okolicach Kassel w Nie ze h. “kłada się ponad 90% z su sta ji o ga i z h po stał h glebie w wyniku ozkładu ośli za ie ają h sole żelaza. W te h ika h ala ski h uż a a od koń a XVI ., popula a z łasz za w ieku XVIII. “ła o k ją a i ało sta il a, stoso a a głó ie do lase u kó . Ist ieją e ide t e podo ieńst a po iędz zie ią kasselską i zie ią kolońską zie ia kasselska jest ie o jaś iejsza . Od koń a XVIII . az te łą z ie z az ą brunat van Dy ka uż a e ł za ie ie jako s o i , p o adzają za iesza ie w fa ho ej lite atu ze. O e ie sp zeda a e są zęsto i ita je złożo e z żółtej o h i sadzy. ł.: terra di Cassel;- fr.: terre de Cassel;- ang.: Cassel earth;- hiszp.: tierra de Kassel.;- niem.: Kasslerbraun. zie ia kolońska B ązo pig e t o ga i z o czerwonawym odcieniu, otrzymywany z lig itu za a io ego z iązka i żelaza, glinu i krzemu. Podobna do ziemi kasselskiej, nieco od iej ie iejsza. Mało odpo a a ś iatło, a dzo transpa e t a, ideal a do lase u kó . W te h ika h ala ski h uż a a od po zątku XVII .; opisa a p zez Theodo e Tu uet De Ma e e a . Od koń a XVIII . az : zie ia kolońska, zie ia kasselska i brunat van D ka stoso a e ł za ie ie jako s o i , p o adzają za iesza ie fa ho ej lite atu ze. ł.: terra di Colonia;- fr.: terre de Cologne;- ang.: Cologne earth;- hiszp.: tierra de Colonia;- niem.: Kölnische erde. ziemia lemnejska Bolus czerwony wydobywany w okolicach Lemno w Grecji. ł.: terra di Lemno;- ang.: Lemnos earth. ziemia niebieska wiwianit ł.: terra azzurra;- fr.: terre bleue;- ang.: blue earth;hiszp.: tierra azul. zie ia pu olańska  ze ień pu ola o a ł.: terra di Pozzuoli;- fr.: terre de Pouzzoles;- ang.: Pozzuoli earth;- hiszp.: tierra de Pozzuoli;- niem.: Pozzolierde. zie ia sje eńska sjena naturalna ziemia turecka, a. brunat turecki Umbra palona produkowana z surowca pozyskiwanego ze złóż tu e ki h. ł.: terra fine di Turchia;- fr.: terre fine de Turquie;- hiszp.: tie aàfi aàdeàTu u a. ziemia umbryjska umbra naturalna ł.: te aàd o a;- fr.: te eàd o e;- ang.: earth umbert;- hiszp.: tierra de sombra;- niem.: Umbra. ziemia wenecka ziemia czarna ł.: terra di Venezia;- fr.: tierre de Venice;- ang.: earth of Venice;- hiszp.: tierra de Venecia. ziemia z Vicenzy W sokiej jakoś i kaoli po hodzą ze złóż Tretto w prowincji Vicenza - aj iększ h i aj aż iejsz h a 230 te to iu Wło h. Jest to glinka bardzo czysta, krucha i og iot ała. ł.: terra di Vicenza;- fr.: terre de Vicence;- hiszp.: tierra de Vicenza. ziemia zielona palona B u at o ze o pig e t ot z a p zez p aże ie zie i zielo ej. ) a od sta oż t oś i. ł.: terra verde bruciata;- fr.: te eà e teà űl e;- ang.: earth burnt;- hiszp.: tierra verde tostada;- niem.: G ü eà Erde gebrannt. ziemia zielona z Cypru, a. zieleń p jska )ie ia zielo a aj ższej jakoś i a azie se pe t u, otrzymywana z stępują h a C p ze gli ek agat h selado it. )astąpiła zie ię zielo ą z Werony po za k ię iu ka ie ioło ó Mo te Baldo, po d ugiej oj ie ś iato ej. ł.: terra verde di Cipro;- fr.: terre verte de Chypre;- ang.: Cyprian green earth;- hiszp.: tierra verde de Chipre. ziemia zielona z Werony, a. zieleń z Werony )ielo o łękit a, aj ższej jakości ziemia zielona, otrzymywana z gli ek agat h selado it stępują h Mo te Baldo koło We o . ) a a od sta oż t oś i, wymieniana przez Pliniusza (I w. n.e.). Andrea Pozzo (1693- zaś iad za s oi h pis a h, że jest to najlepsza ze znanych mu odmian do pracy we fresku. Po d ugiej oj ie ś iato ej, kied zap zesta o do ia, została zastąpio a p zez zie ię zielo ą z Cypru. ł.: terra verde di Verona;- fr.: te eà e teàdeàV o e;ang.: Verona green;- hiszp.: tierra verde de Verona;- niem.: G ü e Erde. ziemia zielona, a. e de appia u , teodotio , zieleń z We o , zieleń p jska, zieleń i la dzka, zie ia zeska, k eda eńska, zieleń szał io a )ielo pig e t i e al złożo z glaukonitu i selado itu u od io e gli ok ze ia żelaza II , ag ezu i potasu . Ist ieją d a podsta o e odzaje ziemi zielonej: 1. na bazie serpentynu pochodzenia ulka i z ego, o głę okiej a ie zie ia zielo a z Werony, ziemia zielona z Cypru); 2. na bazie glaukonitu pochodzenia osadowego, o kolorze zgaszonym i matowym zieleń i la dzka . ) a a od sta oż t oś i, opisa a .i . przez Witruwiusza (27 r. p.n.e.), Pliniusza (I w. n.e.) Mnicha Teofila (XI w.) i Cenniniego (koniec XIV w.). Uż a a ła jako pig e t lepsze gatu ki jako tańsz substytut zieleni z malachitu , także jako su st at i peł i z. W ś ed io ie zu ła skład ikie iektó h p epa ató pozłot i z h lu uż a a - zamiast bolusu czerwonego - jako aza pod zło e ia stąd az a olus zielo uż a a jesz ze p zez De Ma e e a .. Jest t ała i odpo a, oże ć iesz a ze sz stki i pigmentami, we wszystkim technikach malarskich. W oleju jest sła o k ją a i a te de ję do u at ie ia. ł.: terra verde;- fr.: terre verte;- ang.: green earth;- hiszp.: tierra verde;- niem.: G ü eàE de. ziemia żółta ugie żółt ł.: terra gialla;- fr.: terre jaune;- ang.: yellow earth;hiszp.: tierra amarilla. żło ak łyże zko y, a. krzywik Żło ak o t zo ie zak z io za ó o kierunku poprzecznym jak i zdłuż . Takie p ofilo a ie ułat ia o ó kę zagłę io h po ie z h i. ł.: sgorbia a cucchiaio;- fr.: gougeàe à uill e;- ang.: shaped gouge;- hiszp.: gubia ancha. żło ak Dłuto do pracy w d e ie, służą e do żło ie ia, łuski a ia o az d ąże ia o kó i zagłę ień. “kłada się z tulejko atego t zo u, p ostego lu łuko ato giętego oraz trzonka z płaską głó ką, ułat iają ą e e tual e po ija ie łotkie . ) a e są także żło aki z ostrzem w kształ ie lite V o az żło aki ł że zko e. ł.: sgorbia;- fr.: gouge;- ang.: gouge;- hiszp.: gubia;niem.: Hohleisen. żło ak Dłuto s e skie półok ągłe p zek oju, służą e do żło ie ia zagłę ień i o kó . ł.: olivettatore zło e ie á la mecca “posó i ita ji zło e ia. Polega a pok iu po ie z h i płatka i s e a lu , a astęp ie ałoże iu a ie zło istego lase u ku, elu zasuge o a ia o e oś i a dziej koszto ego ate iału. Lakie pozło iste spo ządza o aj zęś iej a azie ozpuszczonej w alkoholu gumiguty, sandaraku, smoczej krwi i aloesu. ł.: doratura a mecca, a mecca;- fr.: dorure á la mecca;ang.: mecca gilding;- hiszp.: colradura zło e ie a olus zło e ie na pulment ł.: doratura a bolo;- fr.: do u eà àlaàfeuille;- ang.: bole gilding;- hiszp.: dorado bol;- niem.: Glanzvergoldung. zło e ie a ikstio , a. zło e ie a at Te h ika pozłot i za, któ ej dla zape ie ia adhezji płatkó złota do zło o ej po ie z h i, stosuje się spoi a olejne lub olejno-ż i z e. Tz . ikstio a osi się a ie hło e, zaizolo a e szelakie podłoże. Płatki złota kładzie się po upł ie zasu poda ego p zez p odu e ta zależ oś i od sposo u p z goto a ia ikstio ają óż , dokład ie ok eślo zas s h ię ia, od i . do 24 godzin), kiedy powierzchnia potarta palcem nie ugina się za to a dzo o o h ta i daje ha akte st z ś ist tz . odlip . Te h ika ie adaje się do p a , któ e ają ć pole o a e. ł.: doratura a missione;- fr.: do u eà àlaà i tio ;- ang.: oil gilding;- hiszp.: do adoàaà i ti ;- niem.: Mattvergoldung. zło e ie a orda t zło e ie a ikstio . ł.: doratura a mordente;- fr.: dorure au mordant;- ang.: oil gilding;- hiszp.: dorado al mordiente;- niem.: Mordentvergoldung. zło e ie a pokost zło e ie a ikstio . ł.: doratura a mordente;- fr.: dorure au mordant;- ang.: oil gilding;- hiszp.: dorado al mordiente;- niem.: Mordentvergoldung. 231 zło e ie a pul e t, a. zło e ie a olus, zło e ie a poler Najbardziej popularna i e io a te h ika pozłot i za, identyfiko a a ze zło e ie tout court, szeroko opisana p zez Ce i iego ko ie XIV . . Na zag u to a ą i do ze szlifo a ą po ie z h ię a osi się jed ą lu ię ej a st  olusu a eńskiego z iesza ego z kleje . Po po o szlifo a iu ał i pa tia i po iąga się ją oz ień zo , iepł kleje i akłada płatki złota tak, do ze p z legał do podłoża. Pozło o a po ie z h ia jest astęp ie pole o a a i e e tual ie zdo io a a ię ia i lu pu o a ie . ł.: doratura a guazzo;- fr.: dorure á l'eau;- ang.: water gilding;- hiszp.: dorado al agua;- niem.: Polimentvergoldung. zło e ie a szlag etal Te i ża go o . )a ieg pok ia po ie z h i ie ką a st ą i itują ego złoto szlagmetalu. ł.: doratura a orone;- fr.: do u eà àl'o ipeau;- ang.: oroide gilding;- hiszp.: dorado a oropel. zło e ie płatkie Wsz stkie te h iki pozłot i ze, któ h uż a e są płatki złota. Po . zło e ie a pul e t, zło e ie a mikstion. ł.: doratura a foglia;- fr.: do u eà àlaàfeuille;- ang.: gold leaf gilding;- hiszp.: dorado al pan de oro. zło e ie proszkie Te h iki pozłot i ze, któ h stoso a e jest sp oszko a e złoto. )az zaj złoto uszelko e iesza się ze spoi e lakie , klej z ie zę , gu a a a ska i akłada pędzelkie . “toso a e głó ie do detali i peł ia ia t h o a e tó . ł.: doratura a conchiglia, doratura a nicchia;- fr.: dorure en coquille;- ang.: shell gold technique;- hiszp.: dorado en polvo;- niem.: Muschelvergoldung. zło e ie, a. pozła a ie )a ieg pok ia po ie z h i ie ką a st ą złota. Roz óż ia się d ie podsta o e te h iki stoso a e malarstwie: zło e ie a pul e t o az zło e ie a mikstion. ł.: doratura;- fr.: dorure;- ang.: gilding;- hiszp.: dorado;niem.: Vergoldung. złotko, a. pozłotka W aże ie ża go o e stoso a e a ok eśle ie ate iału aśladują ego złoto. Po . i ita ja złota. ł.: orone;- fr.: oripeau;- ang.: oroide;- hiszp.: oropel. złoto fałszy e i ita ja złota złoto ozaiko e, a. złoto ż do skie, au u usi u , au u pi to u , żół ień o a, “ “2 Sztuczny pigment zbudowany z k ształkó sia zku . Otrzymywane przez ogrzewanie amalgamatu cyny z sia ką i hlo kie a o u. Kolo zależ od te pe atu o ó ki żółtozło ist , iej lu a dziej uda . W ko z st a e jako żółt pig e t o az jako i ita ja złota. “ze oko stoso a e do zło e ia ka ie i ozaiko h. Niesta il e, łat o z ie ia a ę kontakcie z powietrzem, ieodpo e a pł ś odo iska. Uż a e od koń a XII . Wz ia ko a e p zez Ce i iego ko ie XIV . , któ podają e eptu ę jej p z goto a ia, ó o ześ ie od adza jego uż ie do alo a ia o azó . ł.: oro musivo;- fr.: or mussif;- ang.: mosaicgold;- hiszp.: oro de mosaico;- niem.: Mosaďkgold. złoto uszelko e, a. złoto ala skie “z zegól ie d o złot p oszek, uta t z kle z gu ą a a ską. ‘óż e od ie ie: od ze o ego do zielo ka ego uz ski a e są p zez ie ielkie dodatki iedzi al o s e a. Da iej t z a e ło muszelkach, obecnie sp zeda a e jest aj zęś iej porcelanowych pojemniczkach. ł.: oro in conchiglia;- fr.: or en coquille;- ang.: gold paint;hiszp.: oro en polvo;- niem.: Muschelgold. złoto płatko e, a. złoto płatka h Cie ka złota laszka ot z a a da iej p zez stop io e ozklep a ie etalu po iędz a kusza i pe ga i u lu pę he z z ie zę h aż do uz skania g u oś i ok. , o e ie , -0,00012 mm), a og a i z ć koszt zło e ia i ułat ić jego akłada ie. Dostęp e a ku posta i książe zek, o ia a h z kle lu . A ot z ać płatki óż h kolo a h, złoto stapia e jest z iedzią i s e e za a tość złota, zależ oś i od p ó aha się od 56- % . “toso a e do zło e ia a at i a pole , głó ie do pozła a ia zeź o az tła ala st ie ś ie i ta li o . Daje po łoki lekko p zej z ste, odpo e a ko ozję, ie agają e za ezpie ze ia. ) a e jest od ajda iejsz h zasó Chi a h od ok. 2000 lat p.n.e, w Egipcie ok. 1500 p.n.e.). ł.: foglia d'oro, oro in foglia;- fr.: feuilles de or;- ang.: gold leaf;- hiszp.: l i aàdeào o;- niem.: Blattgold. złoto, a. au u [ła .], Au Pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 79; metal szla het żółtej a , te p. top ie ia °C, te p. 3 ze ia °C, gęstość , g/cm . Jest iękkie, a dzo ko al e, daje się p oszko ać. Odpo e a działa ie tle u, po iet za i k asó ; ozt a za się t lko odzie k óle skiej i ozt o a h ja kó o e oś i tle u. W p z odzie stępuje zadko, aj zęś iej sta ie rodzimym lub w postaci stał h ozt o ó z innymi etala i, głó ie ze s e e złoża h pie ot h po hodze ia e up j ego lu złoża h tó h (zalewowowych) pochodzenia osadowego, w formie zia e ek, g udek, piasku, ż i u. Jest jed z aj ześ iej poznanych metali - barwa i lask u ożli iał dost zeże ie go w ż i a h ze z h, duża gęstość ułat iała do ie, a ko al ość - o ó kę. W Chi a h z a e ło ok. lat. p. .e., Egip ie od zasó p ed ast z h. Na a p zest ze i iekó sta o iło at ut ładz , oz akę oga t a, fo ę pie iądza, st ulo ało oz ój gospoda z państ . W ś ed io ie zu podej o a o ezskute z e p ó uz ska ia tz . ka ie ia filozofi z ego, któ - jak wierzono - u ożli ił p zekształ a ie etali nieszlachetnych w złoto. Od XIV w. organizowano p a po złot k usze zdłuż zegó Af ki. O e ie 232 złoto z kle posta i stopó ze s e e , iedzią i plat ą stosuje się .i . jubilerstwie, stomatologii, do wyrobu monet, aparatury specjalnej, w elektrotechnice, z iązki złota są uż a e fotografii i le z i t ie, złoto koloido e tz . pu pu a Kasjusza służ do a ie ia szkła i po ela . W te h ika h ala ski h uż a e ło od sta oż t oś i, posta i płatkó i p oszku. )łoto p oszku ot z a o p zez u ie a ie płatkó k usz u z dodatkie iodu, iałka jaja, soli ku he ej lu i ej su sta ji, któ ą łat o ło pote płukać. I a etoda polegała a p zesie a iu złotego piasku ze z ego lu a t o ze iu a alga atu złota, a astęp ie usu a iu tę i p zez og ze a ie. “łuż ło do zło e ia oraz jako pig e t. )ło o o p zede sz stki f ag e t zeź i tła ala st ie ta li o i ś ie . )łoto p oszko e sze oko stoso a o i iato st ie, e esa sie służ ło do pod osze ia ś iateł. ł.: oro;- fr.: or;- ang.: gold;- hiszp.: oro;- niem.: Gold. złoty podział, a. ha o i z podział, złote ię ie Podział da ej ielkoś i a a d ie ie ó e zęś i: iększą x o az iejszą a - x tak, że speł io a ła p opo ja a : x = x : (a - x , podział od i ka a d ie takie zęś i, iż ał od i ek a się tak do zęś i iększej, jak zęść iększa do iejszej . )asada z a a już sta oż t ej G e ji, opisa a p zez Euklidesa IV księdze Stoicheía geometrías (ok. 325 p. .e. . Często stoso a a sztukach plastycznych, łą zo o z ią łas oś i estet z e. Popula a z łasz za a hitektu ze a t z ej, o ańskiej i p zede sz stki sztuce renesansowej. ł.: sezione aurea;- fr.: o eàd o ;- ang.: golden section;- hiszp.: se i à u ea;- niem.: Goldener Schnitt. złusz ze ie Ubytek spowodowany rozwarstwieniem się i odpad ię ie f ag e tu o iektu, zaz zaj a st malarskiej. ł.: caduta;- fr.: chute;- ang.: loss;- hiszp.: a da. z ęt ie ie, a. efekt loo ) ato ie ie, ut ata p zej z stoś i lakie o a ej po ie z h i spo odo a a ozłoże ie się ząste zek i z ia ą spół z ika zała a ia ś iatła. Naj zęś iej spo odo a e p zez ilgoć, pod pł e któ ej w e iksie po stają ik osz zeli , adają u le z gląd, aż do ałko itego u ie z tel ie ia alo idła (efekt loo . W ko se a ji z. zęsto poja ia się pod zas z sz ze ia e iksó koń o h z po odu uż ia z t lot ego ozpusz zal ika lu g ałto o iże ie te pe atu . W zależ oś i od p z z , ko se a ja p ze iduje óż e etod , od uż ia ś odkó p ze i g z i z h po usu ię ie lu ege e a ję e iksó metoda Pettenkofera). ł.: bloom;- fr.: bleuissement;- ang.: bloom;- hiszp.: opalino;- niem.: Blauen. z ia a kolorysty z a po łok alarski h ) ia a a toś i h o at z h fa →żółk ię ie, ie ie ie, lak ię ie, ato ie ie . Może ć spowodowana przez rozmaite czynniki: zmieszanie ieodpo ied i h pig e tó p. → ealga u z ielą oło io ą , długot ałe działa ie ś iatła UV , utle ia ie, ie ie ie spoi i e iksó itp. ł.: alterazione dei colori;- fr.: alteration des couleurs;ang.: colour alteration żółć oło a “ok t a ie , dzieli a ko ó ek ąt o o h ołu, z ie ają a się drogach i o e zku żół io . Ciekła, żółtozielo ka a su sta ja, iej lu a dziej gęsta i lepka, o ostrym, nieprzyjemnym zapachu. Ma łaś i oś i odtłusz zają e, z iejsza apię ie powierzchniowe. Oczyszczona i od a io a służ jako anionowy ś odek po ie z h io o z odpo ied io dozo a e ozt o żół i oło ej wodzie destylowanej adają się do z sz ze ia delikat h po ie z h i malarskich). W technikach artystycznych znajduje óż o od e zastoso a ie: jako skład ik spoi z iększają p z zep ość fa do tłust h lu gładki h po ie z h i u ożli ia p. ko a ie lase u kó akwarelowych na warstwie olejnej); zmieszana z gu ą a a ską jako fiksat a do temper, akwareli i su kó oraz spoiwo w zło e iu a at; jako dodatek do klejó w elu pop a ie ia i h z ilżal oś i. ł.: fiele di bue, bile bovina;- fr.: fiel de boeuf;- ang.: ox gal, bovine bile;- hiszp.: hiel de buey;- niem.: Ochsengalle. żół ień z Werony Odmiana żół ie i i e al ej. ł.: giallo di Verona;- fr.: jau eàdeàV o e;- ang.: Verona yellow;- hiszp.: amarillo de Verona;- niem.: Veronesergelb. żół ień a erykańska żół ień h o o a ł.: giallo americano;- fr.: jaune américain;- ang.: American crome yellow;- hiszp.: amarillo americano. żół ień a gielska 1. Żół ień i e al a opate to a a A glii przez Turnera. 2. Jedna z odmian żół ie i h o o ej. . Żół ień sia ko a z do ieszką gipsu, i ita ja aurypigmentu. ł.: giallo inglese;- fr.: jaune Anglais;- ang.: English yellow;- hiszp.: a a illoài gl s. . żół ień a ty o o a . A t o ia oło iu; żół ień eapolitańska. . Miesza i a a t o ia u oło iu i k ze ia ó ap ia; żółt pig e t s tet z odk t 1861 r. przez a gielskiego p ze sło a Halletta. P oduko a pop zez z iele ie i e ału a t o u i astęp ie, pod zas kal o a ia, doda a ie tle ku oło iu lu ku. Od ie ie od t o ego do o a żo ego. T ują a. ł.: giallo di antimonio;- fr.: jau eàd a ti oi e;- ang.: antimony yellow. żół ień arse o a aurypigment ł.: giallo di arsenico;- fr.: jau eàd a se i ;- ang.: arsenic yellow;- hiszp.: a a illoàdeàa s i o. żół ień aurora Odmiana żół ie i kad o ej pusz zo a a ek w A glii . p zez fi ę Winsor & Newton. ł.: giallo aurora;- fr.: jaune aurore;- ang.: aurora yellow;hiszp.: amarillo aurora. 233 żół ień Balti ore 1. żół ień Ha sa 2. żół ień h o o a ł.: giallo Baltimora;- fr.: jaune de Baltimore;- hiszp.: amarillo de Baltimore. żół ień arowa żół ień a to a ł.: giallo di barite;- hiszp.: amarillo de barita. żół ień aryto a, a. żółta ult a a a, żół ień t o a, BaCrO4 Chromian baru, jedna z żół ie i h o ia o h. “ztu z pigment otrzymany w 1809 r. przez L. N. Vauquelina, w technikach malarskich stosowany od poło XIX . Uz ski a a p zez t ą a ie z roztworu chlorku baru d u h o ia e potasu pod ższo ej te pe aturze. Ba jas ożółtej, a dziej ato a od żół ie i ko ej i st o to ej. Dość sta il a, ie ie ieje, pod pł e ś iatła a skło ość do lekkiej z ia za a ie ia kie u ku ziele i edukuje się do tle ku h o u . Stosowana w technikach temperowych i olej h. T ują a, oże spo odo ać zat u ie a e . ł.: giallo di bario;- fr.: jaune de baryum;- ang.: barium yellow;- hiszp.: amarillo de bario;- niem.: Bartygelb. żół ień iz uto a, (BiO)2Cr2O7 Pigment stosowany sporadycznie w technikach artystycznych. ang.: bismuth yellow. żół ień outo d’or żół ień ko a ł.: gialloà otto eàd o o;- fr.: jau eà outo àd o ;- hiszp.: a a illoà ot àdeào o. żół ień esarska Ok eśle ie au pig e tu, a także sokiej jakoś i żółtego ug u o az żół ie i h o o ej. wł.: giallo imperiale;- fr.: jau eài p ial;- hiszp.: amarillo imperial. żół ień he i z a żół ień i e al a ł.: giallo chimico;- fr.: jaune chimique;- hiszp.: amarillo u i o. żół ień hińska 1. Importowany z Chin au pig e t, któ XIX w. zastąpił p odukt eu opejski. . Jas a żół ień ot z a a z barwnika soku trzciny. Uż a a spoiwie temperowym na papierze. ł.: giallo di China;- fr.: jaune de Chine;- ang.: chinese yellow;- hiszp.: amarillo de Chin; - niem.: Chinagelb, żół ień hro o a, a. żół ień a e kańska, żół ień kolońska, żół ień esa ska, żół ień t o a, żół ień lipska, żół ień o a, żół ień “poo e a, P C O4 a także PbCrO4·nPbSO4 lub PbCrO4·Pb(OH)2 Żółt pig e t s tet z , h o ia oło iu, odk t przez francuskiego chemika L.N. Vauquelina w 1797 r. pod zas p a p o adzo h ad od ę ie ie h o u z i e ału k okoitu. Opisana w 1809 r., produkowana od . Ot z a a p zez st ą e ie z wodnych ozt o ó azota u lu o ta u oło iu p zez działa ie dwuchromianem lub chromianem potasu. Odcienie od t o ego do po a ań zo ego, zależ oś i od składu he i z ego. Ma do e łaś i oś i k ją e. ) iegie czasu brunatnieje, w iku i te s ego aś ietlania p o ie ia i sło e z i staje się zielo ka a. W spoi ie olej zas ha sz ko i t a do. Nie adaje się do technik wapiennych - ś odo isku alkali z p zekształ a się óżo h o ia zasado . T ują a , oże po odo ać zat u ie oło ie o az o otwory skó . ł.: giallo di cromo;- fr.: jaune de chrome;- ang.: chrome yellow;- hiszp.: amarillo de cromo;- niem.: Chromgelb. żół ień hro o o-kadmowa Zasadowy chromian kadmowy. Opisana w 1843 r., nie z alazła sze szego zastoso a ia. zół ień hro o o-żelazowa )asado h o ia żelazo . Pig e t odk t fr.: jau eàsid i . . żół ień y ko a, a. żół ie Ma igold, żół ień outo d o , żół ień złota, żół ień t o a ) C O4 Chromian cynku, jedna z żół ie i h o ia o h. Pig e t s tet z ot z a p zez t ą a ie z roztworu siarczanu cynku dwuchromianem potasu. Odkryta w 1809 . p zez Le lai e a i Barruela. Wprowadzona do handlu w . pod az ą jau eà outo àd o [fr. żół ień złotego guzika ]. Od ie ie od żół ie i do o a żu, padają e w zieleń. Półp zej z sta, o sła ej sile k ia. W ażli a a ilgoć. “toso a a e sz stki h te h ika h ala ski h z jątkie te h ik apie h. Toks z a, oże po odo ać o ot o skóry. ł.: giallo di zinco;- fr.: jaune de zinc;- ang.: zinc yellow;hiszp.: amarillo de zinc;- niem.: Zinkgelb. żół ień y o a, a. złoto ozaiko e, złoto ż do skie “ “2 Sztuczny pigment zbudowany z k ształkó sia zku . Otrzymywana przez ogrzewanie amalgamatu cyny z sia ką i hlo kie a o u. Kolo zależ od te pe atu o ó ki żółtozło ist , iej lu a dziej uda . W ko z st a a jako żółt pig e t o az jako i ita ja złota, sze oko stoso a a do zło e ia ka ie i ozaiko h. Niesta il a, łat o z ie ia a ę kontakcie z powietrzem, ieodpo a a pł ś odo iska. Uż a a od koń a XII . Wz ia ko a a p zez Ce i iego ko ie XIV . , któ od adzają jej uż ie do alo a ia o azó podaje e eptu ę jej p z goto a ia. ł.: giallo di stagno;- fr.: jau eàd tai ;- hiszp.: amarillo de estańo. żół ień ytry o a Ogól e ok eśle ie óż h żółt h pig e tó o t o ej to a ji. Naj zęś iej stoso a e stosunku do ladej żół ie i h o o ej o az żół ie i chromianowych: barytowej i cynkowej. ł.: giallo limone;- fr.: jaune citron;- ang.: lemon yellow;hiszp.: a a illoàli . żół ień egipska żół ień eapolitańska ł.: giallo egiziano;- fr.: jaune egyptien;- ang.: Egyptian yellow;- hiszp.: amarillo egipcio. 234 żół ień euksa to o a Żół ień i d jska; za ie z sz zo a sól ag ezo a lu wapniowa kwasu euksantonowego. ł.: giallo euxantato;- fr.: jaune euxantato;- hiszp.: amarillo euxantato. żół ień fla dryjska żół ień oło io o-cynowa ł.: giallo di Fiandra;- fr.: jaune de Flandres;- hiszp.: amarillo de Flandes. żół ień Ha sa Sztuczny barwnik organiczny; jeden z pierwszych a ikó azo h p o adzo h do uż tku artystycznego. Znana od 1909 r., otrzymywana przez sp zęga ie po hod h a ili , toluid i in. z anilidem acetylooctowym. W technikach malarskich stosowana w fo ie lakó . P zez o z sta, a to a ję jas ej, ż ej żół ie i. Ce huje ją do a siła k ia i takaż sta il ość. ł.: giallo Hansa;- fr.: jaune Hansa;- ang.: Hansa yellow;niem.: Hansagelb. żół ień hiszpańska aurypigment ł.: giallo di Spagna;- fr.: jau eàd Espag e;- ang.: Spanish yellow;- hiszp.: a a illoàdeàEspańa; - niem; Spanischgelb żół ień i dyjska C19H16O11Mg5H2O lub C19H16O11Ca5H2O Żółt a ik o ga i z po hodze ia z ie zę ego; sól magnezowa lub wapniowa kwasu euksantonowego. Otrzymywana z o zu dła ka io ego liść i a go (Mangifera indica) jako produkt patologicznej przemiany ate ii, p o adzą ej do uszkodze ia e ek i szybkiej ś ie i z ie ząt. P z ęd o ała p a dopodo ie z Persji w XV w., popularna w Azji, z łasz za Indiach, w Europie w XVIII - XIX w., przede wszystkim w A glii. Dostęp a w fo ie sfe z h o he kó o ś ed i , żółtozielo ka h z ze ąt z i i te s ie żółt h w ś odku. Po u iu i susze iu a szkla h pł ta h uzyskiwano pigment o jątko o pięk kolo ze i dużej zdol oś i a ie ia. U ia ko a ie sta il , uż a w temperze i oleju, idealny do akwareli. Nie produkowany od . O e ie pod tą az ą sp zeda a e są fa syntetyczne o z liżo kolo ze. ł.: giallo indiano;- fr.: jaune indien;- ang.: indian yellow;hiszp.: amarillo indio;- niem.: Indischgelb. żół ień kad o a, a. kad żółt , żół ień au o a, Cd“ Żółt pig e t s tet z alezio 1817 r. przez niemieckiego chemika Friedricha Stromeyera, wprowadzony do malarstwa w ., a ku dostęp od . Ot z a aj zęś iej p zez t a a ie z zak aszo h ozt o ó ozpusz zal h odzie soli kadmowych siarczkiem sodowym. Naturalny siarczek kadmu (grenokit) w p z odzie stępuje postaci i e ału - złoża Szkocji, w Czechach i w Pensylwanii U“A. . Od ie ie od t o ego do po a ań zo ego (o a ż kad o zależ oś i od sposo u p z goto a ia. ” ietlista, a do a siłę k ia. T ała od ia jas e aj a dziej ażli e , pod pł e p o ie io a ia UV staje się zielo a. Nadaje się do uż ia we wszystkich technikach malarskich. ł.: giallo di cadmio;- fr.: jaune de cadmium;- ang.: cadmium yellow;- hiszp.: amarillo de cadmio;- niem.: Kadmiumgelb. żół ień ka odżańska gumiguta ł.: giallo cambogia;- fr.: jaune camboge;- hiszp.: amarillo camboya. żół ień kasselska żół ień i e al a ł.: giallo di Kassel;- fr.: jaune de Kassel;- hiszp.: amarillo de Kassel. żół ień Kasslera, a. żół ień Kessle a, żół ień i e al a ł.: giallo di Kassler;- fr.: jaune de Kassler;- ang.: Kassler yellow;- hiszp.: amarillo de Kassler;- niem.: Kasslergelb. żół ień ko alto a, a. au eoli a, a a, sól Fis he a, żół ień t a spa e t a K3[Co(NO2)6]·H2O “ztu z pig e t, sześ ioazot oko alta potasu, w kolorze ż ej, złotej żół ie i. Odk ta 1848 r. przez ie ie kiego he ika N.M. Fis he a e W o ła iu, w . p o adzo a do sp zedaż Anglii i Stanach Zjednoczonych przez Winsora i Ne to a pod az ą au eoli a. Ot z a a p zez t ą e ie z zakwaszonych rozt o ó soli ko altu stężo ozt o e azot u potaso ego. Pig e t półk ją , stoso a do lase u kó , także jako i ita ja iektó h żółt h lak. P z śpiesza pło ie ie pig e tó o ga i z h. ‘ozpusz zal ko alt oże po odo ać h o i z e zatrucie organizmu. ł.: giallo di cobalto;- fr.: jaune de cobalt;- ang.: cobalt yellow;- hiszp.: amarillo de cobalto;- niem.: Kobaltgelb. żół ień kolońska Odmiana żół ie i h o o ej o ladożółtej to a ji, składają a się 25% z h o ia u oło iu, % sia za u oło iu i % sia za u ap ia. W ażli a a ś iatło, ś odo isko alkai z e i działa ie sia ko odo u. Posiada do e łaś i oś i a ią e i k ją e. Toks z a, oże po odo ać zat u ie oło ie i o ot o skó . ł.: giallo di Colonia;- fr.: jaune de Cologne;- ang.: Cologne yellow;- hiszp.: amarillo de Colonia. żół ień króle ska 1. As2S3.Aurypigment pochodzenia syntetycznego. Wg Ce i iego ko ie XIV . „kolor to sztuczny, otrzymany p zezàal he ięài a dzoàt ują . Pig e t o e ie ie uż a ze zględu a sil ą toks z ość i sła ą siłę k ia. 2. a. turpet, Hg2SO4HgO. Pig e t z a już XVII w., stosowany w XIX w. . Miesza i a żół ie i h o o ej lu kad o ej z ielą ko ą. ł.: giallo del re;- fr.: jaune de roi;- ang.: ki g sà ello ;hiszp.: amarillo del rey;- niem.: Königsgelb. żół ień lipska żół ień h o o a ł.: giallo di Lipsia;- fr.: jaune de Leipzig;- ang.: Leipzig yellow;- hiszp.: amarillo de Leipzig;-niem.: Leipzigergelb. żół ień lś ią a Ogól e ok eśle ie żółt h pig e tó o sz zegól ej ś ietlistoś i lu poł skli oś i, p zede sz stki 235 żół ie i h o o ej i  żół ie i kad o ej. ł.: giallo brillante;- hiszp.: amarillo brillante. żół ień Marigold żół ień ko a ł.: giallo Marigold;- fr.: jaune Marigold;- hiszp.: amarillo Marigold. żół ień Marigold żół ień ko a ł.: giallo Marigold;- fr.: jaune Marigold;- hiszp.: amarillo Marigold. żół ień arso a, a. żół ień Ma sa, a s żółt , o us Ma tis, żół ień tle ko a, Fe2O3nH2O Żół ień żelazo a, tle ek żelaza III , po hodze ia s tet z ego. Pod zględe he i z ide t z a z ug e i sie ą. Ot z a a p zez st ą a ie z iesza i od h ozt o ó hlo ku lu sia za u żelaza i ału u ś odo isku alkali z , spo odo a doda ie ap a lu sod . P aże ie osadu poz ala z od fiko ać od ie ie aż do u atu i fioletu. Pig e t ato , dość sta il , z a od XIX . Może ć stosowany we wszystkich technikach malarskich. Nazwa odzi się z al he i z ej t ad ji, edług któ ej pla eta Ma s a pł a p a e p z żelazie. ł.: giallo di Marte;- fr.: jaune de Mars;- ang.: mars yellow;- hiszp.: amarillo de Marte;- niem.: Marsgelg. żół ień Meri ée Pigment syntetyczny, imitacja żół ie i eapolitańskiej. Miesza i a z iązkó oło iu, a t monu i tlenku chloru stapianych z iz ute , salet ą i siarczkiem antymonu, zgodnie z etodą op a o a ą p zez Me i ée. M iej urodziwy i iej t ał iż żół ień eapolitańska, stosowany w temperze i oleju. ł.: gialloàdiàMe i e;- fr.: jau eàM i eà;- ang.: M i e sà ello ;- hiszp.: amarillo de Me i e. żół ień i eral a, a. żół ień Tu e a, żół ień pate to a, żół ień he i z a, żół ień kasselska, żół ień pa ska, żół ień z Mo tpellie , żół ień z Werony PbCl27PbO Pig e t s tet z , iesza i a tle kó i chlorku oło iu, opate to a Anglii w 1781 r. przez Turnera. Ot z a a p zez og ze a ie past złożo ej z glejty oło io ej, soli a o iakal h i od , a astęp ie z iele ie. Ce huje ją dosko ała siła k ia o az bardzo duża ga a od ie i, od jas ej żół ie i p zez o a ż po u at. W ażli a a ś iatło, kontakcie siarczkami ma skło ość do ze ie ia. T ują a. “toso a a Europie w pie szej poł. XIX . technice temperowej i olejnej. W pa ta p zez żół ień h o o ą. ł.: giallo minerale;- fr.: jaune mineral;- ang.: mineral yellow;- hiszp.: amarillo mineral;- niem.: Mineralgelb. żół ień i eral a, a. żół ień Tu e a, żół ień pate to a, żół ień he i z a, żół ień kasselska, żół ień pa ska, żół ień z Mo tpellie , żół ień z Werony, PbCl27PbO Pig e t s tet z , iesza i a tle kó i chlorku oło iu, opate to a A glii . p zez Tu e a. Ot z a a p zez og ze a ie past złożo ej z glejty oło io ej, soli a o iakal h i od , a astęp ie z iele ie. Ce huje ją dosko ała siła k ia o az a dzo duża ga a od ie i, od jas ej żół ie i p zez o a ż po u at. W ażli a a ś iatło, kontakcie siarczkami ma skło ość do ze ie ia. T ują a. “toso a a Eu opie w pie szej poł. XIX . technice temperowej i olejnej. W pa ta p zez żół ień h o o ą. ł.: giallo minerale;- fr.: jaune mineral;- ang.: mineral yellow;- hiszp.: amarillo mineral;- niem.: Mineralgelb. żół ień eapolitańska, a. żół ień a t o o a, żół ień egipska, giallorino Pb3 [SbO4]2 Sztu z żółt pig e t, t ują a t o ia oło iu, otrzymywany przez naturalne kalcynowanie glejty oło io ej, soli a o o h, ału u i antymonianu potasu. Uż a a od sta oż t oś i Ba ilo , As ia, Egipt , w malarstwie europejskim obecna z ałą pe oś ią od koń a ś ed io ie za. Opisa a p zez Ce i iego ko ie XIV . pod az ą giallorino, Cipriana Piccolpassa , któ T eàli iàdell a teàdelà asaio podaje e eptu ę jej ot z a ia, z ia ko a a p zez A d ea Pozzo (1693-98). Najszerzej stosowana w latach 1740. Aż do . sądzo o, że jest to naturalna gli ka po hodzą a z okolic Wezuwiusza. Często lo a z as kote . Ma ż kolo , dużą sta il ość i siłę k ia. Moż a uż ać jej e sz stki h te h ika h ala ski h, także apie h. O e ie pod az ą żół ie i eapolitańskiej sp zeda a e są li z e pig e t o iższej jakoś i. ł.: giallo di Napoli;- fr.: jaune de Naples;- ang.: Naples yellow;- hiszp.: a a illoàdeàN poles;- niem.: Neapelgelb. żół ień o a żół ień h o o a ł.: giallo nuovo;- fr.: jaune nouveau;- ang.: ;- hiszp.: amarillo nuevo. żół ień oło io a tr ała żół ień oło io o-cynowa ł.: giallo di piombo permanente;- fr.: jaune de plomb permanent;- ang.: lead-tin yellow;- hiszp.: amarillo de plomo permanente. żół ień oło io a, a. glejta oło io a gładź s e a ,  as kot gładź złota , P O Żółte, sztu z e pig e t o dużej sile k ia. Ot z a e przez ogrzewanie w o e oś i po iet za ieli oło io ej lu stopio ego oło iu: te p. ok. °C - masykot, w te p. ok. °C - glejta oło io a. O a u ia ko a ie sta il e, t ują e. Uż a e głó ie technice olejnej. ł.: giallo di piombo;- fr.: jaune de plomb;- ang.: lead yellow;- hiszp.: amarillo de plomo;- niem.: Bleigelb. żół ień oło io o-cynowa, a. żół ień it ażo a, żół ień flandryjska, giallolino, zallolino Pb2SnO4 “ztu z t ują pig e t, ia oło iu. Ot z a a pod zas p aże ia za k ięt t glu te p. ok. °C miesza i d ó h zęś i tle ku i t ze h zęś i i ii oło io ej. Ide t fiko a a wielu dawnych obrazach, po hodzą h z okresu XIII-XVIII w. Zabarwienie blade, od t o ego do żółtego. Uż a a e f esku i oleju, a także ceramice i it ażo i t ie. 236 ł.: giallo di piombo e stagno;- fr.: jaune de plomb et d tai ;- ang.: lead-tin yellow;- hiszp.: amarillo de plomo y estaño;- niem.: Bleizinngelb. żół ień Thé arda żół ień eapolitańska ł.: gialloàdiàTh a d;- fr.: jau eàTh a d;- ang.: Th a d sà yellow;- hiszp.: a a illoàdeàTh a d. żół ień ora żo a żół ień z szafranu ł.: giallo arancio;- fr.: jaune orangé;- hiszp.: amarillo naranja. żół ień tle ko a żół ień a so a ł.: giallo ossido;- hiszp.: a a illoà ido. żół ień paryska żół ień i e al a ł.: giallo di Parigi;- fr.: jaune de Paris;- ang.: Paris yellow;hiszp.: a a illoàdeàPa s. żół ień pate to a Nazwa żół ie i i e al ej, popula a z łasz za w pierwszym okresie po opatentowaniu pigmentu przez Turnera w Anglii w 1781 r. ł.: giallo patentato;- fr.: jau eàPate t ;- ang.: patent yellow;- hiszp.: amarillo patentado;- niem.: Patentgelb. żół ień per a e t a, a. żół ień t ała żół ień ko a ł.: giallo permanente;- fr.: jaune permanent;- ang.: permanent yellow;- hiszp.: amarillo permanente. żół ień purrea żół ień i d jska ł.: giallo purrea;- fr.: jaune purrea;- hiszp.: amarillo purrea. żół ień rzy ska “ztu z pig e t, tle ek ku a io tle kie żelaza lub tlenkami magnezu w procesie kalcynowania. Ma pięk ą, jas ożółtą a ię; ało sta il . “toso a we wszystkich technikach malarskich. ł.: giallo di Roma;- fr.: jaune romain;- hiszp.: amarillo de Roma. żół ień siarko a aurypigment ł.: giallo di zolfo;- fr.: jaune de soufre;- hiszp.: amarillo de azufre. żół ień Spoo era Odmiana żół ie i h o o ej. ł.: giallo Spooner;- fr.: jaune Spooner;- ang.: “poo e sà chrome yellow;- hiszp.: amarillo Spooner. żół ień stil de grai żół ień z pe ski h jagód ł.: giallo stil de grain;- fr.: jaune stil de grain;- hiszp.: amarillo stil de grain. żół ień stro to a, SrCrO4 Chromian strontu, jedna z żół ie i h o ia o h. Otrzymywana pop zez t ą a ie z od h ozt o ó hlo ku st o tu d u h o ia e potasu pod ższo ej te pe atu ze. Ma ż kolo i do ą siłę k ia, jest zęś io o ozpusz zal a odzie. Pod pł e ś iatła edukuje się do tle ku h o u i a ie a zielo ka ego odcienia. Odkryta w 1809 r., w malarstwie stosowana od poło XIX . e sz stki h te h ika h. ł.: ż ł ieńàst o to a;- fr.: jaune de strontiane;- ang.: strontium yellow;- hiszp.: amarillo de estroncio;- niem.: Strontiumgelb. żół ień tra spare t a żół ień ko alto a ł.: giallo trasparente;- fr.: jaune trasparent;- hiszp.: amarillo transparente. żół ień Tur era Nazwa żół ie i i e al ej, od az iska jej alaz i łaś i iela pate tu - Anglika Turnera. ł.: giallo di Turner;- fr.: jaune Turner;- ang.: Tu e sà yellow;- hiszp.: amarillo de Turner;- niem.: Turnersgelb. żół ień tyta o a Żółt pig e t s tet z , złożo ze z iązkó iklu, tytanu i a t o u. Ot z a p zez h d olizę t ój a toś io h soli nadtlenku wodoru i kwasie siarkowym. Znajduje zastosowanie we wszystkich technikach malarskich. ł.: giallo di titanio;- fr.: jaune de titane;- ang.: titanium yellow;- hiszp.: amarillo de titanio;- niem.: żół ień itrażo a żół ień oło io o-cynowa ł.: giallo dei vetrai;- fr.: jaune de verre;- ang.: ;- hiszp.: amarillo de los vidrieros;- niem.: żół ień z Awinionu żół ień z pe ski h jagód ł.: giallo di Avignone;- fr.: jau eàd á ig o ;- hiszp.: a a illoàdeàá iń . żół ień z Kassel żół ień i e al a ł.: giallo di Cassel;- fr.: jaune de Cassel;- ang.: Cassel yellow;- hiszp.: amarillo de Cassel. żół ień z Montpellier Odmiana żół ie i i e al ej p oduko a a w Montpellier (Francja) przez Chaptala od 1790 r. ł.: giallo di Montpellier;- fr.: jaune de Montpellier;- hiszp.: amarillo de Montpellier. żół ień z perski h jagód, a. żół ień z żółt h jagód, żół ień z szakłaku, żół ień z A i io u, żół ień stil de g ai , giallo santo Żółt a ik po hodze ia ośli ego, ot z a z szakłaku pospolitego Rhamnus catharticus). Jego jagody (tzw. ziarna z Awinionu) za ie ają żółtozielo ka e su sta je a ią e - a et ę i a az ę. “t ą ają wywar z o o ó a ału i k edę ot z uje się lak, któ ego od ie ie p ze hodzą od jas ej żół ie i do ie ej zieleni, w zależ oś i od stop ia doj załoś i jagód. ) a od sta oż t oś i, sze oko uż a od ś ed io ie za do koń a XIX . “toso a p zede sz stki do a ie ia tkanin. W technikach artystycznych wykorzystywany głó ie i iato st ie, zadziej te h i e te pe o ej i olej ej, głó ie do lase u kó . Popula a z łasz za w malarstwie angielskim i francuskim XVIII w. Receptury jego spo ządza ia z ajdują się wielu dawnych traktatach, m. 237 in. w De arte illuminandi d uga poł. XIV w.). ł.: giallo di spincervino, stille di grano;- fr.: jaune de Spincervino, stil de grain;- ang.: spincervino yellow;- hiszp.: amarillo spincervino, gotas de trigo żół ień z rezedy, a. arzika Luteoli a, żółt a ik ot z a z rezedy farbierskiej (Reseda luteola , ośli jed o o z ej os ą ej dziko w ałej Eu opie. ) a a od sta oż t oś i (wzmiankowana przez Witruwiusza i He akliusza , po sze h ie uż a a do barwienia tkanin. W malarstwie stosowana w formie lakó , osadza h a sp oszko a ka ie iu ału o . Laki z rezedy od XIV w. stosowane jako pig e t.Tak uz ska żółtozielo ka pig e t ł u aża za ajt alsz spoś ód żółt h a ikó do zasu poja ie ia się s tet kó . Włoska az a grano di Avignone oraz francuska g ai eàd á ig o ogą lić się z żół ie ią z Awinionu czyli żół ie ią z pe ski h jagód. ł.: guada, grano di Avignone, erba lucia;- fr.: laque de gaude,àg ai eàd á ig o ;- ang.: gaude yellow;- niem.: Waudlack. żół ień z rezedy, a. arzika Żółt a ik ot z a z rezedy farbierskiej (Reseda luteola , jed o o z ej ośli os ą ej dziko Eu opie, pół o ej Af e i Azji M iejszej. Ekst akt z zęś i adzie h poddaje się działa iu sia za u gli u o e oś i od apie ej i a o iaku. “u sta ja a ią a to luteoli a. ) a a od sta oż t oś i (wzmiankowana przez Witruwiusza i Herakliusza), po sze h ie uż a a do a ie ia tka i . W malarstwie stoso a a od XIV . fo ie lakó , osadza h a sp oszko a ka ie iu ału o . Tak uz ska żółtozielo ka pig e t ł u aża za ajt alsz spoś ód żółt h a ikó do zasu poja ie ia się s tet kó . Włoska az a grano di Avignone oraz francuska g ai eàd á ig o ogą lić się z żół ie ią z Awinionu czyli żół ie ią z pe ski h jagód. ł.: erba lucia, guada, grano di Avignone;- fr.: laque de gaude, graine d á ig o ;- ang.: gaude yellow;- niem.: Waudlack. żół ień z szafranu, a. szafran [arab. za-faran] Jask a ożółt a ik o ga i z po hodze ia ośli ego, ot z a z słupkó k iató szaf a u uprawnego (Crocus sativus). Kosztowny: z 120 tys. k iató ot z uje się kg a ika. ) a od sta oż t oś i, uż a p zede sz stki do a ie ia tkanin. W ś ed io ie zu stoso a do lase u kó a srebrzeniach (zło e ie á la mecca), w malarstwie miniaturowym, temperowym i do o u lakó . W XIV i XV . zęsto łączony z cynobrem oraz mieszany z pig e ta i łękit i dla uz ska ia óż h od ie i zieleni. Wzmiankowany m.in. przez Pliniusza (I w. n.e.), mnicha Teofila i Cenniniego (koniec XIV w.). ł.: giallo zafferano;- fr.: jaune de safran;- ang.: saffron yellow;- hiszp.: a a illoàazaf ;- niem.: Safrangelb żół ień z szakłaku, a. żół ień z k usz , żół ień z perskich jagód, żół ień z A i io u, żół ień zioło a, żół ień stil de grain, giallo santo Żółt a ik o ga i z ot z a z szakłaku lu kruszyny - k ze iast h ośli z odzi szakłako at h (Ramnaceae , os ą h głó ie strefie umiarkowanej a półkuli pół o ej, z łasz za z szakłaku pospolitego (Rhamnus catharticus). Jagody (znane jako ziarna z A i io u za ie ają su sta je a ią e: a et ę i a az ę. Po st ą e iu a u a ału i k edę ot z uje się lakę, a od jas ożółtej do ciemnozielonkawej, w zależ oś i od stop ia doj załoś i o o ó . ) a a od sta oż t oś i, stoso a a p zede wszystkim do barwienia tkanin. W malarstwie europejskim obe a od XIV .; ajsta sza e eptu a a jej spo ządze ie z ajduje się De arte illuminandi d uga poł. XIV . . Uż a a głó ie miniaturach. W technice temperowej i olej ej ko z st a a do lase u kó o az, z iesza a zi i żół ie ia i, do pop a ia ia i te s oś i a . Popula a z łasz za malarstwie angielskim i francuskim XVIII w. ł.: giallo di spincervino;- fr.: jaune de Spincervino;- ang.: spincervino yellow;- hiszp.: amarillo spincervino. żół ień z żółty h jagód żół ień z pe ski h jagód żół ień z żółty h jagód żół ień z pe ski h jagód ł.: giallo erba;- fr.: herbe jaune;- hiszp.: amarillo yerba. żół ień złota żół ień ko a ł.: gialloàd o o;- fr.: jau eàd o ;- hiszp.: amarillo de oro. żółk ię ie Każda t a sfo a ja h o at z a, któ a p o adzi do zmiany koloru w kie u ku to a ji żółtej. W dzieła h malarskich zjawisko to dotyczy przede wszystkim wierzchnich warstw i oże ć ikie za ó o atu al h p o esó sta ze ia jak i z ikó ze ęt z h, taki h jak z ie z sz ze ie po ietrza albo ekspoz ja a ź ódła ś iatła. ł.: ingiallimento;- fr.: jaunissement;- ang.: yellowing;hiszp.: amarilleamiento. żółta s alta “ztu z żółt pig e t, szkło a io e sia zkie kad u lu a t o ia e oło iu, ielo e z odą i stapiane. Ce huje się do ą sta il oś ią. ) ajduje zastoso a ie e sz stki h te h ika h ala ski h. Naz a uż a a także niekiedy w odniesieniu do masykotu. ł.: giallo di smalto;- fr.: jaune de smalt;- ang.: smalt yellow;- hiszp.: amarillo de esmalte. żółta ultra ary a  żół ień a to a ł.: giallo oltremare;- fr.: jaune outremer;- ang.: ultramarine yellow;- hiszp.: amarillo ultramar;- niem.: Gelber Ultramarine. żółtko jaja Naturalna emulsja o składzie: % od , - % lipidó , % su sta ji iałko h o az fosfolipidu - lecytyny. Jest o a z ako it ś odkie po ie z h io o z , odg a olę e ulgato a i stabilizatora emulsji oraz u ożli ia iesza ie żółtka z i i su sta ja i. Dzięki t łaś io oś io jest o o aj aż iejsz spoi e w histo ii ala st a te pe o ego. T o z ło o znakomitej kohezji, adhezji i elast z oś i, któ e 238 z zase stają się o az lepsze. W p akt e a oz zedzić spoiwo i opóź ić jego s ha ie, żółtko iesza się z ie ielką iloś ią od i dodaje pa ę k opli ś odka ha ują ego fe e ta ję p. o tu al o le zka figo ego. Możli e jest także doda a ie olejó s h ą h i p z goto a ie tz . tłust h te pe . ł.: ossoàd uo ,àtuo loàd uo o;- fr.: jau eàd oeuf;- ang.: egg yolk;- hiszp.: yema de huevo;- niem.: Eidotter, Eigelb. z ilżal ość )dol ość ie z do ozpł a ia się po po ie z h i iała stałego. W stępuje, kied sił oddział a ia iędz ząste zko ego ie z i iała stałego są iększe od  apię ia po ie z h io ego ie z . Jest to a u ek konieczny do skutecznego przeprowadzenia wielu za iegó ko se ato ski h, taki h jak ie, kleje ie, as a ie, i p eg a ja. ) ilżal ość oż a pop a ić pop zez doda ie do ie z ś odkó powierzchniowo z h lu z iejsz ć, poddają o iekt hydrofobizacji. Por. pod iąga ie kapila e. ł.: pote eà ag a te,à ag a ilit ;- ang.: wetting power, wettability;- hiszp.: pode à ańa te,à oja ilidad. zwornica stolarska ” isk stola ski z a z h oz ia ó , służą do mocowania i u ie u ha ia ia klejo h ele e tó . ł.: sergente;- fr.: sergent;- ang.: pole clamp;- hiszp.: sargento. ży i a akrylo a “ztu z a ż i a te oplast z a ot z a a a d odze poli e za ji po hod h est ó , it li, a idó k asó ak lo h. Poli e i kopoli e ak lo e są bezbarwne i przezroczyste, mniej lub bardziej elastyczne zależ ie od odzaju i iloś i uż t h o o e ó , są sta il e i kazują dużą odpo ość fiz ko- he i z ą. ) ajdują sze okie zastoso a ie e spół zes h technikach malarskich jako spoiwa i lakiery. W konserwacji uż a e są po sze h ie jako spoi a, kleje, ś odki ko solidują e i o h o e. Pat z p. Paraloid, P-550 ł.: resina acrilica;- fr.: si eàa li ue;- ang.: acrylic resin;- hiszp.: esi aàa li a;- niem.: Akrylharz. ży i a alkido a, a. alkidale Bło ot ó za ż i a s tet z a ależą a do ż i poliest o h. Naj zęś iej ot z a a jest z bezwodnika ftalowego i gli e . ) kle stosuje się alkidale modyfikowane - czynnikie od fikują p. z iększają giętkość, t a dość, ozpusz zal ość oże ć olej s h ą , ż i a atu al a lu sztu z a. Uż a e są rozpuszczalnikach organicznych lub emulsjach od h do o u fa , lakie ó i klejó . W s ha ie (sieciowanie) polega na polimeryzacji z udziałe iązań pod ój h k asie tłusz zo , tle u z powietrza i sykatyw. fr.: si eàalk des;- ang.:alkyd resin;- niem.: Alkydharz ży i a yja oakrylo a, a. klej cyjanoakrylowy, cyjanoakrylan, cyjanoakrylat. Ż i a s tet z a; ester metylowy kwasu cyjanoakrylowego. Bezbarwna ciecz o łaś i oś ia h kleją h. Ma zdol ość do at h iasto ej poli e za ji pod iś ie ie i t o z t ałe, a dzo ie kie spoi . “ą one odporne na prawie wszystkie popularne rozpuszczalniki z jątkie d u et lofo a idu. Ż i a z a a od lat . O e ie uż a a do kleje ia oz ait h ate iałó , z łasz za szkła, e a iki i metali. W ko se a ji stoso a a t lko ta , gdzie óg od a al oś i ie jest istot . ł.: resina cianoacrilica, cianoacrilato;- fr.: si eà a oacrylique, cyano-acrylique;- ang.: cyanoacrylate resin, cyanoacrylate;- hiszp.: resina cianoacrilica, cianocrilato;niem.: Cyanacrylat-Kleber, Cyano-Klebstoff. ży i a da aro a damara ży i a epoksydo a Ż i a s tet z a ot z a a zwykle na drodze polikondensacji epichlorohydryny z dwufenolopropanem. Po doda iu ś odka ut a dzają ego aj zęś iej t ze io zędo h a i al o k asó zasado h ulega sieciowaniu - pod zas p o esu stępuje iez a z skurcz, produkty lotne nie wydzielają się. W kazuje dosko ałą p z zep ość do p a ie sz stki h ate iałó it o z szkło, etale, e a ika, ka ień, itp. . Po s h ię iu staje się t a da, o ojęt a he i z ie, odpo a a odę, k as , zasad i iększość ozpusz zal ikó o az a sze oki zak es zmian temperatury. Jest nieodwracalna, z zase sil ie żółk ie. Pop zez doda a ie ozpusz zal ikó , peł ia z , plast fikato ó lu i h ż i ist ieje ożli ość od fiko a ia jej łaś i oś i. Ż i e epoks do e uż a e są .i . jako kleje ko st uk j e, o tażo e, impregnaty oraz do produkcji tworzyw warstwowych la i ató . W lata h ł popula e konserwacji ka ie ia p. jako kleje, spoi a kitó i do odle ó o az jako ś odek do i p eg a ji i kitowania drewna. Obecnie pozostają sze oko stoso a e w konserwacji udo i t a, do klejeń agają h sil ej spoi o az iekied do za iegó i p eg a ji. W iektó h oś odka h ko se ato ski h uż a e są do lokal h ap a podo azi tekst l h. Cał zas pozostają p zed iote i te s h adań. W ha dlu dostęp e są p ze aż ie jako kleje d uko po e to e ż i a + utwardzacz). Nazwy handlowe: Araldite, Epidian, Epikote, Epon, Epoxy itp. ł.: resina epossidica;- fr.: si eà po ide;- ang.: epoxy resin;- hiszp.: esi aàepo di a;- niem.: Epoxidharz. ży i a kopalo a kopal ży i a astykso a, a. mastyks Ż i a atu al a ot z a a z a ięć ko d ze a mastyksowego (gatunku pistacji Pistacia lentiscus). W stępuje handlu w posta i zast gł h k opli al o do h ok u hó - p zez o z st h, a żółtej lub zielo ej. ‘ozpusz za się a zi o i a iepło olejku te pe t o , ęglo odo a h a o at z h i alkohola h. ) iegie zasu żółk ie. Posiada łaś i oś i podobne do damary. W technikach malarskich i w ko se a ji uż a a jest jako skład ik e iksó koń o h do o azó olej h i temperowych ie ia od IX . o az jako skład ik spoi do lase u kó i retuszy. ł.: resina mastice;- fr.: si eà asti ;- ang.: mastic resin;hiszp.: resina mastic;-niem.: Mastixharz.. 239 ży i a atural a Bezposta io a lu zęś io o k stali z a su sta ja o ga i z a; dzieli a ko ó ek ż i o od h ielu d ze iglast h lu p odukt p ze ia ate ii iektó h o adó szelak . “ta o i iesza i ę k asó o ga i z h ają h - ato ó ęgla w ząste z e , alkoholi, fe oli o az est ó o duż ięża ze ząste zko . Jest ie ozpusz zal a wodzie, rozpuszczalna w óż h ozpusz zal ika h o ga i z h. Posiada aź e łaś i oś i kleją e i ło ot ó ze. )ależ ie od ieku oz óż ia się ż i e spół zes e, ot z a e ze spół ześ ie os ą h d ze o az ż i e kopal e. I sta sze, t iększ jest i h ięża ząste zko i trudniejsze rozpuszczanie. W technikach ala ski h stoso a e są od ajda iejsz h zasó . “łużą do p oduk ji lakie ó , e iksó koń o ych i etusze ski h, jako dodatki do zap a , spoi , kitó i i p eg ató . O e ie są znacznej mierze wyparte przez polimery syntetyczne. ł.: resina naturale;- fr.: si eà atu el;- ang.: natural resin;- hiszp.: resina natural;-niem.: Naturharz. ży i a poliestrowa, a. poliester Ż i a s tet z a, poli e ot z a p zez est fika ję d u- lu ię ej fu k j h k asó karboksylowych i alkoholi. Dzielą się a t z podsta o e grupy: alkidale, poliestry nasycone (liniowe) i poliestry nienasycone (chemout a dzal e . Ut a dza ie astępuje a d odze sie io a ia, ez dziela ia p oduktó u o z h, to a z sz u ał sku z. Właś i oś i e ha i z e p oduktu zależą od udo jś io ej ż i . W ó oże ć giętki i elastyczny lub twardy i kruchy. Jest odpo he i z ie, a dosko ałe łaś i oś i te i z e i elektryczne. Jest nieodwracalny. Ż i e piliest o e stoso a e są od lat . do o u lakie ó , łókie s tet z h, folii, p oduk ji poliu eta ó p zez sie io a ie z izocyjanianami). W konserwacji służą p. do ko a ia podłoż zastęp z h dla alo ideł ś ie h, do z a ia ia konstrukcji drewnianych i u o a h z łasz za w połą ze iu z łók e szkla , któ e z iększa i h t z ałość -30 razy) oraz jako klej do kamienia i spoi o kitó ka ieniarskich. ł.: resina poliestere;- fr.: si eàpol este ;- ang.: polyester resin;- hiszp.: esi aàpoli ste ;- niem.: Polyesterharz. ży i a sa darako a sandarak ł.: sandracca;- fr.: sandaraque;- ang.: sandarac;- hiszp.: sandaraca;- niem.: Sandarak. ży ica syntetyczna, a. ż i a sztu z a Sztucznie uzyskany polimer o stosunkowo niewielkiej asie ząste zko ej i łaś i oś ia h fiz z h z liżo h do ż i atu al h. Ot z a a aj zęś iej na drodze przerobu ropy naftowej i jej pochodnych lub polimeryza ji o o e ó . Ż i e s tet z e sta o ią li z ą i iągle os ą ą g upę z iązkó o z óż i o ej budowie chemicznej i łaś i oś ia h. Mogą ć od fiko a e pop zez dodatki plast fikato ó i peł ia z . “łużą do p oduk ji klejó , lakie ó , i p eg ató , t orzyw i łókie sztu z h, jo itó i in. Pie sze p ó ot z a ia sztu z h ż i iał iejs e w d ugiej poło ie XIX .; a sze szą skalę poja ił się w latach 40. i . XX . W t zasie za zęł stop io o hodzić do ko se a ji za tkó i technik art st z h, odpo iadają a spe fi z e pot ze i zastępują iele t ad j h ate iałó . Po zątko e o a dot z ł sła ej z ajo oś i i h za ho a ia się po upł ie dłuższego zasu. Pat z: ż i a ja oak lo a, ż. poliest o a, ż. ak lo a, ż. epoksydowa. ł.: resina sintetica;- fr.: si eàs th ti ue;- ang.: synthetic resin;- hiszp.: esi aàsi t ti a;-niem.: Kunstharz. ży i a i ylo a Ż i a s tet z a ot z a a a d odze poli e za ji i kopoli e za ji z iązkó , za ie ają h od ik winylowy: -CH=CH2. Do ż i i lo h ależą .i .: polioctan winylu (POW, ang. PVA od polyvinylcetate) i produkt jego hydrolizy - polialkohol winylowy (PAW, ang. PVAl). Właś i oś i i ozpusz zal ość są óż e, w zależ oś i od udo he i z ej. “ą dos ć odpo ne na ś iatło i sta ze ie. ) zase sie iują i hodzą reakcje z oto ze ie , stają się t ud o lu p akt z ie nierozpuszczalnymi. W konserwacji stosowane od lat 40. XX, głó ie jako kleje. Uż a e do epe a ji lokal h pod azi płó ie h, kleje ia d ewna, utrwalania alo ideł ś ie h, jako ko po e t kitó o az oz ait h spoi du lażo h. W lata h - 80. XX w. popula e ó ież jako spoi a do pu kto a ia alo ideł ś ie h. “uk es ie pie a e p zez ż i e ak lo e. ł.: resina vinilica;- fr.: si eà i li ue;- ang.: vinyl resin;hiszp.: esi aà i li a;- niem.: Vinilharz. ży i za iedzi, Cu(C19H29COO)2 “ole iedzio e k asó ż i z h głó ie a iet o ego , uż a e jako i te s ie zielo pig e t. Ot z a sztu z ie, aj zęś iej p zez ogrzewanie terpentyny weneckiej lub kalafoni z olejkiem terpentynowym i ziele ią hiszpańską. Po stałą zielo ą asę oz ień za o te pe t ą al o suszo o i po zmieleniu u ie a o ze spoi e zaz zaj te pe ą jajo ą al o gu ą . Pig e t a dzo jed o od i transparentny, t ał . W ażli a ult afiolet z ie ia od ień a u at osza , p z po i ają zieleń pok tą po ie iał e ikse i działa ie ozpusz zal ikó organicznych. Stosowany w ilu i o a h ękopisa h od VIII w., wzmiankowany przez Cenniniego (koniec XIV w.) i Leonarda da Vinci. Najbardziej popularny w okresie od XIV do XVIII w., w malarstwie temperowym i olejnym. “ze oko stoso a także do spo ządza ia a io h lakie ó a s e o i złoto. Ż i za iedzi k a e są ó ież obrazach, w któ h uż ta do alo a ia zieleń hiszpańska eszła eak ję z ż i ą z werniksu, po odują efekt zupeł ie od ie e od za ie zeń artysty. W tym przypadku badania stratygraficzne zd adzają o e ość d ó h a st . ł.: resinato di rame;- fr.: si ateàdeàcuivre;- ang.: copper resin, copper resinate;- hiszp.: resinato de cobre; -niem.: Kupferresinat 240 gliptyka (gr. glyptós ‘wyryty, wyrzeźbiony’ od glýphein ‘rzeźbić, wycinać nożem’) szt. sztuka rzeźbienia i zdobnego nacinania kamieni szlachetnych i półszlachetnych;gemmaintagliokamea Glossary of art conservation I, Mireia Xarrié, Balaam Contents: AB-57, abandoned underdrawing,abrasion, absorbency,acacia,acetate,acetate fiber,adhesive,albumen prints,alcohol,alum,applied optical microscopy, aquatint,araldite,armenian bole, arriccio, asphaltum,azurite, babul, badigeon, barbe,batten,beva, biodeterioration, birch, bone, brasil-wood, butterfly, cadmium yellow, calcium carbonate, canvas, carbon black, carbon prints, casein, cellulose, chestnut, clay, cleaning, cleaning test, cleavage, coating,colletta,colour, colour ground,colour appearance, colour rendition index, conservation, conservator, consolidate,copal, cotton,craquelure,chromatic abstraction,curator, daguerreotype, deacidification, deionised water, demineralised water, dimethylformamide,dowel, earth pigments,elm,electromagnetic spectrum, emulsion, enzyme, epoxy resins, fading, ferrous sulfate,fluorescent lamp,ftir, formaldehyde, foxing, fungi, fresco,gall, gamboge,gelatin silver prints,gesso,gilding,glaze,glue,grid,ground, gum arabic, gum lac, gumsandarac, gum tragacanth, iccrom,icom,impasto,indigo, infrared radiation, intonaco, iron-gall ink,ivory black, kermes, lacuna,lake,lanolin,lapislazuli,lignin,linen,lining,linseed oil,liquid chromatography, logwood, marouflage, melinex,methyl cellulose, microscopy, nitrate esters, oak, oil gilding,oil painting,organic materials,organic pigments, oxidation, paint layer,paint layer or protective on the reverse, panel assembly with butt joints, panel assembly with tongue and groove joints,paper, papyrus, pentimento,pigment,plain weave,plank with knots, pochoir,polymer,polymerization,polyvinyl acetate,preventive conservation, primal Ac33,priming,prussian blue, radiocarbon analysis, raw umber, registrar, reintegration, relative humidity, repaint, reserve,resin, restoration,retouching with glazes,retouching with neutral tones, saturation,scanning electron microscopy,sepia, sepia inks,sgraffito on gold, silica gel, sinopia,stacco technique,stacco a massello,starch, starch paste,strappo,stretcher, strip lining,stronium yellow, support, synthetic pigments,synthetic resins, tangential cut,tannic acid,tear,tempera, thread count, tintype,toluene,toning,trattegio retouching, ultraviolet filter,ultraviolet light, ultraviolet radiation,ultraviolet/visible spectrometry, umber, underpaint, varnish, vinyl resin,warping of panels,water,water oxygenated, watercolour,water gilding, waterproof paper,white ground,wood, wood panel, wrinkling of the paint layer,xeroradiography,xrf,x-ray diffraction, xradiography. Glossary of art conservation III, Mireia Xarrié, Balaam Contents: Abrasive, absolute alcohol, accession, acetic acid, acetone, acrylic resin, adhesion, adhesive binding, adobe, agar, alabaster, albumen, alburnum, alizarin(e), alkali, alteration, alumina, amber, ammaltare, ammannitura, analysis, anhydrous, aniline, animal skin, antimony, authenticity, authentification, balsam, base, batik, bedacryl, benzol, binder, blister, blotting paper, bolus, borax, boric acid, brush, buckling, burnishing, butteratura, calamus, calcina sfiorata, calibration, camaieu, cambium, cambric, capillarity, carbolic acid, carbonatation, carborundum, carboxylic acid, carnauba wax, carpenter’s glue, case, cassiterite, catalyst, cellulose acetate, cement, centina, certificate program, cestrum, cirage, citric acid, claim, clamp (wood), clippings, cloisonné, cochineal, colophony, combination flight, chain fall, chlorine, chloroform, damask, dammar resin, destructive distillation, dew point, dissolution, distilled water, dolomite, drying oil, egg white, egyptian blue, emery, essence, etching, ethanol, ethics, ethnology, fiber, flour paste, formica, frame, furring, gallery guides, gallery talk, gas chamber, gelatine, gloss, glycerine, grisaille, grout, guide, hard copy, historic site, humidification, hydrogen peroxide, hydrophilic substances, imprimatura, inservice training, indian yellow, inert material, inpainting, join elements, justaposed brushstrokes, keratin, keyboard, lead-tin yellow, left brain, loom, mahogany (African), mahogany (American), mastic resin, moiré, naphtha, open storage, original order, overblow, painting restorer, pine (ponderosa), polyester, preparator, radiography, resins (synthetic), saliva, shellac, silk, strainer, terpene, thinner, tochlorine, traffic flow, turpentine resin, two-by-four, undergraduate student, UNESCO Convention, VALS, vegetable glue, vulpex, warden, wayfinder, weave emphasis, zinc yellow. 241 Przypisy 47 1 http://www.kobeyamate.ac.jp/users/tetsuro/gemstones/images/agate3.jpg 2 ‘e a dt, Ch stus pędzają p zekup ió ze ś iąt i, ; http://pelmelquizz.free.fr/technique/eauforte.jpg 3 Slava Iljashenko, Ilustracja do Puszkina, http://www.northernsights.net/slavart/etching-5.html 4 Jü ge We e , Akte, , ‘ese age, http:// .ku st e ei rostock.de/jahresgaben/1993.htm 5 http://www.a-m.de/englisch/index.html Pepi I, VI dynastia, Brooklyn Museum of Art, NY, http://www.pandore.net/magies/legende/nymaathapy/images1/dynasti e_VI.JPG 7 Tausch, Alkanna; http://www.botanical.com/botanical/mgmh/a/alkan024-l.jpg 8 Richard Schmid. Loveland, 2000, www.asopa.com/publications/ 2000winter/schmid.htm 9 http://www.swsbm.com/Illustrations/Aloes.gif 10 http://www.culturalheritage.net/ortygia/italiano/Alveolizzazione.html 11 http://www.swsbm.com/Illustrations/Commiphora_myrrha.gif 12 http://www.copperconnection.com/images/minerals/amethyst.gif 13 http://www.museo.unimo.it/theatrum/macchine/history/95.htm 14 Poz ań, kated a, a tepediu z poł. XVIII .; http://www.owinska.archpoznan.org.pl/images/H.JPG 15 "The Poacher's Elephant, the Blind Man's Elephant" by Dale Copeland , Assemblage; http://post-dogmatistarts.net/museum/collage/copeland002.htm 16 http://www.headwayresearch.com/accessories/exhauster.htm 17 www.a-original.co.jp/image/treasure/azurite.jpg&imgrefurl 18 p zek ój o azu Mo eta http://www.moma.org/collection/conservation/monets_method.html 19 http://www.globalarte.it/storia/immseicento/265.jpg; Michelangelo Cerquozzi, Bambocciata 20 http://www.straw.com/cpy/cottonclip.html 6 21 http://apps.webcreate.com/ecom/catalog/product_specific.cfm?ClientID =15&ProductID=23870 22 http://www.crit.archi.fr/~bois/Bois/2.Matiere/Images/lunure.jpg 23 Gyorgy Csoka, Hungary Forest Research Institute, www.invasive.org 24 Camera Obscura, Reinerus Gemma-Frisius, 1544 http://www.acmi.net.au/AIC/CAM_OBS_LOUVAIN_1544.GIF 25 Camera Obscura, Athanasius Kircher, 1646 , http://www.stadtarchivhildesheim.de/images/Camera%20obscura.jpg 26 http://www.brooksby.org/family/shoby.html; http://www.sandkuhlgmbh.de/holzmuster-sonstige.htm 27 Henri de Toulouse-Lautrec, Ambassadeurs: Aristide Bruant, 1892, CHromolitografia, 133,8 x 91,7 cm ; http://www.archimagazine.com/blautr.htm 28 29 http://www.ritsumei.ac.jp/~akitaoka/scolor-e.html http://www.a-original.co.jp/image/treasure/chrysocolla.htm http://www.screensound.gov.au/Images.nsf/Images/colour/$File/colour. jpg 48 49 http://www.kittlitz-ol.de/sell/katalog/amboss/big/3.jpg http://www.wsp.krakow.pl/konspekt/konspekt3/kubiczek1.jpg 51 http://www.antiquariarte.it/vallerga.htm 50 52 http://www.minersoc.org/pages/gallery/minpix/malachite/malachite.ht ml, Dept. of Earth Sciences, University of Bristol 53 http://www.osfin.org/quadraturismo/ 54 http://www.lanterne.freesurf.fr/peinture005.jpg, , Cop ightà à ©à Paul Interactive 55 Tho as Gai s o ough: Dzie z ka iejska z pse , , ol./pł, , × , ) io P ., http://www.onlinekunst.de/mai/hund_gainsborough_1785.jpg. Ge e ale ei. La d: G oß ita ie . “til: ‘oko 56 http://twist.lib.uiowa.edu/insidebq/workshop/images/36mahlstick.JPG 57 http://www.omikrononline.de/cyberchem/preise/labor/gif/becherho.gif 58 http://www.ragaziana.ch/PrivateCollection/Glossary/Mezzotinto.html 59 http://www.sign-lang.uni-hamburg.de/TLex/IllusGR/L5/L5370.jpg 60 http://www.texaspaint.com/images/VendorsAtoE/Advance/US21.jpg 61 http://www.heimwerkerlexikon.de/service/heimwerkerlexikon/lexpix/8-26-10.gif 62 http://imageseu.amazon.com/images/P/B0001D1PUU.03.LZZZZZZZ.jpg 63 http://www.feinewerkzeuge.de/eurosaeg.htm 64 http://www.diydata.com/techniques/timber_joints/frame_joints/doveta il.gif 65 http://free.polbox.pl/ 66 http://free.polbox.pl/ 67 http://www.geoffswoodwork.co.uk/joints%20more.htm 68 http://www2.cr.nps.gov/tps/images/10_wrinkling.jpg 69 http://www.republika.pl/zzknafle/popielica.htm 70 http://www.berkley7.freeserve.co.uk/clipart/Mchisel.jpg 71 http://www.coleopterist.org.uk/taxa/anobiidae/ptilipec.htm 72 http://www.berkley7.freeserve.co.uk/clipart/Cpunch.jpg 73 http://www.berkley7.freeserve.co.uk/clipart/Rasp.jpg 74 http://www.kitcar.de/portal/images/stories/autos/porsche.jpg 75 www.sklepik.unitel.krakow.pl/ index.php?cPath=135 76 http://www.farnesegallery.com/images/Top29.jpg 77 http://www.corabois.ch/produit.htm 78 http://www.sebiclement.ch/insekten/insektenbilder/hausbock.jpg 79 http://www.medievalwoodworking.com/vld_tools/plane.jpg 80 http://www.dutchgirl.net/mean/tondo.jpg 81 http://www.annor.de/regeln/waffen/holzfaelleraxt.jpg 82 http://www.medievalwoodworking.com/vld_tools/hatchet.jpg 83 http://strangeduet.narod.ru/Topor.jpg 84 http://www.screwfix.com/sfd/i/cat/34/3413_l.jpg; www.latyrolienne.com 85 Piete Claesz, Va itas, , ol./pł, , , Mau itshuis, Haga; http://gallery.euroweb.hu/art/c/claesz/vanitas.jpg 86 http://homepages.tesco.net/~p.wilkinson/tort6.gif 30 http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5c/Chrysocolla_USA .jpg 31 http://www.artnavigator.com/europe/poland/graphic/technic/mezzotinta2.htm 32 http://www.meublepeint.com/boutiqueproduits/index.html?target=pigments_vz_lzhunitvi.html 33 http://weerd095.speed.planet.nl/laiser/planten/taxus.jpg 34 Jean-Baptiste-Camille Corot, Le Petit Berger, Cli hé-verre, mm ł http:// . e ta elli.o g/italia o/page/“ta pe/ .ht l 35 http://www.louvre.fr/anglais/collec/peint/rf1952/peint_f.htm 36 http://users.ev1.net/~gmuster/CatalogImages/Stan81_1923.jpg 37 http://www.walnutwoods.net/burl2.jpg 38 http://www.berkley7.freeserve.co.uk/clipart/Bchisel.jpg 39 http://www.portalmundos.com/mundoarte/grandesgenios/toulouse/tou louse31.htm 40 http://www.sivaonline.it/image/tarli04.jpg 41 http://www.stereoscopy.com/faq/holography.jpg 42 http://www.corabois.ch/boismass/image/Frene.JPG 43 http://www.corabois.ch/produit.htm 44 http://www.doa.go.th/botany/corchorus%20aestuans.gif 45 http://geocities.yahoo.com.br/tricolandia/tapecaria/juta.jpg 46 http://www.sebiclement.ch/insekten/insektenbilder/nagekafer.jpg 242