ISSN 2081-1438
eISSN 2391-4106
Management of Environmental Protection in Forests
TOM VIII
TUCHOLA 2014
RADA NAUKOWA:
dr hab. Martin Čech Uniwersytet Karola w Pradze, Czechy
prof. dr hab. Jurij Czarnobaj Państwowe Muzeum Przyrodnicze Narodowej
Akademii Nauk Ukrainy we Lwowie, Ukraina
dr hab. Orest Furdyczko Narodowa Akademia Nauk Agrarnych Ukrainy, Ukraina
prof. dr hab. czł. rzecz. PAN Andrzej Grzywacz Szkoła Główna Gospodarstwa
Wiejskiego w Warszawie, Polska
prof. dr hab. Swietłana Konaszowa Baszkirski Uniwersytet Agrarny w Ufa, Rosja
prof. zw. dr hab. Jan Kopcewicz Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu,
Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi, Polska
dr Mats Nordberg Szwedzkie Towarzystwo Leśne, Szwecja
prof. dr hab. czł. koresp. PAN Jacek Oleksyn Instytut Dendrologii PAN w Kórniku,
Polska
prof. dr hab. Piotr Paschalis-Jakubowicz Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
w Warszawie, Polska
prof. dr hab. Myroslava Soroka Narodowy Uniwersytet Leśnictwa i Technologii
Drewna Ukrainy, Ukraina
prof. dr hab. Lidia Tasienkiewicz Lwowski Uniwersytet im. Iwana Franko,
Państwowe Muzeum Przyrodnicze Narodowej Akademii Nauk Ukrainy we Lwowie,
Ukraina
prof. dr hab. Wojciech Wesoły Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Wyższa
Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi, Polska
prof. dr hab. inż. Tomasz Zawiła-Niedźwiecki Dyrekcja Generalna Lasów
Państwowych, Polska
ZARZ¥DZANIE
OCHRON¥ PRZYRODY
W LASACH
Management of Environmental Protection in Forests
TOM VIII
pod redakcją
Krzysztofa Kannenberga i Huberta Szramki
Rocznik Wyższej Szkoły Zarządzania Środowiskiem w Tucholi
TUCHOLA 2014
ZAKRES TEMATYCZNY
Zarządzanie ochroną przyrody w lasach jest czasopismem przyrodniczo-leśnym. Zawiera oryginalne artykuły naukowe,
artykuły przeglądowe, dyskusyjne oraz doniesienia. Profil czasopisma obejmuje problematykę szeroko rozumianej ochrony
przyrody w lasach, a więc zagadnienia z dziedzin nauk: leśnych, biologicznych, technicznych, ekonomicznych i prawnych.
Artykuły opatrzone są abstraktami w języku angielskim. Na język angielski przetłumaczone są także tytuły, słowa kluczowe
i streszczenia artykułów. Materiały mogą być ilustrowane zdjęciami w wersji kolorowej lub czarno- białej. Czasopismo dostępne
jest w formie papierowej i elektronicznej. Czasopismo udostępnia teksty artykułów naukowych do swobodnego wykorzystania
w celach informacyjnych.
WYDAWCA
Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi, ul. Pocztowa 13, 89-500 Tuchola, Polska,
tel. +48 52 559 20 22, osoba kontaktowa: Magdalena Hoppe, e-mail: wydawnictwo@tuchola.pl
REDAKTORZY NACZELNI
DR KRZYSZTOF KANNENBERG, Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi, Polska,
e-mail: rektorat@borytucholskie.pl
PROF. DR HAB. INŻ. HUBERT SZRAMKA, Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi, Uniwersytet Przyrodniczy
w Poznaniu, Polska, e-mail: wydawnictwo@tuchola.pl
REDAKTORZY JĘZYKOWI
MGR BOGUSŁAWA CZERWIŃSKA – język rosyjski, Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi, Polska,
e-mail: wszs@tuchola.pl
MGR KATARZYNA POROŻYNSKA- język polski, Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi, Polska,
e-mail: wszs@tuchola.pl
DR JOANNA WIŃSKA- język angielski, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Polska, e-mail: jwinska@umk.pl
REDAKTOR STATYSTYCZNY
DR HAB. MARIOLA PIŁATOWSKA, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Polska, e-mail: mariola.pilatowska@umk.pl
REDAKTORZY TEMATYCZNI
DR HAB. INŻ. BOGUSŁAW KAMIŃSKI, Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem Tucholi, Uniwersytet Przyrodniczy
w Poznaniu, Polska, e-mail: bkamin@up.poznan.pl (inżynieria i ochrona środowiska, nauki leśne)
DR HAB. INŻ. ANDRZEJ KLIMEK, Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi, Uniwersytet TechnologicznoPrzyrodniczy w Bydgoszczy, Polska, e-mail: klimek@utp.edu.pl (nauki leśne, kształtowanie środowiska, zootechnika,
ekologia zwierząt, ochrona środowiska)
PROF. DR HAB. INŻ. WOJCIECH WESOŁY, Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi, Uniwersytet
Przyrodniczy w Poznaniu, Polska, e-mail: wesoly@au.poznan.pl (nauki leśne, hodowla lasu)
REDAKTOR TECHNICZNY
Daniel Wierzchucki, Firma Usługowo-Wydawnicza "DANIEL", Polska, e-mail: drukarniadaniel@poczta.onet.pl
SEKRETARZ REDAKCJI
mgr Magdalena Hoppe, Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi, Polska, e-mail: wydawnictwo@tuchola.pl
RADA RECENZENTÓW
Prof. dr Janbajew Julaj Aglamowicz, Baszkirski Uniwersytet Państwowy w Ufa, Rosja
Prof. dr inż. Ladislav Paule, Uniwersytet Techniczny w Zwoleniu, Słowacja
dr hab. inż. Cezary Beker, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Polska
dr hab. inż. Janusz Kocel , Instytut Badawczy Leśnictwa w Sękocinie Starym, Polska
dr hab. Igor Kaprus', Państwowe Muzeum Przyrodnicze Narodowej Akademii Nauk Ukrainy we Lwowie, Ukraina
dr hab. inż. Roman Wojtkowiak, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Polska
dr Nataliya Kalinovych, Lwowski Uniwersytet im. Iwana Franko, Ukraina
ADRES REDAKCJI
ul. Pocztowa 13, 89-500 Tuchola, Polska
tel. +48 52 559 20 22
e-mail: wydawnictwo@tuchola.pl
http://www.wydawnictwo.tuchola.pl/
osoba kontaktowa: Magdalena Hoppe, e-mail: wydawnictwo@tuchola.pl
SERWISY ABSTRAKTOWE I INDEKSOWANE
- Index Copernicus (IC™ Value w 2013 roku: 5,62)
- AGRO
- Punktacja MNiSW- 3 pkt. (2013r.)
WERSJA ELEKTRONICZNA
Wersja elektroniczna jest dostępna na stronie www.wydawnictwo.tuchola.pl.
DEKLARACJA DOTYCZĄCA WERSJI PIERWOTNEJ
Wersją pierwotną (referencyjną) czasopisma jest wersja drukowana.
INSTYTUCJA FINANSUJĄCA
Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi , Makita Sp. z o.o. (dofinansowanie)
ISSN 2081-1438
eISSN 2391-4106
DOI: 10.5604
SPIS TREŚCI
OD REDAKCJI ........................................................................................................... 5
1. Stopień defoliacji drzewostanów sosnowych w Leśnym Zakładzie
Doświadczalnym Murowana Goślina w latach 1992-2012 (Cezary Beker) ........
7
2. Problematyka ochrony przyrody Puszczy Białowieskiej w ujęciu
historycznym i społecznym (Grzegorz Bielecki, Andrzej Nowak) ....................... 16
3. Биометрические особенности старовозрастных древостоев Сколевских
Бескид (Украина) (Jurij Chernevyy) ................................................................. 31
4. Skuteczność ochrony przyrody i walorów krajobrazowych na Kujawach
i Pomorzu w lasach niestanowiących własności Skarbu Państwa
(Wiesław Cyzman) ................................................................................................ 49
5. Детритные показатели стабильности заповедных лесов Карпат
(Jurij Czarnobaj) ................................................................................................. 62
6. Geomorfologiczna rola katastrofalnych wezbrań w transformacji górskich
koryt na przykładzie Rybnego Potoku (Masyw Babiej Góry). Wstępne wyniki
badań (Paweł Franczak) ...................................................................................... 82
7. Sygnał klimatyczny w przyrostach rocznych żywotnika olbrzymiego (Thuja
plicata) z dwóch stanowisk w Polsce (Mariusz Gławenda, Szymon Bijak) ........ 95
8. Poznanie genomu kubryckiej populacji sosny zwyczajnej (Maria HaukeKowalska, Wojciech Wesoły, Justyna Pac) ........................................................... 103
9. Regionalny program ochrony i restytucji jarzębu brekinii – Sorbus
torminalis (l.) Crantz na obszarze działania Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Pile (Sławomir Kmiecik, Jacek Zwierzyński, Marcin Chirrek) ....... 110
10. Anthropogenic pressure on Barekese and Owabi headworks in Ashanti
region, Ghana (Addo Koranteng, Tomasz Zawiła-Niedźwiecki) .......................... 118
11. Charakterystyka biometryczna rozpieraczy w młodnikach sosnowych
w Nadleśnictwie Kalisz (Robert Korzeniewicz, Mateusz Skoczylas,
Janusz Szmyt, Tomasz Wawro) ............................................................................. 126
12. Charakterystyka biometryczna rozpieraczy w różnowiekowych młodnikach
sosnowych w Nadleśnictwie Nowogard (Robert Korzeniewicz, Marcin Rapa,
Janusz Szmyt, Tomasz Wawro) ............................................................................. 138
3
13. Lasy i ich tereny sąsiednie jako obszary cechujące się mniejszą degradacją
krajobrazu wywołaną przez reklamę zewnętrzną (Karolina Listwan, Paweł
Franczak) ............................................................................................................. 149
14. Ochrona krajobrazu kulturowego i dóbr kultury na obszarach leśnych
na przykładzie Huty Polańskiej (Karolina Listwan, Paweł Franczak) ................ 162
15. Современное состояние лесной растительности Березовского
Лесничества (Покутско-Буковинские Карпаты) (Svetlana Milevskaya) ......... 179
16. Środowisko bytowania dzików, a zawartość zearalenonu i jego
metabolitów w wybranych narządach, tkankach i płynach ustrojowych
(Jakub Pałubicki, Jan Grajewski, Magdalena Twarużek, Anna Błajet-Kosicka,
Robert Kosicki) .................................................................................................... 188
17. Inwazja roślin obcego pochodzenia w naszych lasach (Lucjan Rutkowski) .. 199
18. Defoliacja koron drzewostanów sosnowych Nadleśnictwa Złoczew
(Wojciech Szewczyk, Sebastian Jankowski, Marlena Baranowska-Wasilewska,
Jolanta Behnke-Borowczyk, Marta Molińska-Glura) .......................................... 206
19. Ocena stanu zagrożenia drzewostanów sosnowych starszych klas wieku
przez Porodaedalea pini w Nadleśnictwie Tuchola (Wojciech Szewczyk,
Marlena Wasilewska-Baranowska, Rafał Osmólski) ........................................... 216
20. Występowanie chorób infekcyjnych korzeni sosny zwyczajnej w uprawach
leśnych Nadleśnictwa Mirosławiec (Wojciech Szewczyk, Iwona Wiercioch) ...... 220
21. Identyfikacja źródeł zanieczyszczeń powietrza,wody i gleby
w miejscowości Tleń (Agnieszka Tuszyńska, Krystyna Kannenberg) ................. 226
22. Przechowywanie sadzonek sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.)
przez zimę w różnych warunkach (Wojciech Wesoły, Marta Hajdasz) ............... 238
23. Roślinność stepowa Góry Cymbał (Park Narodowy „Północne Podole”
(Ukraina) (Andrzej Woźniak, Mirosława Soroka, Volodymyr Batoczenko, Jurij
Szowhan) .............................................................................................................. 246
4
OD REDAKCJI
Przyroda, którą stanowią zasoby biotyczne i abiotyczne jest bezcenną
wartością Ziemi. Przez wiele milionów lat dzięki naturalnym, samoregulującym
mechanizmom, wszystkie elementy przyrody tworzyły permanentną całość,
funkcjonowały według naturalnych zasad i praw biologicznych, zapewniając
homeostazę środowiska oraz dogodne warunki do współegzystowania różnych
gatunków organizmów żywych. Przyroda dzięki nieprawdopodobnej energii
i niezwykłym naturalnym umiejętnościom potrafiła sama obronić się przed różnymi
zagrożeniami i rozkwitać coraz pełniej po każdym kataklizmie. Niestety, jeden
z niewielkich elementów tej wspaniałej maszynerii, czyli Homo sapiens zaczął
uzurpować sobie prawa do przyrody, stając się dzięki wręcz drapieżnemu
zachowaniu, jednym z największych zagrożeń dla prawidłowego funkcjonowania
środowiska naturalnego. Przed taką dywersją ze strony człowieka przyroda stała się
prawie bezsilna. Jej właściwe funkcjonowanie a nawet byt jest mocno zagrożony.
Dlatego ten sam Homo sapiens powinien czuć się zobligowany do podjęcia
wszelkich działań wspomagających naprawienie szkód, jakie wyrządził przyrodzie
przez ostatnie stulecia.
Ochrona przyrody nakłada na nas ludzi szereg obowiązków. Podejmowanie
inicjatyw eliminujących bądź ograniczających zagrożenia, czynności z zakresu
szeroko rozumianej edukacji proprzyrodniczej, to tylko przykłady świadomego
wywiązywania się z tych zobowiązań. Człowiek będący kreatorem obowiązującego
porządku ekonomicznego i społecznego świata musi być świadomy tego, że jest
tylko chwilowym jego depozytariuszem. Ma zatem prawo korzystać ze swojego
otoczenia, lecz bez jego degradacji czy uszczuplenia. Ludzie jako istoty rozumne
powinni zdawać sobie sprawę, że życiu w szeroko rozumianym środowisku
towarzyszą im nie tylko obowiązki, ale przede wszystkim prawa. Prawo do
zdrowego i długiego życia, do szczęścia, do radości i miłości to przykłady praw
ściśle związanych ze środowiskiem człowieka. Korzystanie z tych praw przez
jednych nie może ograniczać praw innych, zatem życiu ludzi powinno towarzyszyć
korzystanie z mądrości jako umiejętności wykorzystania wiedzy. Niestety nie
zawsze tak jest. Często osoby degradujące środowisko tłumaczą swoje działania
jako nieprzemyślane bądź nieroztropne. Z powyższych rozważań można wyciągnąć
wniosek, że problematyką ochrony przyrody powinniśmy być zainteresowani
wszyscy, bez względu na wiek, profesję, wykształcenie czy status społeczny.
Ponad 30% powierzchni naszego kraju stanowią ekosystemy leśne, zatem
ochrona przyrody w lasach nabiera szczególnego znaczenia.
Oddając do Państwa rąk kolejny numer czasopisma „Zarządzanie ochroną
przyrody w lasach”, pragnę zachęcić przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych
i praktyków do podzielenia się z czytelnikami wynikami swoich badań i analiz,
a tym samym do uczestnictwa w ważnej interdyscyplinarnej dyskusji na temat
różnych aspektów ochrony przyrody w lasach.
Zapraszam do współpracy
Krzysztof Kannenberg
5
6
DOI: 10.5604/20811438.1158019
Cezary Beker
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, e-mail: bekerc@up.poznan.pl
STOPIEŃ DEFOLIACJI DRZEWOSTANÓW SOSNOWYCH
W LEŚNYM ZAKŁADZIE DOŚWIADCZALNYM
MUROWANA GOŚLINA W LATACH 1992-2012
DEFOLIATION DEGREE OF PINE STANDS
IN MUROWANA GOŚLINA
EXPERIMENTAL FOREST RANGE IN 1992-2012
Słowa kluczowe: sosna zwyczajna, stopień defoliacji, stopień uszkodzenia
Key words: Scots pine, defoliation degree, degree of damage
Abstract. This report presents research results of defoliation degree of pine stands in Murowana
Goślina Experimental Forest Range in 1992-2012. Damage degree is assessed using the
bioindication method. Since 1991 this has been done in 14 permanent research plots which have
been set up in tree stands proportionally representing age classes from II to VI. Annually in July
the condition of the foliage of dominant tree species is evaluated on the basis of three criteria:
percentage of defoliation, number of needle age-groups and type of tree crown attenuation. The
study respects the change of crown defoliation and the relocation of trees between damage
degrees.
WSTĘP
Stopień defoliacji drzew warunkują czynniki abiotyczne, biotyczne
i antropogeniczne. Pośród niekorzystnych wpływów działalności człowieka
za najgroźniejsze uważa się nadal wprowadzanie do atmosfery substancji stałych,
ciekłych lub gazowych zmieniających naturalny jej skład, który jest mieszaniną
zanieczyszczeń pierwotnych i wtórnych. Zanieczyszczenia przemysłowe powodują
w lasach zmiany, które w zależności od czasu i specyfiki oddziaływania można
podzielić na ukryte, chroniczne i ostre. Jak dowodzą wcześniejsze badania
drzewostany sosnowe są szczególnie zagrożone przez oddziaływanie związków
siarki [Beker 1994b, 1997, 2009b]. Beker i Sienkiewicz [2009] stwierdzili bardzo
wyraźny spadek poziomu imisji SO2 w latach 1992-2006, kwalifikujący aktualnie
obszar Puszczy Zielonki do grupy niskich skażeń. Ubytek aparatu asymilacyjnego
przekłada się na obniżenie przyrostu drzew. Badania Bekera [2001] potwierdziły
istotny statystyczny związek pomiędzy przyrostem pierśnicy i defoliacją korony
sosen należących do I klasy Krafta.
Celem pracy jest analiza poziomu defoliacji i przemieszczania drzew
w stopniach uszkodzeń drzewostanów sosnowych LZD Murowana Goślina
w okresie 1992-2012.
7
OBIEKT I METODYKA BADAŃ
Od początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku prowadzone są
w Zakładzie Dendrometrii i Produkcyjności Lasu, Katedra Urządzania Lasu
Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, badania w zakresie monitoringu
technicznego i biologicznego. W sposób ciągły monitoruje się warunki
meteorologiczne, poziom imisji związków siarki i pyłów oraz zmianę kondycji
zdrowotnej drzew. Badania prowadzone są na 14 stałych powierzchniach
badawczych założonych w litych drzewostanach sosnowych od II do VI klasy
wieku, na siedlisku lasu mieszanego świeżego i boru mieszanego świeżego,
proporcjonalnie na gruntach leśnych i porolnych. Dokładny opis powierzchni
badawczych można znaleźć w pracy Bekera [1997, 2009a].
Powierzchnie zlokalizowane są na terenie LZD Murowana Goślina. Według
rejonizacji klimatycznej opracowanej przez Gumińskiego [Woś 1994] obszar ten
został zaliczony do regionu Środkowej Wielkopolski. Charakterystyczną cechą
klimatu w tym rejonie jest występowanie w okresie lata pogody bardzo ciepłej
z temperaturą powyżej 25°C i jednocześnie pochmurnej bez opadu. W latach 19922006 warunki meteorologiczne nie odbiegały od wielkości średnich wieloletnich
dla tego obszaru. Średnia temperatura roczna 8,6°C, okresu wegetacji 15,1°C
i lipca 19,4°C. Suma opadów atmosferycznych 524,2 mm w roku, 308,5 mm
w okresie wegetacji i 79,4 mm w lipcu. W okresie badawczym najmniej dogodne dla
wzrostu drzew były lata 1992 i 2003, charakteryzujące się dużym deficytem
opadów przy wyższych od przeciętnej temperaturach [Beker 2009b].
Tab. 1. Stopnie uszkodzenia korony sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.)
Stopień uszkodzenia
Defoliacja
[%]
Roczniki
igieł*
Korona**
0 – bez uszkodzenia
0-10
3
pełna
1 – słabe
11-25
2 - 2.5
słabo prześwietlona
2a- umiarkowane
26-40
1.5 – 2
umiarkowanie prześwietlona
2b- średnie
41-60
1 – 1.5
silnie prześwietlona
3 - silne
> 60
1
bardzo silnie prześwietlona
4 – całkowite
100
-
-
Ocena w górnej (oświetlonej) części korony.
Ocena całej korony.
Źródło: Opracowanie własne.
*
**
8
Uwzględniając poziom imisji SO2 obszar Puszczy Zielonki zaliczany jest do grupy
niskich skażeń [Beker i Sienkiewicz 2009].
Stopień defoliacji jest określany przy wykorzystaniu metody bioindykacyjnej.
Od roku 1991 corocznie przeprowadza się kontrole w lipcu, miesiącu pełnego
wykształcenia aparatu asymilacyjnego. Stopień uszkodzenia korony sosny
zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) I klasy Krafta jest oceniany z dwóch kierunków
przy wykorzystaniu lornetki, według trzech kryteriów: oszacowanej z dokładnością
do 5% defoliacji, liczby roczników igieł (w wierzchołkowej części korony)
i prześwietlenia korony (tab. 1). W wyniku przeprowadzonych inwentaryzacji
określa się średnią defoliację i procentowy udział drzew w stopniach uszkodzeń.
Dokładny opis metodyki badań można znaleźć w pracach Bekera [1993, 1994a].
WYNIKI BADAŃ
W okresie badawczym stwierdzono znaczną poprawę kondycji zdrowotnej
drzewostanów. Średnia defoliacja obniżyła się z 30,3 % w roku 1992 do 10,9 %
w roku 2012 (tab. 2). Największa dynamikę spadku defoliacji stwierdzono w latach
1992-2001 (od 30,3 % do 13,8 %), następnie wskaźnik defoliacji oscylował
w wąskim zakresie 9-14 % (ryc. 1), przy ustabilizowanej zmienności (tab. 2). Było
to konsekwencją przemieszczania się drzew w ramach stopni uszkodzeń,
w początkowych latach najwięcej drzew klasyfikowano w stopniu 2a (uszkodzenie
umiarkowane), od roku 1995 w 1 (uszkodzenie słabe), a w końcowych latach
w stopniu 0 (bez uszkodzeń) [ryc. 2, fot. 1]. Powyższy trend koresponduje z bardzo
wyraźnym obniżeniem poziomu imisji SO2 w analogicznym okresie (spadek z 6,52
do 0,04 kg/km2/dobę). Należy zauważyć, że na słabą kondycję zdrowotną
drzewostanów w roku 1992 i niewielkie jej pogorszenie w roku 2003 miały także
wpływ bardzo niekorzystne warunki meteorologiczne. Charakteryzowały się one
opadem rocznym znacznie poniżej 400 mm, a w okresie wegetacji poniżej 200 mm.
Natomiast spadek średniej defoliacji poniżej 10 % (stopień 0 – bez uszkodzeń)
w latach 2009-2010 był wynikiem korzystnych warunków pluwialnych
i termicznych (ryc. 1). Analizując stan defoliacji poszczególnych sosen w badanym
okresie najliczniej obserwowano stabilizację stopnia uszkodzenia (fot. 2),
aczkolwiek incydentalnie wystąpiły drastyczne pogorszenia kondycji zdrowotnej
(fot. 3).
9
Tab. 2. Średnie arytmetyczne (Defol), odchylenia standardowe (sDefol.) i współczynniki
zmienności (VDefol.) defoliacji korony i procentowy udział drzew w stopniach uszkodzenia
w latach 1992-2012
______
Rok
Defol.
sDefol.
VDefol.
[%]
0
1
2a
2b
3
4
1992
30,3
6,7
22,1
0,6
27,1
70,4
1,6
0
0,3
1993
29,1
9,1
31,2
1,9
36,5
60,2
0,3
0
1,1
1994
28,0
9,7
34,7
3,7
40,3
54,6
0,3
0
1,1
1995
27,5
9,5
34,5
2,4
48,7
47,3
0,5
0
1,1
1996
26,6
9,5
35,9
2,9
58,3
37,4
0,3
0
1,1
1997
26,0
9,5
36,4
2,4
63,7
32,5
0,3
0
1,1
1998
25,2
9,3
37,1
2,2
76,3
19,9
0,5
0
1,1
1999
23,1
10,0
43,3
6,2
79,3
12,9
0,5
0
1,1
2000
20,9
10,4
49,9
10,5
81,2
7,2
0
0
1,1
2001
13,8
9,4
68,1
44,3
53,1
2,1
0
0,5
0
2002
12,9
10,2
79,5
52,3
46,5
0,5
0
0
0,7
2003
13,3
10,3
77,1
49,1
49,5
0,5
0,2
0
0,7
2004
13,4
11,3
84,1
50,2
47,5
0,9
0,2
0,5
0,7
2005
12,8
12,3
95,9
53,9
43,5
1,2
0
0,2
1,2
2006
13,9
12,1
87,0
47,9
48,8
1,9
0
0,2
1,2
2007
12,8
12,1
94,3
55,1
42,1
1,4
0
0,2
1,2
2008
10,4
6,7
64,1
63,2
35,9
0,9
0
0
0
2009
8,9
6,7
75,0
71,5
27,9
0,6
0
0
0
2010
9,8
6,5
66,0
65,0
34,4
0,6
0
0
0
2011
10,2
6,5
64,0
63,8
35,1
1,1
0
0
0
2012
10,9
6,5
59,2
58,7
39,6
1,7
0
0
0
Źródło: Opracowanie własne.
10
Stopień uszkodzenia
Ryc. 1. Średnia defoliacja w latach 1992-2012
Źródło: Opracowanie własne.
Ryc. 2. Planowany obszar regulacji rzeki Węgorapy
Źródło: Raport M. Grzybowskiego, B. Wziętka i Sz. Czernek z 2012 r.
11
Fot. 1. Przykład korony sosny (Pinus sylvestris L.) bez uszkodzeń (stopień 0), LZD
Murowana Goślina, Oddz. 49c, wiek 70 lat
Źródło: C. Beker.
Fot. 2. Przykład stabilizacji stanu korony (stopień uszkodzenia 1) sosny (Pinus sylvestris
L.), LZD Murowana Goślina, Oddz. 20a, wiek 58 lat
Źródło: C. Beker.
12
Fot. 3. Przykład pogorszenia się stanu korony (stopnie uszkodzenia – 2,4) u sosny (Pinus
sylvestris L.), LZD Murowana Goślina, Oddz. 38j, wiek 50 lat
Źródło: C. Beker.
DYSKUSJA
Realizowany program badawczy wypełnia postulat, łączenia informacji
uzyskanych w ramach monitoringu biologicznego z wynikami prowadzonego
równolegle monitoringu technicznego [Kannenberg 2007, Jaszczak i in. 2011].
W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że na stopień defoliacji sosen
decydujący wpływ ma poziom imisji dwutlenku siarki. Zaobserwowano, że po
wyraźnej redukcji imisji SO2 nastąpiła znaczna poprawa kondycji zdrowotnej
badanych drzewostanów [Beker 2009b]. W latach osiemdziesiątych i jeszcze na
początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku Puszcza Zielonka był zaliczana
do obszarów średnich skażeń przemysłowych [Magnuski i Sienkiewicz 1993]. Stan
ten dokumentowały badania w zakresie monitoringu technicznego, wykazujące
podwyższony poziom imisji SO2 i ponadnormatywną zawartość siarki w aparacie
asymilacyjnym drzew [Magnuski i in. 1992]. Fakt ten potwierdziły również
przeprowadzone w latach 1993-1994 badania dotyczące względnego udziału siarki
w 1-, 2- i 3-letnich igłach sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) [Beker 1997].
Zbliżoną tematykę badawczą realizował Jaszczak [1995, 1996, 1998]. Wyniki
badań w zakresie monitoringu technicznego uzyskane w latach 1992-2006 na 14
stałych powierzchniach obserwacyjnych dowodzą, że Puszcza Zielonka według
aktualnie obowiązujących wielkości dopuszczalnych dla imisji SO 2
2
nieprzekraczających poziomu 10,00 kg/km /dobę, zalicza się do obszarów niskich
skażeń [Beker i Sienkiewicz 2009]. Przy bardzo wyraźnym obniżeniu emisji
13
wysokiej z aglomeracji miejsko-przemysłowej Poznania, w ekosystemach leśnych
coraz większego znaczenia nabierają emisje komunalne i pochodzące ze źródeł
mobilnych. Zmiany poziomu emisji zanieczyszczeń w kolejnych latach będą
uzależnione nie tylko od warunków meteorologicznych okresu zimowego, lecz
przede wszystkim od efektywnego stosowania proekologicznych rozwiązań
w technice grzewczej i lokalnego nasilenia ruchu komunikacyjnego. Należy dodać,
że na kondycję zdrowotną badanych drzewostanów miały okresowo niekorzystny
wpływ, poza imisjami przemysłowymi, warunki meteorologiczne: szczególnie
w latach 1992 i 2003 oraz czynniki biotyczne: masowy pojaw przypłaszczka
granatka w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku i periodycznie występujące
choroby grzybowe.
WNIOSKI
1. W latach 1992-2012 nastąpił znaczny spadek defoliacji drzewostanów
sosnowych w LZD Murowana Goślina, korespondujący z dużą redukcją imisji
SO2 na tym obszarze.
2. Konsekwencją tego procesu było przemieszczania się drzew w ramach stopni
uszkodzeń, w początkowych latach najwięcej drzew klasyfikowano w stopniu 2a
(uszkodzenie umiarkowane), od roku 1995 w 1 (uszkodzenie słabe), a w końcowych latach w stopniu 0 (bez uszkodzeń).
3. Przeprowadzone badania potwierdziły niekorzystny wpływ na kondycję
zdrowotną drzewostanów sosnowych imisji dwutlenku siarki.
4. Poza imisjami przemysłowymi na badane drzewostany okresowo niekorzystnie
oddziałują warunki meteorologiczne i czynniki biotyczne.
LITERATURA
Beker C. (1993). Ocena defoliacji drzew jako podstawowe kryterium klasyfikacji stanu
zdrowotnego lasu. Prace IBL ser. B nr 18: 89-94.
Beker C. (1994a). Ocena korony sosny zwyczajnej dla potrzeb określania stanu zdrowotnego
drzew. Pr. Kom. Nauk Rol. Kom. Nauk Leśn. PTPN, tom 78: 15-19.
Beker C. (1994b). Lokalna inwentaryzacja stanu zdrowotnego drzewostanów sosnowych
w LZD Murowana Goślina. Sylwan. 138 (12): 79-88.
Beker C. (1997). Dendrometryczna charakterystyka wybranych drzewostanów sosnowych
znajdujących się pod wpływem imisji przemysłowych. Wyd. SGGW. Warszawa: 122 s.
Beker C. (2001). Związek pomiędzy defoliacją korony a przyrostem pierśnicy sosny zwyczajnej
(Pinus sylvestris L.). Rocz. AR Pozn. 131, Leśn. 39: 27-32.
Beker C. (2009a). Stan zdrowotny, struktura i przyrost niepielęgnowanych drzewostanów
sosnowych. Rozprawy Naukowe 400, Wyd. UP w Poznaniu: 153 s.
Beker C. (2009b). Stan zdrowotny drzewostanów sosnowych w Leśnym Zakładzie
Doświadczalnym Murowana Goślina w latach 1992-2006. Sylwan 153 (8): 528-533.
14
Beker C., Sienkiewicz A. (2009). Ocena stanu zagrożenia środowiska leśnego Puszczy Zielonka
przez zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego w latach 1992-2006. Sylwan 153 (7):
451-456.
Jaszczak R. (1995). Zmiana stanu zdrowotnego drzewostanów sosnowych pod wpływem
średnich skażeń z uprzemysłowionej aglomeracji miejskiej. Sylwan 139 (8): 43-49.
Jaszczak R. (1996). Wyniki ustalenia stref uszkodzeń w lasach Nadleśnictwa Doświadczalnego
Zielonka metodą drzewostanową. Sylwan 140 (3): 113-121.
Jaszczak R. (1998). Ocena zmian cech biometrycznych drzewostanów sosnowych Puszczy
Zielonka pod wpływem imisji miejsko-przemysłowych. Rocz. AR Pozn. 305, Leśn. 36: 4770.
Jaszczak R., Gołojuch P., Niziołek K. (2011). Naziemne inwentaryzacje szkód w polskich lasach
powodowanych przez przemysłowe zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego w latach
1970-2009. Sylwan 155 (10): 687-701.
Kannenberg A. (2007). Przydatność metody oceny stopnia defoliacji w analizie jakości
drzewostanów sosnowych i dębowych. Red. K. Kannenberg, H. Szramka. WSZŚ
w Tucholi, Zarządzanie ochroną przyrody w lasach, t.1: 178-193.
Magnuski K., Sienkiewicz A., Jaszczak R. (1992). Przyrost drzewostanów sosnowych
w warunkach średnich skażeń z uprzemysłowionej aglomeracji miejskiej. Rocz. AR
w Poznaniu, Leśn. 30: 93-103.
Magnuski K., Sienkiewicz A. (1993). Wpływ średnich skażeń uprzemysłowionej aglomeracji
miejskiej na niektóre części składowe ekosystemu leśnego. Prace IBL ser. B, 15: 152-164.
Woś A. (1994). Klimat Niziny Wielkopolskiej. Wyd. Nauk. UAM. Poznań.
STRESZCZENIE
W okresie 1992-2012 nastąpił znaczny spadek defoliacji drzewostanów sosnowych na
terenie Leśnego Zakładu Doświadczalnego Murowana Goślina, korespondujący z dużą redukcją
emisji SO2 na tym obszarze. Konsekwencją tego procesu było przemieszczanie się drzew
w ramach stopni uszkodzeń. Podstawowy kierunek zmian: z 2a (uszkodzenie umiarkowane:
defoliacja 26-40%) do 1 (uszkodzenie słabe: defoliacja 11-25%) i z 1 do 0 (bez uszkodzeń:
defoliacja 0-10%). Przeprowadzone badania potwierdziły niekorzystny wpływ na stan
zdrowotny drzewostanów sosnowych imisji dwutlenku siarki. Poza imisjami przemysłowymi na
badane drzewostany niekorzystnie oddziałują okresowo warunki meteorologiczne i czynniki
biotyczne.
SUMMARY
In the period of 1992-2012there was a marked decline in the defoliation level of pine stands
in the territory of the Murowana Goślina Experimental Forest Range corresponding to
a significant reduction in SO2 emissions in this area. This is caused by the relocation of trees
between damage degrees. The majority of the change direction was: from 2a (moderate damage:
defoliation 26-40%) to 1 (weak damage: defoliation 11-25%) and from 1 to 0 (no damage:
defoliation 0-10 %). The performed studies confirmed a negative effect of SO2 emissions on the
health status of pine stands. In addition to industrial emissions, the seasonal weather conditions
and biotic factors had an unfavourable impact on pine stands.
15
DOI: 10.5604/20811438.1158022
Grzegorz Bielecki, Andrzej Nowak
Nadleśnictwo Hajnówka
PROBLEMATYKA OCHRONY PRZYRODY PUSZCZY
BIAŁOWIESKIEJ W UJĘCIU HISTORYCZNYM
I SPOŁECZNYM
NATURE PROTECTION IN BIALOWIEZA
FOREST - THE HISTORICAL AND SOCIAL VIEW
Słowa kluczowe: ochrona przyrody, park narodowy, rezerwat ścisły, las, żubr, kornik
drukarz, bioróżnorodność
Key words: nature protection, national park, strict reserve, forest, European bison, spruce bark
beetle, biodiversiy
Abstract. The impact of diverse activities of a human being on the development and protection of
biogeocenosis in Bialowieza Forest has been viewed against a background of the history of the
whole forest on both sides of the Polish and Belarusian borderland. Hunting and forest beekeeping, exploitation of wood, burning of potash, wood tar, tar and coal, are the proof of direct
interference of people, radically disturbing natural resources of the forest. The regulation of the
water balance in the valleys of Narewka and Hwoźny rivers, especially in 18th century,
straightening of the river course: the elimination of the old bends of the river was a direct cause of
diminishing of the vast swamp areas and lowering of the water level in the vicinity. Both biotic
and abiotic negative results can still be seen in many Balowieza Forest biotopes.
WSTĘP
Puszcza Białowieska należała i nadal należy do najlepiej zachowanych
fragmentów pierwotnych lasów niżowych w Europie Środkowej. O szczególnej
wyjątkowości tego kompleksu puszczańskiego świadczy między innymi duża jego
naturalność. Można tutaj spotkać nawet niewielkie fragmenty lasu o wybitnie
pierwotnym charakterze [Sokołowski 2004].
Na terenie Puszczy Białowieskiej występują główne zbiorowiska leśne
Środkowej Europy, od najbardziej ubogich do wyjątkowo żyznych. Znaczny udział
w budowie drzewostanów stanowią starodrzewia naturalnego pochodzenia, będące
cenną bazą genetyczną. Do odnowień drzewostanów w Puszczy Białowieskiej
stosuje się tylko materiał pochodzący z tego kompleksu leśnego. Od innych
obszarów leśnych odróżnia ją wielkie bogactwo flory i fauny, z wieloma rzadkimi i
występującymi gatunkami tylko na tym terenie [Brzeziecki 2011].
Sztandarowym gatunkiem Puszczy Białowieskiej jest żubr, którego obecność
miała i ma wielkie znaczenie dla historii i losów omawianego obiektu [Okołów, red.
2009]. W ostępach puszczańskich możliwe są wszystkie formy ochrony przyrody.
16
Ochrona ścisła obejmuje fragmenty drzewostanów o charakterze naturalnym,
a nawet pierwotnym, poprzez wyłączenie z gospodarki leśnej drzewostanów,
których wiek osiągnął 100 lat [Bernadzki, red. 1985, Brzeziecki i in. 2012].
CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ
GEOMORFOLOGIA, SKAŁY MACIERZYSTE I GLEBY
Podłoże glebowe Puszczy Białowieskiej ukształtowało się na utworach
morenowych zlodowacenia środkowopolskiego. Największą powierzchnią
charakteryzuje się morena ablacyjna, zbudowana z piasków gliniastych, silnie
spiaszczonych lub żwirowatych. Znaczną powierzchnię zajmują również gliny
zwałowe moreny dennej, często przykryte piaskami aluwialnymi. W czasie
ostatniego zlodowacenia rozwijały się na terenie Puszczy Białowieskiej procesy
eoliczne sprzyjające powstawaniu wydm, piaszczystych równin i niecek
deflacyjnych wypełnionych torfami torfowisk wysokich [Włoczewski 1954,
Prusinkiewicz, Kowalkowski 1964] .
Gleby Puszczy Białowieskiej są mocno zróżnicowane. O ich cechach decyduje
różny stopień zbielicowania i odmienny stan oglejenia. Bardzo duże znaczenie
siedliskotwórcze w Puszczy Białowieskiej mają gleby organiczne, zajmujące około
25 % powierzchni. Można tutaj spotkać gleby torfowisk niskich, które dominują
w pradolinach rzek. Gleby torfowe torfowisk niskich, przechodzące w gleby
torfowe torfowisk przejściowych, szczególną rolę odgrywają na pobrzeżach cieków
wodnych. Na styku z utworami morenowymi pojawiają się gleby torfowomurszowe, murszowo-mineralne i czarne ziemie. Znaczący udział
w przestrzennym zróżnicowaniu pokrywy glebowej drzewostanów Puszczy
Białowieskiej mają również gleby płowe i opadowo-glejowe [Prusinkiewicz,
Kowalkowski 1964].
Płaski przeważnie relief, małe spadki terenowe oraz występowanie trudno
przepuszczalnych glin i iłów, a także opady atmosferyczne zdecydowanie
przewyższające parowanie, są przyczyną płytkiego kształtowania się poziomu wód
gruntowych i zaskórnych oraz zabagnienia znacznej części obszaru Puszczy
Białowieskiej. Odzwierciedleniem powierzchniowej zmienności warunków
hydrologicznych na tym terenie są następujące typy stosunków wodnych:
przemywny, okresowo-przemywny, stagno-przemywny, glejowo-przemywny,
przemywno-glejowy, glejowy i bagienny [Prusinkiewicz, Kowalkowski 1964].
Badania gleb wykonane przez Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej
[Oddział w Białymstoku] wykazały, że na terenie Puszczy Białowieskiej występuje
9 rzędów, 15 typów i 46 podtypów glebowych. Największy obszar zajmują gleby
brunatnoziemne (36,5%). Znaczny udział przypada na gleby bielicoziemne
(19,1%), gleby glejobielicowe (12,1%) i czarne ziemie (4,7%). Gleby zabagniane,
bagienne i pobagienne zajmują łącznie 27,6% [Sokołowski 2004].
17
SIEDLISKA LEŚNE I SKŁAD GATUNKOWY DRZEWOSTANÓW
Największy udział na terenie Puszczy Białowieskiej mają siedliska żyzne
i bardzo żyzne (lasy mieszane, lasy, olsy i olsy jesionowe), które zajmują 79,9%.
Średniożyzne siedliska (bory mieszane) stanowią 13,3%, natomiast ubogie (bory)
zajmują tylko 6,8% powierzchni [Więcko 1984, Kwiatkowski 1994, Sokołowski
2004, Matuszkiewicz, Solon 2007].
Leśne zbiorowiska roślinne obejmują prawie 96% powierzchni Puszczy
Białowieskiej. Dominującym gatunkiem puszczańskim jest sosna zwyczajna
zajmująca 27,40%, następnie świerk pospolity, którego udział powierzchniowy
wynosi 25,30%. Olsza czarna jest reprezentowana w 19,56%, co daje jej trzecie
miejsce. W dalszej kolejności należy wymienić dąb szypułkowy (11,87%) i brzozę
brodawkowatą, której udział wynosi 6,35%. Na pozostałe gatunki przypada 9,52%
[Sokołowski 2004].
OCHRONA PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ W CZASACH
KRÓLEWSKICH
Nazwa Puszczy Białowieskiej po raz pierwszy pojawiła się jesienią 1409 roku.
Wówczas Władysław Jagiełło – król Polski i Litwy, po słynnym zjeździe
w Brześciu, udał się na łowy do rozległego kompleksu leśnego otaczającego
współczesną Białowieżę. Od tego czasu historycy zaczęli posługiwać się nazwą
Puszcza Białowieska. To pierwsze królewskie polowanie nadało Puszczy
Białowieskiej przymiotnik królewska, ponieważ od tego czasu stanowiła własność
Korony Polskiej [Karcow 1903, Szafer 1932, Więcko 1984].
Kolejny potomek króla Władysława Jagiełły, Zygmunt I Stary osiedlił
w Puszczy Białowieskiej 277 rodzin straży łowieckiej. W tym czasie zaczęło
obowiązywać surowe prawo karzące śmiercią za skłusowanie zwierzyny z lasów
puszczańskich. Zygmunt I Stary, według Karcowa [1903], wprowadził 27 lutego
1538 roku pierwszy akt prawny dotyczący ochrony lasów i zwierzyny Puszczy
Białowieskiej. Również ten władca powołał komisję do rozgraniczenia dóbr
koronnych od prywatnych i stanowienia prawa do pozyskiwania drewna
i sianokosów [Karcow 1903]. Ten akt prawny, nazywany nawet ustawą, wydany
został w języku słowiańskim, który stał się językiem urzędowym. Pierwszy artykuł
ustawy powoływał stanowiska leśniczych i określał ich obowiązki, natomiast
kolejne dotyczyły sposobu gospodarowania. Zabronione było bez zgody pisemnej
samego króla wycinanie drzew. Leśniczowie i strzelcy mieli obowiązek
likwidowania zbędnych ścieżek i dróg. Wyżsi urzędnicy i leśniczowie
wynagradzani byli przydziałem ziemi. Leśniczy miał również władzę sądowniczą
w rozsądzaniu konfliktów pomiędzy chłopami i strzelcami. Pomysł sprowadzenia
do Puszczy Białowieskiej strzelców okazał się nietrafionym, ponieważ ci nowi
18
przybysze stali się wrogami zwierzyny, a pod rozrastające się rodziny trzeba było
karczować lasy [Karcow 1903, Okołów, red. 2009].
Kolejni następcy Zygmunta I Starego dostrzegli błąd w kolonizacji Puszczy
Białowieskiej przez strzelców i ich rodziny. Starali się naprawić zaistniały błąd
odpowiednimi zarządzeniami. W 1557 roku wydano Ustawę na wołoki pana, króla
J. Mości w całym Wielkim Księstwie Litewskim – wprowadzającą zasady
wysiedlania przez rewizorów strzelców i chłopów. W następnym okresie król
Zygmunt August wydał polecenie staroście Mściborskiemu Grzegorzowi
Wołowiczowi przeprowadzenie inwentaryzacji wszystkich królewskich lasów,
w tym Puszczy Białowieskiej. Grzegorz Wołowicz po raz pierwszy stosuje
określenie osocznik w stosunku do tropicieli zwierzyny. Nazwa później
powszechnie stosowana. Pochodziła ona od słowa „sok”, śledzenie. Stanowisko
osocznika przetrwało do czasów dynastii saskiej, kiedy w Puszczy Białowieskiej
pojawili się jegrzy. Po śmierci Zygmunta Augusta, ostatniego z rodu Jagiellonów, na
tron polski wstępuje Stefan Batory, również pasjonat łowiectwa. Za czasów tego
władcy powstaje w Puszczy Białowieskiej pierwszy zwierzyniec, nazwany
Wielkim Kletnem [Karcow 1903].
Stefan Batory nie zapominał o ochronie zasobów Puszczy Białowieskiej
i mobilizował do tych działań straż łowiecką. W 1583 roku na polecenie króla
odłowiono w Puszczy Białowieskiej dwa żubry, które wysłano do Krakowa
i Warszawy. Był to pierwszy przypadek przesiedlenia tych zwierząt. Kolejny
władca, po Stefanie Batorym, Zygmunt III Waza nie interesował się łowiectwem
i Puszczą Białowieską. Nigdy nie odwiedził Białowieży. To właśnie za czasów
Zygmunta III Wazy padła ostatnia krowa tura [Karcow 1903, Sokołowski 2004,
Okołów, red. 2009].
Następca Zygmunta III Wazy, król Władysław IV, chociaż nie przejawiał pasji
łowieckiej, to jednak los Puszczy Białowieskiej nie był mu obojętny. Na jego
polecenie łowczy Wielkiego Księstwa Litewskiego Isakowski sporządził w 1640
roku „ordynację” – porządek zarządzania wszystkimi lasami królewskimi. Puszcza
Białowieska była w tym czasie podzielona na trzy części, z których dwie były
prawie równe, natomiast jedna odbiegała wielkością i była znacznie mniejsza.
Głównym zarządcą Puszczy Białowieskiej został leśniczy BiałowieskoKrzemieniecki, mający bezpośredni kontakt z królem. Zgodnie z wymienioną
wyżej ordynacją wjazd do Puszczy Białowieskiej osób postronnych w celu
pozyskania drewna oraz wykonania sianokosów możliwy był tylko na podstawie
listów królewskich [Karcow 1903]. Takie listy, w liczbie 23, otrzymali między
innymi kanclerze, podkanclerz, podkomorzy, pisarz, starostowie i dostojnicy
duchowni. Nie prowadzono żadnej wycinki i zakładania nowych dróg. Pozyskiwać
można było posusz, leżaninę i chrust na podstawie pozwolenia od łowczego. Król
Jan Kazimierz, następca Władysława IV, w Puszczy Białowieskiej polował w 1650
roku. Panujący po nim Michał Wiśniowiecki i Jan Sobieski w Puszczy nie bywali.
Puszcza znowu ożyła z chwilą wstąpienia na tron polski Augusta II. Pojawili się
jegrzy, zostało zorganizowane gospodarstwo łowieckie. Rozwijało się
19
pszczelarstwo, które dawało dochód chłopom. Straż łowiecka liczyła w tym czasie
150 osób. Z inicjatywy króla Augusta II podjęto próbę przesiedlenia żubrów do
Drezna. Była ona nieudana z powodu nieprzystosowania się zwierząt do nowych
warunków klimatycznych. Znaczącą powierzchniowo część Puszczy
Białowieskiej, ze względu na liczne wizyty króla Augusta II, nazwano Puszczą
Augustowską [Więcko 1984, Sokołowski 2004, Okołów, red. 2009].
Jego syn August III bywał w Puszczy Białowieskiej bardzo często. Na
pamiątkę urządzanych wówczas polowań do dziś stoi obelisk z napisem
upamiętniającym jedno z takich wydarzeń łowieckich. Ostatni król Polski
Stanisław August do zarządzania Puszczą Białowieską powołał wybitnych
ekonomistów, do których należał Antoni Tyzenhauz. Początkowo pełnił on funkcję
starosty grodzieńskiego, a następnie podskarbiego litewskiego. Ten światły rządca
zatroskany był w sposób szczególny Puszczą Białowieską. Bezpośredni nadzór nad
tym obiektem przyrodniczym zlecił oberforstmeistrowi z podległym mu łowczym,
który kierował 13 podleśniczymi i 123 strzelcami. Puszczę podzielono na tzw.
straże. Były one tak usytuowane, że każda z nich wychodziła jednym bokiem na
skraj lasów puszczańskich. Strzelców umieszczano dookoła całego kompleksu
leśnego, żeby lepiej można było go chronić od wyrębów i kłusownictwa.
Antoni Tyzenhauz był również w Grodnie nauczycielem licznej rzeszy
leśniczych i mierniczych. Jego wychowankowie podzielili Puszczę Białowieską na
straże łowne i eksploatacyjne. Oni też podjęli walkę ze szkodnikami i zaczęli dbać o
drzewostany według najlepszych europejskich wzorców. Był to ostatni okres
polskiego władania Puszczą Białowieską.
Wielokrotnie wymieniany Karcow [1903] tak go podsumował w swojej
monografii: „Patrząc bezstronnie na czterechsetletnie polskie panowanie
w Puszczy [lata 1413-1794] myśliwy powinien jednak złożyć Polakom szczere
podziękowania. Naruszona, uszczuplona pod względem drzewostanu
i zwierzostanu Puszcza mimo wszystko ocalała i nie wyginął w niej najcenniejszy
jej mieszkaniec – żubr, którego nigdzie w Europie nie umiano zachować”. Można
tylko dodać, że Puszcza Białowieska ocala jedynie dzięki swoim królom [Więcko
1984, Sokołowski 2004].
OKRES ZABORÓW
Po III rozbiorze Rzeczpospolitej Polski zarząd nad Puszczą Białowieską
przejęło rosyjskie imperium. Caryca Katarzyna II znaczną część Puszczy
Białowieskiej podarowała swoim generałom. Między innymi obdarowany został
hrabia Rumiancew, którego następcy sprzedając swoje udziały przyczynili się do
zachwiania struktury własności, utrudniając prowadzenie gospodarki leśnej
[Karcow 1903].
W 1811 roku Puszczę Białowieską zaczął trawić ogromny pożar, którego
początek nastąpił pod koniec maja. Jedną z przyczyn ogromnych, nieoszacowanych
20
strat było nagromadzenie posuszu, gałęzi i leżaniny. Pożar trwał cztery miesiące.
Dopiero jesienne, październikowe deszcze poskromiły rozjuszony żywioł. Straty
jednak były duże. Kolejne lata nie były również łaskawe dla Puszczy Białowieskiej.
Dopiero z końcem lat trzydziestych życie Puszczy zaczęło wracać do normy.
Oddelegowani leśni urzędnicy z Petersburga mieli za zadanie określić stan lasu
[Karcow 1903]. Stwierdzili oni, że w Puszczy Białowieskiej znajduje się
największy zapas drzew masztowych, wprawiających w zadumę techników
okrętowych. Wstrzymane pozyskanie w latach dwudziestych XIX wieku
wznowiono z nową energią. Odnotowywane były przypadki, ze z 1000 drzew
odbierano tylko kilkadziesiąt. Pozostałe znikały bez śladu. W 1838 roku dla potrzeb
resortu morskiego wycięto 3000 sztuk dębów i 800 sosen. Na potrzeby carskiej floty
wydzielono część Puszczy Białowieskiej – straż Hajnowską. Jednak po tych
kataklizmach Puszcza Białowieska ponownie była prawidłowo zarządzana. Do
Puszczy Białowieskiej przybyli oficerowie leśni, którzy uznali stan lasu za
niezadowalający. Młode odnowienia drzewostanowe hamowane były przez
pozostawiane w lesie gałęzie. Drzewostan Puszczy Białowieskiej składał się
wówczas z sosny zwyczajnej – 2/3 składu gatunkowego. Świerk pospolity stanowił
1/5, a dęby (bezszypułkowy i szypułkowy) 1/3 składu gatunkowego.
Przeprowadzono prace urządzeniowe. Puszcza Białowieska została
podzielona na 541 oddziały. Długość boków oddziałów stanowiły wiorsty
wynoszące 1066,8 m. Podział taki zachowany jest do dnia dzisiejszego.
Powierzchnia jednego oddziału wynosi 113 ha. Oddziały były oddzielone od siebie
wyciętą linią, tak zwaną trybą. Nazwa ta funkcjonuje także obecnie. Ustalono nawet
wiek rębności dla poszczególnych gatunków. Puszcza została podzielona na pięć
leśnictw: Białowieskie, Browskie, Hajnowskie, Stołpowyckie i Okolnickie. Każde
leśnictwo dzieliło się wówczas na dwa obręby i dwanaście obchodów. Strażnikom
objazdowym podlegało 77 strzelców, zamieszkałych w Puszczy wraz z rodzinami.
Liczbę osoczników zmniejszono ze 114 do 73. Pojawili się również pierwsi turyści,
zainteresowani żubrami. W tym czasie w granicach Puszczy znajdowało się 120
różnych osiedli [Karcow 1903].
Największa długość granic Puszczy Białowieskiej, przebiegająca z północy na
południe, wynosiła 43 km, a szerokość od 28 do 36 km. Długość całkowita
zewnętrznych granic sięgała 333 km. W środku Puszczy Białowieskiej znajdowała
się wielka polana o powierzchni 2000 ha, na której położona jest Białowieża
[Więcko 1984].
Po przejęciu w 1888 roku przez rodzinę carską terenu całej Puszczy
Białowieskiej, gospodarkę w niej podporządkowano celom łowieckim.
Wspominany wcześniej cytowany Karcow [1903], wielki rosyjski badacz Puszczy
Białowieskiej, stan jej przed przejęciem w apanaże carskie charakteryzował
następująco: „W lasach wyrąbano najcenniejsze pod względem gospodarczym
drzewa. Najmniej pozostało drzewostanów rębnych, mało też jest młodników”
[Więcko 1984, Sokołowski 2004].
21
Karcow [1903] pisał również: „Puszczą prawie nikt się nie interesował, ani
gospodarz, ani myśliwy, ani pisarz, ani artysta”. Uważał on, że Puszcza Białowieska
i żubr stopniowo ginęły. Dokonywano wyrębu około 260 tys. m3 drewna rocznie.
Nie odnawiano powstałych zrębów. Pod koniec XIX wieku cięcia wstrzymano.
Zaczęto dbać o stan sanitarny drzewostanów puszczańskich. Warunkiem wyrębu
drzew była ich kondycja zdrowotna. Wycięte mogły być tylko drzewa uszkodzone,
nienadające się do pozostawiania na pniu. Zupełnie odwrotnie, niż obecnie.
Car, wielki miłośnik polowań, dostosowywał teren Puszczy Białowieskiej do
celów łowieckich. Równocześnie rozpoczęła się intensywna hodowla zwierzyny.
Do Puszczy sprowadzono daniele. W 1902 roku stan zwierzyny przedstawiał się
następująco: 684 żubry, 450 łosi, 2600 jeleni (w 1914 było ich już ponad 30 tysięcy),
740 danieli, 5000 saren i 1800 dzików. Taka liczebność zwierzyny nie pozwalała na
wyprowadzanie nalotów w drzewostanach. Ulegały one całkowitemu niszczeniu.
Kolejną klęską była w 1905 roku gradacja brudnicy mniszki. Wybuchające pożary
dopełniły zniszczenia przede wszystkim świerka [Paczoski 1930, Więcko 1984].
W tym czasie powstają poletka karmowe, których pozostałości widoczne są do
dzisiaj. Nawet w rezerwacie ścisłym, o którym się często niesłusznie mówi, że był
nietknięty przez człowieka, śladów tego typu działalności jest sporo. Dokładnie
opisuje je J. Paczoski w swoim znakomitym dziele „Lasy Białowieży” [1930].
Jeden z przykładów jest w swojej treści bardzo doniosły: „Przerąbane partie lasu
znajdują się i w Rezerwacie. Prawie cały oddział 401 był przez Rosjan
(prawdopodobnie w latach 1908-1910, kiedy były wyrąbywane pasy
w przylegającym od północy oddziale 372) mniej więcej na połowę przerąbany”.
Oddział 372 to również część Białowieskiego Parku Narodowego objętego ochroną
ścisłą. Takich opisów w tym dziele jest znacznie więcej.
OKRES I WOJNY ŚWIATOWEJ
W 1915 roku do Puszczy Białowieskiej wkroczyli Niemcy. Rozpoczęła się
rabunkowa eksploatacja na niespotykaną dotychczas skalę. W okresie czterech lat
3
pozyskano 5 mln m drewna na obszarze około 18000 ha. Na powierzchni sięgającej
6000 ha lasów zastosowano zręby zupełne. Powstała sieć kolejek wąskotorowych o
długości 300 km. Ten środek transportu poprzez stworzenie części przenośnych
torowisk docierał do najcenniejszych drzewostanów Puszczy Białowieskiej
[Więcko 1984, Sokołowski 2004, Okołów, red. 2009].
Wąskotorowe kolejki leśne wykorzystywane były później do transportu
drewna, nawet do lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Obecnie linia ta o długości
10 km służy do przewozu turystów, których liczba wynosi nawet 20 tys. osób
rocznie.
Okres I wojny światowej charakteryzował się gospodarką wybitnie
rabunkową. Niemieccy okupanci zatrudniali w tym czasie 1200 żołnierzy
fachowców, 3000 jeńców 8000 robotników.
22
Profesor Jerzy Jan Karpiński w swojej monografii na temat Białowieskiego
Parku Narodowego tak opisuje ten okres: „Pierwsza wojna światowa spustoszyła
Puszczę Białowieską. W sierpniu 1915 roku zajęli ją Niemcy, którzy oprócz
masowego wybicia żubra i innej zwierzyny uderzyli w Puszczę siekierą i w ciągu
trzech i pół roku wywieźli z niej do Rzeszy przeszło 5 milionów metrów
sześciennych wyborowego drewna”. Rabunkowa gospodarka niemiecka trwała
w Puszczy do grudnia 1918 roku [Szafer 1973, Więcko 1984, Sokołowski 2004].
OKRES MIĘDZYWOJENNY
Bezpośrednio po niemieckiej okupacji leśnicy polscy podjęli walkę
z kornikiem drukarzem. Pozostawiona przez Niemców niebywała ilość leżaniny,
posuszu i odpadów doprowadziła w latach 1919-1922 do gradacji kornika drukarza
na niespotykaną skalę. Samych pułapek na kornika wyłożono w 1922 roku około
220 tys. sztuk. W latach 1920-1921 przeprowadzono prowizoryczne urządzanie
lasu [Więcko 1984, Sokołowski 2004].
Jak ważna dla odradzającej się Polski stała się Puszcza Białowieska świadczy
fakt powołania i wysłania do Białowieży delegacji utworzonej przez Ministerstwo
Wyznań Religijnych i Oświecenia (sprawy ochrony przyrody podlegały pod tę
instytucję) we współpracy z Ministerstwem Rolnictwa i Dóbr Państwowych. Na jej
czele stał Władysław Szafer. Celem tej wizyty było ustalenie liczebności żubrów.
Żubrów nie znaleziono, lecz członków komisji zauroczyły wówczas niektóre
fragmenty Puszczy Białowieskiej. Stało się to powodem do złożenia wiosną 1920
roku kolejnej wizyty. Celem tej ekspedycji było zbadanie i ocena stanu przyrody tej
prastarej kniei oraz wytypowanie najcenniejszych fragmentów do objęcia ich
ochroną [Szafer, red. 1932].
Do projektowanego Parku Narodowego postanowiono włączyć część
środkową Puszczy Białowieskiej, na północ od osady Białowieża, pomiędzy
rzekami Hwoźną i Narewką oraz tzw. Drogą Browską i północnym skrajem Polany
Białowieskiej. Obiekt ten został objęty ochroną w 1921 roku i stał się pierwszym
polskim parkiem narodowym. W tym samym czasie utworzono rezerwat o nazwie
Cisówka chroniący najbardziej wysunięte na północ stanowisko rodzimej jodły.
Powierzchnia tego obiektu wynosiła 110,45 ha. Również w tym okresie utworzono
rezerwat leśny częściowy, obejmujący pas lasu o charakterze naturalnym,
o szerokości 500 m, po obu stronach szosy Hajnówka-Białowieża. Powierzchnia
tego rezerwatu wynosiła w tym czasie 867 ha. Obiekt ten istnieje do dzisiaj pod
nazwą „Rezerwat Krajobrazowy Władysława Szafera”, o powierzchni ponad 1550
ha [Okołów, red. 2009].
O celu jego powołania tak pisał prof. Władysław Szafer w swoich
wspomnieniach: „Ażeby zachować wzdłuż głównej drogi wiodącej do wnętrza
Puszczy pierwotny wygląd zespołu, co dla jadących lub idących pieszo miało mieć
wielkie znaczenie”. Dalej prof. Władysław Szafer pisze: „Zdaniem moim ten
23
przydrożny pas rezerwatu mógłby być nie rezerwatem zupełnym, lecz tzw.
rezerwatem częściowym, to znaczy że w pewnym oddaleniu od gościńca można by
dopuścić do systematycznego wyrębu lasu metodą przerębową [Szafer 1973].
Dzisiejszy obraz puszczański tworzą niejednokrotnie kikuty majestatycznych
świerków, zabitych przez kornika drukarza. Nie ma już pierwotnych zespołów, jest
tylko martwy las. Podejmowane próby przez Koło Polskiego Towarzystwa Leśnego
,,Puszcza Białowieska'', mające na celu zainicjowanie działań ratunkowych tego
unikatowego kompleksu, były wręcz torpedowane przez Dyrektora Generalnego
Ochrony Środowiska. Wnioski o zgodę na eliminację zasiedlonych przez kornika
drukarza drzew stanowiących małe liczebnie grupy (np. kilka sztuk) były
automatycznie odrzucane.
Według Sokołowskiego [2004] powstawanie gniazd kornikowych we
wszystkich typach lasu powoduje bujniejszy rozwój wielu gatunków runa leśnego
i sprzyja procesowi naturalnego odnawiania się gatunków drzew i krzewów. Skład
gatunkowy odnawiających się drzew i krzewów jest zwykle bogatszy od składu
drzewostanu otaczającego gniazdo kornikowe. Był to jeden z argumentów
przytoczony w decyzji Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska z dnia
09.06.2011 roku w sprawie wniosku Koła Polskiego Towarzystwa Leśnego
,,Puszcza Białowieska''.
W rzeczywistości Sokołowski [2004] sformułował w swoim opracowaniu
następujące wnioski: „W borze mieszanym świeżym (Calamagrostio-Piceetum)
roślinność gniazd kornikowych w Białowieskim Parku Narodowym
z pozostającymi na miejscu uschniętymi świerkami różniła się nieznacznie od
składu zbiorowisk poza gniazdem. Gatunki porębowe trafiały się tu rzadko i były
bardzo nieliczne. Natomiast gniazda kornikowe na terenie zagospodarowanej
części Puszczy z uprzątniętymi suchymi świerkami i odnowione sztucznie dębem
mają bujnie rozwiniętą liczbę gatunków. Tu też liczniejsze niż w gniazdach
Białowieskiego Parku Narodowego są siewki drzew: świerka, sosny, dębu, brzozy,
graba, wierzby i osiki. Brzoza odnawia się głównie w gniazdach dużych, podobnie
jak klon, natomiast odnowienie lipy i jesionu częściej spotyka się w gniazdach
małych. Wiele gatunków warstwy runa występuje w tych warunkach z większą
stałością znacznie liczniej niż w gniazdach Parku Narodowego. Liczniejsze są też
gatunki siedlisk lasów liściastych w tych gniazdach”.
Wracając jednak do okresu międzywojennego, należy wspomnieć o utworzeniu w tym okresie jeszcze pięciu rezerwatów. Wszystkie powołane rezerwaty
położone były na terenach administrowanych przez leśników, o których prof.
Władysław Szafer w swoim dziele z 1932 roku powiedział: „Obok przyrodników
stanęli też do pracy leśnicy polscy, na corocznych zjazdach Galicyjskiego
Towarzystwa Leśnego zajmujący się żywo sprawą ochrony przyrody. Rezolucje
przyjęte przez te zjazdy dowodzą należytego zrozumienia wśród nich hasła ochrony
ginącej przyrody, zwłaszcza rzadkich gatunków drzew leśnych i wymierającej
fauny” [Szafer, red. 1932].
24
Nawiązując do stanu lasów Puszczy Białowieskiej należy przypomnieć,
że tragiczny w jej historii staje się rok 1924, w którym podpisano kontrakt
z angielską firmą, w skrócie zwaną Centurą. Firma ta, do czasu zerwania w 1929
roku tej niechlubnej umowy przez ówczesnego dyrektora Adama Loreta, wycięła
prawie 7000 ha lasu nie wykonując żadnych odnowień, a ilość pozyskanego drewna
wyniosła około 3 mln m3. Adam Loret był człowiekiem, który uratował Puszczę
Białowieską. Jednak ten fakt nie przekonał Rady Naukowej Białowieskiego Parku
Narodowego, która negatywnie oceniła pomysł umieszczenia obelisku
poświęconego Adamowi Loretowi w alei zasłużonych [Grzywacz 2010].
Wydarzenie to dokładnie opisał Jacek Frankowski w monografii pod redakcją
Andrzeja Grzywacza [2010] poświęconej Adamowi Loretowi. Natomiast Hugo
Conventza, niesłusznie nazywanego ojcem parków narodowych, uczczono tablicą
odsłoniętą w gmachu dyrekcji Białowieskiego Parku Narodowego. O jego
negatywnym nastawieniu do tworzenia parków narodowych świadczy
charakterystyka działalności ujęta przez Antoninę Leńkową w rozdziale pt.: „Zarys
historii ochrony przyrody”, będącym częścią monografii „Ochrona i Kształtowanie
Środowiska Przyrodniczego” dzieła zbiorowego pod redakcją W. Michajłowa
i K. Zabierowskiego. Antonina Leńkowa pisze o Hugo Conventzu: „Ten wpływowy
działacz był do tego stopnia pochłonięty sprawą inwentaryzowania zabytków
przyrody, a niechętny tworzeniu parków narodowych, że gdy w 1909 roku powstało
w Stutgarcie towarzystwo o nazwie Verein Naturschutz stawiające sobie za cel
utworzenie przynajmniej trzech parków: w Alpach, w rejonie Średniogórza
Niemieckiego i na Nizinie Niemieckiej – Hugo Conventz i tym razem nie poparł tej
akcji” [Leńkowa 1977]. W dalszej części tej pracy padają takie sformułowania
„Negatywne nastawienie Hugo Convetza wobec tych poczynań przyczyniło się
w dużej mierze do tego, że Niemcy przez dziesiątki lat nie zdobyli się na utworzenie
parków narodowych i pierwszy tego rodzaju teren chroniony powstał dopiero
w 1970 roku, kiedy utworzono Park Narodowy Lasu Bawarskiego [Bayerischer
Wald]”.
Hugo Conventz nie był również przyjacielem Polski. Najdobitniej świadczy
o tym fakt opisany przez Antoninę Leńkową w książce pod tytułem: „Profesor
Władysław Szafer – anegdoty, fakty, wspomnienia”. Na stronie 94 autorka opisuje
zdarzenie z 1920 roku w Berlinie i słowach wypowiedzianych przez botanika Hansa
Preussa, których treść była następująca: „Niech Bóg was strzeże, stare drzewa!
Pozostańcie prawdziwymi znakami niemieckich granic także wtedy, gdy obca
mowa zapanuje na waszych obszarach”. Dalej autorka wspomnień o prof.
Władysławie Szaferze pisze, że Hugo Conventz za te słowa pogratulował
szczególnie serdecznie autorowi tej wypowiedzi.
Prof. Władysław Szafer przytoczył ten fakt w czerwcu 1923 roku na krajowej
konferencji ochrony przyrody w Poznaniu. Mimo że cenił Hugo Conventza jako
działacza ochrony przyrody to jednak pamiętał, iż był on reprezentantem wrogiego
Polsce kraju. Mając na uwadze euforię z jaką Hugo Conventz przyjął cytowaną
wyżej wypowiedź z 1920 roku i kończąc powitalne przemówienie w Poznaniu
25
prof. Władysław Szafer po przytoczeniu tego faktu powiedział: „Jest to rzucanie
nam rękawicy! Nie podnoszę jej, lecz oświadczam, że tę walkę w obronie praw
własnej ziemi już wygraliśmy. Niech owoce naszej własnej pracy na polu ochrony
przyrody, tu na zachodnich rubieżach ziem polskich, pokryją pyłem zapomniane
niemieckie wyznanie”.
Dzisiaj Hugo Conventz jest uhonorowany swoim popiersiem w gmachu
dyrekcji Białowieskiego Parku Narodowego. Natomiast Adam Loret, który Puszczę
Białowieską uratował, kierując się wyłącznie niekwestionowanym patriotyzmem,
nie został nawet „wpuszczony” na parkowe alejki.
DRUGA WOJNA ŚWIATOWA
Druga wojna światowa – jest to okres okupacji Puszczy Białowieskiej przez III
Rzeszę Niemiecką i Związek Radziecki. W jednym tylko 1940 roku władze
radzieckie wycięły trzyletni etat pozyskania drewna. Niemcy na terenie Puszczy
Białowieskiej utworzyli obszar polowań dla Hermana Göringa. Sprowadzili
również do Puszczy bydło rasy Hecka mające restytuować tura. Zwierzęta stały się
jednak łatwym łupem kłusowników.
Zakończenie drugiej wojny światowej doprowadziło do podziału Puszczy
Białowieskiej (132500 ha) na część radziecką – obecnie białoruską (74500 ha)
i polską (58000 ha).
CZASY WSPÓŁCZESNE – CZY NAPRAWDĘ CHRONIMY
PUSZCZĘ BIAŁOWIESKĄ?
Okres powojenny był czasem nasilonej eksploatacji drzewostanów
puszczańskich. Stosowano gospodarkę najczęściej zrębową. Był to również okres,
kiedy leśnicy miejscowi narażając się ówczesnej władzy podjęli działania
ochroniarskie. Już w 1957 roku kierownik Białowieskiej Stacji Instytutu
Badawczego Leśnictwa doc. dr Stefan Graniczny zaniepokojony był szablonową
i zbyt intensywną gospodarką w Puszczy Białowieskiej [Sokołowski 2004].
Z inicjatywy leśników zorganizowano w 1958 roku wyjazdowe posiedzenie
Komisji Nauk Leśnych Polskiej Akademii Nauk, które poświęcone było w całości
problemowi regeneracji Puszczy Białowieskiej. Już wtedy mówiono o renaturalizacji lasów zniekształconych nadmiernym użytkowaniem drzewostanów
i wypasem bydła. Dzięki konsekwentnym staraniom miejscowych leśników
Polskiego Towarzystwa Leśnego, a także Stowarzyszenia Inżynierów i Techników
Leśnictwa i Drzewnictwa, podniesiony został wiek rębności drzewostanów oraz
rozpoczęto wprowadzać wszędzie rębnie złożone. Miało to swój początek w 1975
roku. Dnia 19 grudnia 1994 roku zarządzeniem Dyrektora Generalnego Lasów
26
Państwowych został powołany na obszarze całej Puszczy Białowieskiej pierwszy
w Polsce Leśny Kompleks Promocyjny [Kapuściński 2006].
Dzisiejsza jednak Puszcza Białowieska stanowi obraz ginącego lasu. Znika
w rekordowym tempie świerk. Tylko do sierpnia 2014 roku masa drzew
opanowanych przez kornika drukarza wyniosła 100 tys. m3 drewna. Rozpad
drzewostanów świerkowych następuje na powierzchniach nawet 50 hektarowych.
Zanikają całe zespoły leśne. Potwierdzają to między innymi wyniki badań J. M.
Matuszkiewicza i J. Solona, opublikowane w 2007 roku w obszernej monografii
naukowej pt.: „Geobotaniczne rozpoznanie tendencji rozwojowych zbiorowisk
leśnych w wybranych regionach Polski”. Uproszczone stają się składy gatunkowe.
Dowodem na to są również wyniki badań Katedry Hodowli Lasu SGGW
w Warszawie. Są one kontynuacją badań prof. Tadeusza Włoczewskiego z 1936
roku i obecnie prowadzone są pod kierownictwem prof. Bogdana Brzezieckiego.
Wyniki tych badań zostały opublikowane w Sylwanie nr 4/2012. Warto przytoczyć
niektóre fragmenty: „W toczącej się obecnie dyskusji dotyczącej rozszerzenia
Białowieskiego Parku Narodowego na całą polską część Puszczy Białowieskiej,
objęcia jej na niemal całym obszarze ochroną ścisłą, zwolennicy tego rozwiązania
bardzo często wykorzystują argument o prawdziwym lub rzekomym zagrożeniu
różnych gatunków roślin i zwierząt, wynikającym ze stosowanych w zagospodarowanej części Puszczy działań o charakterze hodowlano-ochronnym.
W zdecydowanej większości przypadków argumenty tego rodzaju nie są jednak
poparte konkretnymi dowodami, np. w postaci (kilkudziesięcioletnich) ciągów
obserwacyjnych, dotyczących dynamiki liczebności tych teoretycznie zagrożonych
gatunków” [Brzeziecki i in. 2012].
W dalszej części artykułu autorzy udowadniają na podstawie badań, że
następuje uproszczenie składów gatunkowych na powierzchniach badawczych
usytuowanych w Rezerwacie Ścisłym Białowieskiego Parku Narodowego. Udział
dębu w składzie gatunkowym występujących drzewostanów uznaje się za
krytyczny. Zdaniem wielu autorów [Brzeziecki i in. 2012, Drozdowski i in. 2012] –
„Konsekwencją drastycznego zmniejszania się populacji wielu gatunków drzew
będzie więc prawdopodobnie ustępowanie i zanik poszczególnych elementów
różnorodności biologicznej”.
W kolejnym opracowaniu zamieszczonym w Sylwanie 9/2012 zespół autorów
Katedry Hodowli Lasu SGGW w Warszawie [Drozdowski i in. 2012], prowadząc
badania nad wieloletnią dynamiką starodrzewów w Puszczy Białowieskiej
stwierdza: „Proces homogenizacji zbiorowisk leśnych w starodrzewach
zagospodarowanej części Puszczy Białowieskiej nie jest jeszcze aż tak
zaawansowany, jak w Rezerwacie Ścisłym Białowieskiego Parku Narodowego,
dzięki prowadzonym zabiegom hodowlanym, które poprawiały warunki wzrostu
gatunkom zagrożonym, a tym samym promowały zachowanie różnorodności
gatunkowej tych drzewostanów”.
Wspominany prof. Bogdan Brzeziecki [2011] w materiałach konferencyjnych
poświęconych półnaturalnej hodowli lasu pisze o stanie drzewostanów
27
Białowieskiego Parku Narodowego w sposób następujący: „Trend dominujący
w drzewostanach Białowieskiego Parku Narodowego można bowiem określić jako
tendencję w kierunku uproszczenia i homogenizacji (zanik różnic między
zbiorowiskami, szczególnie mocno zauważalny w strefach kontaktowych różnych
fitocenoz). To wszystko wskazuje, że ochrona ścisła kierująca się nadrzędną zasadą
ochrony naturalnych procesów bynajmniej nie jest jedyną, uniwersalną metodą
ochrony bogactwa przyrodniczego i automatycznie nie gwarantuje zachowania
wysokiego poziomu zróżnicowania ekosystemów leśnych” [Brzeziecki 2011].
Wyłączone zostają spod działań gospodarki leśnej drzewostany, w których
jeden z gatunków osiągnął wiek 100 lat, a jego udział może wynosić tylko 10 %.
Twórcą tej definicji, co było szczególnie kuriozalne, jest profesor ornitolog.
Wreszcie plan urządzania lasu opracowany przez specjalistyczną jednostkę,
opiniowany przez autorytety naukowe i konsultowany przez czynniki społeczne,
zostaje z nieuzasadnionych przyczyn zweryfikowany. W rezultacie znacznie
ogranicza on, a także pozbawia możliwości wykonywania podstawowych zadań
hodowlano-ochronnych. Ustalona wielkość pozyskania rocznego 47,5 tys. m3
drewna z projektowanych 105 tys. m3 uniemożliwia jakiekolwiek działania
ratunkowe przed zagładą Puszczy Białowieskiej.
W miejsce podsumowania i zakończenia można przytoczyć słowa prof. Jana
Zajączkowskiego o kierunkach ochrony przyrody nie tylko Puszczy Białowieskiej:
„Co chwila pojawiają się jakieś chrząszcze, żaby lub ptaki, skądinąd zasługujące na
mądrą ochronę, których występowanie (często zbyt optymistycznie oceniane) lub
brak są podstawą całokształtu rozwoju lasów oraz prawidłowości działań leśników.
Na tej podstawie prognozuje się nawet przyszłość leśnictwa i ustala jedynie słuszne
sposoby postępowania hodowlanego, wśród których dominuje nic nierobienie”
[Brzeziecki 2011, Brzeziecki i in. 2012]. Nastroje panujące wśród licznego grona
osób, którym jest bliska Puszcza Białowieska najlepiej oddaje fragment wiersza
Urszuli Kozioł pt. „Suchy Las”:
...To już jest muzeum.
Pnie powalone ciosane olbrzymy.
Spętane w sągi obłupane z szumu
skarlała reszta z metalowym kubkiem wymion
broczy opieszale smołą.
Trzeba tu przyjść o innej porze
w tym suchym lesie nieruchomym każda
gałąź pod nogą strzałem czas odmierza.
Lepiej stąd odejdź
tu jesteś zbyteczny... [Bernadzki, red. 1985].
Czy chcemy mieć taką Puszczę?
28
LITERATURA
Bernadzki E., red. (1985). W głąb lasu. Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Leśnego,
Warszawa.
Brzeziecki B. (2011). Lasy naturalne jako źródło informacji dla półnaturalnej hodowli lasu. [w]:
Paluch R. (red.). Półnaturalna hodowla lasu – przeszłość, teraźniejszość i przyszłość: 2140. Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary.
Brzeziecki B., Keczyński A., Zajączkowski J., Drozdowski S., Gawron L., Buraczyk W., Bielak
K., Szeligowski H., Dzwonkowski M. (2012). Zagrożone gatunki drzew Białowieskiego
Parku Narodowego (Rezerwat Ścisły). Sylwan 156 (4): 252-261.
Drozdowski S., Brzeziecki B., Żybura H., Żybura B., Gawron L., Buraczyk W., Zajączkowski J.,
Bolibok L., Szeligowski H., Bielak K., Widawska Z. (2012).Wieloletnia dynamika
starodrzewów w zagospodarowanej części Puszczy Białowieskiej: gatunki ekspansywne
i ustępujące. Sylwan 156 (9): 663-671.
Grzywacz A. red. (2010). Adam Loret – życie i działalność. [w]: Grzywacz A. (red.). Adam
Loret pierwszy dyrektor naczelny Lasów Państwowych: 11-59. Wydawnictwo Polskiego
Towarzystwa Leśnego, Warszawa.
Grzywacz A. (2010). Dotychczasowe formy uczczenia pamięci Adama Loreta pierwszego
dyrektora naczelnego Lasów Państwowych. [w]: Grzywacz A. (red.). Adam Loret
pierwszy dyrektor naczelny Lasów Państwowych: 127-144. Wydawnictwo Polskiego
Towarzystwa Leśnego, Warszawa.
Kapuściński R. (2006). Ochrona przyrody w lasach. Poradnik dla pracowników Lasów
Państwowych. PWRiL. Warszawa.
Karcow G. (1903). Biełowieżskaja Puszcza 1382 – 1902 – historia, położenie geograficzne
i klimat, fauna,, polowania carskie. Instytut Artystyczny A.F. Marksa. Sankt Petersburg.
Kwiatkowski W. (1994). Krajobrazy roślinne Puszczy Białowieskiej (mapa w skali 1:50 000
z tekstem objaśniającym. Phytocoenosis N.S. 6, Suppl. Cart. Geobot. 6: 35-87.
Leńkowa A. (1977). Ochrona przyrody w Polsce. [w]: Leńkowa A. (red.). Człowiek przeciwko
sobie? Instytut Wydawniczy PAX. Warszawa.
Matuszkiewicz J. M., Solon J. (2007). Geobotaniczne rozpoznanie tendencji rozwojowych
zbiorowisk roślinnych w wybranych regionach Polski. PAN. Warszawa.
Okołów C., red. (2009). Białowieski Park Narodowy. Białowieża.
Prusinkiewicz Z., Kowalkowski A. (1964). Studia gleboznawcze w Białowieskim Parku
Narodowym. Rocz. Glebozn., t. XXV, z. 2. PWN. Warszawa.
Sokołowski A. W. (2004). Lasy Puszczy Białowieskiej. Centrum Informacyjne Lasów
Państwowych. Warszawa.
Szafer W., red. (1932). Skarby przyrody. Warszawa.
Szafer W. (1973). Wspomnienia przyrodnika. Wydawnictwo im. Ossolińskich. Wrocław,
Warszawa, Kraków, Gdańsk.
Paczoski J. (1930). Lasy Białowieży. Państwowa Rada Ochrony Przyrody. Monografie
Naukowe. Poznań.
Więcko E. (1984). Puszcza Białowieska. PWN. Warszawa.
Włoczewski T. (1954). Materiały do poznania zależności między drzewostanem a glebą
w przestrzeni i w czasie. Instytut Badawczy Leśnictwa, 123: 161-249.
STRESZCZENIE
Puszcza Białowieska była i jest unikatowym obiektem w skali światowej. Panujący władcy
od czasów średniowiecza otaczali ją szczególną opieką i z tego względu stała się ona w tym czasie
niekwestionowaną ,,Puszczą Królewską''.
29
W swojej długiej historii leśne biotopy puszczańskie narażone były na różnorodne klęski.
Szczególnie dotkliwy wpływ na stan lasów puszczańskich wywarły: pożary, gradacje owadów,
huragany, nadmierna liczebność zwierzyny oraz nieprzemyślana (bezpośrednia i pośrednia)
działalność człowieka.
W czasach królewskich wydawane były różne akty prawne chroniące Puszczę
Białowieską. Prawie każdy z monarchów był w Białowieży. W okresie panowania carskiego też
nie doszło do unicestwienia Puszczy Białowieskiej.
Okres międzywojenny wyróżnił się niszczycielskim działaniem angielskiej firmy Centura,
przerwanym dzięki niezłomnej i patriotycznej postawie dyrektora Adama Loreta. W tym czasie
z inicjatywy prof. Władysława Szafera oraz licznych rzesz leśników powstał Białowieski Park
Narodowy i kilka rezerwatów przyrody.
Druga wojna światowa byłą okresem niezwykłej dewastacji Puszczy Białowieskiej ze
strony okupantów, którzy wykazali się rzadko spotykanym brakiem poszanowania dla przyrody
puszczańskiej. Na szczególne podkreślenie zasługuje intensywna eksploatacja drewna oraz
totalna trzebież zwierzyny w trakcie organizowanych polowań.
Okres powojenny charakteryzuje się początkowo nadmiernym pozyskiwaniem cennego
drewna. W nieco późniejszych latach pojawiają się na szczęście pierwsze próby leśników
skutecznie zmierzające do czynnej ochrony skarbów puszczańskich. W rezultacie na terenie
Puszczy Białowieskiej utworzono pierwszy w Polsce Leśny Kompleks Promocyjny.
Czasy współczesne są jednak świadectwem pojawiającej się degradacji przyrodniczych
zasobów Puszczy Białowieskiej, o czym świadczą między innymi: nieustanne zmagania
z kornikiem drukarzem, masowe zamieranie drzewostanów świerkowych, brak zgody na
podejmowanie efektywnych działań ratunkowych, ustępowanie sztandarowych puszczańskich
gatunków, unifikacja i zanikanie leśnych zbiorowisk roślinnych.
SUMMARY
Białowieza Forest has been a globally unique area. Since Middle Ages sovereigns took
special care of it and at that time it became the “Royal Forest”.
Along their long history, forest biotopes have been exposed to various disasters. The
condition of the forest has been particularly influenced by fires, gradation of insects, hurricanes,
excessive numbers of animals and incautious (direct or indirect) activity of man.
During royal times various acts were issued aimed at the protection of Bialowieza Forest.
Almost all the sovereigns visited the forest. During the tsar rule the forest was also protected.
In the period between the world wars the forest faced destructive activities of an English
company, Centura, stopped by the unwavering attitude of Adam Loret, a director. At that time, the
National Bialowieza Park and other nature reserves were created due to the initiative of
Prof. Władysław Szafer and ample foresters.
The Second World War is the period of excessive forest devastation by the occupying forces
who did not care about forest nature. That was mainly due to intensive wood cutting and total
extermination of forest animals during organised hunting.
Post-war times are characterised by excessive wood cutting activities. Later on foresters
attempt to actively protect the natural treasures of the forest. As a result the, first in Poland,
Promotional Forest Complex is created.
Contemporary times witness some degradation of the natural resources of the forest:
combating spruce bark beetle, mass dieback of spruce, lack of agreement on effective rescue
measures, retreat of the most prominent forest species, unification and retreat of the forest plant
communities.
30
DOI: 10.5604/20811438.1158026
Jurij Chernevyy
Podkarpacka Wyższa Szkoła Gospodarstwa Leśnego, e-mail: plhc@ukr.net
БИОМЕТРИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ
СТАРОВОЗРАСТНЫХ ДРЕВОСТОЕВ СКОЛЕВСКИХ
БЕСКИД (УКРАИНА)
CECHY BIOMETRYCZNE STARODRZEWNYCH LASÓW
SKOLEWSKІCH BESKIDÓW (UKRAINA)
BIOMETRIC FEATURES OF OLD-GROWTH FOREST STANDS
OF SKOLE BESKIDS (UKRAINE)
Ключевые слова: Восточные Бескиды, Украина, старовозрастные древостои,
биометрия, Fagus sylvatica
Słowa kluczowe: Beskidy Wschodnie, Ukraina, starodrzewy, biometria, Fagus sylvatica
Key words: Eastern Beskids, Ukraine, old-growth stands, biometrics, Fagus sylvatica
Abstract. Old-growth spruce-fir-beech forest stands are of different ages, well stocked and of
high productivity. These stands form trees of different ages, different heights and diameters of
trunks. They show fast growth rate of tree trunks of all species (I – Ic class forest capacity).
Average value of total basal area of trunks of tree stands is approximately 60 m2·ha–1, of volume
nearly – 750 m3·ha–1 and the number at the level nearly 800 trees·ha–1.
ВВЕДЕНИЕ
В отличие от большинства регионов Европы леса Восточных Карпат до
недавнего времени сохраняли первозданный природный облик. Об этом
свидетельствуют первые научные работы, описывающие природу этого
горного края. В частности Любич Червинский [Lubicz Czerwiński 1811]
характеризует горную часть бассейна Днестра, собственно − междуречья
Стрыя и Лимницы, как страну "дикого" леса незатронутого деятельностью
человека. Массовая вырубка лесов началась в предгорьях Карпат в XVIII веке.
Сначала вырубали леса в непосредственной близости от населенных пунктов
Болехов, Долина, Брошнев, Сколе и др. В горах лесозаготовители начали
осваивать лесные массивы позже, в ХІХ веке. Темпы эксплуатации горных
лесов особенно увеличилась под конец XIX − в начале ХХ века. Этому
способствовало строительство железных дорог, особенно узкоколейных
[Broda 1965]. Пострадали леса и во время первой мировой войны.
В междувоенный период лесопользование в целом уже было
ограничено, а лесное хозяйство велось в направлении восстановления
возрастной структуры и биологической устойчивости лесов. Это позволило
существенно улучшить состояние карпатских лесов [Tretiak, Bojczuk 1997].
31
В 50−60 годах советская лесная промышленность опять весьма
интенсивно эксплуатировала лесные ресурсы Карпат, в результате чего почти
полностью были вырублены древостои старших классов возраста. Однако
позже, после наводнения 1969 года, в Карпатах большинство лесных
коммуникаций (мосты и узкоколейки) было уничтожено. В связи с этим
масштабы лесопользования в горах уменьшились в два-три раза. Именно по
этой причине в труднодоступных местах в Карпатах до конца ХХ века все же
сохранились небольшие площади старовозрастных древостоев. По данным
Государственного лесного кадастра на 1996 год общая площадь спелых
и перестойных древостоев в Львовской, Ивано-Франковской, Закарпатской
и Черновицкой областях составляла 260 тыс. га. Это составляет 4,6% от общей
площади территории или 12% от общей площади лесных земель
[Криницький, Третяк 2003].
Однако, в последние 10 лет началось массовое строительство лесных
дорог в горах и, конечно же, такие "перестойные" древостои вырубают
в первую очередь. К сожалению, они претерпевают разрушения и вследствие
ветровалов. Сейчас на территориях Государственных предприятий лесного
хозяйства остались лишь фрагменты таких лесов. Древостои пралесового
характера охраняются на довольно больших площадях только в заповедниках,
национальных парках и заказниках преимущественно на южном макросклоне
украинской части Карпат, главным образом в Карпатском биосферном
заповеднике, в Национальном природном природном парке "Синевир"
и Ужанском национальном природном парке
(Брендлі, Довганич 2003;
Parpan, Shparyk, Parpan 2005; Гамор и др. 2008; Kopach, Kvakovska, Zayats,
Yarosh 2013). На северном макросклоне Украинских Карпат старовозрастные
древостои сохранились на значительно меньших площадях. Они охраняются
преимущественно в Карпатском национальном природном парке, Природном
заповеднике "Горганы" и Национальном природном парке "Сколевские
Бескиды" (Дейнека, Мілкіна, Приндак 2006; Prots, Chernyavskyy, Shpilchak
2013; Kramarets, Krynytskyj, Korol, Matsiakh, Kostyshyn 2013).
Старовозрастные леса Карпат, которые остались на относительно
небольших площадях, необходимо сохранить, поскольку в перспективе
возможно их постепенное исчезновение. Эти уникальные природные
экосистемы имеют также важное модельное значение для развития лесного
хозяйства, восстановления и поддержания природного биоразнообразия
горных ландшатов. На теоретическую и прикладную важность этих вопросов
неоднократно обращали внимание многие известные европейские ученые,
в частности исследователи карпатских лесов А. Златник (Zlatnik 1934, 1938),
С. Стойко (1977, 2006), Е. Цурик (1981), Ш. Корпель (Korpeľ 1995),
А. Яворский (Jaworski 1995, 2004).
Следует также отметить, что остатки старовозрастных карпатских
лесов на территории Украины, которые остались во многих районах [Брендлі
2003; Stoyko, Kopach 2012], еще недостаточно изучены. Тем не менее
32
их исследования весьма актуальны, поскольку они являются эталонами для
"постоянного" (раціонального) управления лесами [Парпан, Бюргі,
Коммармот, Шпарик 2005]. Особенно это касается их биометрических
особенностей, возрастной структуры, хода роста, прироста, динамики и пр.
Некоторые результаты таких исследований представлены только в отдельных
работах [Шпарик 2001, 2006; Parpan, Sannikov, Parpan 2009; Третяк, Черневий
2011; Tretiak, Czernevyy 2013; Троцюк, Миклуш, Коммармот, Хобі 2013;
Черневий, 2013]. В отличие от других районов украинской части Карпат на
территории Восточных Бескид в бассейне р. Днестр такие исследования ранее
не проводились.
Целью выполненного исследования было изучение структурных
биометрических характеристик остатков старовозрастных древостоев
Сколевских Бескид.
ОБЪЕКТЫ, МЕТОДИКА И МАТЕРИАЛЫ
Сколевские Бескиды — это часть Восточных Бескид в междуречии
Стрия, Опора и Мизунки (притоки р. Днестр). Биометрические исследования
старовозрастных древостоев произрастающих на влажных довольно богатых
буроземных почвах (Eutric cambisols) проведены на 9 круговых пробных
площадях, расположенных на землях Государственных предприятий
"Болеховское лесное хозяйство" (Поляницкое и Сукильское лесничества)
и "Выгодское лесное хозяйство" (Собольское лесничество). Общая
характеристика пробных площадей приведена в табл. 1. Их общая площадь
составляет 2,06 га. Расположены они на склонах разной экспозиции
и крутизны в диапазоне высот 600−1120 м над уровнем моря. Их площади
разного размера, что обусловлено размерами и формой оставшихся
фрагментов старовозрастных древостоев.
Для исследований применялись стандартные методики таксации
древостоев [Grochowski 1973, Цурик 2001]. При сплошном перечете деревьев
указывали их вид, периметр ствола на высоте 1,3 м от корневой шейки
толщиной более 6 см и категорию физиологического качества (собственная
разработка). Они основываются на комплексной оценке физиологического
и санитарного состояния деревьев независимо от положения в вертикальной
структуре древостоя:
I – лучшие деревья: независимо от высоты имеют ровные здоровые
стволы и развитые кроны;
II – худшие деревья: независимо от высоты имеют довольно ровные
стволы, которые могут содержать кривизну, частично быть поражены
стволовыми гнилями, морозобоинами, фауной, а кроны – несколько
угнетенные.
33
Табл. 1. Характеристика пробных площадей
Год
Координаты WGS84; высота над уровнем иссле- Площадь
моря; экспозиция и крутизна склона
до[м2]
вания
Поляницкое, 33, 13 N 49,01407˚, E 23,72921˚; 629 м; NE 17˚
2005
2704
Поляницкое, 34, 9 N 49,01778˚, E 23,73518˚; 618 м; W 12˚
2004
1230
Поляницкое, 37, 5 N 49,00532˚, E 23,65019˚; 807 м; NE 17˚
2008
1878
Поляницкое, 36, 5 N 49,01252˚, E 23,63721˚; 725 м; N 20˚
2008
1845
Сукильское, 15, 11 N 48,97410˚, E 23,59728˚; 979 м; E 26˚
2012
1765
Сукильское, 15, 11 N 48,97458˚, E 23,59555˚; 1020 м; E 31˚
2012
1683
Сукильское, 15, 4 N 48,97625˚, E 23,60072˚; 891 м; E 26˚
2012
1438
Сукильское, 17, 2 N 48,96996˚, E 23,59100˚; 1119 м; SE 17˚
2011
1256
Собольское, 14, 22 N 48,85949˚, E 23,61241˚; 940 м; SE 30˚
2010
6801
Σ = 20600
АббЛесничество,
ревиаквартал, участок
тура
BoP2
BoP6
BoP8
BoP9
BoS2
BoS3
BoS5
BoS6
VyS1
Источник: собственные материалы.
III – больные деревья, пораженные гнилями, корневой губкой, короедами,
имеющие механические повреждения и пр.
IV – усыхающие деревья;
V – мертвые деревья.
Упомянутые категории физиологического качества деревьев
в древостоях не совпадает по содержанию с категориями технической
пригодности или хозяйственно-биологической оценки деревьев, а также не
являются классами Крафта. Например, согласно Крафту деревья I класса,
исключительно господствующие в древостое, могут в старшем возрасте быть
пораженными стволовыми гнилями. В предложенной нами оценке они будут
отнесены к ІІІ категории. Также угнетенные, мелкие, тонкие, ущемленные
в пологе, часто совсем почти не получающие прямого солнечного света
деревья ІІІ класса Крафта в нашей классификации могут быть отнесены
к I категории, "лучшие деревья". Такую ситуацию мы наблюдаем повсеместно
в случаях с пихтой под пологом разновозрастных смешанных древостоев.
Вполне здоровые молодые особи пихты могут первые 50 лет медленно расти
под пологом дубового или букового древостоя и только позже наиболее
сильные особи убыстряются в росте. В возрасте деревьев 50–100 лет
их поточный прирост по высоте достигает максимальных значений
и составляет более 0,25 м·год-1. Деревья постепенно проникают в средний
и верхний полог, а потом занимают господствующее положение в древостое
в отличие от других пород.
Применение такой классификации, на наш взгляд, оказалось целесообразным при исследованиях старо-разновозрастных полидоминантных
древостоев. Их вертикальной структуре свойственна многоярусность,
сформированная разными возрастными поколениями нескольких
эдификаторных древесных видов. Обычно – бука лесного (Fagus sylvatica L.),
ели европейской (Picea abies (L.) Karst.), клена-явора (Acer pseudoplatanus L.),
пихты белой (Abies alba Mill.) и др. Деревья этих видов могут занимать как
34
господствующее положение в древостое, так и подчиненное положение под
его пологом. Одновременно их жизненная стратегия позволяет им нормально
расти и развиваться в среднем ярусе древостоя. Именно поэтому, а также
вследствие био-экологических особенностей их онтогенеза и жизненной
стратегии этих деревьев, обеспечивается развитие структуры и смена
эдификаторных видов в таких полидоминантных разновозрастных древостоях. Следовательно, для оценки перспектив такой динамики или генезиса
лесных сообществ предложенная категоризация комплексной оценки
физиологического и санитарного состояния деревьев видится нам наиболее
приемлемой.
Периметри стволов деревьев на высоте груди измеряли лентой
с точностью до 1 см. Основываюсь на их, определяли соответствующие
диаметры. По мере возможного измеряли и высоту деревьев с точностью
до 1 м. С этой целью применяли лазерный дальномер "Nikon Forestry 550".
Эти данные также были дополнены результатами биометрических
исследований модельных деревьев [Третяк, Черневий 2011, Tretiak, Czernevyy
2013]. Их обобщенная характеристика приведена в табл. 2.
Базируясь на множестве таких фактических данных для деревьев разных
пород, были построены графики и полиномы кривых обобщенной
зависимости высоты стволов от их толщины на высоте груди. В дальнейшем
они были применены для компьютерных расчетов высоты деревьев
на пробных площадях в зависимости от их диаметра.
Табл. 2. Обобщенная характеристика модельных деревьев
Вид
N
Picea abies – ель
Abies alba – пихта
Fagus sylvatica – бук
Acer pseudoplatanus –
клен явор
Ulmus glabra – вяз
голый
52
27
26
6
2
A [лет]
H [м]
D [см]
V [м3]
max mean max мean max мean max мean
438 75±62 46 26±8 75 33±19 8,1 1,6
255 133±61 49 32±9 110 57±25 20,7 5,0
338 99±59 41 25±8 95 34±19 10,0 1,5
290
86
37 21±9 63 24±20 4,8 1,0
70
67
27 23±6 44 34±14 1,8
max
0,486
0,458
0,470
0,458
f
мean
0,064
0,069
0,081
0,062
1,1 0,432 0,002
Источник: собственная разработка.
Примечание: N – число; A – возраст; H – висота ствола; D – толщина
ствола на высоте 1,3 м от корневой шейки; V – объем ствола; f – видовое
число; max – максимальное значение; mean – среднее арифметическое
значение.
Подобным способом были установлены и зависимости видовых чисел
стволов разных пород деревьев от их толщины и высоты.
Объем стволов деревьев определяли традиционно, как объем цилиндра
умноженный на видовое число:
V = π ∙ D2 / 4 ∙ H ∙ f,
3
V – объем ствола [м ]; H – высота ствола [м]; D – толщина ствола
на 1,3 м [см]; f – видовое число
35
Суммы площадей сечения и запасы древостоев определяли на основании
соответствующих показателей каждого дерева древостоя на пробной площади
в пересчете на 1 га. Таксационные показатели обобщали как средние
арифметические величины с определением стандартного отклонения по
выборке [σ], а также средние взвешенные величины с учетом фактических
величин поверхностей пробных площадей. Результаты представляли также
дифференцировано в зависимости от вида и физиологического качества
деревьев. В этом случае определяли и относительные величины в %.
Фактические материалы накапливали в специально разработанной базе
данных в среде СУБД MS Access. В ней призводили процедуры отбора
данных, их математической обработки, анализа и обобщения. Статистические
процедуры, построения диаграмм, кривых трендов осуществляли с
применением средств MS Excel.
Для оценки темпа роста в высоту деревьев в качестве масштаба
использовали показатели высоты древостоев разного возраста
соответствующих классов бонитета [Швиденко 1987].
Исследования были выполнены в Прикарпатском лесохозяйственном
колледже в 2005–2013 годах во время студенческих практик. Автор
благодарен студентам, сотрудникам и преподавателям колледжа за участие в
натурных исследованиях.
РЕЗУЛЬТАТЫ
Средние значения видовых чисел стволов модельных деревьев разных
видов представленны в таблицах 3 и 4. Они показали определенную их
зависимость от высоты и толщины стволов. Для небольших деревьев это
показатели в диапазоне значений 0,5–0,6; для деревьев средних размеров –
0,45–0,5; а в случае крупных деревьев – 0,37–0,45. В целом полученные
значения оказались на 7% меньше стандартных. Для крупномерных деревьев
– даже на 10–14% меньше [Швиденко 1987].
Исследованные древостои формируют значительные численности
деревьев, в среднем 803 (699*)±258 дер. на 1 га. (табл. 5). Показательны и
высокие удельные значения сумм площадей сечения старовозрастных
древостоев, а также их запасов стволовой древесины. Их средние
арифметические и взвешенные значения соответственно составляют: для
сумм площадей сечения – 59,0 (54,7*)±13 м2·гa–1, а для запаса – 755 (732*)±205
м3·гa–1. Такие таксационные показатели значительно выше соответствующих
нормативных параметров полных древостоев бука I-Ib классов бонитета в
возрасте 120 лет в Карпатах [Швиденко 1987: стр. 236-242]. В целом можно
предположить, что в нашем исследовании выявлена прямая зависимость
* в скобках указано средние взвешенные величины.
36
Табл. 3. Средние значения видовых чисел [f] стволов разных видов деревьев
в зависимости от их диаметра на высоте 1,3 м от корневой шейки
Диаметр,
см
8
12
16
20
24
28
32
36
40
44
48
52
56
60
64
68
72
76
80
84
88
92
96
104
108
112
Abies alba
0,635
0,597
0,564
0,536
0,517
0,505
0,495
0,492
0,484
0,481
0,476
0,472
0,468
0,459
0,453
0,447
0,441
0,436
0,432
0,429
0,430
0,429
0,429
0,443
Acer
pseudoplatanus
—
—
0,607
—
—
—
—
—
—
—
—
—
0,469
0,463
0,453
0,449
—
0,434
—
—
—
—
—
—
—
—
Fagus
sylvatica
Picea abies
Sorbus
aucuparia
Ulmus
glabra
0,568
0,503
0,470
0,458
0,454
0,450
0,448
0,446
0,443
0,441
0,436
0,431
0,426
0,419
0,411
0,401
0,395
0,393
0,387
0,389
0,380
0,382
—
0,374
—
0,371
0,558
0,574
0,537
0,514
0,490
0,473
0,462
0,446
0,444
0,432
0,426
0,422
0,423
0,421
0,419
0,417
0,415
0,412
—
0,401
—
—
—
—
—
—
—
0,577
0,535
0,486
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
0,482
0,464
0,450
0,433
0,430
—
—
—
0,447
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
Источник: собственная разработка.
Табл. 4. Видовые числа [f] стволов разных видов деревьев в зависимости от их высоты
Высота, м
Abies alba
8
12
16
20
24
28
32
36
40
44
48
0,626
0,559
0,521
0,501
0,489
0,480
0,471
0,455
0,438
0,429
0,434
Acer
pseudoplatanus
—
—
0,607
—
—
—
0,467
0,446
0,433
—
—
Источник: собственная разработка.
Fagus
sylvatica
Picea abies
Sorbus
aucuparia
Ulmus
glabra
0,578
0,510
0,471
0,457
0,452
0,443
0,425
0,403
0,387
0,378
—
0,555
0,538
0,503
0,474
0,454
0,438
0,424
0,422
0,417
0,413
0,401
—
0,577
0,511
—
—
—
—
—
—
—
—
—
0,475
0,455
0,432
—
0,447
—
—
—
—
—
37
запаса древостоя [M] от суммы площадей сечения стволов [G] на 1 га, которая
описывается формулой:
M = 12,864 ∙ G.
Таким образом, при G, равном 40 м2, M будет составлять 515 м3, при G = 60
м2, M = 772 м3 , при G = 80 м2, M = 1030 м3.
Показательно также и значительное участие лучших деревьев
в старовозрастных древостоях (I категории физиологического качества),
которое составляет в среднем 47,2%, что в абсолютных показателях
упомянутых средних величин представляется 364 (345*)±144 м3·гa–1. При этом
следует обратить внимание на довольно широкий разброс этих величин на
пробных площадях. Значительный также удельный запас деревьев II
категории – 27%, а III категории – лишь 12%. Соответственно IV и V категории
– только 3,7 и 4,5%.
Табл. 5. Дендрометрическая характеристика исследованных фрагментов
старовозрастных древостоев
G–
n–
сумма
колиплощадей
S–
чество
размер деревьев сечения
стволов
[м2]
на 1 га
[м2·га –1]
2704
776
37,65
1230
868
55,82
1878
703
65,01
1845
984
59,57
1765
759
67,24
1683
536
53,22
1438
835
83,94
1256
1330
63,2
6801
439
46,53
2289
803
59,0
—
699
54,7
—
—
—
1748
258
13
Пробная площадь
аббревиатура
BoP2
BoP6
BoP8
BoP9
BoS2
BoS3
BoS5
BoS6
VyS1
Ср. об.
Ср. взв.
%
σ
M – запас стволовой древесины [м3·га–1]
В т.ч. по категориям
физиологического качества
Σ
I
II
III
IV
V
458
705
858
642
907
746
1177
642
662
755,2
732,1
100
205
263,3
323,3
215,7
224,7
531,9
431,4
642,2
326,3
321,3
364,5
345,3
47,2
144
174,0
149,2
338,5
270,0
200,1
114,1
316,0
119,8
165,8
205,3
197,4
27,0
83
65,9
197,4
222,0
93,6
44,3
169,9
113,3
120,7
21,7
116,5
89,2
12,2
69
5,6
30,7
18,6
19,4
85,3
18,1
105,6
19,1
11,3
34,9
27,1
3,7
35
5,8
4,0
62,9
34,0
45,3
12,7
0,0
56,2
141,8
40,3
64,9
8,9
45
Источник: собственная разработка.
Примечание: средние арифметические значения: Ср. об. – обычное; Ср.
взв. – взвешенное.
Распределение средних удельных величин запаса исследованных
древостоев по составляющим породам в целом показывает доминирование
бука − 70%. Значительное участие также стволового запаса пихты и ели: 15%
и 13% соответственно. Участие остальных пород минимально, до 1% объёма
древостоя (табл. 6). Однако по числу деревьев пропорции несколько иные: бук
– 51%, пихта – 25%, ель – 22%, остальное – другие виды (табл. 7).
Эти результаты значительно отличаются на отдельных пробных площадях.
38
Табл. 6. Распределение удельного запаса древостоев [%] на пробных площадях
по составляющим породам.
Пробные
площади
BoP2
BoP6
BoP8
BoP9
BoS2
BoS3
BoS5
BoS6
VyS1
Среднее
значение
15,5
22,3
30,1
2,4
16,5
16,7
2,4
13,9
18,3
Acer
pseudo
platanus
—
—
—
—
—
—
—
—
8,5
15,3±8,8
8,5
Abies alba
Fagus
sylvatica
Picea abies
Sorbus
aucuparia
Ulmus
glabra
84,5
74,6
69,9
71,5
82,2
82,2
97,6
7,6
38,7
—
3,0
—
21,5
1,3
1,1
—
78,0
34,3
—
—
—
—
—
—
—
0,5
—
—
—
—
4,7
—
—
—
—
0,2
67,6±27,7
23,2±30,0
0,5
2,4
Источник: собственная разработка.
Табл. 7. Распределение относительного количества деревьев в древостоях [%]
на пробных площадях по составляющим породам.
Пробные
площади
BoP2
BoP6
BoP8
BoP9
BoS2
BoS3
BoS5
BoS6
VyS1
Среднее
значение
63,7
48,6
50,4
10,2
34,4
7,2
16,4
5,4
8,4
Acer
pseudoplatanus
—
—
—
—
—
—
—
—
2,7
25,9±22,4
0,2
Abies alba
Fagus
sylvatica
Picea abies
36,3
39,3
49,6
55,4
63,4
91,6
83,6
4,8
62,4
—
12,1
—
29,4
2,3
1,2
—
88,0
25,8
—
—
—
—
—
—
—
1,8
—
—
—
—
5,1
—
—
—
—
0,7
48,5±26,0
24,4±32,3
0,3
0,7
Sorbus
Ulmus glabra
aucuparia
Источник: собственная разработка.
В исследованных старовозрастных древостоях большинство запаса
(52,9%) формируют наиболее крупные деревья, ступеней толщины 60–112 см.
Однако их численность относительно небольшая - только 8,4% от общего
количества, или 56 дер.·га-1 (рис. 1 и табл. 8).
Подобная ситуация характерна и для распределения запасов древесины
в зависимости от высоты деревьев (рис. 2 и табл. 9). Большую часть запаса
(65%) формируют деревья ступеней высоты от 32 до 48 м. Их только 12,7%
от общего числа (85 дер.·га-1). В целом для вертикальной структуры
исследованных древостоев характерны три яруса. Верхний, елово-пихтовобуковый, в пределах ступеней высоты 40–48 м - это элитные деревья, которых
всего лишь 28 дер.·гa-1 или 4,2% от общего количества. Они формируют до 34%
запаса древостоя с максимумом в ступени высоты 40 м. Второй, средний ярус,
39
%
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
8
Abies alba
Acer pseudoplatanus
Fagus sylvatica
Picea abies
Sorbus aucuparia
Ulmus glabra
12 16 20 24 28 32 36 40 44 48 52 56 60 64 68 72 76 80 84 88 92 96 104108112
D, см
Рис. 1. Распределение относительных величин [%] средневзвешенного запаса
исследованных древостоев на пробных площадях по видам деревьев и ступеням
толщины стволов на высоте 1,3 м от корневой шейки
Источник: собственная разработка.
Табл. 8. Распределение относительных величин [%] средневзвешенного числа
деревьев (699 дер. на 1 га) исследованных древостоев на пробных площадях по видам
деревьев и ступенями толщины стволов на высоте 1,3 м от корневой шейки
Вид
8
Abies alba
13,2
Acer pseudoplatanus 0
Fagus sylvatica
8,3
Picea abies
2,0
Sorbus aucuparia
0
Ulmus glabra
0
∑
23,5
12
4,4
0
6,8
1,7
0,1
0
13,0
16
0,9
0,1
6,1
3,0
0,1
0,1
10,3
20
1,2
0
4,1
3,4
0,1
0,1
9,0
Ступени толщины стволов деревьев на 1,3 м от корневой шейки [см]
24 28 32 36 40 44 48 52 56 60 64 68 72 76 80 84 88 92
1,2 0,8 0,3 0,6 0,4 0,4 0,2 0,4 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,3 0,1 0,1 0,1 0,1
0 0 0 0 0 0 0 0 0,1 0,1 0,1 0,1 0 0,1 0 0 0 0
3,7 2,7 2,4 2,8 2,9 1,9 1,8 0,9 1,8 1,2 0,7 0,6 1,2 0,5 0,5 0,5 0,1 0,3
3,1 2,8 1,2 0,9 0,5 0,6 0,6 0,2 0,2 0,1 0,1 0,2 0,3 0,1 0 0,1 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0,1 0,4 0,1 0 0 0 0,1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
8,1 6,6 4,0 4,2 3,8 2,9 2,7 1,4 2,2 1,5 1,0 1,0 1,6 1,1 0,6 0,7 0,2 0,4
96
0,1
0
0
0
0
0
0,1
104
0
0
0,1
0
0
0
0,1
108
0,1
0
0
0
0
0
0,1
112
0
0
0,1
0
0
0
0,1
∑
25,3
0,6
51,8
21,2
0,2
0,8
100
Источник: собственная разработка.
H, м
48
44
40
36
32
28
24
20
16
12
Abies alba
Acer pseudoplatanus
Fagus sylvatica
Picea abies
Sorbus aucuparia
Ulmus glabra
8
%
0
5
10
15
20
25
30
Рис. 2. Распределение относительных величин [%] средневзвешенного запаса
исследованных древостоев на пробных площадях по видам деревьев и ступеням
высоты стволов
Источник: собственная разработка.
40
Табл. 9. Распределение относительных величин [%] средневзвешенного числа
деревьев исследованных древостоев на пробных площадях по видам деревьев
и ступеням высоты стволов
Вид
Abies alba
Acer pseudoplatanus
Fagus sylvatica
Picea abies
Sorbus aucuparia
Ulmus glabra
Сумма
Ступени высоты стволов деревьев [м]
8
12
16
20 24 28 32 36 40
17,2 1,9 2,0 1,0 0,7 0,8 0,4 0,3 0,6
0
0
0,1
0
0
0 0,2 0,2 0,1
6,7 7,9 6,7 5,4 5,6 11,1 4,3 2,0 2,0
3,2 4,2 5,6 3,6 1,6 1,0 0,7 0,4 0,4
0
0,1 0,1
0
0
0
0 0 0
0
0,1 0,1 0,4 0 0,1 0 0 0
27,1 14,2 14,7 10,5 7,9 13,0 5,6 2,8 3,0
Источник: собственная разработка.
44
0,1
0
0,3
0,4
0
0
0,8
48
0,2
0
0
0,1
0
0
0,4
∑
25,3
0,6
51,8
21,2
0,2
0,8
100
формируют деревья ступеней высоты 28–36 м. Их значительно больше, чем
в верхнем ярусе, в среднем 144 дер.·га-1, что составляет 21,4% от общего
количества деревьев. В этом ярусе сосредоточено около 50% запаса древостоя.
Доминирует бук. Ель и пихта образуют примесь около 5% запаса, а клен-явор
– 3%. В нижнем ярусе (ступени высоты 8–24 м) по численности деревьев
и запасу преобладают бук и ель, несколько меньше участие пихты.
Представленные на рис. 2 относительные запасы древесины деревьев
разных видов в разрезе ступеней высоты могут быть охарактеризованы
соответствующим им разным усредненным возрастом [A] (табл. 10)
и полиномами его зависимости от высоты [H]. Такие материалы получены
на основании анализа хода роста множества модельных деревьев [Черневий
2013]:
пихта – A = 0,0017·H3 - 0,0678·H2 + 5,6758·H;
ель – А = 0,0017·H3 - 0,0678·H2 + 5,6758·H;
бук – А = 0,0077·H3 - 0,2942·H2 + 7,6274·H
Источник: собственная разработка.
Табл. 10. Расчетный средний возраст деревьев [A] и класс бонитета [B] разных видов
за ступенями их высоты
Пихта
Ель
Бук
A [лет] B A [лет] B A [лет] B
4
22 IV 14 III 26 IV
8
42 IV 28 III 46 IV
12 61 IV 42 III 62 IV
16 80 IV 56 II 78 III
20 100 IV 70 II 96 III
24 121 III 84 II 120 III
H
H
28
32
36
40
44
48
Пихта
A [лет]
143
168
196
227
263
Ель
B A [лет]
II
99
I
113
Ia
127
141
155
169
Бук
B A [лет] B
I
152
II
I
195
I
Ia
253
Ib
327
Ib
Ic
Источник: собственная разработка.
41
ОБСУЖДЕНИЕ И ТЕОРЕТИЧЕСКОЕ ОБОБЩЕНИЕ
Представленные фактические материалы свидетельствуют, что
в условиях низкогорного ландшафта Сколевских Бескид локальные
климатические и богатые влажные почвенно-гидрологические условия
благоприятны для формирования многоярусных старо-разновозрастных
елово-пихтово-буковых древостоев высокой продуктивности, запасы которых
могут составлять 750−1000 м3·гa-1. При этом следует обратить внимание на
большое число деревьев, 700−800 дер. га-1, самых разных высот и диаметров
стволов. Вероятность таких выводов положительно подтверждают
следующие данные:
1. Высокие значения сумм площадей сечения стволов деревьев, в среднем
порядка 60 м2·гa–1.
2. Несколько низшие, нежели в нормативных таблицах, значения
видовых чисел для стволов деревьев разных пород, диаметров и высот.
Почти половину запаса таких разновозрастных древостоев формируют
лучшие наиболее крупные деревья (I категории физиологического качества),
число которых относительно небольшое, в среднем только 8,4% от общего
количества деревьев, или 56 дер.·га-1. Они формируют верхний ярус
древостоя высотой от 32 до 48 м. Их диаметр, соответственно, 60−112 см.
Средний возраст деревьев верхнего яруса высотой 40 и более метров
может составлять: для пихты – 220–300 лет, для ели - 140–170 лет, а для бука –
320 лет. Во втором ярусе, сформированном деревьями высотой 28–36м,
средний возраст пихты может быть 140–200 лет, ели – 100–130 лет, бука
150–250 лет. Более низкие деревья, соответственно, меньшего возраста (см.
табл. 10).
Очевидно, что особенности такой вертикальной структуры
разновозрастных древостоев обеспечиваются экологической спецификой
онтогенеза составляющих древесных видов. В частности, это обусловлено
разным темпом роста в молодом, среднем и старшем возрасте деревьев
разных видов, способностью их некоторое время медленно расти в условиях
затенения под пологом леса и постепенно занимать лидирующее положение
в верхнем ярусе древостоя. Кроме этого, очевидно, что в условиях
ограниченности светового ресурса происходит естественный отбор наиболее
устойчивых особей. Выживают лучшие здоровые деревья. В связи с этими
обстоятельствами в нижнем пологе леса большинство деревьев ступени
высоты 8 м представлено молодыми особями пихты: 17% из 27% от общего
числа деревьев древостоя (см. табл. 9). Под пологом леса темп роста деревьев
пихты до высоты 24 м соответствует параметрам IV бонитета. Достигнув
высоты 16 м, деревья бука заметно опережают в темпе роста деревья пихты.
Еще более быстро растет под пологом леса ель (за параметрами III бонитета).
Разница в скорости роста деревьев упомянутых видов в древостое начинает
особенно проявляться в пределах ступеней высоты 16−28 м. Очевидное
42
лидирующее положение проявляют деревья ели, темп роста которых
убыстряется и соответствует уже параметрам II и даже I бонитета. Эта
тенденция сохраняется и позднее, когда деревья ели первыми достигают
высоты 44−48 м. Темп их роста в высоту тогда соответствует параметрам Ia−Ic
бонитетов. Бук с достижение высоты 32 м уже отстает в росте и достигает
высоты 40 м в возрасте более 300 лет. Подобно и пихта растет медленнее ели
и достигает высоты 44 м в возрасте около 250 лет.
Многоярусность разновозрастных елово-пихтово-буковых древостоев
обеспечивает не только природный отбор лучших представителей молодой
генерации, но и оптимальные условия для поглощения кронами деревьев
солнечной энергии. Как уже было показано, верхний ярус формируют
элитные деревья. Они имеют оптимальные условия освещения, поскольку
не сомкнуты между собой и выступают на 4−12 м выше сомкнутого второго
яруса. Достаточно много солнечной энергии получает и сомкнутый полог
второго яруса древостоя в пределах ступеней высоты 28−36 м, где
сосредоточено 50% стволового объема древостоя.
Очевидной представляется и перспектива формирования таких староразновозрастных древостоев на территориях природно-заповедного фонда
и экологической сети. Если площадь сечения стволов их будет составлять
60–80 м2∙га–1, а запасы соответственно – 750–1000 м3∙га–1, учитывая норматив
процента текущего прироста буковых древостоев Карпат в возрасте 120 лет
равный 2% [Швиденко 1987: c. 397], есть основания полагать, что годичный
прирост запаса стволовой древесины таких древостоев может составлять
15–20 м3∙га–1. Это особенно важно с точки зрения средообразующего значения
леса. Ведь депонирование углерода, продуцирование кислорода
и транспирации влаги пропорционально биологической продуктивности
древостоя, значительную часть которой составляет годичный прирост
стволовой древесины. Это было обосновано также в предыдущих работах
[Третяк, Черневий 2011; Tretiak, Czernevyy 2013]. В них показано,
что подобный объем годичного прироста потенциально возможен
в древостоях возрастом 120–250 лет. Он может составлять 8–12 тонн·га–1
–1
сухого вещества, что соответствует 4– 6 тонн·га депонированного углерода.
Это в 2,5–5 раз больше чем средний прирост древесины в лесах Украины
и среднее значение депонированного за год углерода на единицу площади
в лесах Украины в целом.
Полученные результаты и обобщения свидетельствуют о некоторых
экологических преимуществах старо-разновозрастных многоярусных
древостоев по сравнению с монодоминантными одновозрастными
насаждениями в Карпатах. Это продолжительная высокая биологическая
продуктивность, многоярусность, динамика саморазвития и, следовательно,
биологическая устойчивость. Важнейшее значение имеет постоянная
высокая продуктивность, обусловленная высоким запасом биомассы,
в частности – стволовой древесины. Даже с учетом климаксовой
43
саморегуляции таких древостоев, когда отпад биомассы и ее прирост
уравновешены, экологические функции их неоспоримы и крайне важны для
локальной оптимизации
газовых составляющих воздушной среды,
аккумуляции влаги, регулирования гидрологического режима и повышения
плодородия почв путем аккумуляции углеродосодержащих веществ.
Изложенные материалы, представляющие преимущества староразновозрастных древостоев, должны быть положены в основу выработки
лесной политики и стратегии ведения лесного хозяйства [Jaworski 2004].
Несомненно, понятия возраст спелости древостоев и возраст рубки главного
пользования в лесах Карпат следует заменить понятием «таксационные
показатели» оптимальных в ресурсном и экологическом понимании роли
древостоев. При этом целесообразно учитывать и длительность постоянства
таких желаемых параметров леса, поскольку они обеспечивают постоянство
или длительность периода выполняемых экологических функций. Однако при
такой концепции ведения лесного хозяйства усложняются возможности
лесопользования, заготовки древесного сырья. Поддерживание непрерывного
существования разновозрастного древостоя возможно лишь постепенным
выборочным лесопользованием. А оно видится проблематичным в связи
с техническими трудностями осуществления. Ведь изъятие из древостоя
самых крупных деревьев непременно будет сопровождаться его локальными
разрушениями.
ВЫВОДЫ
В условиях низкогорного ландшафта Бескид природные староразновозрастные елово-пихтово-буковые древостои, возможно, обладали
довольно постоянной высокой продуктивностью. Она обеспечена их
структурно-биометрическими особенностями, в частности − большой
численности деревьев, 700−800 дер. на 1 га, различным возрастом, разными
высотами и диаметрами стволов. Этим обеспечивается формирование
многоярусной структуры таких древостоев. Площадь сечения их стволов
деревьев может cоставлять от 60 до 80 м2·гa-1, а запас стволовой древесины,
соответственно, может изменяться от 750 до 1000 м3·гa-1. Особая роль у самых
крупных элитных деревьв высотой 32−48 м и диаметром 60−112 см
и возрастом 150–300 лет. Их относительно немного, около 10% от общего
количества деревьев, или 85 дер.·гa–1. Однако эти деревья формируют более
половины запаса стволовой древесины.
44
ЛИТЕРАТУРА
Broda, J. (1965). Puszcze karpackie i sudeckie. Dzieje lasów leśnictwa i drzewnictwa w Polsce.
Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne: 685–715. Warszawa: Państwowe
Wydawnictwo Rolnicze i Leśne.
Chernyavskyy, M., Shpilchak, M., Slobodian, O. (2013). Virgin forests in Gorgany (Ukrainian
Carpathians). International Conference Primeval Beech Forests Reference Systems for the
Management and Conservation of Biodiversity. Forest Resources and Ecosystem Services.
June 2nd to 9th, 2013 Lviv, Ukraine. Abstracts: 95. Birmensdorf: Swiss Federal Institute
for Forest, Snow and Landscape Research, WSL.
Czerwiński, L. J. (1811). Okolica Za-Dniestrska między Stryjem i Łomnicą czyli opis ziemi
i dawnych klęsk, lub odmian tej okolicy; tudzież, jaki jest lud prosty dla religii i dla Pana
swego? Zgoła, jaki on jest? W całym sposobie życia swego, lub swych zabobonach albo
zwyczajach. 281. Lwów: Drukiem Józefa Schnaydera.
Grochowski, J. (1973). Dendrometria. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.
593.
Jaworski A., Skrzyszewski J. (1995). Budowa, struktura i dynamika drzewostanów
dolnoreglowych o charakterze pierwotnym w rezerwacie Łopuszna. Acta Agr. Silv., ser. Silv.
33: 3–37.
Jaworski, A. (2004). Badania nad budową, dynamiką i strukturą lasów o charakterze
pierwotnym i ich znaczenie w kształtowaniu modelu gospodarki leśnej w górach.
Roczniki Bieszczadzkie. 12: 103–139.
Jaworski, A., Jakubowska, D. (2011). Dynamika zmian budowy, struktury i składu gatunkowego
drzewostanów o charakterze pierwotnym na wybranych powierzchniach w Pienińskim
Parku Narodowym. Leśne Prace Badawcze. 72 (4): 339–356.
Kopach, V., Kvakovska, I., Zayats, M., Yarosh, O. (2013). Monitoring of Virgin Forest in the
Uzhansky National Park. International Conference Primeval Beech Forests Reference
Systems for the Management and Conservation of Biodiversity, Forest Resources and
Ecosystem Services. June 2nd to 9th, 2013 Lviv, Ukraine. Abstracts: 105. Birmensdorf:
Swiss Federal Institute for Forest, Snow and Landscape Research, WSL.
Korpeľ, Š. (1995). Die Urwälder der Westkarpaten. 310. Fischer Verlag, Sttuttgart- Jena-New
York,
Kramarets, V., Krynytskyj, G., Korol M., Matsiakh, I., Kostyshyn, V. (2013). Forest mensuration
characteristics of forests reserved zone of National Park "Skolivski Beskidy". Primeval
Beech Forests : International Conference. Reference Systems for the Management and
Conservation of Biodiversity, Forest Resources and Ecosystem Services. June 2nd to 9th,
2013, L'viv, Ukraine. Abstracts: 107. Birmensdorf: Swiss Federal Institute for Forest, Snow
and Landscape Research, WSL.
Parpan, V., Shparyk, Y., Parpan T. (2005). Virgin and natural forest in Ukraine: state, diversity
and protection. Proc. of Int. Conf. "Natural forest in the temperate Zone of Europe – Values
and Utilisation" (Mukachevo, Ukraine, 2003). Birmensdorf: WSL: 21–29.
Parpan, V.I. Sannikov, S.N., Parpan T.V. (2009). The hypothesis of the pulsed dynamics of virgin
beech forests. Russian Journal of Ecology. Vol. 40: 466-470.
Prots, B. G, Chernyavskyy, M.V; Shpilchak, M. B. (2013). Primeval Forests of the Gorgany
Nature Reserve as a Potential UNESCO World Natural Heritage Site. International
Conference Primeval Beech Forests Reference Systems for the Management and
Conservation of Biodiversity, Forest Resources and Ecosystem Services. June 2nd to 9th,
2013 Lviv, Ukraine. Abstracts: 83. Birmensdorf: Swiss Federal Institute for Forest, Snow
and Landscape Research, WSL,.
45
Stoyko, S., Kopach, V. (2012). Centenary of Establishment of the Primeval Forest Reserves
in the Ukrainian Carpathians. 60. L'viv.
Sukhariuk, D. В., Chernyavsky, M.V. Henyk, Y., Uzhyk, H., Kabal, M. (2013). Dynamics of
Beech and Beech-Fir-Spruce Forests of the Ukrainian Carpathians. Primeval Forests of
the Gorgany Nature Reserve as a Potential UNESCO World Natural Heritage Site.
International Conference Primeval Beech Forests Reference Systems for the Management
and Conservation of Biodiversity, Forest Resources and Ecosystem Services. June 2nd to
9th, 2013 Lviv, Ukraine. Abstracts: 32. Birmensdorf: Swiss Federal Institute for Forest,
Snow and Landscape Research, WSL.
Tretiak P., Bojczuk I. (1997). Antropogeniczne i naturalne przemiany lasów w Gorganach.
Roczniki Bieszczadzkie. Tom 6: 177–183.
Tretiak, P., Czernevyy, J. (2013). Przyrost drzew starszego wieku w lasach karpackiej części
zlewni Dniestru. Roczniki Bieszczadzkie. Том 21: 184–200.
Zlatnik, A. (1934). Studie о statnih Lesich na Podkarpatske Rusi. Dil pruni Prispevky k dejinam
statnich lesu a lesvnictvi na Podkarpatske Rusi. Sbornik Vysk. Ust. Zemedel: 1–109. Praha.
Zlatnik, A., (1938). Prozkum prirozenych Lesu na Podkarpatske Rusi. Die pruni: Vegetacea
stanoviste reservace Stuzica, Javornika, Pop Ivan. Sbornik, Vyzk. Ust. zemedel: 1–244.
Praha.
Брендлі, У.-Б., Довганич, Я. (Ред.). (2003). Праліси в центрі Європи. Путівник по лісах
Карпатського біосферного заповідника. - Бірменсдорф, Швейцарський федеральний
інститут досліджень лісу, снігу і ландшафтів,WSL. 192. Рахів.
Гамор, Ф. Д., Довганич, Я. О., Покиньчереда, В. Ф., Сухарюк, Д. Д., Бундзяк, Й. Й.,
Беркела, Ю. Ю., Волощук, М. І., Годованець, Б. Й., Кабаль, М. В. (2008). Праліси
Закарпаття. Інвентаризація та менеджмент. 86. Рахів.
Дейнека, А.М., Мілкіна, Л.І., Приндак, В.П. (2006). Ліси національного природного
парку "Сколівські Бескиди". 176. Львів: Сполом.
Криницький, Г., Третяк, П. (2003). Стан лісів Українських Карпат, екологічні проблеми
та перспективи. Праці НТШ, том ХІ. Екологічний збірник-3. Екологічні проблеми
Карпатського регіону: 54–65. Львів.
Парпан, В.І, Бюргі, А., Коммармот, Б., Шпарик, Ю.С. (2005). Праліси Карпат – еталони
для сталого управління лісами. Матеріали міжнародної науково-практичної
конференції, присвяченої 80-річчю з дня народження П.С.Пастернака: 200–203.
Івано-Франківськ.
Стойко, С. М. (1977). Карпатам зеленіти вічно. 176. Ужгород: вид-во "Карпати".
Стойко, С. М. (2006). Праліси як екологічні моделі ренатуралізації вторинних
фітоценозів. Український ботанічний журнал. Т. 63, № 3. 358–368.
Стойко, С., Гадач, Е., Шимон, Т., Михалик, С. (1991). Заповідні екосистеми Карпат.
248. Львів: Світ.
Третяк, П. Р., Черневий, Ю.І. (2011). Приріст деревостанів старшого віку: екологічний
аспект. Доповіді НАН України. № 6. 203–208.
Троцюк, В.І., Миклуш, С.І., Коммармот, Б., Хобі, М.Л. (2013). Особливості росту за
діаметром дерев букового пралісу. Науковий вісник НЛТУ України. Вип. 23.1. 62–68.
Цурик Е.И. (1981). Об особенностях таксационного строения девственных букових
древостоев Карпат. Лесной журнал. Известия ВУЗов России. № 2. 25–32.
Цурик Є.І. (2001). Ознаки і будова насаджень: навчальний посібник. 362. Львів: УкрДЛТУ.
Черневий, Ю. І. (2013). Структурні особливості старовікових ялицево-букових
деревостанів у низькогір'ї басейну р. Дністер. Науковий вісник Національного
університету біоресурсів і природокористування України. Сер. Лісівництво та
декоративне садівництво . Вип. 187(1): 302–311. Київ.
46
Швиденко А. З и др. (ред.). (1987). Нормативно-справочные материалы для таксации
лесов Украины и Молдавии. 560. Киев: Урожай.
Шпарик, Ю. С. (2006). Структура букових пралісів Українських Карпат на основних
стадіях їх сукцесії . Лісове господарство, лісова і деревообробна. пром-исловість.
Вип. 31: 144–150. Львів.
Шпарик Ю. С. (2001). Мінливість структури букового пралісу Українських Карпат.
Науковий вiсник НАУ: Лiсiвництво, № 39: 268–277.
РЕЗЮМЕ
Биометрические исследования выполнены на примере некоторых оставшихся
фрагментов старовозрастных елово-пихтово-буковых древостоев. Они растут на высоте
600-1100 м над уровнем моря в условиях влажных довольно плодородных буроземных
почвах (Eutric Cambisols). Они разновозрастные, многоярусные и обладают высокой
продуктивностью. Древостои образуют деревья различного возраста, разных высот
и диаметров стволов. Как правило, они показывают высокую скорость роста стволов
деревьев всех видов по толщине, высоте и объему. Она соответствует параметрам
показателей I - Ic классов бонитета. Высоту 32 метра и более деревья пихты достигают
в возрасте 170 лет, ели - 110 лет, а бука - 200 лет. Фактические значения видовых чисел
для стволов деревьев всех видов в зависимости от ступеней их высот и толщин оказались
на 7% меньше, нежели указанные в нормативных таблицах.
Исследования также показали высокие средние значения сумм площадей сечения
стволов деревьев в таких древостоях (около 60 м2·га-1) и запаса (около 750−1000 м3·га-1),
также численности деревьев (на уровне 700−800 дер.·га-1). Такие показатели значительно
выше соответствующих значений цитированных в нормативных таблицах хода роста
полных древостоев бука I-Ib классов бонитета в возрасте 120 лет в Карпатах.
Распределение средних удельных величин запаса исследованных древостоев по
составляющим породами в целом показывает доминирование бука − 70%. Значительное
участие также стволового запаса пихты и ели: 15% и 13% соответственно.
В исследованных старовозрастных древостоях большинство запаса (52 - 65%) формируют
наиболее крупные деревья ступеней высоты от 32 до 48 м и толщины в пределах 60–112 см.
Однако их количество относительно небольшое - только 8 - 12% от общего количества, или
56- 85 дер.·га-1.
Стародеревные разновозрастные елово-пихтово-буковые древостои по сравнению
с монодоминантными одновозрастными насаждениями имеют важные экологические
преимущества. Это продолжительная высокая биологическая продуктивность
древостоев, их многоярусность, динамика саморазвития и, следовательно, биологическая
устойчивость.
STRESZCZENIE
Badania biometryczne wykonane zostały na przykładzie wybranych fragmentów
zachowanego starodrzewu świerkowo-jodłowo-bukowego, który występuje na wysokości 6001100 m nad poziomem morza w warunkach wilgotnych, na stosunkowo żyznych glebach
brunatnych (Eutric Cambisols). Drzewostany te są zróżnicowane wiekowo, wielopoziomowe
i charakteryzują się wysoką produktywnością. W skład drzewostanu wchodzą drzewa o różnym
wieku, różnej wysokości i średnicy pnia, które wykazują wysokie tempo wzrostu pni drzew
47
różnych typów według grubości, wysokości i objętości. Tempo wzrostu odpowiada parametrom
I - Ic według klas wydajności. Wysokość 32 metrów i większą jodły osiągają w wieku 170 lat,
świerki w wieku 110 lat, a buki w wieku 200 lat. Rzeczywiste dane gatunkowe dotyczące pni
drzew wszystkich gatunków w zależności od stopnia ich wysokości i grubości okazały się o 7%
mniejsze niż ukazane w tabelach normatywnych.
Badania wykazały także wysokie średnie wartości sum powierzchni przekroju pni drzew
w takich drzewostanach - około 60 m2·ha-1, zasób - około 750−1000 m3·ha-1 oraz ilość drzew
na poziomie 700−800/ ha-1. Takie wskaźniki są znacznie wyższe od wartości cytowanych
w normatywnych tabelach postępu wzrostu pełnych drzewostanów buka I-Ib według klas
wydajności w wieku 120 lat w Karpatach.
Rozkład średnich właściwych wielkości zasobu badanych drzewostanów w całości
wykazuje dominację buka - 70%. Znaczący jest również udział piennego zasobu jodły i świerka,
odpowiednio: 15% i 13%. W badanych starych drzewostanach większość zasobu (52 - 65%)
stanowią największe drzewa, których wysokość wynosi od 32 do 48 m i grubość od 60-112 cm.
Jednakże ich ilość jest stosunkowo mała, stanowią one zaledwie 8 - 12% całości lub 56-85/ ha-1.
W porównaniu z monodominującymi, niezróżnicowanymi wiekowo drzewostanami, stare
zróżnicowane wiekowo świerkowo-jodłowo-bukowe drzewostany mają istotne korzyści dla
środowiska. To długotrwała wysoka produktywność drzewostanów, ich wielopoziomowość,
dynamika samorozwoju, a tym samym stabilność biologiczna.
SUMMARY
Biometric studies carried out by the example of some of the remaining fragments of oldgrowth spruce-fir-beech forest stands. They grow at an altitude of 600-1100 m above sea level in
the humid fairly fertile brown soils (Eutric Cambisols). These stands form trees of different ages,
of different heights and diameters of trunks. As a rule, they show fast growth rate of tree trunks
of all species of thickness, height and volume. It corresponds to indicators of parameters
I-Ic class's forest capacity with consistent. Height of 32 meters and more fir trees reach up
to the age of 170, spruce up to 110, and beeches up to 200. The actual value of form factor of tree
trunks of different species in height depends on the degree of trunks were 7% less from those
listed in the standard tables.
At the same time resources showed significantly higher average value of total basal area
of trunks of tree stands, approximately 60 m2·ha-1, of volume nearly - 750–1000 m3·ha-1 and the
number at the level of 700–800 trees·ha-1. These indicators are slightly higher than presented
in the growth tables of Carpathians beech stands of I-Ib class forest stand capacity at the age
of 120.
Distribution of the average unit value of volume of examined stands on species components
shows the dominance of beech in a whol, nearly 70%. Significant participation of trunk volume
of fir and spruce: 15% and 13%, correspondingly. In studies of old-growth stands of most volume
(52 - 65%) form the largest trees stages height from 32 to 48 m and stages thickness of 60-112 cm.
However, their number is relatively small, only 8 - 12% of the total, or 56-85 trees·ha-1.
Old growth unvented spruce-fir-beech stands compared to mono-dominant coeval have
important environmental benefits. It is prolonged high biological productivity of the stand,
its multilevel, the dynamics of self-development and, therefore, biological stability.
48
DOI: 10.5604/20811438.1158027
Wiesław Cyzman
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska
Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi
SKUTECZNOŚĆ OCHRONY PRZYRODY I WALORÓW
KRAJOBRAZOWYCH NA KUJAWACH I POMORZU
W LASACH NIESTANOWIĄCYCH WŁASNOŚCI
SKARBU PAŃSTWA
THE EFFECTIVENESS OF NATURE AND LANDSCAPE
PRESERVATION IN PRIVATE FORESTS OF KUJAWY
AND POMERANIA
Słowa kluczowe: lasy prywatne, plany urządzania, prognozy oddziaływania, zasoby
przyrodnicze, siedliska chronione, gatunki chronione, ochrona przyrody
Key words: private forests, management plans, impact forecasts, nature resources, protected
habitats, protected species, nature preservation
Abstract. The area and siginificance of private forests in Poland is gradually and systematically
increasing. Besides the economic and social functions they fulfil the role of a biocenotic field
islands for many species of animals, plants, mushrooms, often connected with the habitats in the
First Habitat Directive Annex. Some of them are fragments of the protected areas, including
Natura 2000 sanctuaries. On the basis of own experience and research the author of the article
attempts to answer the question wether the to-date ways of planning and managing private forests
in Pomerania and Kujawy secure their natural, landscape and protective values. In conclusion,
the author suggests the expansion of the contents of private forests management plans with the
indicated ecological issues. This specifically refers to the legally protected areas.
WSTĘP
Lasy prywatne i zarządzane przez innych właścicieli niż Skarb Państwa
stanowią istotny składnik krajobrazu kulturowego w Polsce. Najczęściej występują
w postaci niewielkich enklaw lub tworzą większe śródpolne uroczyska leśne.
Niektóre przylegają do rozległych kompleksów leśnych administrowanych przez
Lasy Państwowe. Wg „Raportu o stanie lasów w Polsce 2012”, opracowanego przez
Instytut Badawczy Leśnictwa w 2013 roku, aktualnie powierzchnia lasów w Polsce
wynosi 9163 tys. ha (29,3 % pow. kraju), a wraz z gruntami związanymi
z gospodarką leśną – 9370 tys. ha (30,6 %). Dominują w Polsce lasy publiczne
(81,2 %), z czego 77,3 % znajduje się w zarządzie Państwowego Gospodarstwa
Leśnego Lasy Państwowe. Powierzchnia lasów prywatnych wynosi obecnie
1722,6 tys. ha (18,8%). Ich areał i rola w krajobrazie rośnie systematycznie
49
w związku z realizacją programów zwiększenia lesistości kraju oraz
poszczególnych regionów. Przyczynia się do tego również częściowo także
reprywatyzacja oraz zaangażowanie środków europejskich. Od 1995 do 2012 roku
udział lasów prywatnych wzrósł z 17,1 % do 18,8 %. W związku z tym należy
w większym stopniu niż dotychczas przyjrzeć się ich funkcjonowaniu, zwłaszcza
w zakresie ochrony przyrody. Dotyczy to również pozostałych lasów niebędących
w zarządzie Lasów Państwowych.
Niewielkie kompleksy lasów, w tym często lasów prywatnych, pełnią istotną
funkcję w krajobrazie kulturowym (antropogenicznym) – rolniczym
i zurbanizowanym. Są one wyspami biocenotycznymi wśród pól uprawnych, łąk
i roślinności ruderalnej. Niektóre, zwłaszcza położone wokół niewielkich
zbiorników wodnych, cieków i zabagnień, pełnią funkcję pełnowartościowych
użytków ekologicznych. Są one oazą dla przetrwania leśnych gatunków runa, w tym
gatunków chronionych i zagrożonych. Stanowią ostoję dla wielu przedstawicieli
fauny, zwłaszcza dla drobnych ssaków, ptaków i owadów. Ponadto wiele takich
niewielkich fragmentów lasów leży w granicach obszarów chronionych - parków
krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu a także obszarów Natura 2000.
Właśnie dzięki temu, że niektóre kompleksy lasów prywatnych znalazły się na
obszarach Natura 2000. Ochrona ich walorów przyrodniczych została poddana
nadzorowi przez Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska. Służą temu prognozy
oddziaływania na środowisko uproszczonych planów urządzania lasów. Prognoza
taka musi być oparta o szczegółową inwentaryzacją przyrodniczą. Podraża
to koszty sporządzania planów, które ponoszą na ogół starostowie powiatów, ale bez
takiej prognozy i bez konsultacji społecznych nie mogą być one zatwierdzone
i wprowadzone do realizacji.
CELE I METODY
W niniejszym opracowaniu, wykorzystując własne doświadczenie przy
sporządzaniu prognoz oddziaływania na środowiska uproszczonych planów
urządzania lasów w granicach obszarów Natura 2000, autor próbuje ocenić
obiektywnie wartość przyrodniczą i ochroniarską lasów chłopskich i gminnych
w wybranych gminach województwa kujawsko-pomorskiego. Stara się
odpowiedzieć na pytania, czy dodatkowe koszty związane z koniecznością
sporządzania prognoz są niezbędne dla ochrony zasobów przyrodniczych regionu
i obszarów Natura 2000 i czy nie należy prognoz takich sporządzać także poza
ostojami „naturowymi”. Praca została napisana w oparciu o prognozy
oddziaływania na środowisko uproszczonych planów lasu sporządzonych dla
miejscowości, których fragmenty leżą w granicach obszarów Natura 2000.
Dokumenty te wykonano dla następujących gmin: Ciechocin, Golub-Dobrzyń,
miasto Golub-Dobrzyń, Górzno, Kowal, Zbiczno, Radomin oraz Solec Kujawski.
50
Do sporządzenia prawidłowej prognozy niezbędna jest wiedza na temat stanu
środowiska oraz jego zasobów i walorów przyrodniczych. Dlatego przed
przystąpieniem do wykonywania prognozy należy zebrać wszelkie dostępne
informacje w tym zakresie. W tym celu korzysta się z takich źródeł jak np.: badania
naukowe, informacje zawarte w Standardowych Formularzach Danych dla
obszarów Natura 2000, wyniki inwentaryzacji siedlisk i gatunków na obszarach
Natura 2000, wyniki waloryzacji przyrodniczych gmin, dane organizacji
przyrodniczych, raporty oddziaływania na środowisko oraz inne dokumenty
i opracowania. Z reguły jednak pozyskane informacje są ogólnikowe lub bardzo
lakoniczne. Najczęściej zachodzi więc konieczność wykonania dodatkowej
inwentaryzacji przyrodniczej. Obejmuje ona przede wszystkim zlokalizowanie
oraz ocenę stanu zachowania zbiorowisk roślinnych, które wchodzą w skład
siedlisk o znaczeniu europejskim z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej. Badania
w terenie mają także na celu lokalizację chronionych i zagrożonych gatunków
roślin, zwierząt i grzybów. Dopiero po zebraniu dostatecznych danych można
przystąpić do sporządzania prognozy wpływu zaplanowanych zabiegów
gospodarczych na środowisko przyrodnicze. Analizę wymagań oraz zagrożeń dla
siedlisk i poszczególnych gatunków przeprowadza się w oparciu o metodykę
zawartą w „Poradnikach ochrony siedlisk i gatunków – przewodnikach
metodycznych” (2004). Naturalne składy gatunkowe drzewostanów dla
zbiorowisk leśnych ustala się przede wszystkim na podstawie opracowania
„Geobotaniczne rozpoznanie tendencji rozwojowych zbiorowisk leśnych
w wybranych regionach Polski” [Matuszkiewicz, Solon, Orzechowski, Kozłowska,
Różański, Szczygielski, Matejczuk, Lorens, Kowalska 2007], zaś tok postępowania
gospodarczego można przyjąć kierując się publikacjami Cyzmana: „Ochrona
siedlisk” (2004) i „Gospodarowanie na siedliskach leśnych o znaczeniu
wspólnotowym” (2008).
Zgodnie z wytycznymi RDOŚ w Bydgoszczy w prognozach najczęściej
uwzględnia się następujące analizy:
1. Zgodność składów gatunkowych drzewostanów (w tym upraw leśnych)
z potencjalnym typem lasu na siedliskach przyrodniczych w obszarach
Natura 2000.
2. Występowanie drewna martwego stojącego i leżącego na terenie siedlisk
przyrodniczych.
3. Udział powierzchniowy starodrzewi (drzewostanów V, VI, VII, VIII
i starszych klas wieku) na siedliskach przyrodniczych.
4. Stan wykształcenia i zachowania siedlisk przyrodniczych (kategorie A, B,
C).
5. Ustalenie powierzchni lasów wg pełnionej funkcji (gospodarcze,
rezerwatowe, ochronne: wodochronne lub glebochronne).
6. Określenie obecności gatunków obcych geograficznie w zalecanych
składach gatunkowych upraw i ocena ich wpływu na przyrodnicze siedliska
leśne Natura 2000.
51
7. Analiza wpływu cięć rębnych na sąsiadujące ekosystemy, np. na
torfowisko, źródlisko, jezioro (zaleca się pozostawianie ekotonów,
wyłączenie z cięć rębnych pasów drzewostanów w odległości ok. 50 m od
brzegów jezior, źródlisk oraz torfowisk).
8. Ocena wpływu trzebieży i terminu ich wykonania na stanowiska gatunków
chronionych. W wydzieleniach, w których stwierdzono występowanie
roślin chronionych lub cenne siedlisko przyrodnicze, zaleca się wykonanie
czyszczeń, trzebieży oraz cięć rębnych w okresie zimowym, najlepiej
podczas wysterowania pokrywy śnieżnej.
UWARUNKOWANIA PRAWNE ORAZ ZAKRES SPORZĄDZANIA UPUL
I PROGNOZY ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO
Lasy niepubliczne funkcjonują w oparciu o uproszczone plany urządzania lasu
(UPUL). Uproszczony plan urządzenia lasu, zgodnie z Ustawą z 28 września 1991 r.
o lasach, sporządzany jest dla lasów niestanowiących własności Skarbu Państwa,
należących do osób fizycznych i wspólnot gruntowych - na zlecenie starosty,
wykonującego zadania z zakresu administracji rządowej. Sporządza się go dla lasu
o obszarze co najmniej 10 ha, stanowiącego zwarty kompleks leśny. Zawiera on
skrócony opis lasu i gruntów przeznaczonych do zalesienia oraz podstawowe
zadania dotyczące gospodarki leśnej. Plan ten staje się podstawą do prowadzenia
jakichkolwiek zabiegów gospodarczych po zatwierdzeniu przez wojewodę - po
uzyskaniu opinii właściwego terytorialnie nadleśniczego. Zawartość
uproszczonego planu określa rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20
grudnia 2005 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu sporządzania planu
urządzenia lasu, uproszczonego planu urządzenia lasu oraz inwentaryzacji stanu
lasu. Plan taki składa się z następujących punktów:
1. Opis ogólny przedstawiający i określający nadzór nad gospodarką leśną,
warunki przyrodnicze, maksymalną miąższość możliwą do pozyskania,
zagadnienia dotyczące ochrony lasu.
2. Opis taksacyjny lasów i gruntów przeznaczonych do zalesienia.
3. Rejestr działek leśnych i gruntów przeznaczonych do zalesienia.
4. Szczegółowy wykaz zmian powierzchni leśnej wraz z protokołem
rozbieżności.
5. Wykaz skrótów i symboli.
6. Mapa gospodarcza lasu i gruntów przeznaczonych do zalesienia.
Załącznikiem do uproszczonego planu urządzenia lasu są zadania w zakresie
gospodarki leśnej przeznaczone dla właściciela lub właścicieli lasu.
Zgodnie z treścią ustawy o lasach z dnia 28 września 1991 roku gospodarka
leśna powinna uwzględniać szczególnie następujące cele:
52
1. Zachowanie lasów i korzystnego ich wpływu na klimat, powietrze, wodę,
glebę, warunki życia i zdrowia człowieka oraz na równowagę
przyrodniczą.
2. Ochronę gleb i terenów szczególnie narażonych na zanieczyszczenie lub
uszkodzenie oraz o specjalnym znaczeniu społecznym.
3. Ochronę wód powierzchniowych i głębinowych, retencji zlewni,
w szczególności na obszarach wododziałów i na obszarach zasilania
zbiorników wód podziemnych.
4. Produkcję, na zasadzie racjonalnej gospodarki, drewna oraz surowców
i produktów ubocznego użytkowania lasu.
5. Ochronę lasów, zwłaszcza lasów i ekosystemów leśnych stanowiących
naturalne fragmenty rodzimej przyrody lub lasów szczególnie cennych
ze względu na:
- zachowanie różnorodności przyrodniczej,
- zachowanie leśnych zasobów genetycznych,
- walory krajobrazowe,
- potrzeby nauki.
Zachodzi pytanie, czy dotychczas wykonywane uproszczone plany w pełni
spełniają wymienione powyżej cele ustawy o lasach. Na pewno uwzględnia się
w nich 4 pierwsze punkty. Natomiast ze względu na okrojony zakres tematyczny
(w stosunku do pełnych planów urządzania lasów) nie jest do końca wypełniana
treść punktu 5. Powinna ona być zawarta w rozdziale 1 UPUL oraz w opisie
taksacyjnym.
W praktyce rozdział 1 UPUL, w którym opisuje się uwarunkowania
przyrodnicze jest najczęściej traktowany bardzo ogólnie. Zwykle podaje się w nim
jedynie położenie urządzanych lasów na tle podziałów przyrodniczogeograficznych oraz przyjęte dla danego regionu gospodarcze typy drzewostanów
w poszczególnych siedliskowych typach lasu. Dodatkowo, jeżeli dysponuje się
odpowiednimi zapisami w dokumentach, określa się funkcję lasu oraz strefę
uszkodzeń przemysłowych. Również w opisie taksacyjnym brak jest danych
dotyczących zbiorowisk leśnych, w tym siedlisk o znaczeniu europejskim
z załącznika I Dyrektywy Habitatowej. Nie ma również obowiązku
inwentaryzowania i wpisywania chronionych i (lub) zagrożonych gatunków roślin,
zwierząt i grzybów, wskaźnikowych gatunków roślin runa oraz roli urządzanego
lasu w krajobrazie. Jedynie na obszarach Natura 2000 uproszczone plany
urządzania lasu muszą być uzupełniane przez prognozy ich oddziaływania
na środowisko. Wynika to z artykułu 46 ustawy Ustawy z 3 października 2008 roku
o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa
w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. z 2008,
Nr 199, poz. 1227 ze zm.). Zgodnie z tym artykułem istnieje obowiązek
przeprowadzenia strategicznej oceny oddziaływania na środowisko projektów
„(…)planów lub programów w dziedzinie (…) leśnictwa (…) opracowywanych lub
53
przyjmowanych przez organy administracji, wyznaczających ramy dla późniejszej
realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko” lub
planów „których realizacja może spowodować znaczące oddziaływanie na obszar
Natura 2000”. Szczegółowy zakres prognozy uzgadniany jest między właściwą
dla gminy Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska, a Starostwem Powiatowym.
Zakres ten musi umożliwiać realizację zadań wynikających z Dyrektywy Habitowej
i Dyrektywy Ptasiej. Podstawowym celem Dyrektywy Siedliskowej jest ochrona
różnorodności biologicznej. Zadanie to ma być realizowane poprzez: ochronę
zagrożonych siedlisk przyrodniczych lub/i reprezentatywnych dla poszczególnych
regionów biogeograficznych oraz zachowanie roślin i zwierząt rzadkich
i zagrożonych na terenie Wspólnoty (Herbich, red.2004). W realizacji Dyrektywy
Habitowej istotny jest stan siedliska przyrodniczego, który Ustawa
o ochronie przyrody z 2004 r. definiuje jako „stan, w którym naturalny zasięg
siedliska przyrodniczego i obszary zajęte przez to siedlisko w obrębie jego zasięgu
nie zmieniają się lub zwiększają się, struktura i funkcje, które są konieczne do
długotrwałego utrzymania się siedliska istnieją i prawdopodobnie nadal będą
istniały oraz typowe dla tego siedliska gatunki znajdują się we właściwym stanie
ochrony”. W związku z tym „zabrania się podejmowania działań mogących
w istotny sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków
roślin i zwierząt, a także w istotny sposób wpłynąć negatywnie na gatunki,
dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000”. Jednocześnie
na obszarach Natura 2000 nie podlega ograniczeniu działalność związana
z utrzymaniem urządzeń i obiektów służących bezpieczeństwu przeciwpowodziowemu oraz działalność gospodarcza, rolna, leśna, łowiecka i rybacka, a także
amatorski połów ryb, jeżeli nie zagrażają one zachowaniu siedlisk przyrodniczych
oraz siedlisk roślin lub zwierząt ani nie wpływają w sposób istotny negatywnie
na gatunki roślin i zwierząt, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura
2000.
WYNIKI INWENTARYZACJI PRZYRODNICZEJ
Inwentaryzację przyrodniczą oraz ocenę wpływu uproszczonych planów
urządzania lasów na środowisko przeprowadzono na terenie 7 gmin
w województwie kujawsko-pomorskim (tab.1).
54
Tab. 1. Walory przyrodnicze i ochroniarskie lasów niestanowiących własności Skarbu
Państwa w wybranych gminach województwa kujawsko-pomorskiego
Nazwa gminy
Ciechocin
GolubDobrzyń
Ostoja – liczba
wydzieleń
i powierzchnia
lasów
prywatnych
na obszarze
Natura 2000
Siedliska z Załącznika I Dyrektywy Habitatowej,
gatunki chronione, inne walory przyrodnicze
i ochroniarskie
PLH280001;
46 wydzieleń
o pow. 22,4 ha
24 płaty o pow. 13,42 ha (60 % wszystkich wydzieleń na
obszarze Natura 2000), w tym: 12 - 91E0-3, 3 - 91E0-4 / 3, 49170-2, 4- 9170-3 i 1 - 91F0-2, 10 stanowisk roślin
chronionych i rzadkich: porzeczka czarna Ribes nigrum*,
kalina koralowa Viburnum opulus*, kopytnik pospolity
Asarum europaeum*, skrzyp zimowy Equisetum hiemalne^
PLH280001; 37
wydzieleń o pow.
29,97 ha
13 płatów o pow. 7,97 ha (35,6 %), w tym: 5 siedliska
91E0-3 i 9170-3 oraz po jednym - 91E0-4, 91E0-1 i 9170-2,
4 stanowiska roślin chronionych i rzadkich: Frangula
alnus*, szczyr trwały Mercurialis perennis ^, Asarum
europaeum* oraz paprotka zwyczajna Polypodium vulgare*.
24 wydzielenia o pow. 13,76 ha (45,9%) pełnią funkcje
lasów ochronnych – wodochronnych lub glebochronnych
PLH280001; 3
wydzielenia o
pow. 0,72 ha
2 płaty o pow. 0,2 ha (27,8%), w tym: 1 płat siedliska 91E0-3 i
1- 91 E0-1, 1 stanowisko roślin chronionych: pierwiosnka
lekarska Primula veris*,
PLH280001; 8
wydzieleń o pow.
3,76 ha
1 płat siedliska 91E0 o pow. 0,24 ha (6,4 %), 3 wydzielenia
o pow. 0,73 ha (19,4 %) pełnią funkcje lasów
wodochronnych
Górzno
PLH280012;
139 wydzieleń
lub ich fragm.
o pow. około
80 ha
14 płatów o pow. 10,54 ha (13,8%), w tym po 5 płatów
siedlisk 91E0-3 i 9170-3 oraz po 2 płaty - 91E0-4 i 9170-2,
10 stanowisk roślin chronionych i rzadkich: konwalia
majowa Convallaria majalis*, Asarum europaeum*,
kruszyna pospolita Frangula alnus*, Ribes nigrum*,
marzanka wonna Galium odoratum*, bluszcz pospolity
Hedera helix**, przylaszczka pospolita Hepatica nobilis**,
szczyr trwały Mercurialis perennis^, turzyca odleglokłosa
Carex remota^, 12 wydzieleń o pow. 7,52 ha (9,4%) pełni
funkcje wodochronne i (lub) glebochronne,
Zbiczno
PLH040036,
PLH280001;
101 wydzieleń
o pow. 68,87 ha,
1 płat siedliska 9170-2 o pow. 1,82 ha (2,6%), 24 stanowiska
roślin chronionych: Convallaria majalis*, Asarum
europaeum*, Frangula alnus*, Hepatica nobilis**
Miasto
GolubDobrzyń
(lasy miejskie)
Radomin
PLB 040003,
PLH040003;
Solec Kujawski
19 wydzieleń
o pow. 6,27 ha
Źródło: Opracowanie własne.
7 płatów o pow. 2,18 ha (34,8%), w tym: 2 płaty - 9170-3, 4 91E0-3, 1 - 91F0-2, 5 stanowisk roślin chronionych
i rzadkich: dzięgiel litwor nadbrzeżny Archangelica
litoralis^, Viburnum opulus*, Frangula alnus*, 9 wydzieleń
o pow. 2,74 ha pełni funkcje lasów wodochronnych lub
glebochronnych,
55
Objaśnienia:
*- gatunek objęty ochroną częściową,
** - gatunek objęty ochroną ścisłą – [wg. Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 5
stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. 2012 r. nr 0 poz. 81)],
^ - gatunek rzadki w regionie.
Numer i nazwa ostoi: PLH280001 Dolina Drwęcy, PLH280012 Ostoja Lidzbarska,
PLH040036 Ostoja Brodnicka, PLB 040003 Dolina Dolnej Wisły, PLH040003 Solecka
Dolina Wisły.
Siedliska z załącznika I Dyrektywy Habitatowej: 91E0 łęgi wierzbowe, topolowe,
olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae),
w tym: 91E0-3 łęg olszowo-jesionowy Fraxino-Alnetum, 91E0-4 – łęg źródliskowy
Fraxino-Alnetum cardaminetosum, 91 E0-1 łęg wierzbowy, 9170 grąd środkowoeuropejski
i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum), w tym: 9170-2 grąd
subkontynentalny Tilio-Carpinetum, 9170-3 grąd zboczowy, zb. Acer platanoides-Tilia
cordata, 91 F0-2 łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (łęg wiązowo-jesionowy),
podzespół śledzienicowy Ficario-Ulmetum chrysosplenietosum.
W gminie Ciechocin inwentaryzacja przyrodnicza objęła 46 wydzieleń lub ich
fragmentów leżących w granicach PLH280001 Doliny Drwęcy. Niektóre
wydzielenia łączą się ze sobą i tworzą większe enklawy śródpolne lub przylegają
do Lasów Państwowych. Ich łączna powierzchnia wynosi 22,4 ha.
Ostoja PLH280001 Dolina Drwęcy o powierzchni 12561,54 ha obejmuję rzekę
Drwęcę z niektórymi dopływami oraz przylegające do nich fragmenty dolin.
Jest ona położona na styku dwóch województw - warmińsko-mazurskiego
i kujawsko-pomorskiego.
Spośród wydzieleń znajdujących się w granicach „Doliny Drwęcy” w 24
stwierdzono obecność siedlisk o znaczeniu europejskim. Największą liczbę
płatów (15) zajmuje łęg olszowo-jesionowy Fraxino-Alnetum (91E0), w tym 3
z jego biochor zaliczono do łęgu źródliskowego Fraxino-Alnetum cardaminetosum
(91E0-4). Osiem płatów reprezentuje las grądowy (9170), z których 4 należą
do grądu zboczowego (9170-3). W jednej z biochor stwierdzono obecność śledzienicowego łęgu wiązowo-jesionowego Ficario-Ulmetum chrysosplenietosum
zaliczanego do siedliska 91F0-2. W 10 wydzieleniach wystepują gatunki chronione
i (lub) zagrożone i rzadkie, takie jak: porzeczka czarna Ribes nigrum*, kalina
koralowa Viburnum opulus*, kopytnik pospolity Asarum europaeum* i skrzyp
zimowy Equisetum hiemalne^ (tab.1).
W granicach ostoi siedliskowej PLH280001 „Dolina Drwęcy” leży
częściowo także gmina Golub-Dobrzyń. Zlokalizowano w niej 37 wydzieleń lasów
prywatnych o łącznej powierzchni 29,97 ha. Największy areał zajmują one
w Paliwodziznie – 15,40 ha. W 13 wydzieleniach stwierdzono obecność biochor
siedlisk z załącznika I Dyrektywy Habitaowej. Należy do nich przede wszystkim
siedlisko 91E0 łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (4,91 ha), w tym:
podzespół typowy łęgu olszowo-jesionowego Fraxino-Alnetum typicum - 5 płatów,
łęg źródliskowy Fraxino-Alnetum cardaminetosum -1 płat, śledzienicowy łęg
jesionowo-wiązowy Ficario-Ulmetum minoris chrysosplenietosum - 1 płat i łęg
56
wierzbowy Salicetum albo-fragilis -1 płat. Lasy grądowe, zaliczane do siedliska
9170, głównie grądy zboczowe (zb. Acer platanoides-Tilia cordata) stwierdzono
w 6 wydzieleniach o łącznej powierzchni 2,56 ha. Ponadto w 4 wydzieleniach
zlokalizowano stanowiska roślin chronionych lub rzadkich, do których należą:
kruszyna pospolita Frangula alnus*, szczyr trwały Mercurialis perennis^, kopytnik
pospolity Asarum europaeum* oraz paprotka zwyczajna Polypodium vulgare*.
W kilku biochorach zaobserwowano miejsca intensywnego żerowania bobra
europejskiego. Niektóre lasy pełnią funkcje ochronne - wodochronną (15 wydzieleń
o pow. 10, 69 ha) lub glebochronną (9 wydzieleń, 3,27 ha) (tab.1). Tak duży udział
lasów ochronnych wynika przede wszystkim z ich położenia w dolinie Drwęcy i na
jej zboczach.
W mieście Golub-Dobrzyń wykonywano UPUL dla lasów gminnych, które
zajmują zaledwie 7,45 ha i są podzielone na siedem wydzieleń. Fragmenty trzech
z nich leżą w granicach PLH 280001 „Dolina Drwęcy”. Tylko w jednym
wydzieleniu na powierzchni 0,20 ha występuje siedlisko 91E0, do którego
zaliczono fitocenozy dwóch zespołów - łęgu wierzbowego Salicetum albo-fragilis
i łęgu olszowo-jesionowego Fraxino-Alnetum. Ponadto w 1 z pododdziałów licznie
występuje paprotka zwyczajnej Polypodium vulgare*.
W granicach PLH 280001 „Dolina Drwęcy” znalazła się również część
gminy Radomin zlokalizowana wzdłuż Drwęcy. Na jej terenie występuje 8
wydzieleń leśnych o łącznej powierzchni 3,76 ha. Tylko w jednym z nich
stwierdzono obecność siedliska z Załącznika I Dyrektywy Habitatowej - 91E0 łęgi
wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe. Część lasów gospodarczych pełni
jednocześnie funkcję lasów wodochronnych.
Siecią obszarów Natura 2000 objęto także duże fragmenty gminy Górzno,
gdzie została utworzona PLH280012 „Ostoja Lidzbarska”. Jest to ostoja
„siedliskowa” o powierzchni 8866.9 ha. Obejmuje ona kompleks lasów, jezior
i mokradeł we wschodniej części makroregionu Pojezierza ChełmińskoDobrzyńskiego. Inwentaryzację przyrodniczą w jej granicach przeprowadzono
w 139 wydzieleniach o łącznej powierzchni około 80 ha. W 14 pododdziałach,
o łącznej powierzchni 10,54 ha (13,8%), stwierdzono na terenie „Ostoi
Lidzbarskiej” występowanie siedlisk o znaczeniu europejskim. Spośród nich
7 płatów zaliczono do siedliska 91E0- łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe
i jesionowe, w tym 2 reprezentują łęg źródliskowy. W siedmiu wydzieleniach
występuje siedlisko 9170 grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny, z których
5 reprezentuje grąd zboczowy (zb. Acer platanoides-Tilia cordata). Rośliny rzadkie
i chronione występują na 10 stanowiskach. Należą do nich: konwalia majowa
Convallaria majalis*, kopytnik pospolity Asarum europaeum*, kruszyna pospolita
Frangula alnus*, porzeczka czarna Ribes nigrum*, marzanka wonna Galium
odoratum*, bluszcz pospolity Hedera helix*, przylaszczka pospolita Hepatica
nobilis**, szczyr trwały Mercurialis perennis^ i turzyca odległokłosa Carex
remota^. Część lasów prywatnych pełni funkcje wodochronne i glebochronne.
57
Gmina Zbiczno leży częściowo na terenie dwóch obszarów Natura 2000 PLH040036 „Ostoja Brodnicka” i PLH280001 „Dolina Drwęcy”. „Ostoja
Brodnicka”, o powierzchni 4176,86 ha, obejmuje silnie zróżnicowane tereny
krajobrazu młodoglacjalnego z licznymi jeziorami i torfowiskami oraz kilkoma
rzekami. Teren w znacznym stopniu jest pokryty lasami. W granicach PLH040036
Ostoja Brodnicka i PLH280001 Dolina Drwęcy położonych jest aż 101 wydzieleń
lasów na gruntach prywatnych, których łączna powierzchnia wynosi 68,87 ha.
Tylko w 1 z nich zbiorowiska spełniają kryteria siedlisk o znaczeniu europejskim.
W oddziale 4 k w miejscowości Sumówko stwierdzono obecność, na powierzchni
1,82 ha, grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum, należącego do podtypu
siedliska 9170-2. Ponadto na 24 stanowiskach zinwentaryzowano 4 chronione
gatunki roślin - konwalię majową*, kopytnika pospolitego*, przylaszczkę
pospolitą** i kruszynę pospolitą* Frangula alnus (tab.1).
W odróżnieniu od poprzednio opisanych gmin, położonych na północnymwschodzie województwa kujawsko-pomorskiego, gmina Solec Kujawski leży
w jego środkowej części. Fragmenty niektórych miejscowości tej gminy (np.: Solec
Kujawski, Przyłubie, Makowiska) znalazły się w granicach ostoi PLB 040003
Dolina Dolnej Wisły oraz ostoi PLH040003 Solecka Dolina Wisły.
Obszar specjalnej ochrony ptaków PLB 040003 „Dolina Dolnej Wisły”
obejmuje prawie naturalną dolinę Wisły pomiędzy Włocławkiem a Przegaliną
o łącznej powierzchni 34909,2 ha, w tym na terenie gminy Solec Kujawski - 1396
ha, a w granicach miasta Solec Kujawskiego - 286 ha. Obszar jest ostoją ptaków
o randze europejskiej. „Solecka Dolina Wisły” PLH040003 została utworzona
w dolinie Wisły pomiędzy Solcem Kujawskim a Świeciem. W odróżnieniu
od „Doliny Dolnej Wisły” obejmuje nie tylko terasę zalewową, lecz również
fragmenty zboczy doliny. Siedliska chronione zajmują w niej około 6%.
Na terenie obu obszarów Natura 2000 zlokalizowanych jest 19 wydzieleń
lasów prywatnych o łącznej powierzchni 6,27 ha. W sześciu z nich stwierdzono
występowanie siedlisk z załącznika I Dyrektywy Habitatowej. Należą do nich: łęg
olszowo-jesionowy 91E0-3 (5 biochor, w tym łęg źródliskowy), grąd zboczowy
9170-3 (2 biochory) oraz łęg wiązowo-jesionowy Ficario-Ulmetum minoris
należący do siedliska 91F0. Razem areał siedlisk „naturowych” wynosi 2,18 ha,
co stanowi 34,8 % powierzchni wydzieleń leżących w granicach obszarów Natura
2000. W trakcie inwentaryzacji zlokalizowano 3 stanowiska kaliny koralowej
Viburnum opulus*, 1 stanowisko kruszyny pospolitej Frangula alnus i 1 stanowisko
dzięgiela litwora nadbrzeżnego Archangelica litoralis ^. Część lasów prywatnych,
o powierzchni 2,64 ha, pełni funkcję lasów glebo lub wodo- chronnych (tab.1).
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
1. Udział lasów niestanowiących własności publicznej w Polsce systematycznie,
chociaż stosunkowo wolno, rośnie. W 1995 roku wynosił on 17,01 %, a pod
koniec 2012 – 18,8 %.
58
2. Problematyka ochrony przyrody i krajobrazu w lasach będących w zarządzie
Lasów Państwowych jest w zasadzie uporządkowana. Obejmują ją w dużym
zakresie plany urządzania lasów, opisy taksacyjne i operaty glebowosiedliskowe. Ponadto specjalnie na potrzeby ochrony środowiska przyrodniczego sporządza się programy ochrony przyrody i prognozy oddziaływania
na środowisko.
3. W lasach prywatnych i innych nie będących pod zarządem Lasów Państwowych
gospodarka leśna oparta jest na uproszczonych planach urządzania lasu (UPUL).
4. W zakresie ochrony przyrody zakres informacji w UPUL jest najczęściej bardzo
ograniczony; zwykle obejmuje tylko opis położenia w krainie przyrodniczoleśnej oraz określenie na podstawie składu drzewostanu, podszytu i bonitacji
drzew, siedliskowego typu lasu. Brak jest w nim takich danych, jak np.: rośliny
wskaźnikowe, dominujący zespół leśny, chronione siedliska i gatunki, położenie
na tle systemu obszarów chronionych itd.
5. Czy wymienione w punkcie 4. informacje są niezbędne przy planowaniu działań
w lasach prywatnych? Tak, ponieważ wynika to z ustawy o lasach z 1991 roku.
Przyjęto w niej, że jednym z najważniejszych celów gospodarki w lasach
jest…… „ochrona lasów, zwłaszcza lasów i ekosystemów leśnych stanowiących
naturalne fragmenty rodzimej przyrody lub lasów szczególnie cennych”….
[Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach - Dz. u. nr 101, poz. 444 z późn. zm.].
6. Inwentaryzacja przyrodnicza siedlisk oraz gatunków chronionych a następnie
zaplanowanie ich ochrony w trakcie zabiegów gospodarczych jest jednym
z podstawowych warunków zachowania różnorodności biologicznej w lasach
prywatnych.
7. W lasach prywatnych, na terenie analizowanych gmin, w województwie
kujawsko-pomorskim, siedliska chronione stanowią od 2,6 do 60 % ogólnej
powierzchni lasów, zlokalizowanych w granicach ostoi Natura 2000. Największy
udział mają one w ostojach obejmujących przede wszystkim doliny rzeczne PLH 280001 Dolina Drwęcy i PLH040003 Solecka Dolina Wisły.
8. Na obszarach Natura 2000 problem ochrony naturalnych fragmentów rodzimej
przyrody, bez względu na formę własności lasów, został w dużej mierze
rozwiązany poprzez obowiązek wynikający z ustawy z 3 października 2008 r.
o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa
w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko [Dz.U.
z 2008, Nr 199, poz. 1227 ze zm.]. Zgodnie z tą ustawą istnieje obowiązek
przeprowadzenia strategicznej oceny oddziaływania na środowisko projektów
planów w granicach ostoi naturowych.
9. Siedliska i gatunki chronione występują także w lasach prywatnych leżących
poza obszarami Natura 2000. Zlokalizowane są najczęściej w dolinach rzecznych
i na terenach zabagnionych. Istnieje więc potrzeba wykonywania bardziej
szczegółowej inwentaryzacji przyrodniczej także poza siecią obszarów Natura
2000. Dotyczy to zwłaszcza obszarów chronionego krajobrazu i parków
krajobrazowych.
59
LITERATURA
Cyzman.W. (2004). Ochrona siedlisk, Biuletyn RDLP w Toruniu, Nr 1 (27).
Cyzman.W. (2008). Gospodarowanie na siedliskach leśnych o znaczeniu wspólnotowym,
Biuletyn RDLP w Toruniu, Nr 3 (48).
Herbich J. (2004). Część ogólna, Lasy i bory, /W:/ Herbich J. (red.), Poradniki ochrony siedlisk
i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny, Ministerstwo Środowiska, T. 5.
Instytut Badawczy Leśnictwa (2013) Raport o stanie lasów w Polsce 2012, Wyd: Centrum
Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa.
Matuszkiewicz J.M., Solon J., Orzechowski M., Kozłowska A., Różański W., Szczygielski M.,
Matejczuk G., Lorens B., Kowalska A. ( 2007). Geobotaniczne rozpoznanie tendencji
rozwojowych zbiorowisk leśnych w wybranych regionach Polski, Monografie, 8.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręczniki metodyczne (2004).
Ministerstwo Środowiska.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej
roślin (Dz.U. 2012 r. nr 0 poz. 81).
Ustawa z 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale
społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U.
2008 nr 199 poz. 1227.
Ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, z późniejszymi zmianami. (tekst jednolity
Dz.U. 2009 nr 151 poz. 1220.
Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. u. nr 101, poz. 444 z późn. zm.).
STRESZCZENIE
Powierzchnia lasów prywatnych w Polsce systematycznie rośnie. Odgrywają one coraz
większą rolę w krajobrazie kulturowym jako wyspy środowiskowe i pełnowartościowe użytki
ekologiczne. Są ostoją wielu chronionych gatunków roślin i zwierząt, a duża ich część pełni
funkcje wodochronne i glebochronne. Autor niniejszego opracowania postanowił przyjrzeć się
ich funkcjonowaniu w zakresie ochrony zasobów przyrodniczych. Do tego celu wykorzystał
zawartość sporządzonych przez siebie lub współpracujący zespół prognoz oddziaływania
uproszczonych planów urządzania lasu na środowisko przyrodnicze w wybranych gminach woj.
kujawsko-pomorskiego. Jednocześnie artykuł ma być odpowiedzią na pytanie, czy uproszczone
plany urządzania lasu (UPUL) spełniają wymogi ustawy o lasach z dnia 28 września 1991 roku,
zwłaszcza w zakresie ochrony przyrody. Badania terenowe i analiza dokumentów planistycznych
pozwoliła na wyciągnięcie jednego zasadniczego wniosku, że w zakresie ochrony przyrody
informacje zawarte w UPUL są zbyt uproszczone i nie spełniają w pełni wymogów wymienionej
wyżej ustawy. Nie dotyczy to jedynie obszarów Natura 2000, w zasięgu których, zgodnie
z Ustawą z 3 października 2008 roku, istnieje formalny obowiązek przeprowadzenia
strategicznej oceny oddziaływania na środowisko projektów planów urządzania lasu. Pomimo
założenia, że poza ostojami Natura 2000, w lasach prywatnych udział siedlisk naturowych oraz
stanowisk gatunków chronionych, rzadkich i zagrożonych jest niższy. Tu zdaniem autora
zachodzi potrzeba zwiększenia zasobów informacyjnych na temat ochrony przyrody, zwłaszcza
w kompleksach leśnych położonych w parkach krajobrazowych i na obszarach chronionego
krajobrazu.
60
SUMMARY
The area of private forests in Poland is systematically increasing. They play more and more
important role in the cultural landscape as environmental islands and ecological areas. They are
sanctuaries for many kinds of protected species of plants and animals and significant part of them
play water-conserving and soil-protecting functions. The author of the paper decided to have
a closer look at their functioning from the point of view of nature protection. The analysis was
based on the impact forecasts of simplified forest management plans on the natural environment
in selected districts of kujawsko-pomorskie province. Simultanously, the paper answers
the question whether the simplified forest management plans (SFMP) adhere to the regulations
included in the Act on forests dated 28th Sept. 1991, especially in environmental protection. Field
research and planning document analysis led to a conclusion that information included in SFMP
is too simplified and does not fulfil the requirements of the Act. This does not refer to the Natura
2000 areas, where there exists a formal obligation to carry out the strategic assessment of
the forest management plans on environment according to the Act of 3rd Oct. 2008. Despite
the assumption that in private forests, outside Natura 2000, the share of natural habitats
and protected, rare and endangered species is lower, according to the author, there is a need to
increase information resources on nature protection, especially, in the forests within landscape
parks and on the area of protected landscape.
61
DOI: 10.5604/20811438.1158029
Юрий Чернобай
Государственный природоведческий музей НАН Украины, г. Львов, Украина
Jurij Czarnobaj
Państwowe Muzeum Przyrodnicze NAN Ukrainy, Lwow, Ukraina
ДЕТРИТНЫЕ ПОКАЗАТЕЛИ СТАБИЛЬНОСТИ
ЗАПОВЕДНЫХ ЛЕСОВ КАРПАТ
DETRYTUSOWE WSKAŹNIKI STABILNOŚCI
CHRONIONYCH LASÓW KARPAT
DETRITAL INDICATORS OF STABILITY OF THE RESERVAL
FORESTS OF THE CARPATHIANS
Ключевые слова: детрит, подстилка, девственные леса, ель, бук, луга, устойчивость,
стабильность
Słowa kluczowe: detrytus, ściółka, dziewicze lasy, świerk, buk, łąki, trwałość, stabilność
Key words: detritus, litter, virgin forests, spruce, beech, meadows, stability, resistance
Abstract. Detritus indices of small biotic matter circulation have been considered as indicators of
forest ecosystem condition as well as model Carpathian beech forests and their anthropogenically
transformed surroundings. The buffer forest associations of the Ukrainian Carpathians highlands
are considerably diverse, and their functional condition is different. Detritus component serves as
a representative indicator of forest ecosystem sustainability. The comparative research in criteria
of detritus stability in ecosystem of beech virgin forest and in buffer ecotopes serves as expert
basis for making nature-protection decisions and for their implementation in practice.
ВВЕДЕНИЕ
Среди лесных формаций Украинских Карпат особое место занимают
девственные еловые и буковые леса. Есть также реликтовые пихтовые
древостои с участием бука, ели, тиса и других теневыносливых пород.
Территории этих лесов находятся под защитой соответствующих Законов
Украины. Они являются репрезентативными свидетельствами богатства
дикой природы страны и національного наследия мирового уровня [Shvidenco
1996]. Доказательством служат решения UNESCO и авторитетных
конференций по изучению и охране старых буковых лесов в Украине
и восточных странах Евросоюза.
На основании опубликованного SWOT-анализа [Гамор, и др.2008],
к основным угрозам для заповедных лесов Карпат следует отнести их
62
чрезмерную близость к территориям пастбищ и лесохозяйственного
комплекса. Не меньшие угрозы связаны с быстрым развитием туристического
движения и дорожной инфраструктуры [Сахарнацька 2011]. То есть, проблема
сохранения и обеспечения стабильного существования лесов теснейшим
образом связана с устойчивостью и экологической емкостью буферных
территорий. Последние предназначены не только ослаблять антропопресию,
но и функционально дополнять нарушенную целостность эталонных
группировок, каковыми признаются старые коренные леса Карпат [Стойко,
Копач 2012].
Буковые коренные леса Карпат в стадии климакса (свыше 180 и более лет)
носят статусное название «пралеса». Это транснациональный ареал лесных
земель, состоящий из десяти кластерных элементов на протяжении 185 км - от
Раховских гор и Черногорского хребта на запад вдоль Полонинского хребта до
пограничных Бескид в Украине и далее, к горам Буковски Врхи (Bukovské
vrchy) и Вигорлат (Vihorlatské vrchy) в Словакии. Украинско-словацкий
природоохранный объект «Буковые леса Карпат» занимает в сумме площадь
77 971,6 га, из которых 29 278,9 га приходятся на заповедные ядра, а 48 692,7
га - на буферные зоны кластеров [Гамор и др.2008]. Более 70 процентов
указанных лесных земель находятся в границах Украинских Карпат. Именно
здесь наиболее полно сохранился уникальный генофонд бука лесного (Fagus
sylvatica) и ряда других видов из его ареала. Лесной комплекс «Буковые леса
Карпат» является чрезвычайно важным объектом для понимания полной
картины истории и эволюции рода Fagus [Hamor 2013]. Из-за своего
распространения в северном полушарии, этот вид стоит в ряду важнейших
эдификаторов умеренных широколиственных лесов Европы. В 2007 году
Комитет MAB UNESCO, после ряда решений, внёс буковые пралеса
Украинских Карпат в список Всемирного природного наследия. Из общей
площади девственных буковых лесов Карпат на Украину приходится 23512,5
га земель в заповедном режиме, и 34 874,3 га в буферных зонах пралесных
кластеров.
Среди действенных мер по созологической стратегии в данной группе лесов
авторы SWOT-анализа также называют отнесение их к категории элементов
экологической сети, что даёт им статус охраняемых объектов.
Следовательно, есть необходимость оперативно оценивать степень
стабильности экосистемы пралесов, вместе с прилегающей буферной зоной, с
целью принятия созологические решений и организации природоохранных
форм деятельности как внутри объекта охраны, так и в окружающем
пространстве.
Поскольку пралеса практически не испытали хозяйственных изменений,
в них сохранилась огромная эмпирическая информация об их структурнофункциональной организации. Поэтому они остаются ценными эталонными
объектами в первую очередь для формирования адекватной стратегии охраны
природы и внедрения инновационных предложений в области естественного
(экологического) лесоводства.
63
Эталонная устойчвоость пралесов невозможна без окружающей поддержки
экосистем буферных зон. Как правило буферную зону составляют вторичные
сообщества, которые могут также обладать определённой устойчивостью на
данной сукцессионной стадии. То есть, стабильность охраняемого пралеса
обусловлена тем состоянием примыкающей к нему буферной экосистемы,
которое обеспечивает либо ослабление негативного для пралеса воздействия,
либо создаёт среду для возвращения коренного типа биогеоценоза в свою
экологическую нишу [Реймерс 2002]. По существу, естественное лесоводство
именно и заключается в сохранении экологической ниши коренного типа
биогеоценоза, если не в реализованной, то в потенциальной форме.
Функциональная диагностика биогеоценоза использует отношение
числовых значений его стабильной структуры и функционирования
к числовым значениям тех же, но измененных структур и функций, возникших
вследствие экзогенного, в частности антропогенного воздействия на них.
Заслуживает внимания такое свойство экосистем, как регенерация, то есть
способность к восстановлению деформированных структур и функций. Это
свойство проявляется через процессы самоорганизации, которые мы относим
к числу важнейших критериев экологического потенциала. Свойство
самовосстановления присуще экосистемам, обладающим определенными
структурами и специфиче скими веще ственно-энергетиче скими
коммуникациями с внешней средой. Целостная взаимосвязь структуры
потоков биокруговорота нарушается при чрезмерной эксплуатации
экосистем. Вмешательство человека в ход эволюционно выработанного
метаболизма, как правило, превышает норму реакции экосистемы по
сохранению жизнеспособности, продуктивности и способности к
самовосстановлению. Поэтому показатели устойчивости в условиях
антропогенного прессинга всегда высоко ценятся и являются обязательными
в заданиях мониторинга [Голубец и др.2003].
РАЗДЕЛЫ
Динамическая устойчивость состояний лесных экосистем
Устойчивость экосистемы - это её способность вернуться в исходное
положение после снятия внешнего воздействия [Попова 2007; Реймерс 1994].
Также следует различать два вида устойчивости: резидентная устойчивость
(стабильность) - способность оставаться в устойчивом (равновесном)
состоянии под нагрузкой, и упругая устойчивость (собственно устойчивость)
- способность быстро восстанавливаться при снятии нагрузки.
Cтратегия поведения экосистем на основе одного из видов устойчивости
определяется как изменчивостью среды, так и ценотической динамикой. При
стабильных внешних условиях экосистемы характеризуются более высокой
64
резидентной устойчивостью, при меняющихся условиях предпочтение
отдается упругой устойчивости. Зрелые древостои бука, ели или пихты
однозначно резидентно стойкие (К-стратегия), тогда как от стадии ростков и в
пределах I класса возраста по Крафту они обладают ярко выраженной упругой
пластичностью (r - стратегия). Устойчивость экосистемы обеспечивается
также биотическим разнообразием и сетью трофических связей между
организмами, входящих в ее состав.
Эмпирический опыт давно свидетельствует о стабилизирующей роли
пихты (Abies alba L.) в смешанных древостоях карпатских лесов, однако это
явление так и не стало предметом заинтересованности прикладной экологии.
Проведенные в разные годы эксперименты на градиентах между фитогенные
полями пихты, бука и ели позволяют составить ряды напряжения
определенных параметров на границах латеральной взаимодействия этих
элементарных структур [Чорнобай 2000; 2001] В частности, по уровню
алелопатической напряженности нами установлена триада снижающихся
градиентов – Ель > Бук > Пихта. В межстволовом пространстве уровень
напряженности имеет усредненное значение, что свидетельствует об
отсутствии градиентности из-за взаимной уравновешенности воздействия
между фитогенные полями. Нетрудно смоделировать сценарии с изъятием
одного или двух членов триады, и последующие изменения в конфигурации и
величине градиентов. В условиях монодоминантного древостоя
напряженность аллелопатического режима фитогенных полей почти
одинакова, поэтому эффект градиентности обусловлен преимущественно
эдафическими факторами. Поэтому трансформация фитодетрита
в монодоминантных вторичных древостоях проходит гораздо медленнее, чем
в смешанных группировках. Даже в буковых лесах, где подстилка разлагается
без особых трудностей, примесь шихтового хвойного опада вызывает
активизацию разложения лиственной подстилки.
По биотическим параметрам градиентные триады выглядели
следующим образом:
по численности бактерий : Пихта = Бук > Ель;
по численности актиномицетов: Ель > Бук > Пихта:
по количеству микромицетов: Ель > Пихта > Бук.
Пример градиентности по численности бактерий показывает, что
угнетающее по отношению микроорганизмов действие ели никак не может
рассматриваться в негативном аспекте. Ведь решающим является
градиентообразование, а не абсолютные величины фактора. Возможны
усложнённые комбинации как внутри триад, так и со смежными фитогенные
полями. Однако всегда следует соблюдать ценотический уровень
генерализации более мелких элементарных показателей.
В этом смысле детрит выступает выразительной моделью сетевого
упорядочения факторного хаоса в экосистемах различных уровней.
Градиентнисть, как признак структурированности, тоже имеет
65
многоуровневый характер. Это обстоятельство имеет решающее значение при
определении параметров оценки структурно-функционального состояния
экосистем разных рангов. Например, широко используемый подстилочноопадний коэффициент (ПОК) имеет субъектную область применения от
консорции до биогеоценоза. В составе консорции этот показатель ещё может
опереться на константы биодинамики, на физико-химиче ские
и биохимические коэффициенты и индексы. Но как самостоятельный
индикаторный структурно-функциональный показатель ПОК пригоден
только на уровне биогеоценоза. Надбиогеоценотический (ландшафтный)
уровень отнюдь не представляет простой или средневзвешенной суммы
биогеоценотических оценок. Это должна быть сетевая интеграция
биогеохимических потоков, где целые биогеоценозы могут выступать как
барьерные системы. Поэтому показатель ПОК не может усредняться для
ландшафта, а представляется в показателях анизотропности, дисперсности,
или хорологии, которые можно свести к балльной индикации (бонитировке)
экосистемы, о которых будет упомянуто ниже.
В карпатских лесах фитодетритная индикация применима по
расширенном спектру задач. Среди самых насущных выделяются такие, как
оценка эдафических отличий вторичных группировок от коренных, степени
экологического соответствия антропизованых экотопов по отношению
к коренным, функционального состояния определенной стадии сукцессии
и степени ее стабильности (длительности), затем - элементы моделей
биокруговорота, динамики гумусового состояния почв и органического
углерода и т.д. Возможны также прогностические модели последствий
антропопресии или заповедания.
В зоне интенсивной лесоэксплуатации гидрологическая связь
растительности с формой рельефа и структурой ландшафта полностью
устраняется и заменяется зависимостью от эрозии и антропогенной
девастации территорий по запасам органики и минеральному питанию. Эти
факторы формируют иные градиенты, которые образуются взамен коренных
ландшафтных переходов. В случае хозяйственной унификации древостоя
[Стойко,Копач 2012; Stoyko 2005], сила воздействия литогенной основы как
исходного фактора природно-территориальной организации снижается почти
в 2 раза.
Приоритетную роль приобретают ландшафтные связи экологоценотических комплексов, которые наравне с факторами литогенной основы
предопределяют всю систему межкомпонентных связей. Это вызвано
антропогенной трансформацией наземного покрова в изреженных
деревостоях [Реймерс 2002]. Появляются признаки задернения почвы
и последующей смены древесных и кустарниковых видов на травяные,
кустарничковые и рудеральные группировки, которые почти не связаны
с естественной анизотропнистю почв. Буферные свойства почвы в зоне
влияния человека дополняются и компенсируются буферными свойствами
вторичных группировок с иным составом биомассы.
66
Детритные показатели функциональной устойчивости экосистем
Важная и во многом приоритетная роль подстилки в малом биотическом
круговороте обусловлена тем, что в естественных экотопах выработан
определенный механизм полной гетеротрофной утилизации продуктов их
жизнедеятельности. Благодаря этому подстилка и другие органоминеральные горизонты почвы депонируют питательные вещества для
растений, а интенсивность разложения подстилки, определяемая величиной
ПОК, может использоваться для диагностики устойчивости экотопа. Для
круговорота веществ и потока энергии лесная подстилка служит резервным
фондом, который обеспечивает стабильность функционирования
экосистемы.
Для понимания причин устойчивости современных экосистем
и допустимых пределов антропогенных воздействий в них, важно знать
механизмы формирования устойчивых круговоротов вещества и потоков
энергии в экосистемах, поддержание в них балансовых отношений
[Shpakivska 2009]. В этих задачах весьма полезными являются эмпирические
данные, описывающие функции отдельных компонентов, определяющих
устойчивость экосистем. К подобным компонентам принадлежит мертвое
органическое вещество подстилки, или детрит [Singh,Gupta1977]. Для
подстилки, как системы характерны целостность, структурнофункциональная организация и генезис. Подстилка как подсистема
почвенной системы, находится в тесной связи с другими подсистемами почвы
и выполняет определенную функцию системы. С точки зрения системной
организации подстилка представляет собой структурный слой (детритный
биогеогоризонт). Поэтому, подстилку, как биокосное образование, можно
рассматривать с разных позиций - как часть почвенного профиля, или
подсистему почвенной системы, как самостоятельное биогеоценотическое
тело (как систему) и как компонентное связующее звено в системе
биогеоценозов.
В геохимическом отношении подстилка рассматривается как
поверхностный радиальный почвенно-геохимический (сорбционный,
седиментационно - механический) микробарьер, в пределах которого резко
уменьшается интенсивность миграции химических элементов и, как
следствие, происходит их концентрация. В органогенных горизонтах
происходит биогенная аккумуляция углерода, азота, зольных элементов,
а также минеральных частиц, привнесенных ветром, водой и роющей
деятельностью животных, заселяющих почву [Реймерс 2002 ].
Генезисная сущность связи подстилки и растительности заключается
в том, что фитокомпонент обуславливает качественный состав детрита
(содержание азота, зольных элементов, фракционный состав опада и т.д.).
Концентрация углерода, азота и минеральных веществ в подстилке меняется
в зависимости от её фракционного состава и степени разложения каждой
из фракций.
67
Процесс экзогенной трансформации природного комплекса не
ограничивается «расшатыванием» его моносистемной структуры. попутно
развиваются определенные адаптивные механизмы, способствующие его
выживанию в измененной среде. Нами описаны два таких механизма
[Tasenkevich, Chernobay и др. 2012 ]. Первый - связан с преобразованием
природных ценотических групп леса (коренные чистые и смешанные лесные,
азональные и стланик) на антропогенные (лесные, лесо-луговые, луговые,
сорняки - рудеральные). Этот процесс наиболее ярко выражен в высокогорной
зоне Карпат, вдоль верхней границы леса, где суммарный эффект девастации
почвы максимален и поэтому наземный покров трансформируется
в наибольшей степени на рудеральной стадии. Развитие рудеральной
растительности сопровождается значительным снижением видового
разнообразия травостоя и столь же заметным увеличением зеленой массы и ее
годового прироста, вызывает общий рост продуктивности и соответствующее
повышение индекса упругой устойчивости вторичной экосистемы (Рис.1).
Второй адаптивный механизм носит почти повсеместный характер
и связан с повышением функциональной роли ассектаторов под лесным
Рис. 1. Рудеральное сообщество (Rumicetum alpinae) в буферной зоне букового
резервата, массив Свидовец, 1500 м над уровнем моря
Снимок: автора.
Rys. 1. Zborowisko ruderalne (Rumicetum alpinae) w strefie buforowej rezerwatu bukowego, pasmo Świdowiec, 1500 m nad poziomem morza
Zdjęcie: autor.
68
покровом. В экстремальных условиях общей деградации древостоев
происходит смещение оптимума функционирования в разреженном лесном
древостое с верхнего (древесного) яруса в нижний - подрост, подлесок
и наземный покров, где стремительно растет доля ежегодно возобновляемой
зеленой массы. Этот рост способствует повышению устойчивости всей
экосистемы в условиях хозяйственного, в частности пастбищного
вмешательства. Именно такие фитоценотические параметры, как обилие
подроста, подлеска и травостоя, предохраняют от полного распада целостную
организацию лесного природного комплекса, сохраняя в той или иной мере
исходную сеть межкомпонентных связей.
В условиях чрезмерной нагрузки преимущественно деградируют
древесный и травяной ярусы. При этом усыхание, уменьшение жизненности
видов - эдификаторов во всех девастированных лесах компенсируется
усиленным развитием деревьев 2-го яруса, как то - явора, граба, рябины,
и разрастанием кустарников - можжевельника, бузины, свидины, волчьего
лыка, боярышника и др. [ Гамор, и др.2008; Реймерс1994].
Высокий потенциал устойчивости коренных экосистем в самом общем
виде свидетельствует о способности экосистемы возвращаться к исходному
состоянию в случаях как естественных (например, климатических), так
и антропогенных воздействий. В этом качестве именно устойчивость
экосистем определяет их емкость по хозяйственному лесопользованию. Даже
потеряв значительную часть своей площади, экосистемы коренных
устойчивых типов продолжают обеспечивать неизменность режима
природных циклов, продуцирования биомассы и ее трансформацію ( Рис.2).
Эта особенность связана со специфической ролью почв в качестве
"памяти" экосистемы - сохранению многих исходных свойств или
компонентов (коренной эдафон) даже после сплошной трансформации
территории. Оценка устойчиво сти экотопов по каче ственным
и количественным показателям малого биотического круговорота
предусматривает следующие предварительные операции:
1. Получение эмпирических данных, по которым следует оценивать
количественные и качественные критерии малого биотического круговорота,
влияющего на устойчивость биогеоценозов. Важны следующие показатели:
химический состав подстилки и опада, интенсивность высвобождения
химических элементов, соотношение гуминовых и фульвокислот (СГК / СФК),
период биотической активности (ПБА, дни с температурой почвы >100C),
интенсивность и характер биотического круговорота.
2. Определение морфофункциональных проявлений малого
биотического круговорота в биогеоценозах с известными запасами подстилки
по следующим параметрам:
- запас подстилки и наземного опада в экотопе и преобладающие виды
растений;
- динамика органического вещества в эдафотопах;
69
Рис. 2. Пастбищное влияние. Козье стадо на верхней границе леса в буферной зоне
Снимок: автора.
Rys. 2. Wpływy pasterstwa. Kozie stado na górnej granicy lasu w strefie buforowej
Źródło: autor.
- накопление органических остатков в подстилке и их химизм;
- общие черты почвенно-биотических процессов;
- тип и скорость малого биотического круговорота, а также
интенсивность потерь массы, химических веществ и элементов из подстилки.
3. Создание шкалы числовых показателей по динамике массы
и химических элементов в подстилке и гумусовых профилях для диагностики
устойчивости биогеоценоза:
- унификация количественных и качественных показателей биотического
круговорота для определения устойчивости биогеоценоза и составления
шкалы числовых показателей;
- классификации типов устойчивости;
- описание количественных и качественных показателей, по каждому
баллу устойчивости;
- создание наглядных диагностических картографических схем,
охватывающих хорологические соотношения индексов устойчивости
экотопов.
70
Для определения интенсивности процессов трансформации
(разложения) органического вещества в подстилке и других органогенных
горизонтах в экотопах, как критерия устойчивости экосистем, можно
использовать методику числовых отношений, позволяющую оценить
разницу стабильности климаксового пралеса и квазистабильности
буферного экотопа по состоянию детритного ресурса. Для оперирования
числовыми показателями составляем шкалу устойчивости экотопов по
величинам подстилочно-опадного коэффициента (ПОК). Для выяснения
устойчивости и прогнозирования изменений состояния подстилки
используем эмпирические показатели её разложения в лесных и пастбищных
экотопах Украинских Карпат.
Величина ПОК важна для оценки структурно-функциональной
организации природных экосистем и по сути является показателем
метаболической эффективности их фито-эдафической сети.
Предлагаемая методика включает последовательные шаги:
- на основе данных по экотопам с различными запасами подстилки
и величине наземного опада в них составляется таблица и производится
расчет ПОК;
- установление типа разложения мертвых растительных
остатков в экотопах на основании морфометрических данных;
- создание шкалы устойчивости экотопов, на основе сопоставления
величин ПОК и запаса подстилки.
Масса мертвого органического вещества (детрита) в лесу на 45-80%
представлена подстилкой. Относительная стабилизация ее запаса наступает
в ранний период роста карпатских бучин - до 30 лет. Скорость минерализации
подстилки обусловлена типом лесорастительных условий. С уменьшением
трофического потенциала почв, а также на высших гипсометрических
уровнях она заметно снижается. Соответственно ПОК в эвтрофных бучинах
не превышает 2,0 , в мезотрофных - он составляет 3,0 , в олиготрофных - 4,0,
в предполонинных – до 6,0.
В целом же карпатские бучины характеризуются высокими темпами
разложения органиче ского веще ства и быстрым вовлечением
освободившихся питательных элементов в биотический круговорот, что
обеспечивает им высокую продуктивность. На этапе таксономической
детализации разновидностей детрита существенными становятся
морфологические признаки профиля подстилок в целом и отдельных слоев
минерализации. Такими признаками являются мощность и строение профиля
подстилки.
Мощность - это толщина подстилочного сечения, наиболее доступный
к измерению показатель. Одновременно он наиболее изменчив
в пространстве и времени. Различная техника измерения и недостаточная
контрастность между слоями разложения делают оценку мощности
достаточно субъективной, а порой и мало воспроизводимой. Поэтому при
71
определении мощности подстилок большое внимание придается не столько
абсолютным показателям, сколько статистическим параметрам
пространственной анизотропности и межсезонных различий.
Показатель мощности имеет двойной смысл: ресурсный - для
типологического (экотопы) и функциональный - для таксономического (для
сообществ) распределения. Градацию значений мощности подстилок для
условий Карпатской буроземной области и прилегающих грунтовых областей
мы свели к следующему ряду:
- редуцированная - следы органики без возможности определить толщину
слоя;
- деградированная - ≤1 см;
- маломощная - 1 .... 3 см;
- среднемощная - 3 .... 5 см;
- мощная - 5 .... 10 см;
- сверхмощная - > 10 см.
Степень покрытия почвы подстилкой - признак, важный для экосистем
горных ландшафтов или других местообитаний с контрастным эдафоном на
малоплодородных горных породах (отвалы, карьеры, спланизовани
поверхности террасированных склонов и др.). Неравномерность покрытия
может быть обусловлена антропогенным или пирогенным воздействием. Для
оценки этого признака используются следующие градации:
- сплошное покрытие - более 90%;
- прерывистое - 70 .... 90;
- очаговое - 50 .... 70;
- пятнистое - 20 .... 50;
- спорадическое - 20% и менее.
Подразделения детрита в контексте антропизации екосистем
Существующие классификационные подходы к детритному покрову
почвы направлены на качественную оценку органоуглеродного ресурса, как
залога материально-энергетического обеспечения гумусообразующего
процесса. Стандартные для мировой практики номенклатурные
категориимюлль, модер, мор возникли на основании дифференциации лесных
подстилок по степени разложения (минерализованности) и насыщенностью
гумусовыми веществами (гумусности) [Чорнобай 2000; Prusinkiewicz 1979].
Другие важные параметры детрита (характер фракций, механическое
и физическое состояние, состав детритофагов и сапрофагов) учитываются
лишь как особенности типичной подстилки. По сути, к детритному покрову
относятся не только тривиальные макрофитные подстилки, но и другие
формы детрита - торфа, стоковые и селевые накопления в мезорельефе,
прирусловые отложения ила и т.п.
72
На уровне типа местопроизрастания (экотопа) леса, луга, агроценоза
и т.д. классификационное разделение подстилок связано больше
с разделением почв, чем растительных сообществ. Априорно предсказуемо
совпадение фракционного состава подстилки с видовым составом древостоя,
подлеска и травяного яруса. Подстилочный покров в ранге типа или подтипа
классифицируется по функциональному состоянию согласно критериям
доминирующего детритообразущего процесса и гумусового состояния
мортмасы. На локальных рангах рода, вида и подвида разделение подстилок
делается на основании морфометрических признаков [Чорнобай 2000].
В Карпатском региона фитодедритная оценка состояния земель
предназначена для решения нескольких важных прикладных задач
[Бунь,Густі 2004], а именно:
- оценка полноты выполнения экологических функций почвы;
- оценка степени антропогенных изменений почв во вторичных
растительных сообществах;
- оценка степени соответствия восстановленного сообщества
коренному типу экотопа;
- оценка степени стабильности вторичной экосистемы на разных
стадиях изменений;
- определение вектора развития детритного метаболизма в условиях
антропопресии – от лесохозяйственной или пастбищной эксплуатации до
туризма.
При антропизации среды, постоянном вмешательстве в существующие
лесные, луговые и другие экотопы, детритный слой на почве является первым
компонентом, который испытывает функциональные и структурные
изменения. Морфометрический мониторинг детрита является наиболее
эффективной формой контроля состояния земель и профилактикой
негативных последствий для почв.
Устойчивость экотопов в условиях высокогорья в значительной мере
определяется барьерной ролью лесной подстилки. Большие запасы элементов
питания и энергии в ней, в несколько раз превышают ежегодное потребление
их фитоценозом, что очевидно необходимо для стабильного
функционирования еловых, буковых и пихтовых древостоев в условиях пояса
буковых лесов. Здесь соотношение тепла и влаги в экотопах с запасами
подстилки 54 ... 186 ц / га является оптимальным для сезонной активности
редуцентов, поскольку период биотической активности (ПБА) весьма
длителен. Накопливаются в виде подстилки в основном растительные
остатки, поступающие с опадом в осенне-весенний период, поэтому скорость
разложения и минерализации наземного опада очень изменчива в разные
сезоны: максимальная в летний период, минимальная - в зимний.
Мы уже упоминали о необходимости бонитетного подхода в оценках
состояния детрита, поскольку абсолютные и даже просто числовые
показатели изменчивы по хорологии, по сезонной и межсезонной динамике,
73
не говоря об изменениях в растительном сообществе. Исходя из
распределения показателя ПОК по лесным экосистемам с разным
функциональным состоянием, мы составили максимально упрощённую
шкалу балльной оценки устойчивости. Каждый балл созданной шкалы
соответствует определенным количественным значениям ПОК и запасам
подстилки в основных экотопах высокогорья.
Низший уровень устойчивости – 1 балл, характерный для экосистем,
условия формирования которых определяются крайними (полярными)
показателями интенсивности разложения растительных остатков, а также
трофическими, гидротермическими и другими показателями (величина
наземного опада, численность редуцентов), влияющие на интенсивность
разложения мертвых растительных остатков. Минимальная величина ПОК
характерна для производных пастбищных и аграрных экотопов на верхней
границе леса. Максимальный показатель ПОК отмечен для зональных
(горнососновое криволесье) и интразональных типов (сфагновые ельники)
растительных сообществ, интенсивность разложения в которых сильно
заторможена из-за неблагоприятных для деятельности редуцентов условий.
Средний уровень устойчивости экотопов - 3 балла, отмечен для кустарников,
широколиственных лесов, дубрав и бучин, в которых проявляется резко
выраженная сезонность деятельности редуцентов и разложения опада.
Оптимальный уровень устойчивости – 4 балла, относится к экотопам
коренных монодоминантных и смешанных еловых лесов, в которых опад
поступает в подстилку во все сезоны.
Максимальный уровень устойчивости - 6 баллов характерен для экотопов
девственных буковых и елово-пихтовых лесов, подстилочно-опадный
коэффициент которых близок к оптимальным величинам в регионе (ПОК 2,5 –
3,5), но гораздо важнее являются параметры стабильной анизотропности
и многолетней динамики этого показателя на заповедных территориях.
Значительную специфику градиентам и разделительным барьерам
в экосистемах придаёт горный рельеф [Tasenkevich,Chernobay at al.2012]. Изза него и радиальные, и латеральные потоки имеют сложную геометрию
пересечения с вертикально-стратификационной структурой консорций,
парцелл и биогеоценозов. То же самое можно утверждать и для латеральнотерриториальных различий в биогеоценотическом покрове макросклонов.
В этом случае происходит постепенный переход в оперировании оценок
градиентности от приоритета биотических механизмов в протоэкосистемах
консорций или фитогенные полей, к приоритету биогеохимических демографических барьерных механизмов на уровне сети биогеоценозов,
типологических или экологических рядов, затем целого горного макросклона.
Здесь важно не путать иерархическую организацию моносистем
с многоуровневой cетью [Коломыц 2008]. Первая предусматривает
ступенчатую подчиненность с жесткой программной детерминации, тогда
как вторая является интеграцией сетей различных уровней с мало
74
прогнозируемым направлением развития. Потому нецелесообразно
настаивать на эксклюзивном статусе первичных лесов Карпат
в Национальной экосети [Гамор и др. 2008]. Они являются актуальными
структурными элементами в системах локальных (ландшафтных) или
региональных (геосистемного) экосетей. Тогда как о влиянии Национальной
экосети на организационные свойства кластерных ячеек лесов вдоль потоков
или приполонинних опушек мало что можно сказать. Они здесь являются
только неструктурными элементами. В этом смысле детрит выступает
выразительной моделью сетевого упорядочения факториального хаоса
в экосистемах различных уровней.
Индикаторные свойства подстилочно-опадного коэффициента (ПОК)
Таким образом, ПОК несёт в себе значение типологического индекса
малого круговорота. Также вступает в силу индекс соотношения мортмасы
(сумма масс надземного отпада, опада корней, подстилки, трупов животных
и т.п.) к массе специфичного (гумусового) органического вещества почвы
в системе ландшафтного биогеохимического цикла (экотопа). Оценка
устойчивости биогеоцензов по качественным и количественным показателям
малого биотического круговорота предусматривает такие обязательные
операции, как анализ экспертных данных, полевые и лабораторные
измерения. С их помощью получают количественные и качественные
показатели малого биотического круговорота, обеспечивающего
устойчивость биогеоценозов [Коломыц,Керженцев 2005]. Берутся
показатели: сухая масса (г/м2) подстилки и опада, интенсивность
высвобождения общей массы и химических элементов, соотношение
гуминовых и фульвокислот (СГК / СФК), лигнина и гемицеллюлозы (Лг/Гц),
локальные значения подстилочно - опадного коэффициента (ПОК), т.е.
отношение массы лесной подстилки или травяной ветоши к величине
годового опада.
Взяв процесс трансформации (разложения) органического вещества
подстилки и других органогенных горизонтов в биогеоценозах
с исследованными запасами детрита, в качестве критерия устойчивости
экосистемы, опираемся на методику, которая позволяет оценить
интенсивность разложения отмерших растительных остатков, составляющих
детритный ресурс. Скорость разложения мертвого органического вещества
подстилки и ветоши может служить критерием, определяющим устойчивость
биогеоценоза и позволяет определить качественные и количественные
показатели малого биотического круговорота. Для характеристики детритной
ветви круговорота используются данные по величине ПОК [Попова 2007;
Реймерс1994;Чорнобай 2000]. Этот индекс выражается в числах лет,
необходимых для накопления массы лесной подстилки (или ветоши) при
имеющихся скоростях ежегодного поступления с опадом и дальнейшего
разложения органического вещества.
75
Подстилочно-опадный коэффициент по сути является показателем
экологической эффективности эдафо-фитоценотического ядра природных
экосистем [Попова ,2007]. Этот параметр служит мерой начального
обеспечения продвижения органического вещества (и энергии) по всей
трофической цепи, и, следовательно, является показателем работы массы
растительной группировки в условиях устойчивого функционирования всех
компонентов экосистемы ( Рис.3).
Рис. 3. Древесный детрит в климаксовом буковом сообществе
Снимок: автора.
Rys. 3. Detrytus drewniany w klimaksowym zbiorowisku bukowym
Żródło: autor.
Для оперирования числовыми показателями разработана шкала
устойчивости биогеоценозов по величине ПОК [Чорнобай 2001]. Решить
поставленную задачу можно только используя экспертные данные
и математические методы функционального моделирования.
Экспертная прцедура выполняется в следующем алгоритме:
- Используя данные об экотопах с различными запасами лесной
подстилки (или травяной ветоши) и величиной годового опада в них
делается расчет ПОК (годы, баллы);
- Характеризуется интенсивность разложения растительных остатков
в биогеоценозах на основании морфофизиологичних данных;
76
- Составляется шкала устойчивости биогеоценозов, используя данные
о величине ПОК в экосистемах с изученными запасами подстилки
и индексах субстратной устойчивости по соотношению лигнина
к гемицеллюлозе (Лг / Гц).
Заключительная стадия таких расчетов характеризует ориентировочные
критерии изменений в формах стабильности обменных процессов
в сравнении между климаксовыми древостоями (пихтача, рамени, бучины)
и производными кустарничковыми и травяными экотопами буферной зоны
(Табл. 1).
Таб. 1. Детритные критерии форм стабильности в пралесах и экотопах буферных зон
лесов Карпат (средние многолетние 2005 – 2013 гг.)
Экотоп, высота над
уровнем моря, м
Бучина кисличнозеленчуковая (Fagetum
oxalidozo galeobdolozum),
1400 м
Бучина копытняковая
(Fagetum asarumozum),
1350 м
Пихтарник елово буковый
зеленчуково-кисличный
(Abieto – Piceeto Fagetum galeobdolozo oxalidozum), 1300 м
Рамень ожиково кисличная (Piceetum
luzulozo -oxalidozum),
1350 м
Черничник
зеленомоховый
(Myrtilletum
muscozum),
1420 м
Белоусник типичный
(Nardetum typicum),
1450 м
Слой
подсти
лки
L
FH
L
FH
L
FH
L
FH
L
F
H
L
FH
ПОК
4,1
2,6
2,4
3,0
5,6
3,2
34,2
4,0
Индекс
субстратной
устойчивости
(Лг) : (Гц)
8,5
28,5
3,8
7,5
30,3
4,1
7,4
27,6
32,1
8,1
5,9
3,4
5,4
39,9
5,1
7,8
31,0
5,3
5,8
29,3
7,7
3,8
40,2
36,8
41,6
10,4
8,4
9,1
3,9
4,4
4,6
20,5
7,4
2,8
26,4
8,5
3,1
Лигнин,
% (Лг)
Гемицеллюлозы,
% (Гц)
Тренд
устойчивости
детрита
ПЭУ ←АЭУ
ПЭУ ←АЭУ
ПЭУ →АЭУ
ПЭУ ←АЭУ
ПЭУ →АЭУ
ПЭУ ≈ АЭУ
ПЭУ →АЭУ
Примечание: позиции тренда устойчивости : ПЭУ – потенциальная экологическая
устойчивость; - АЭУ – актуальная экологическая устойчивость
Источник: собственные материалы автора, в том числе – [Чорнобай, 2000; 2001]
Важно, что такие критерии на сегодня можно получить без существенного
вмешательства в исследуемый древостой или эдафотоп. В зависимости от
принадлежности индекса субстратной устойчивости (ИСУ) к определённому
слою минерализации подстилки, делается вывод о той или иной форме
77
экологической устойчивости. Показатели ИСУ в слое минерализации
L характеризуют уровень актуальной экологической устойчивости (АЭУ) ,
поскольку этот горизонт динамично пополняется органикой опада. Слой
F или F+H поддерживают более выравненный уровень потециальной
экологической устойчивости (ПЭУ). Слои ферментации и гумификации
меньше подвержены внешним колебаниям и индекс субстратной
устойчивости в них позволяет судить об ожидаемых тенденциях (трендах)
в свойствах подстилочного покрова.
В наиболее стабильных экотопах старых бучин Fagetum oxalidozo –
galeobdolozum и Fagetum asarumozum выявлены максимальные показатели
ИСУ и преобладание актуальной формы экологической устойчивости. Такое
соотношение свидетельствует о наличии интенсивного круговорота веществ,
но с уменьшенной защитой от стресс-факторов. В большей степени развита
потенциальная устойчивость в экотопах с участием пихты и в антропогенных
экосистемах черничника и белоусника. Вторичные экосистемы как бы
обеспечивают себе возможный быстрый переход (сукцессию) к состоянию
коренной экосистемы за счёт накопления ресурсов почвенной органики
и активного прорастания семян коренных пород – эдификаторов.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ
На фоне глобальных изменений климата, на которые накладываются не
менее глобальные антропогенные факторы, проблема устойчивости
экосистем восстает особенно остро. Это связано с неизбежной тотальной
сменой коренных экосистем, с ростом антропогенной нагрузки на них
в целом. Учитывая это, любые методики по расчету устойчивости экосистем
уместны. В частности, методика расчета экологической устойчивости старых
буковых лесов Карпат и смежных буферных территорий дает возможность
при наличии морфолого-функциональных оценок антропогенной нагрузки
получить приближенные, но достаточно убедительные экспертные критерии
устойчивости изменённых экосистем. Именно среди таких совокупностей
измененных биогеоценозов находятся все природоохранные территории
Украины.
Приведенные способы детритного диагностики позволяют более
объективно оценить риски по дальнейшему существованию лесов
в нестабильном буферном окружении. С помощью этих критериев можно
обнаружить направленность изменений показателей устойчивости, что
является крайне важным на первых стадиях принятия решений относительно
дальнейших планов оптимизации и укрепления буферных структур
заповедных лесов Карпат.
78
ЛИТЕРАТУРА
Бунь, Р.А., Густі, М.І., Дачук, В.С., Кужій, Л.І., Олексів, Б.Я., Стрямець, Г.В., Стрямець,
С.П., Токар, О.Є., Цибрівський, Я.Б. (2004). Інформаційні технології інвентаризації
парникових газів та прогнозування вуглецевого балансу України /За ред. Р.А.Буня.Львів: Українська академія друкарства.- 376 с.
Гамор, Ф.Д., Довганич, Я.О., Покинь череда, В.Ф., Сухарюк, Д. Д., Бундзяк, Й. Й., Беркела,
Ю.Ю., Волощук, М.І., Годованець, Б.Й., Кабаль, М.В.(2008). Праліси Закарпаття.
Інвентаризація та менеджмент. – Рахів: вид-во КБЗ. – 86 с.
Голубець, М.А., Марискевич, О.Г., Крок, Б.О., Козловський, М.П., Башта, A.-Т.В., Гнатів,
П.С., Грінчак, М.М., Шпаківська, І.М., Яворницький, B.І..(2003). Екологічний
потенціал наземних екосистем. Львів: Поллі. - 180 с.
Коломыц, Э. Г. (2008) Локальные механизмы глобальных изменений природных экосистем.
— М.: Наука. — 427 с.
Коломыц, Э.Г., Керженцев, А.С.(2005) Функционирование почвенно-фитоценологических
систем как объект экологического прогнозирования /Сб.: Почвоведение: история,
социология, методология. Памяти основателя теоретического почвоведения В.В.
Докучаева / Отв. ред. В.Н. Кудеяров, И.В. Иванов. - М.: Наука. - С. 223-231.
Попова,Н.В.(2007). Диагностика устойчивости экосистем по интенсивности процессов
трансформации органического вещества. // Экологические системы и приборы, №5,
с. 3 – 5.
Реймерс, Н.Ф.(1994). Экология. Территории, законы, правила, принципы и гипотезы. - М.:
Россия молодая. - 367 с.
Реймерс, Н.Ф.(2002). Антропогенная динамика экосистем // Научные труды МНЭПУ,
серия «Реймерсовские чтения». - М.: МНЭПУС. – С. 71-96.
Сахарнацька, Л. І.(2011). Екологізація лісового господарства Карпатського регіону //
Збірник наукових статей ІІІ-го Всеукраїнського з'їзду екологів з міжнародною
участю. – Вінниця. – Том 1. – С. 253–255.
Скворцова, Е.Б., Уланова,Р.Г., Басевич, В.Ф.(1983) Экологическая роль ветровалов. – М.:
Лесн. промышленность. – 192 с.
Стойко, С., Копач, В.(2012) Сторіччя створення пралісових резерватів в Українських
Карпатах. – Львів: ЮНЕСКО «Людина і біосфера». - 61 с.
Чернобай, Ю.Н.(1992) Почвы и подстилки основных типов биогеоценозов Росточья
и Сколевских Бескид. Рабочие экскурсии III Международной Школы по изучению
коллембол (Львов,21-26 сентября 1992 г.), - Львов: ГПМ АН Украины. – 43 с.
Чорнобай, Ю.М. (2000). Трансформація рослинного детриту в природних екосистемах Львів: Вид-во ДПМ НАНУ. - 352 с.
Чорнобай, Ю., (2001). Екологічні сукцесії детриту в гірських лісових екосистемах // Праці
НТШ, т.VII, Екологічний збірник. – Львів: НТШ. - С.117 – 128.
Hamor,F. (executive editor) et al. (2013). Primeval and Ancient Beech Forests of Europe:
Problems of Protection and Sustainable Use. Proceedings of the International Conference
(Ukraine, Rakhiv, September 16–22, 2013) /– Uzhhorod: CE “Uzghorod City Publishing
House”. – 378 p.
Prusinkiewicz, Z. (1979). Polska nomenklatura i morfogenetyczna klasyfikacja próchnic leśnych
na tle glównych wspólczesnych tendencji w światowym gleboznawstwie leśnym //
Próchnica gleb leśnych: Mater. konfer.,Toruń.– S. 291 – 304.
Singh, J.S., Gupta, S.R.(1977). Plant decomposition and soil respiration in terrestrial ecosystems
//Botan. Rev.– V. 43, №.4. – P. 449-528.
Stoyko, S.(2005). Characteristics of virgin forests of the Ukrainian Carpathians and their
significance as an ecological model for natural forest management. Natural Forests in the
79
Temperate Zone of Europe – Values and utilisation. Published by Federal Institute WSL,
Birmensdorf and Carpathian Biosphere Reserve, Rakhiv – pp. 423–430.
Shvidenco, А., (1996). Dynamics of Fully Stocked Standsin the Territory of the Former Soviet
Union/ – WP 96 -19. – Laxenburg: IIASA. – 68 p.
Shpakivska, I.M. (2009). The balancing estimation of organic carbon turnover in the ecosystems
of boreal series on timberline of Chornogora (Ukrainian Carpathians) // Proc. of the State
Nat. Hist. Museum. – Lviv, – 25. – P. 91-98.
Tasenkevich, L., Kruhlov, I., Kalinovich, N.,Inkin, E., Puka, E., Chernobay, Y., Veen, P. ( 2012 ).
Inventory of Grasslands of the Ukrainian Carpathians. Lviv: SNHM- 88 p.
STRESZCZENIE
Problem ochrony i zapewnienia stabilności lasów klimaksowych związany jest z trwałością
i wydajnością ekologiczną otaczających terytoriów buforowych. Ukraińsko-słowacki obiekt
chroniony "Bukowe lasy Karpat" zajmuje łącznie powierzchnię 77 971,6 ha, z których
29 278,9 ha należy do klastrów chronionych, a 48 692,7 ha to strefy buforowe klastrów. Ponad
70 % wymienionych terenów leśnych znajduje się na terenie Karpat Ukraińskich.
Jako kryterium stabilności metabolizmu wykorzystuje się metodę wskaźników
liczbowych, które umożliwiają ocenę różnicy na podstawie stanu zasobu okruchowego. Zasób
ten zawiera dane na temat zapasów ściółki i rocznego opadu, a także wielkości współczynnika
ściółkowo-opadowego. Kolejnym etapem jest określenie typu rozkładu mortmasy. Wskaźnik
szczątkowej stabilności podłoża określa się przez stosunek zawartości ligniny i chemiceluloz.
Na podstawie stosunku wskaźników dla warstwy L i warstw F lub F+H ujawniają się tendencje
nakierowane na aktywną lub potencjalną formę trwałości.
Współczynnik ściółkowo-opadowy ma znaczenie typologicznego indeksu małego obiegu.
Również ważny staje się wskaźnik stosunku mortmasy (suma mas nadziemnej ściółki leśnej,
korzeni, ściółki, martwych zwierząt itd.) do masy specyficznej (próchniczej) organicznej
substancji gleby w systemie krajobrazowego cyklu biogeochemicznego.
Metoda szacowania trwałości ekologicznej starych bukowych lasów Karpat oraz
przyległych terytoriów buforowych daje możliwość uzyskania przybliżonych, ale wystarczająco
przekonujących kryteriów trwałości. Wszystkie chronione obszary Ukrainy należą do tego
rodzaju przekształconych biocenoz. Przytoczone sposoby pozwalają obiektywnie ocenić ryzyko
dalszego istnienia lasów w niestabilnym otoczeniu buforowym. Za pomocą takich kryteriów
można ujawnić kierunek zmian wskaźników zrównoważonego rozwoju, co jest niezwykle ważne
w początkowej fazie procesu decyzyjnego.
SUMMARY
The problem of conservation and providing stability of climax forests is associated with the
sustainability and ecological capacity of their buffer surroundings. The Ukrainian-Slovak
protected object “Carpathian Beech Forests” covers the total area of 77,971.6 ha, some
29,278.9 ha of which are protected areas, and 48,692.7 ha are the buffer zones. Above 70%
of these forest lands are situated within the boundaries of the Ukrainian Carpathians.
As a criterion of metabolism stability the method of numerical ratios has been used,
enabling the estimation of the difference based on the condition of detrital resource. This resource
includes the data both on litter and annual arboreal falloff reserves, and on the value of litterfalloff index as well. Next, the type of mort-mass decomposition is determined. The index
80
of substrate stability of detritus is determined by the ratio between lignin and hemicellulose
content. The trends towards the active or the potential types of stability are determined on the
basis of index ratio between “L” layer and “F” or “F+H” layers.
The litter-falloff index has a meaning of typological index of small circulation. The ratio
index between mort-mass (mass sum of aboveground falloff, root falloff, litter, dead animal
bodies etc.) and the humus organic matter of soil in the landscape biochemical cycle system
(ecotope) becomes valid as well.
The method of estimating ecological stability of old beech forests in the Carpathians and in
adjacent buffer areas gives the possibility to obtain the approximate but quite convincing expert
criteria of sustainability. All protected areas of Ukraine just belong to this kind of transformed
biogeocenoses.
The above stated methods allow us to make unbiased estimation of risks of further existence
of forests in unstable buffer surroundings. By means of these criteria it is possible to reveal the
trend of changes in stability indices, what is very important on early stages of decision-making.
РЕЗЮМЕ
Проблема сохранения и обеспечения стабильности климаксовых лесов связана
с устойчивостью и экологической емкостью окружающих буферных территорий.
Украинско-словацкий охраняемый объект «Буковые леса Карпат» занимает в сумме
площадь 77 971,6 га, из которых 29 278,9 га приходятся на заповедные кластеры, а 48 692,7
га - на буферные зоны кластеров. Более 70 % указанных лесных земель находятся
в границах Украинских Карпат.
В качестве критерия устойчивости метаболизма используется метод числовых
отношений, позволяющий оценить разницу, исходя из состояния детритного ресурса.
Этот ресурс включает данные по запасам подстилки и годового наземного опада,
по величине подстилочно – опадного коэффициента. Далее, определяется тип разложения
мортмассы. Индекс субстратной устойчивости детрита определяется по соотношению
содержания лигнина и гемицеллюлоз. По соотношению индексов для слоя L и слоёв F или
F+H выявляются тренды к активной или потенциальной форме устойчивости.
Подстилочно – опадный коэффициент несёт в себе значение типологического
индекса малого круговорота. Также вступает в силу индекс соотношения мортмасы (сумма
масс надземного отпада, опада корней, подстилки, трупов животных и т.п.) к массе
специфичного (гумусового) органического вещества почвы в системе ландшафтного
биогеохимического цикла (экотопа).
Методика расчета экологической устойчивости старых буковых лесов Карпат
и смежных буферных территорий дает возможность получить приближенные,
но достаточно убедительные экспертные критерии устойчивости. Именно среди таких
совокупностей измененных биогеоценозов находятся все заповедные территории
Украины.
Приведенные способы позволяют объективно оценить риски по дальнейшему
существованию лесов в нестабильном буферном окружении. С помощью таких критериев
можно выявить направленность изменений показателей устойчивости, что крайне важно
на первых стадиях принятия решений.
81
DOI: 10.5604/20811438.1158030
Paweł Franczak
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, e-mail p.franczak@uj.ed.pl
GEOMORFOLOGICZNA ROLA KATASTROFALNYCH
WEZBRAŃ W TRANSFORMACJI GÓRSKICH KORYT
NA PRZYKŁADZIE RYBNEGO POTOKU (MASYW
BABIEJ GÓRY). WSTĘPNE WYNIKI BADAŃ
THE LAND FORMING ROLE OF CATASTROPHIC FLOODS
IN THE TRANSFORMATION OF A MOUNTAIN RIVER,
THE RYBNY POTOK EXAMPLE (BABIA GÓRA MTS).
THE PRELIMINARY RESULTS
Słowa kluczowe: powódź, potok górski, Babiogórski Park Narodowy
Key words: flood, mountain stream, Babia Góra National Park
Abstract. The research of the Rybny stream valley aimed to provide understanding of the natural
patterns of the valley development during a catastrophic flood events in an area of the forest
located in the Babia Góra National Park. The studied Rybny stream valley consists of bedrock and
alluvial reaches. The field research comprised after a torrential rain event on 15-16 May 2014
(138 mm in 24 hours) and the resulting flood (1.5 metre water levels).
WPROWADZENIE
Koryta górskich potoków podlegają nieustannemu modelowaniu przez
oddziałujące na nie procesy erozyjne i akumulacyjne. Jednakże ich chwilowy stan
wynika głównie z oddziaływania na nie gwałtownych wezbrań powodujących ich
intensywne pogłębianie. Natomiast w dłuższym czasie ulegają one stopniowemu
wypłycaniu w następstwie dostarczania do nich materiału z pobliskich stoków. Ich
pogłębianie nie zachodzi jednak w wyniku erozji wstecznej, lecz poprzez punktowe
pogłębianie dna koryta. Dodatkowo proces ten jest modyfikowany w zlewniach
silnie zalesionych podczas wezbrań, gdy do koryt dostają się znaczne ilości materii
organicznej. Dostarczenie do koryta dużej ilości drewna powoduje powstawanie ich
zwałowisk, a w konsekwencji w ich sąsiedztwie dochodzi do zwiększonego
modelowania koryta.
OBSZAR BADAŃ
Rybny Potok jest lewobrzeżnym dopływem Jaworzynki (zlewnia Skawicy).
Jego zlewnia o powierzchni 8,9 km2 znajduje się na północnych stokach Babiej
82
Góry [Ryc.1]. Obszar zlewni cechuje się wyraźnym podziałem na dwie części.
Cieki w górnej części zlewni charakteryzują się bardzo dużymi spadkami
(dochodzącymi do 350 o/oo), natomiast w dolnym spadek głównego koryta jest
znacznie mniejszy i wynosi ok. 80 o/oo. W tym odcinku dolina jest znacznie szersza
niż ma to miejsce w gęsto rozczłonkowanej górnej części. Średnio mierzy ona około
30 m szerokości jednak w miejscach wyraźnych rozszerzeń osiąga do 70 m
szerokości. Szerokość koryta wynosi natomiast od 2-4 m w górnym odcinku biegu
potoku do 3-10 w dolnym. Dno doliny wyścielają materiały aluwialne i koluwialne,
natomiast na otaczających je stokach prócz miąższach pakietów koluwialnych
zalegają również pokrywy zwietrzelinowe oraz deluwialne.
Rybny Potok jest ciekiem V rzędu. Jego głównymi dopływami są (patrząc od
zachodu): Sulowy Potok oraz Żarnowski Potok, które łączą się w okolicy Polany
Stonów. Natomiast górny jego bieg nazywany bywa Słonowym Potokiem.
Położenie masywu Babiej Góry oraz jej wybitność na tle sąsiednich pasm górskich
sprawia, iż występują na jej obszarze intensywne opady deszczu. Średnio na jej
partiach szczytowych spada około 1490 mm opadów rocznie. Sumy opadów
podlegają jednak wahaniom w wieloleciu. W partiach szczytowych te różnice mogą
wynosić do około 200 mm, natomiast w dolnych partiach masywu do około 150 mm
[Obrębska-Starklowa 1983; 2008].
Ryc. 1. Położenie obszaru badań
Źródło: Opracowanie własne.
83
Bardzo wysokie sumy opadów rocznych, jakie występują na północnym stoku
Babiej Góry, sprzyjają kształtowaniu się na tym obszarze wysokich zasobów
wodnych. Wody te ulegają długotrwałej retencji w pokrywach stokowych, które
lokalnie osiągają znaczne miąższości. O tej znacznej zasobności wód świadczą
m.in. relatywnie wysokie przepływy babiogórskich potoków [Punzet 1985; Łajczak
2008]. Lokalnie odpływ jednostkowy z północnych stoków Babiej Góry przekracza
nawet 35 l s-1 km-2 [Łajczak 2008].
METODY BADAŃ
Badania terenowe w zlewni Rybnego Potoku przeprowadzono w dwóch
etapach. Pierwszy wyjazd terenowy odbył się 16 maja 2014 r. (badania
przeprowadzono w 4 godz. po wystąpieniu kulminacji fali wezbraniowej).
Przeprowadzono wówczas pomiary parametrów fali wezbraniowej oraz wykonano
dokumentację fotograficzną i przeprowadzono wstępną ocenę zaszłych zmian
geomorfologicznych. Natomiast drugi etap badań przeprowadzono w dniach 22-25
maja 2014 r. Wykonano kartowanie koryta Rybnego Potoku oraz dolnego odcinka
Słonów Potoku. Pomiary te przeprowadzono z zastosowaniem metody kartowania
terenowego opartego o raptularz i instrukcję przygotowaną w Zakładzie
Geomorfologii Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu
Jagiellońskiego [Krzemień 2012].
Na podstawie przeprowadzonego kartowania scharakteryzowano powstałe
formy geomorfologiczne, a następnie na ich podstawie podzielono koryto
na odcinku na: erozyjne, akumulacyjne oraz transportowe. Określono także ich
cechy ilościowe i jakościowe.
Przeprowadzono również monitoring przemieszczania się fali wezbraniowej
oraz przebiegu opadów atmosferycznych. Pomiar ten przeprowadzono w ramach
prowadzonego od 2011 r. monitoringu wód Babiogórskiego Parku Narodowego.
W ramach tego projektu prowadzony jest zintegrowany monitoring hydrologiczny
i meteorologiczny na obszarze całego parku narodowego. Na obszarze Rybnego
Potoku prowadzony jest monitoring na posterunku hydrologicznym mieszczącym
się poniżej Rybnej Polany (ok. 600 m powyżej ujścia do Jaworzynki) oraz powyżej
Polany Stonów. W sąsiedztwie obu posterunków prowadzony jest również
monitoring opadów atmosferycznych. Do przeprowadzania analiz pozyskano
również dane z IMGW z posterunku meteorologicznego w Zawoi.
KATASTROFALNE WEZBRANIE 15-16.05.2014 R.
Na początku drugiej dekady maja 2014 r. warunki meteorologiczne
występujące nad Europą Środkową w tym także i nad polskimi Karpatami zaczął
kształtować tzw. Niż Genueński [Żelazny i in. 2014]. Typ niżu, którego
84
występowanie już niejednokrotnie w historii powodowało występowanie w Polsce
wielkich powodzi, czego przykłady w ostatnich latach mieliśmy w 1997 bądź
2010 r. [Franczak 2013]. Tegoroczny niż nazwany „Yuette” rozpoczął się
intensywnie rozbudowywać w pierwszej dekadzie maja, a następnie zaczął
oddziaływać na kształt pogody w Europie Środkowej. W dniach 13-14 maja
ośrodek niżowy przemieścił się znad Półwyspu Bałkańskiego ku północy nad
południowo-zachodnią Rumunię. Natomiast z północnego-zachodu zaczęły
napływać nad Polskę chłodne masy powietrza polarno-morskiego znad Atlantyku
[Ryc. 2; 3]. W wyniku napływu z południowego-wschodu wilgotnych mas
powietrza wystąpiły w Beskidzie Żywieckim intensywne opady deszczu. W Zawoi
odnotowano wówczas odpowiednio 25 i 37 mm opadu na dobę [Ryc. 4].
Ryc. 2. Sytuacja synoptyczna w dniu wystąpienia opadu nawalnego
Źródło: www.wetter3.de.
Następnego dnia napływający znad Węgier i Rumunii ośrodek niżowy zaczął
coraz silniej oddziaływać na warunki atmosferyczne występujące w Polsce. Układ
ten spowodował napływ nad zachodnią część Karpat chwiejnych mas powietrza
znad Ukrainy i wystąpienie opadów deszczu. W wyniku wzrostu intensywności
opadu w godzinach wieczornych do 9,1 mm/godzinę do końca dnia w Zawoi
odnotowano 138 mm opadu [Ryc. 4]. Był to najwyższy dobowy opad
atmosferyczny odnotowany na tym posterunku od 1972 r. Jednak opady nie
ustąpiły, a wręcz przybrały na sile, utrzymując maksymalne natężenie opadu
do godzin rannych (do ok. 6.00). W dniu 16 maja spadło kolejnych 41,5 mm opadu,
85
w trakcie którego maksymalne natężenie opadu wyniosło 9,6 mm/godzinę [Ryc. 5].
W ciągu trzech dni z najintensywniejszym opadem w Zawoi wystąpiło 216,5 mm
opadu. Natomiast w ciągu dziesięciu dni (od 10 do 19 maja) odnotowano w Zawoi
260 mm opadu [Ryc. 6].
Ryc. 3. Zdjęcie satelitarne z 15.05.2014 r.
Źródło: www.sat24.com.
Ryc. 4. Opady atmosferyczne w Zawoi w okresie 10-19.05.2014r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z IMGW.
86
Ryc. 5. Godzinowe opady atmosferyczne, które wywołały wezbranie
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z IMGW.
Ryc. 6. Skumulowane wartości opadów atmosferycznych w Zawoi w dniach 10 17.05. 2014r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z IMGW.
Opady deszczu występujące w zlewni przez około dwie doby spowodowały
znaczne nawodnienie wyścielających zlewnię pokryw koluwialnych i zwietrzeliny
(w dniach 13-14.05.2014 r. – 62 mm opadu) [Ryc. 5]. Postępował wówczas
regularny przybór wody w korytach, powodując występowanie bardzo burzliwego
ruchu wody. Spośród wszystkich babiogórskich potoków najokazalszy ich przybór
zanotowany został na Rybnym Potoku oraz Jaworzynie. Na pierwszym z nich
poziom wody w ujściowym odcinku podniósł się o około 1,4 m, a prędkość wody
wyniosła około 2,5 m/s.
87
Głównym nurtem jak i jego większymi dopływami transportowany był rumosz
skalny oraz spływały kłody drewna i korzenie wraz z drobnym materiałem
organicznym.
PRZEKSZTAŁCENIA KORYTA RYBNEGO POTOKU PODCZAS
KATASTROFALNEGO WEZBRANIA
Występowanie gwałtownych wezbrań w małych zlewniach beskidzkich
przyczynia się do zachodzenia w obrębie ich koryt oraz teras zalewowych
znacznych przekształceń geomorfologicznych oraz krajobrazowych. Zmiany te
występujące we zlewni są jednak zróżnicowane w poszczególnych jej częściach.
Występują odcinki z dominującą rolą erozji, natomiast na innych na modelowanie
koryta wpływa głównie akumulacja [Kaczka 1999; Wyżga i in. 2002-2003; Łach
2003; Izmaiłow i in. 2004].
Dominująca rola akumulacji zaobserwowana została w dolnym odcinku biegu
Rybnego Potoku po polanę Słonów (Stonów), powyżej której łączą się jego główne
dopływy. Powstało na tym odcinku kilkadziesiąt łach mierzących w większości
około 25 m długości i 5-7 m szerokości. Największe z nich osiągają natomiast
kilkadziesiąt metrów długości. Rozległe usypiska materiału skalnego powstały
także poza korytem potoku na terasie zalewowej porośniętej przez liczne
Ryc. 7. Przemodelowane koryto Rybnego Potoku
Źródło: P. Franczak.
88
Ryc. 8. Zwałowiska drzew w korycie Rybnego Potoku
Źródło: P. Franczak.
drzewostany, w tym przez płaty olszynki górskiej [Hudyka 2004]. Zdeponowany
w tych miejscach materiał skalny mierzył od kilku do około 30 cm średnicy [Ryc. 7].
Natomiast największe przemieszczone bloki piaskowcowe mierzyły do około
80 cm średnicy.
W strefie, gdzie nastąpiła blokada przepływu wód przez zatrzymujące się
wśród pni drzew gałęzie i kłody, tworzyły się zwałowiska materii organicznej oraz
odsypy kamienne. Na największym z nich zalegało około 20 kłód drzew, a jego
wysokość dochodziła do 3 m [Ryc. 8]. W ich sąsiedztwie tworzyły się również
różnorakie geomorfologiczne formy korytowe. Powyżej powstawały łachy
o powierzchni osiągającej kilkaset metrów kwadratowych, natomiast poniżej
powstawały rozcięcia erozyjne o głębokości dochodzącej do 1,5 m.
O wysokości energii wody i jej intensywności oddziaływania na strefę
korytową potoku świadczą również przekształcenia powstałe poniżej Rybnej
Polany, w obrębie kamiennych zabezpieczeń ochraniających drogę przed
oddziaływaniem wezbraniowych wód potoku. Doszło na tym odcinku do
przemieszczenia kilkuset kilogramowych bloków skalnych i powstania wyraźnego
podcięcia erozyjnego [Ryc. 9]. Na długości 11 m nastąpiło całkowite usunięcie
bloków skalnych, a na kolejnych 15 m doszło do przemieszczenia pojedynczych
bloków. Powstała tam nisza o głębokości 1,5 m i wysokości 1,4 m. Większość
z przemieszczonych z tego miejsca bloków zdeponowana została w odległości
89
zaledwie do kilku metrów w korycie potoku. Natomiast pojedyncze bloki zostały
przetransportowane na znacznie większe odległości dochodzące do 58 m.
W obrębie dolnego odcinka badanej zlewni powstały także w strefie
przykorytowej na skraju teras zalewowych i nadzalewowych liczne podcięcia
erozyjne. W większości mierzyły one od kilku do kilkunastu metrów długości
i 1-1,5 m wysokości. Jedynie w obrębie zakoli potoków, u podnóży wysokich teras
nadzalewowych osiągnęły one do 6 m wysokości [Ryc. 10]. W tej części zlewni
powstały także rozległe rozcięcia linijne powstałe w aluwiach oraz w litym podłożu
skalnym. Mierzyły one do około 50 m długości, a ich głębokość dochodziła do 1 m.
Powstały także formy znacznie wyróżniające się rozmiarami. Najokazalsza z nich
powstała w obrębie terasy nadzalewowej na zakolu rzeki i osiągnęła 8 m szerokości
i 2,4 m głębokości [Ryc. 11]. Powstały one w miejscach wyraźnego wzrostu energii
wody. Jednak tak intensywna erozja nie objęła całego dolnego odcinka koryta
Rybnego Potoku. Pomimo tego w wyniku erozji wgłębnej doszło do obniżenia dna
koryta na niemalże całym jego odcinku o około 10-20 cm.
Ryc. 9. Podcięcie erozyjne drogi
Źródło: P. Franczak.
90
Ryc. 10. Podcięcie erozyjne terasy nadzalewowej o wysokości 6 m
Źródło: P. Franczak.
Ryc. 11. Rynna erozyjna powstała w dnie doliny Rybnego Potoku
Źródło: P. Franczak.
91
Ryc. 12. Efekt erozji wgłębnej w górnym odcinku biegu Rybnego Potoku
Źródło: P. Franczak.
Największe pogłębianie profilu podłużnego koryta oraz powstanie licznych
podcięć brzegowych nastąpiło w górnym odcinku zlewni Rybnego Potoku
(powyżej polany Stonów). Ich rozmiary nie uległy znacznemu zwiększeniu w
stosunku do tego typu form powstałych w dolnej części zlewni, lecz zwiększeniu
uległa ich liczba. Podobnie jak w dolnej części doliny mierzyły około 1-1,5 m
wysokości. Natomiast największe z nich osiągnęły 7 m wysokości. Na tym odcinku
nastąpiło natomiast znacznie intensywniejsze pogłębienie koryta, które wcięło się
średnio o około 40 cm, a miejscami o nawet o 110 cm [Fot. 6]. Także i na tym
odcinku biegu Rybnego Potoku powstały pojedyncze łachy mierzące kilka metrów
długości i 1,5-2,5 m szerokości, jednakże ich liczba była o wiele mniejsza, niż miało
to miejsce w dolnej części zlewni.
Na całym odcinku badanej zlewni doszło do wyraźnego poszerzenia koryta.
Jego szerokość mierząca w dolnym odcinku przed wystąpieniem wezbrania 3-10 m
uległa poszerzeniu nawet do 25 m. Natomiast w górnym odcinku koryto poszerzyło
się z 3-5 m do 5-7 m.
PODSUMOWANIE
Gwałtowne opady deszczu. które wystąpiły w maju 2014 r. w zlewni Rybnego
Potoku przyczyniły się do znacznej transformacji jego koryta i strefy
92
przykorytowej. W górnej części zlewni wystąpiła intensywna erozja wgłębna
i boczna, w wyniku której powstały liczne podcięcia erozyjne, a koryto potoku
uległo znacznemu wcięciu. Na większości obszaru wcięło się ono w wyścielające
dno doliny utwory koluwialne i aluwialne, natomiast miejscami docięło się do litego
podłoża skalnego. Z kolei w dolnej części zlewni nastąpiła akumulacja materiału
przetransportowanego z jej górnej części. Rumowisko korytowe zostało
wzbogacone o świeży materiał, pochodzący z powstałych podcięć erozyjnych.
Na odcinku tym występowała znaczna migracja potoku. który w wielu miejscach
utworzył całkiem nowe koryta. Dochodziło także do jego awulsji, w miejscach
gdzie koryto zostało zablokowane przez kłody i gałęzie tworzące zwałowiska
na zakolach potoku. Powstały także liczne progi rumowiskowe i rynny erozyjne
oraz rozległe łachy wyścielające koryto potoku, jak i zalegające w obrębie teras
zalewowych i nadzalewowych. Na obszarze tym w wyniku transportu znacznej
ilości materiału mineralnego doszło do znacznego przemodelowania równiny
zalewowej. Znaczne przekształcenia zaszły także wśród drzew porastających
brzegi potoku, ponieważ znaczna ich ilość w wyniku powstania podcięć
erozyjnych dostała się do koryta. Zdarzenie to spowodowało także znaczną zmianę
krajobrazu w dolinie.
Badania zostały przeprowadzone w ramach projektu monitoringu hydrologicznego
wód Babiogórskiego Parku Narodowego. Autor składa podziękowania Dyrekcji
Parku za umożliwienie przeprowadzenia badań, a także Dyrekcji IMGW
za udostępnienie danych meteorologicznych.
LITERATURA
Franczak P. 2013. Zagrożenie powodziowe w zlewni górnej Skawy, praca magisterska,
archiwum Zakładu Hydrologii Instututu Geografii i Gospodarki Przestrzennej
Uniwersytetu Jagiellońskiego, mps.
Hudyka M. 2010. Nadrzeczna olszynka górska (Alnetum incanae), Rocznik Babiogórski, 12:
169-176.
Izmaiłow B., Kamykowska M., Krzemień K. 2008. Geomorfologiczna rola katastrofalnych
wezbrań w transformacji górskiego systemu korytowego na przykładzie Wilszni (Beskid
Nicki). [W:] B. Izmaiłow (red.) Przyroda - Człowiek – Bóg, Kraków, 69-81.
Łach J. 2003. Zmiany w morfologii den dolinnych Nysy Kłodzkiej i Białej Lądeckiej powstałe
w wyniku powodzi w lipcu 1997 roku, praca doktorska, archiwum Instytutu Geografii
i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, mps.
Łajczak A. 2008. Wody Babiej Góry. [W:] B.W. Wołoszyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk (red.)
Babiogórski Park Narodowy. Monografia przyrodnicza, Zawoja-Kraków, 153-177.
Obrębska-Starklowa B. 1983. Stosunki klimatyczne w rejonie Babiej Góry. [W:] K. Zabierowski
(red.). Park Narodowy na Babiej Górze. Przyroda i człowiek, Studia Nat. B, 29: 41-62.
Obrębska-Starklowa B. 2008. Klimat Masywu Babiej Góry. [W:] B.W. Wołoszyn, A. Jaworski,
J. Szwagrzyk (red.) Babiogórski Park Narodowy. Monografia przyrodnicza, ZawojaKraków, 137-151.
93
Wyżga B., Kaczka R., Zawiejska J. 2002-2003. Gruby rumosz drzewny w ciekach górskich formy występowania, warunki depozycji i znaczenie środowiskowe, Folia Geogr.,
ser. Geogr.-Physic., 33-34.
Żelazny M., Wolanin A., Pęksa Ł.2014. Majowy żywioł, Tatry, 3 (49): 74-75.
STRESZCZENIE
Górskie potoki podlegają nieustannemu modelowaniu koryt podczas wezbrań. Największe
zmiany w ich obrębie zachodzą jednak w trakcie katastrofalnych wezbrań wywołanych
gwałtownymi opadami deszczu. Do wzrostu intensywności przekształceń dochodzi na obszarach
leśnych, gdzie niesione przez wezbrane potoki kłody drewna tworzą zwałowiska, wokół których
dochodzi do większego nagromadzenia transportowanego materiału i powstania zwiększonej
mozaiki form geomorfologicznych.
Badania przeprowadzono w zlewni Rybnego Potoku (Babiogórski Park Narodowy), której
dolina została znacznie przemodelowana w wyniku gwałtownego wezbrania, w dniach 15-16
maja 2014 r. Wywołały go intensywne opady deszczu, które w dniu 15 maja wyniosły 138 mm.
Natomiast w ciągu trzech dni spadło na obszarze zlewni 216,5 mm opadu. Spowodowało to
gwałtowne wezbranie potoków, powodując znaczne przekształcenia geomorfologiczne w dnach
dolin. Powstało wiele nowych form geomorfologicznych, natomiast wcześniej istniejące
znacznie zwiększyły swoje rozmiary.
SUMMARY
Mountain streams are subject to continuous modeling of river beds during floods. The
greatest changes occur within them, however, during the catastrophic floods caused by sudden
rainfall. The increase in the intensity of transformation occurs in forest areas, where the wooden
logs carried by the swollen streams create a dumping ground, around which there is a greater
accumulation of transported material and the formation of an increased mosaic
of geomorphological forms.
The study was conducted in the Rybny Potok catchment area (Babia Góra National Park).
The flooding occurred 15-16 May 2014 due to the heavy rainfall, which on 15 May amounted
to 138 mm. Whereas, 216.5 mm of rainfall appeared in the catchment area in three days. This
resulted in a sudden and full spate streams, contributing to a significant transformation in the
bottoms of their geomorphological valleys. There were created many new forms, while the preexisting increased their size.
94
DOI: 10.5604/20811438.1158031
Mariusz Gławenda
Technikum Architektury Krajobrazu, Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych im. Włodzimierza
Puchalskiego w Męckiej Woli, e-mail: mg_77@op.pl
Szymon Bijak
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Samodzielna Pracownia
Dendrometrii i Nauki o Produkcyjności Lasu, e-mail: szymon.bijak@wl.sggw.pl
SYGNAŁ KLIMATYCZNY W PRZYROSTACH ROCZNYCH
ŻYWOTNIKA OLBRZYMIEGO (THUJA PLICATA)
Z DWÓCH STANOWISK W POLSCE
CLIMATE SIGNAL IN RADIAL GROWTH OF WESTERN RED
CEDAR (THUJA PLICATA) FROM TWO LOCATIONS IN POLAND
Słowa kluczowe: dendroklimatologia, Thuja plicata, Polska
Key words: dendroclimatology, Thuja plicata, Poland
Abstract. The paper describes the response of western red cedar (Thuja plicata D. Don) growing
at two sites in Poland to the impact of climate conditions. The research material was collected in
Dobrzany Forest District (north-western Poland) and in the Rogów Arboretum (central Poland).
Chronology from Dobrzany covers the period from 1941 to 2009, while the one for Rogów – from
1936 to 2010. We found significant impact of February and March temperature, and of
precipitation in November and February on radial growth of western red cedars from Dobrzany,
while radial increment of trees from Rogów significantly depended only on temperature in March
and precipitation in February.
WSTĘP
Podstawowa rola, jaką warunki klimatyczne odgrywają w formowaniu
przyrostu rocznego drzew [Fritts 1976; Schweingruber 1996] powoduje, że wiedza
odnośnie ich wpływu na funkcjonowanie różnych gatunków drzew jest jednym
z głównych wymagań prowadzenia właściwej gospodarki leśnej. Jest to szczególnie
istotne, gdyż dynamika warunków meteorologicznych charakteryzuje się
znacznymi wahaniami zarówno z miesiąca na miesiąc, jak i z roku na rok. Ta
znaczna zmienność czynników kształtujących wzrost może powodować zakłócenia
w rozwoju roślin, prowadząc często do ich poważnego uszkodzenia [Tumiłowicz
2000].
Kwestia adaptacji obcych gatunków drzew leśnych do warunków
klimatycznych naszego kraju stanowi cały czas rzadko podejmowany problem
badawczy. Dotychczasowe polskie badania koncentrowały się przede wszystkim
na najpopularniejszych w naszych lasach: daglezji zielonej Pseudotsuga menziesii
[Cedro 2004; Feliksik, Wilczyński 2004, 2009] i dębie czerwonym Quercus rubra
95
[Bijak i in. 2012a, b; Cedro, Nowak 2013]. Ponadto Feliksik i Wilczyński [2008]
przeprowadzili analizy dendroklimatologiczne dla świerka sitkajskiego Picea
sitchensis, Gławenda i Koprowski [2012] – dla choiny zachodniej Tsuga
heterophylla, a Wilczyński i in. [2014] – dla metasekwoi chińskiej Metasequoia
glyptostroboides.
Żywotnik olbrzymi (Thuja plicata D. Don) to niezbyt często spotykany
w polskich lasach gatunek pochodzący z zachodniej części Ameryki Północnej.
Istnieje kilkadziesiąt małych drzewostanów i kęp tego gatunku o łącznej
powierzchni około 8 ha [Tumiłowicz 1977a]. Celem pracy było poznanie wpływu
warunków klimatycznych na przyrost radialny żywotnika olbrzymiego rosnącego
w Polsce.
MATERIAŁ I METODY
Materiał badawczy zebrano na dwóch stanowiskach żywotnika olbrzymiego
położonych w odmiennych warunkach klimatycznych. Stanowisko w Dobrzanach
(53o21' N, 15o28' E) zlokalizowane jest w północno-zachodniej Polsce, natomiast
stanowisko w Rogowie (51°49' N, 19°53' E) znajduje się w centralnej części kraju.
W Dobrzanach badany żywotnik rośnie wraz z choiną zachodnią i daglezją zieloną
w niedużej kępie w drzewostanie gospodarczym na siedlisku lasu świeżego.
W Arboretum w Rogowie badane drzewa rosły również na siedlisku lasu świeżego
w litej kępie.
Do badań wybrano drzewa bez zewnętrznych oznak chorobowych
i uszkodzeń, znajdujące się w I lub II klasie Krafta. W Dobrzanach wytypowano 20
drzew, a w Rogowie – 16. Z każdego drzewa za pomocą świdra przyrostowego,
z wysokości pierśnicy, pobrano wywierty dordzeniowe. Pozyskane próby zostały
standardowo przygotowane i zeskanowane w rozdzielczości 1200 dpi. Stosując
program CooRecorder (Cybis Elektronik & Data AB) zmierzono szerokość
przyrostów rocznych z zaokrągleniem do 0,01 mm. Na tej podstawie opracowano
osobnicze sekwencje szerokości słojów rocznych. Następnie w programie
CDdendro (Cybis Elektronik & Data AB) sprawdzono poprawność wykonanych
pomiarów i oceniono podobieństwo chronologii z poszczególnych drzew w obrębie
stanowiska. Sekwencje najmniej podobne do pozostałych wyłączono z dalszej
analizy. Ostatecznie do badań dendroklimatologicznych wykorzystano materiał
z 16 żywotników z Dobrzan i z 14 drzew rosnących w Rogowie.
Dla obu stanowisk opracowano chronologie standardowe, czyli pozbawione
trendu wiekowego serie indeksów przyrostu rocznego. Indeksację przeprowadzano
stosując pakiet dplR [Bunn 2008] ze środowiska R (www-r-project.org).
Do eliminacji zmienności związanej z wiekiem wykorzystano funkcję sklejaną
(spline). Wpływ warunków klimatycznych na przyrost badanych żywotników
na grubość określono na podstawie tzw. funkcji odpowiedzi [Fritts 1976], która
w modelu regresji i korelacji wielorakiej wiąże szerokość słoja (zmienna zależna)
96
z parametrami klimatycznymi (zmienne wyjaśniające). Obliczenia wykonano,
wykorzystując pakiet bootRes [Zang, Biondi 2013]. Jako dane wejściowe
wykorzystano opracowane chronologie standardowe oraz średnie miesięczne
wartości temperatury powietrza i sumy opadów atmosferycznych od października
roku poprzedzającego formowanie się słoja do września roku tworzenia przyrostu
(łącznie 12 miesięcy). Analizę przeprowadzono dla lat 1951-2009, czyli okresu
wspólnego dla obu stanowisk. Dane klimatyczne pochodziły ze stacji IMGW
w Szczecinie (55 km na zachód od Dobrzan) oraz z prowadzonej przez Katedrę
Hodowli Lasu SGGW w Warszawie stacji meteorologicznej w Rogowie. Istotność
obserwowanych relacji klimat-przyrost radialny oceniono na poziomie istotności
0,05.
WYNIKI
Dla stanowiska Dobrzany zestawiono chronologię obejmującą okres od 1941
do 2009 roku, a dla stanowiska w Rogowie okres od 1936 do 2010 roku (ryc. 1).
Współczynnik podobieństwa GLK dla tych dwóch chronologii wynosił 62%.
Synchroniczność zmian przyrostu rocznego żywotnika rosnącego na
analizowanych stanowiskach szczególnie jest widoczna dla okresu ostatnich 20-25
lat, kiedy na obu stanowiskach żywotniki wyszły z cechującego się dużą dynamiką
i zróżnicowaniem okresu wzrostu młodzieńczego.
Ryc. 1. Chronologie standardowe żywotnika olbrzymiego ze stanowisk Dobrzany i Rogów
Źródło: Opracowanie własne.
Badane żywotniki z Dobrzan i Rogowa charakteryzują się zbliżoną
zależnością przyrostu radialnego od warunków klimatycznych (ryc. 2). Kluczową
rolę w tworzeniu słoja przez rosnące w Polsce drzewa tego gatunku odgrywają
temperatura powietrza i opady atmosferyczne pod koniec zimy i na początku
97
wiosny (luty-marzec). Interesujący jest istotny pozytywny wpływ opadów
w listopadzie na przyrost żywotników w Dobrzanach. Nie stwierdzono natomiast
istotnego statystycznie związku szerokości słoja analizowanych drzew
z warunkami meteorologicznymi w okresie wegetacyjnym.
Ryc. 2. Zależność szerokości przyrostów rocznych drewna żywotnika olbrzymiego
z Dobrzan i Rogowa od temperatury i opadów (małe litery – miesiące roku poprzedzającego
przyrost, duże litery – rok bieżący, o – październik, … , S – wrzesień; ciemnoszary – wartości
istotne przy p=0,05)
Źródło: Opracowanie własne.
DYSKUSJA
Analiza dendroklimatologiczna pozwala ustalić charakter relacji między
warunkami klimatycznymi a aktywnością kambium. Może być wykorzystywana
do poznania wymagań ekologicznych poszczególnych gatunków drzew oraz oceny
wpływu warunków siedliskowych na ich wzrost i przyrost. W przypadku gatunków
obcych może stanowić narzędzie do oceny stopnia ich aklimatyzacji [Fritts 1976;
Schweingruber 1996]. Jak dotąd żywotnik olbrzymi (Thuja plicata D. Don) rzadko
był przedmiotem badań dendroklimatologicznych tak w rejonie swojego
naturalnego występowania, jak i w miejscach introdukcji tego gatunku. Z powodu
braku materiałów źródłowych opisujących relacje klimat-przyrost radialny tego
gatunku oraz w związku z tym, że w swoim naturalnym zasięgu gatunek ten bardzo
często tworzy drzewostany wspólnie z daglezją zieloną (Pseudotsuga menziesii
(Mirb.) Franco), choiną zachodnią (Tsuga heterophylla Sarg.) lub świerkiem
sitkajskim (Picea sitchensis (Bong.) Carr.) [Minore 1983], rezultaty naszych badań
dyskutowane są z wynikami studiów dendroklimatologicznych przeprowadzonych
dotychczas dla tych gatunków rosnących w Polsce.
Podobieństwo chronologii uzyskanych z analizowanych stanowisk świadczy
o zbliżonym charakterze reakcji żywotnika na zmieniające się z roku na rok warunki
klimatyczne. Stwierdzona dodatnia korelacja szerokości słoja przyrostu rocznego
98
z temperaturą przełomu zimy i przedwiośnia (ryc. 2) obserwowana jest również
w przypadku pozostałych introdukowanych do naszych lasów gatunków iglastych.
Dla daglezji obserwacje takie poczyniono zarówno w Polsce północno-zachodniej
[Cedro 2004; Feliksik, Wilczyński 2004, 2008], jak i w Rogowie [Bijak 2013].
Natomiast u choiny zachodniej stwierdzono ją w Dobrzanach [Gławenda,
Koprowski 2012], a u świerka sitkajskiego w Nadleśnictwie Sławno [Feliksik,
Wilczyński 2008]. Uzyskaną korelację z temperaturą przedwiośnia można
tłumaczyć dużą zmiennością temperatury w Europie Środkowej i często
zdarzającymi się nawrotami zimy w marcu. Bijak [2013] zwraca uwagę na duże
znaczenie u gatunków iglastych suszy fizjologicznej na przedwiośniu w przypadku
braku pokrywy śnieżnej i przemrożenia gleby. Stwierdzona zależność od
temperatury przedwiośnia jest o tyle ciekawa, że w naturalnym obszarze
występowania żywotnik olbrzymi jest gatunkiem dość dobrze tolerującym mrozy
zimowe [Minore 1983]. Większe znaczenie dla tego gatunku ma występowanie
wczesnych przymrozków jesiennych i późnych przymrozków wiosennych, które
powodują poważne uszkodzenia. Jak podaje Minore [1983] w 1945 roku
kwietniowy mróz (-9oC) zniszczył prawie cały młodnik żywotnika olbrzymiego na
plantacji w Szkocji. Relacja taka nie jest widoczna w uzyskanych przez nas
wynikach. Być może spowodowane jest to generalnie łagodniejszym klimatem
w Polsce niż w naturalnym zasięgu żywotnika.
Obserwowana zależność wielkości przyrostu rocznego badanych żywotników
od ilości opadów w lutym podobna jest do reakcji, jaką stwierdzono na Pomorzu
u świerka sitkajskiego [Feliksik, Wilczyński 2008] czy u daglezji zielonej [Cedro
2004, Feliksik, Wilczyński 2008, 2009]. Wydaje się, że relację tę należy wiązać
z wyższą temperaturą, która zimą występuje w powiązaniu z dużym
zachmurzeniem. Pozytywny wpływ opadów w listopadzie roku poprzedzającego
odłożenie się słoja stwierdzono tylko u żywotników w Dobrzanach. Taką zależność
zaobserwowano również u choiny zachodniej rosnącej na tym stanowisku
[Gławenda, Koprowski 2012]. Badany żywotnik olbrzymi nie wykazał reakcji
przyrostu drewna na ilość opadów w miesiącach letnich. Korelację szerokości słoja
z opadami lipca została natomiast stwierdzona u choiny zachodniej z tego samego
stanowiska w Nadleśnictwie Dobrzany [Gławenda, Koprowski 2012] oraz
u świerka sitkajskiego w Nadleśnictwie Sławno [Feliksik, Wilczyński 2008].
Żywotnik olbrzymi wytwarza głęboki system korzeniowy i jest dość odporny na
deficyt wody. Podczas kilkuletniej suszy (1982-1984) w Arboretum Kórnickim
wykazał znacznie większą wytrzymałość niż popularnie uprawiany w terenach
zieleni żywotnik zachodni (Thuja occidentalis L.) [Bugała 2000]. Duże znaczenie
w przypadku tej relacji może mieć inny rozkład opadów w Polsce i Ameryce
Północnej. Większość opadów w naturalnym zasięgu żywotnika przypada na okres
zimowy, a latem często występują susze. Tumiłowicz [1977b] tłumaczy tym faktem
dużą tolerancję na suszę u daglezji, mimo znacznie mniejszych sum opadów
rocznych w Polsce niż w naturalnym zasięgu. Niewykluczone, że w przypadku
żywotnika sytuacja jest podobna.
99
PODSUMOWANIE
Badane żywotniki rosnące na dwóch stanowiskach w Polsce północnozachodniej i centralnej charakteryzują się podobnym związkiem przyrostu
radialnego drzew z warunkami klimatycznymi. Uzyskane wyniki sugerują,
że najważniejszą rolę w kształtowaniu szerokości słoja przyrostu rocznego
analizowanych drzew odgrywają warunki termiczno-wilgotnościowe końca zimy
i początku wiosny, czyli w okresie bezpośrednio poprzedzającym rozpoczęcie
wegetacji. Żywotnik olbrzymi jest gatunkiem, który dostosował się do warunków
klimatycznych Polski. Przemawia za tym duże podobieństwo do innych
północnoamerykańskich gatunków w kontekście zależności przyrostu radialnego
od warunków klimatycznych.
LITERATURA
Bijak, Sz. (2013). Sygnał klimatyczny w przyroście radialnym wybranych iglastych gatunków
drzew w Leśnym Zakładzie Doświadczalnym Rogów. Leśne Prace Badawcze 74 (2):
101–110.
Bijak, Sz., Bronisz, A., Bronisz, K. (2012a). Wpływ czynników klimatycznych na przyrost
radialny dębu szypułkowego i czerwonego w LZD Rogów. Studia i Materiały CEPL
w Rogowie 14/1 (30): 121-128.
Bijak, Sz., Bronisz, A., Bronisz, K. (2012b). Wpływ ekstremalnych warunków klimatycznych na
przyrost radialny dębu czerwonego Quercus rubra w LZD Rogów. Studia i Materiały CEPL
w Rogowie 14/4 (33): 163-170.
Bugała, W. (2000). Drzewa i krzewy. Warszawa: PWRiL.
Bunn, A.G. (2008). A dendrochronology program library in R (dplR). Dendrochronologia 26:
115–124.
Cedro, A. (2004). Zmiany klimatyczne na Pomorzu Zachodnim w świetle analizy sekwencji
przyrostów rocznych sosny zwyczajnej, daglezji zielonej i rodzimych gatunków dębów.
Szczecin: Oficyna IN PLUS.
Cedro, A., Nowak, G. (2013). Tree ring width and health status of the red oak (Quercus rubra L.)
under urban conditions in Szczecin (NW Poland). Plant Div. Evol. 130 (3-4): 183–194.
DOI: 10.1127/1869-6155/2013/0130-0064.
Feliksik, E., Wilczyński, S. (2004). Klimatyczne uwarunkowania przyrostu radialnego daglezji
zielonej (Pseudotsuga menziesii (Mirb.) Franco) rosnącej na obszarze Polski. Sylwan 148
(12): 31–38.
Feliksik, E., Wilczyński, S. (2008). Sygnał klimatyczny w słojach Picea sitchensis (Bong.) Carr.
oraz Pseudotsuga menziesii (Mirb.) Franco. Sylwan 152 (6): 3-13.
Feliksik, E., Wilczyński, S. (2009). The effect of climate on tree ring chronologies of native
and nonnative tree species growing under homogenous site conditions. Geochronometria
33: 49-57.
Fritts, H. (1976). Tree Rings and Climate. London: Academic Press.
Gławenda, M., Koprowski, M. (2012). Dendrochronologiczna analiza przyrostów radialnych
choiny zachodniej (Tsuga heterophylla Sarg.) z Pomorza Zachodniego (Nadleśnictwo
Dobrzany). Sylwan 156 (4): 287−293.
100
Minore, D. (1983). Western red cedar: A literature review. USDA For. Sew Gen. Tech. Rep.
PNW-150.
Schweingruber, F.H. (1996). Tree Rings and Environment. Dendroecology. Berne, Stuttgart,
Vienne: Haupt.
Tumiłowicz, J. (1977a). Żywotnik olbrzymi Thuja plicata Donn. W: S. Bellon, J. Tumiłowicz,
S. Król (red.). Obce gatunki drzew w gospodarstwie leśnym. Warszawa: PWRiL.
Tumiłowicz, J. (1977b). Jedlica Pseudotsuga menziesii Franco. W: S. Bellon, J. Tumiłowicz,
S. Król (red.). Obce gatunki drzew w gospodarstwie leśnym. Warszawa: PWRiL.
Tumiłowicz, J. (2000). Strefy klimatyczne dla uprawy drzew i krzewów w Polsce. Szkółkarstwo 4.
Wilczyński, S., Muter, E., Wertz, B. (2014). The application of the tree-ring chronologies
in assessing ecological requirements of Metasequoia glyptostroboides growing in southern
Poland. Geochronometria 41 (2): 129-135. DOI 10.2478/s13386-013-0149-y.
Zang, Ch., Biondi, F. (2013). Dendroclimatic calibration in R: The bootRes package for response
and correlation function analysis. Dendrochronologia 31: 68-74.
PODZIĘKOWANIA
Autorzy dziękują dr. hab. Marcinowi Koprowskiemu z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
w Toruniu za pomoc przy analizach. Badania w Rogowie sfinansowano ze środków grantu
MNiSW nr N N309 170639 pt. „Wpływ warunków klimatycznych na przyrost oraz aktywność
kambialną rodzimych i obcych gatunków drzew w LZD Rogów”.
STRESZCZENIE
Celem pracy było poznanie odpowiedzi żywotnika olbrzymiego (Thuja plicata D. Don),
rzadko spotykanego w polskich lasach gatunku pochodzącego oryginalnie z zachodniej Ameryki
Północnej, na oddziaływanie czynników klimatycznych. Materiał badawczy zebrano na dwóch
stanowiskach tego gatunku w Polsce: w drzewostanie gospodarczym na terenie Nadleśnictwa
Dobrzany (Polska północno-zachodnia) oraz w Arboretum w Rogowie (Polska centralna).
Na podstawie pomiarów szerokości słojów przyrostu rocznego opracowano chronologie
standardowe, które skorelowano z danymi opisującymi lokalne warunki klimatyczne
(temperatura powietrza, suma opadów atmosferycznych). Dla stanowiska w Dobrzanach
zestawiono chronologię obejmującą okres od 1941 do 2009 roku, a dla Rogowa – od 1936
do 2010 roku. Chronologie te cechowały się dość dużym podobieństwem przebiegu zmian
szerokości słoja rocznego z roku na rok. Badane populacje żywotnika olbrzymiego
charakteryzują się podobnym związkiem przyrostu radialnego drzew z warunkami
klimatycznymi, co może świadczyć o zbliżonym przebiegu procesów adaptacyjnych tego
gatunku w różnych regionach naszego kraju. Na przyrost żywotników w Dobrzanach największy
wpływ miała temperatura lutego i marca oraz ilość opadów w listopadzie roku poprzedzającego
wytworzenie słoja i w lutym. W przypadku drzew z Rogowa istotną korelację stwierdzono
natomiast jedynie dla temperatury marca i opadów w lutym.
SUMMARY
Western red cedar (Thuja plicata D. Don), native in western part of North America, is a very
rare species that was introduced into Polish forests in 19th century. The paper describes the
101
response of this species to the impact of climate conditions of places where it was planted. The
research material was collected at two sites: in an economic stand in the Dobrzany Forest District
(north-western Poland) and in the Rogów Arboretum (central Poland). We developed standard
chronologies that were later on correlated with the data describing local climate conditions
(air temperature, total precipitation). Chronology from Dobrzany covers the period from 1941
to 2009, while the one for Rogów – from 1936 to 2010. These series show quite high consistency
of interannual changes of tree-rings width between investigated sites suggesting similar growth
response of these distinct populations. The analysed western red cedars are characterized by
a similar relationship between radial increment of trees and climatic conditions, which may
indicate that adaptation processes of western red cedar in various regions of Poland has taken
place alike. We found significant impact of February and March temperature, and of precipitation
in November in year prior to tree-ring formation and February on radial growth of trees from
Dobrzany. For Rogów, significant correlation was found only for temperature in March
and precipitation in February.
102
DOI: 10.5604/20811438.1158032
Maria Hauke-Kowalska, Wojciech Wesoły, Justyna Pac
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Hodowli Lasu, e-mail: maria.hauke@wp.pl
POZNANIE GENOMU KUBRYCKIEJ POPULACJI
SOSNY ZWYCZAJNEJ
UNDERSTANDING OF THE GENOME OF SCOTS PINE
INKUBRYK POPULATION
Słowa kluczowe: sekwencjonowanie nowej generacji, sosna, genom, NGS
Key words: New generation sequencing, pinus, genome, NGS
Abstract. In recent years there has been significant development of Next Generation Sequencing
techniques that allow the sequencing of whole genomes. Department of Silviculture, University
of Life Sciences in Poznan, in cooperation with the Laboratory of Genome Analysis,
A. Mickiewicz University has an ongoing project of discovering the Scots pine genome
of Kubryk population. This pine occurs in the Milicz Forest District, the area of Kubryk.
In provenance studies this pine exceeds other populations in terms of the analyzed features.
WSTĘP
Koniec XX wieku przyniósł nam poznanie genomów kilkudziesięciu bakterii
i organizmów wyższych. Na przełomie wieków ogłoszono sekwencję DNA
człowieka. Fakt ten można uznać za krok milowy w dziejach ludzkości. Osiągnięcie
to było efektem pracy wielkiego konsorcjum międzynarodowego - lista autorów
publikacji liczy 130 nazwisk. W połowie lipca 2011 w Nature (tom 475, numer 7355
str. 189) opublikowana została praca: pt. „Sekwencja i analiza genomu ziemniaka
produkującego bulwy” (Genome sequence and analysis of the tuber crop potato)
autorstwa Konsorcjum Sekwencjonowania Genomu Ziemniaka (Potato Genome
Sequencing Consortium — PGSC). W skład tego międzynarodowego Konsorcjum
weszły 32 Zespoły z 14 krajów (w tym z Polski) będących znaczącymi
producentami i uczestnikami programów hodowli ziemniaków [Gromadka
i in.2011]. W tym samym czasie ukazała się publikacja o genomie ogórka, w której
lista autorów zawiera tylko 20 nazwisk z trzech jednostek naukowych, z tego 16
Polaków z jednej katedry [Wóycicki i in. 2011]. Liczba poznanych genomów
roślinnych lawinowo rośnie. Wśród nich są przede wszystkim te, które służą jako
organizmy modelowe lub są ważne w gospodarce człowieka [Malepszy i in. 2012].
Obecnie znane są genomy roślin tj. rzodkiewnika, kukurydzy ogórka, ziemniaka,
pomidora, ryżu i innych, natomiast z drzew leśnych opisano genom topoli (Populus
trichocarpa). W opracowaniu są genomy innych gatunków np. Pinus tadea, Picea
abies [Nystedt i in., 2013] i innych roślin drzewiastych (baza danych Dendrome
Project).
103
Dzięki rozwojowi nowoczesnych technik analizy genomu, w tym
sekwencjonowania nowej generacji, jest możliwość analizy całych genomów przy
znacznie mniejszym zaangażowaniu kosztów i zespołów badawczych. W Katedrze
Hodowli Lasu Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, przy współpracy
z Środowiskowym Laboratorium Analizy Genomu Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, jest realizowany projekt sekwencjonowania genomu sosny
zwyczajnej populacji kubryckiej.
SOSNA ZWYCZAJNA
Gatunek Pinus sylvestris L. ma największy zasięg spośród innych gatunków
z rodzaju Pinus w Europie i Azji. Optymalne warunki wzrostu sosna znajduje
w Polsce i występuje na całym obszarze kraju z wyjątkiem południowowschodniego krańca Bieszczad. Pospolicie na niżu, rzadziej na pogórzu, najrzadziej
w górach. Udział jako panującego gatunku w polskich lasach obecnie wynosi około
70% [Matuszkiewicz i in. 2012]. Nie odznacza się najwyższą produkcyjnością
i ustępuje pod względem przyrostu drzewostanom innych gatunków. Powszechne
występowanie lokuje drzewostany sosnowe na pierwszej pozycji pod względem
znaczenia gospodarczego [Białobok i in. 1993]. Do dużego udziału gatunków
iglastych przyczyniło się również ich preferowanie, począwszy od XIX w., przez
przemysł drzewny.
Sosna znalazła w Polsce najkorzystniejsze warunki klimatyczne oraz
siedliskowe w swoim zasięgu, dzięki czemu zdołała wytworzyć wiele cennych
ekotypów. Do najbardziej cenionych należą populacje z północno-wschodniej oraz
południowo-zachodniej części kraju. Możemy tutaj przytoczyć „sosnę mazurską”
ekotypy z Piszu, Guzianki i Rucianego oraz ekotypy pochodzące z Bolewic
i Rychtala. Długoletnie badania proweniencyjne sosny zwyczajnej w Polsce
dostarczyły szereg informacji na temat przystosowania i wartości produkcyjnych
rodzimych populacji tego gatunku. Trudnością napotykaną w badaniach
proweniencyjnych drzew jest ich długowieczność oraz tzw. zmienność ciągła
gatunku, czyli występowanie form przejściowych na niewielkich obszarach
[Matras 1996].
Jednym z najbardziej interesujących ekotypów sosny zwyczajnej występującej
na terenie Nadleśnictwa Milicz, w obrębie Kubryk, jest tzw. sosna kubrycka posiadająca status zagrożona, do ochrony biernej.
Obręb Kubryk leży w II Krainie Wielkopolsko- Pomorskiej w 9 Dzielnicy
Kotliny Żmigrodzko-Grabowskie, jak również w V Krainie Śląskiej w 2 Dzielnicy
Wrocławskiej w mezoregionie wzgórz Trzebnicko-Ostrzeszowskich.
Przed II wojną światową obręb Kubryk Nadleśnictwa Milicz należał
do niemieckich lasów państwowych – Nadleśnictwo Kuhbruck. Odnośnie
prowadzenia gospodarki leśnej do 1945r. brak jest sprawdzonych danych. Wiadomo
jedynie, że użytkowanie drzewostanów prowadzono przeważnie zrębami
104
zupełnymi na większych powierzchniach odnawianych sosną. Sosna
z niemieckiego Nadleśnictwa Kubryk była bardzo ceniona przez leśników
niemieckich. W większości sosna ta została wycięta po koniec II wojny światowej.
Obecnie jest brak jakichkolwiek danych o pochodzeniu tej sosny. Możemy założyć
dwie hipotezy dotyczące jej pochodzenia:
· Jest to ekotyp, który dostosował się do warunków na drodze ewolucji.
· Jest to ekotyp wprowadzony w ramach tzw. mieszanki pruskiej.
Pula genetyczna tej sosny jest bardzo zawężona. Ekotyp kubrycki wyróżnia
się wyjątkową długowiecznością, strzelistą i smukłą formą pni oraz wysokiej
jakości drewnem. Ponadto w doświadczeniu proweniencyjnym opisanym
przez Barzdajna [2006] za najlepszą populację pod względem analizowanych
cech pierśnic (skorygowanych liczbą drzew na poletkach), średnich wysokości,
sumy powierzchni przekrojów pierśnicowych oraz miąższości strzał, uznano
populację Milicz tzw. sosnę kubrycką.
SEKWENCJONOWANIE GENOMÓW
Informacja genetyczna jest niezbędnym składnikiem każdego organizmu
żywego. Dzięki zapisowi informacji genetycznej organizm żyje, rozwija się oraz
jest podatny lub odporny na szereg czynników środowiska. Całość informacji
genetycznej zawartej w każdej komórce żywej organizmu nazywa się genomem.
Termin ten po raz pierwszy został zaproponowany w 1920 roku przez niemieckiego
botanika Hansa Winklera i oznacza wszystkie kodujące i niekodujące sekwencje
DNA zawarte w haploidalnej liczbie chromosomów.
Sekwencjonowanie polega na określeniu sekwencji zasad w DNA. Historia
rozwoju metod sekwencjonowania jest dość krótka. W 1953 roku Watson i Crick
opracowali model podwójnej helisy DNA. W 1977 roku Allan Maxam i Walter
Gilbert opracowali metodę sekwencjonowania DNA przez chemiczną degradację.
W tym samym roku Fred Sanger zaprezentował metodę sekwencjonowania DNA
metodą syntezy katalitycznej. Trzy lata później Fred Sanger i Walter Gilbert
otrzymali Nagrodę Nobla za swoje badania [Barciszewski, Markiewicz 2002].
Metoda dideoksy Sangera jest najbardziej klasyczną i najszerzej stosowaną metodą
sekwencjonowania. Obecnie procedura ta została odpowiednio zmodyfikowana,
aby przyspieszyć reakcję i polepszyć jakość wyników. Ponadto została
zautomatyzowana. Sekwencja odczytywana jest za pomocą laserowych
detektorów, a jej zapis jest bezpośrednio wpisywany do pamięci komputera,
eliminując tym samym błędy wynikające z niedokładnego odczytu wyniku przez
człowieka. Umożliwia ona odczyt sekwencji nukleotydów od około 100 do 1000
par zasad. Z tego powodu idealnie nadaje się do analiz produktów otrzymanych
dzięki PCR (łańcuchowej reakcji polimerazy). Przybliżony czas odczytu 1000
par zasad to ok. 125 min. Ta zautomatyzowana technika pozwoliła na
sekwencjonowanie całych genomów organizmów żywych, takich jak wirusy
(np. HIV) czy bakterii (np. Helicobacter pylori).
105
Wysoki koszt tradycyjnego sekwencjonowania wymusił rozwój technologii
sekwencjonowania nowej generacji o wysokiej przepustowości. Od 2005 roku
dostępne są na rynku techniki sekwencjonowania nowej generacji (ang. Next
Generation Sequencing- NGS) pozwalające na równoległe prowadzenie reakcji
sekwencjonowania i generowanie tysięcy lub miliony sekwencji jednocześnie.
Technologie sekwencjonowania nowej generacji o wysokiej przepustowości mają
na celu przede wszystkim znaczną redukcję kosztów sekwencjonowania DNA, ale
także przyspieszenie procesu masowego sekwencjonowania. Stosując tradycyjne
metody, ten cel nie jest możliwy do osiągnięcia.
Jedną z najbardziej ekonomicznych technologii wykorzystywanych w NGS
jest technologia Solexa-Illumina. Opracowała ona metodę sekwencjonowania
opartą na terminatorach z odwracalnie usuwalnymi barwnikami fluorescencyjnymi. Proces wygląda dość skomplikowanie, jednak jest dość prosty. Na
odpowiednio przygotowanej wcześniej płytce (flow cell) umieszcza się
jednoniciowe fragmenty DNA, które następnie zaginane są w mostek. Mostek ten
przyłącza się do powierzchni dzięki adapterom dołączonym do fragmentów DNA
w fazie przygotowania bibliotek, a następnie powielane są za pomocą polimerazy,
aby uzyskać 20-30 kopii tego samego insertu (tzw. amplifikacja mostkowa, ang.
bridge amplification). Tylko jeden typ nukleotydu może być przyłączany w danym
cyklu. Pozostałe niezwiązane nukleotydy są wymywane. Kamera cyfrowa
rejestruje powstały obraz fluorescencyjny znakowanych nukleotydów. Następnie
barwniki fluorescencyjne zostają chemicznie usunięte z DNA, umożliwiając
zajście kolejnego cyklu i rejestrację kolejnego obrazu. Zbiór wszystkich fotografii
pozwala odtworzyć badane sekwencje DNA w sekwenatorze [Mardis 2008;
www.ilumina.com].
Zanim zaczniemy sekwencjonowanie koniecznym jest przygotowane
bibliotek z DNA genomowego lub RNA, które przepisujemy na cDNA. Podczas
przygotowania bibliotek możemy wyróżnić następujące etapy: (1) – fragmentacja
lub/i dobór fragmentów o docelowej długości, (2) – dołączenie adapterów
oligonukleotydowych do fragmentów DNA, (3) – oznaczenie ilościowe produktu
końcowego biblioteki do sekwencjonowania [Head i in., 2013]. Kolejnym krokiem
jest sekwencjonowanie, które jest pierwszym etapem na drodze do odczytania
kolejności nukleotydów w sekwencji DNA. Od wyników sekwencjonowania
zależy dalsza praca nad odczytaniem kodu genetycznego. Dzięki sekwencjonowaniu są odczytywane sekwencje DNA długości zazwyczaj do kilkuset par
nukleotydów. Po tym etapie uzyskujemy olbrzymią liczbę danych. Odczytywane
sekwencje są jednak bezwartościowe bez odpowiednich narzędzi informatycznych
do ich analizy. Obecnie etapem ograniczającym uzyskiwanie znaczących
informacji staje się nie samo sekwencjonowanie genomów, lecz ich analiza
[McPherson 2009].
Kolejnym, najbardziej czasochłonnym w całej procedurze krokiem jest
złożenie zyskanych odczytów w sekwencję DNA, a później rozszyfrowanie „treści”
zakodowanej w odczytanej sekwencji i wyciąganie wniosków wyjaśniających
106
zjawiska biologiczne. „Składanie” krótkich sekwencji w całość odbywa się
za pomocą dwóch zasadniczych typów algorytmów: assembly i alignment [Flicek
i Birney 2009]. Składanie sekwencji de novo (assembly) opiera się na identyfikacji
kolejnych częściowo nakładających się fragmentów. Należy podkreślić, że nowo
zsekwencjonowany genom staje się genomem referencyjnym, nieodzwierciedlającym ani wewnątrzgatunkowej zmienności, ani stanu heterozygotyczności
wewnątrz zsekwencjonowanego genomu [Malepszy i in. 2012]. Podejście
alignment ma zastosowanie wtedy, gdy dysponujemy sekwencją genomu innego
organizmu tego samego gatunku lub też gatunku spokrewnionego. Pojedyncze
odczyty są wówczas przypisywane do odpowiednich regionów genomu
referencyjnego. Dostęp do genomu referencyjnego radykalnie ułatwia i obniża
koszty sekwencjonowania kolejnych przedstawicieli gatunku (tzw. resekwencjonowanie), umożliwiając zarówno badanie polimorfizmu, jak też użycie
sekwencjonowania jako metody diagnostycznej.
Porównywanie sekwencji nukleotydowych jest obecnie w biologii jednym
z najbardziej rozpowszechnionych i podstawowych podejść badawczych.
Porównywanie sekwencji z wielu genomów ułatwia poznanie genów i określenie
ich struktury. Dzięki analizie porównawczej możemy wskazać interesujące nas
geny np. odpowiedzialne za przyspieszony wzrost. Szczegółowe analizy
kierunkowe genotypów pozwalają na odpowiedź, czy dany osobnik posada
określoną cechę determinowaną przez analizowany gen. Obecnie, w celu analizy
np. zmienności genetycznej albo odporności na dany czynnik, przeprowadza się
dwie odrębne analizy. W przypadku zastosowania nietrafionego markera
przeprowadza się następne badanie, co wiąże się z kolejnymi dużymi kosztami.
Jednorazowe zsekwencjonowanie genomu pozwala na odczyt wszystkich
możliwych sekwencji determinujących interesujące leśnika cechy. Umożliwia
także wielokrotne wykorzystanie danych do analiz genetycznych w późniejszym
czasie. Takie podejście jest bardzo dobrą podstawą do rozwoju selekcji leśnej na
poziomie molekularnym, w przyszłości. Znajomość pełnego genomu organizmu
żywego umożliwia zrozumienie wielu molekularnych mechanizmów dotyczących
ich funkcjonowania i ewolucji. Ponadto znajomość całej cząsteczki DNA
umożliwia badanie zmienności genetycznej oraz pozwala na szukanie mutacji
powstałych w genomie, które wpływają na ową zmienność. Wielkość zmienności
daje nam obraz pokrewieństwa pomiędzy organizmami i pozwala niemalże
„oglądać ewolucję” [Kasprzak, Świerszcz 2009].
PODSUMOWANIE
Nowoczesne leśnictwo oparte jest na doświadczeniach hodowlanych oraz
selekcji gatunków drzew leśnych. Trudnością napotykaną w badaniach
proweniencyjnych drzew jest ich długowieczność. W tym kontekście coraz
większego znaczenia nabiera możliwość wykonania analiz genetycznych
107
pozwalających na skrócenie czasu otrzymania wyników badań. Jednym
z najbardziej rozpowszechnionych badań są analizy markerów DNA. Markery
opisują zmiany w sekwencji nukleotydów DNA jądrowego, mitochondrialnego
i chloroplastowego.
Zsekwencjonowanie genomu sosny zwyczajnej populacji kubryckiej oraz
populacji rychtalskiej będącej krajowym standardem w testowaniu potomstwa
pozwoli nam na uzyskanie genomu referencyjnego, który będzie wykorzystywany
w dalszych analizach. Poznanie sekwencji DNA da odpowiedź dotyczącą
pochodzenia sosny kubryckiej. Ponadto, w kolejnych etapach będzie podjęta próba
wytypowania sekwencji genomowych odpowiedzialnych za przyspieszony wzrost.
Poznanie sekwencji genomu sosny zwyczajnej, czyli „planu działania”
wskazującego na mechanizmy rządzące całym organizmem, pozwoli genetykom na
wyselekcjonowanie genotypów o pożądanych przez leśników cechach.
LITERATURA
Barciszewski J., Markiewicz W. T. (2002). Kwasy nukleinowe. Kod genetyczny. W: Koroniak H.,
Barciszewski J (red.). Na pograniczu chemii i biologii. T. V. PWN.
Barzdajn W., (2006). Zmienność cech taksacyjnych sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.)
polskich pochodzeń w doświadczeniu proweniencyjnym z 1985 roku w Nadleśnictwie
Zielonka. Sylwan 150 (1): 8 – 19.
Biabołk S., Boratyński A., Bugała W. (1993). Biologia Sosny zwyczajnej. Polska Akademia
Nauk-Instytut Dendrologii w Kórniku. Polska.
Bogunic F., Muratovic E., Brown S.C., Siljak-Yakovlev S., (2003): Genome size and base
composition of five Pinus species from the Balkan region. Plant Cell Rep. 22:59-63
Flicek P., Birney E., (2009). Sense from sequence reads: methods for alignment and assembly.
Nat. Methods., 6(11 Suppl), S6-S12.
Gromadka R., Gawor J., Szczęsny P., Zagórski W. ( 2011). Kolejny wielki genom poznany
przyudziale polskich laboratoriów. Genom ziemniaka zsekwencjonowany. Kosmos 60,
491–497.
Head S. R., Komori H. K., LaMere S. A., Whisenant T., Van Nieuwerburgh F., Salomon D. R.,
Ordoukhanian, P. (2013). Library construction for next-generation sequencing: overviews
and challenges. BioTechniques 56(2), 61-4.
Illumina www.illumina.com/documents/products/techspotlights (dostęp 07.12.2014)
Kasprzak M., Świercz A. (2009). Sekwencjonowanie i asemblacja DNA –podejścia, modele
grafowe i algorytmy. Kosmos 58 (1-2): 17-28
Malepszy S., Przybecki Z., Kowalczuk C. 2012. Sekwencjonowanie genomów staje się nowym
składnikiem postępu w hodowli roślin. Kosmos. 61(3): 467-475.
Mardis R. E,. (2008). Next-generation DNA sequencing methods. Annual Review of Genomics
and Human Genetics, 9:387–407.
Matuszkiweicz W., Sikorski P., Szwed W., Wierzba M. (2012). Zbiorowiska Roślinne Polski.
Lasy i zarośla. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2012, ss. 27-29
Maxam A. M., Gilbert W. (1977). A new method for sequencing DNA. Proceedings of the National
Academy of Sciences of the United States of America, 74(2), 560–564.
McPherson J. D., (2009), Next-generation gap. Nat. Methods., 6(11 Suppl), 2-5
108
Nystedt, B., Street, N. R., Wetterbom, A., Zuccolo, A., Lin, Y. C., Scofield, D. G., ... & Thompson,
S. L. (2013). The Norway spruce genome sequence and conifer genome evolution. Nature
497(7451), 579-584.
The Potato Genome Sequencing Consortium (2011). Genome sequence and analysis of the tuber
crop potato. Nature 475, 189–195.
Wakamiya I., Newton R.J., Johnston S.J., Price J.H., (1993): Genome size and environmental
factors in the genus Pinus. American Journal of Botany 80:1235–1241
Wóycicki, R., Witkowicz, J., Gawroński, P., Dąbrowska, J., Lomsadze, A., Pawełkowicz,
M., Siedlecka, E., Yagi, K., Pląder, W., Seroczyńska, A., Śmiech, M., Gutman,
W., Niemirowicz-Szczytt, K., Bartoszewski, G., Tagashira, N., Hoshi, Y., Borodovsky,
M., Karpiński, S., Malepszy, S., Przybecki, Z. (2011). The Genome Sequence of the NorthEuropean Cucumber (Cucumis sativus L.) Unravels Evolutionary Adaptation Mechanisms
in Plants. PLoS ONE 6(7): e22728.
STRESZCZENIE
W ostatnich latach coraz częściej dowiadujemy się o poznaniu genomu kolejnego
organizmu. Od 10 lat dostępne są techniki sekwencjonowania nowej generacji pozwalające na
równoległe prowadzenie reakcji. Wysokoprzepustowe technologie mają na celu przede
wszystkim znaczną redukcję kosztów, a także przyspieszenie procesu masowego
sekwencjonowania.
Dzięki rozwojowi nowoczesnych technik sekwencjonowania jest możliwość analizy
całych genomów, przy relatywnie niewysokich kosztach. W Katedrze Hodowli Lasu
Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, przy współpracy z Środowiskowym Laboratorium
Analizy Genomu Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, jest realizowany projekt
poznania genomu sosny zwyczajnej populacji kubryckiej. Sosna ta występuje na terenie
Nadleśnictwa Milicz, w obrębie Kubryk. W badaniach proweniencyjnych przewyższa inne
populacje pod względem analizowanych cech.
Poznanie sekwencji genomu sosny zwyczajnej, czyli „planu działania” wskazującego
na mechanizmy rządzące całym organizmem, pozwoli genetykom na wyselekcjonowanie
genotypów o pożądanych cechach.
SUMMARY
In recent years, we have learnt more and more about the genome of another organism.
In the last 10 years, there have been introduced next-generation sequencing techniques,
Next Generation Sequencing (NGS), allowing the parallel sequencing reaction and generation
of thousands or millions of sequences at a time.
High throughput technologies are primarily aimed at a significant reduction in the cost, but
also at the speeding up of the mass sequencing process. Thanks to the development of modern
sequencing techniques we are able to analyze whole genomes, with relatively small costs.
Department of Silviculture, University of Life Sciences in Poznan, in cooperation with the
Laboratory of Genome Analysis, A. Mickiewicz University. has an ongoing project of
discovering the Scots pine genomeof Kubryk population. This pine occurs in the Milicz Forest
District, the area of Kubryk. In provenance studies this pine exceeds other populations in terms
of the analyzed features.Understanding the pine genome sequence, the "roadmap" indicating
the mechanisms governing the entire organism, will allow geneticists to select genotypes
with desirable traits.
109
DOI: 10.5604/20811438.1158033
Sławomir Kmiecik, Jacek Zwierzyński, Marcin Chirrek
Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Pile,
e-mail: slawomir.kmiecik@pila.lasy.gov.pl
REGIONALNY PROGRAM OCHRONY I RESTYTUCJI
JARZĘBU BREKINII – SORBUS TORMINALIS (L.)
CRANTZ NA OBSZARZE DZIAŁANIA REGIONALNEJ
DYREKCJI LASÓW PAŃSTWOWYCH W PILE
REGIONAL PROGRAM OF CONSERVATION AND RESTITUTION
OF WILD SERVICE TREE – SORBUS TORMINALIS (L.) CRANTZ
WITHIN THE REGION PROTECTED BY THE REGIONAL
MANAGEMENT OF STATE FORESTS IN PIŁA
Słowa kluczowe: jarząb brekinia, restytucja, ochrona in situ, ochrona ex situ
Key words: wild service tree, restitution, in situ conservation, ex situ conservation
Abstract. A wild service tree is a beautiful native tree that used to occur often in wet-ground
forests. However, the human economy led to a substantial limitation of the size of the population.
Areas governed by forest district offices supervised by the Regional Management of State Forests
in Piła entirely fall within the agreed range of the wild service tree. The results of the inventory
underlined the need to take appropriate actions relating to the active protection in order
to conserve and rebuild the quantitative state of the species. In the Ecosystem Management Office
of the Regional Management of State Forests in Piła, the program of conservation and restitution
of wild service tree was created by the head of the office MSc. Jacek Zwierzyński and it was fully
implemented in 2010-2013.
WSTĘP
Jarząb brekinia (brekinia lub brzęk) w przeszłości występował stosunkowo
licznie w lasach grądowych wraz z takimi gatunkami jak: grab, dąb i lipa.
Ze względu na dekoracyjny charakter drewna brzęk używany był w meblarstwie
i tokarstwie, a także do produkcji zachowujących dokładne wymiary elementów
w urządzeniach pomiarowych i instrumentach muzycznych [Bednorz 2010].
Na przestrzeni dwóch ostatnich stuleci dużo drzew zostało wyciętych przy okazji
zakładania zrębów zupełnych i zastępowania lasów liściastych monokulturami
sosnowymi. Gatunek ten przetrwał tylko dzięki dużej sile witalnej, przejawiającej
się możliwością rozmnażania za pomocą odrośli [Tarnawski 2001, Pacyniak 2003].
Żadne inne rodzime polskie drzewo nie ma tak wybitnej zdolności dawania licznych
odrośli korzeniowych bezpośrednio ze starszych osobników [Szeszycki 2008,
Bednorz 2009].
110
Wyrazem stanu ilościowego i kondycji ogólnej brekinii jest wpisanie jej na
listę gatunków objętych ochroną ścisłą. Wydaje się jednak, że ta forma ochrony
może nie wystarczyć dla zachowania i odbudowy stanu ilościowego gatunku.
Dlatego też działania, które mają na celu stwarzanie dogodnych warunków dla jego
wzrostu i rozmnażania się wydają się być cennymi inicjatywami uzupełniającymi
ochronę zachowawczą [Pacyniak 1993, Szeszycki 2008, Bednorz 2010].
Tereny nadleśnictw nadzorowanych przez Regionalną Dyrekcję Lasów
Państwowych w Pile mieszczą się w całości na obszarze przyjętego zasięgu
występowania jarzębu brekinii. Wyniki przeprowadzonej inwentaryzacji wskazały
na potrzebę działań z zakresu ochrony czynnej w celu zachowania i odbudowy stanu
ilościowego gatunku. W Wydziale Gospodarowania Ekosystemami Regionalnej
Dyrekcji Lasów Państwowych w Pile powstał opracowany przez Naczelnika Jacka
Zwierzyńskiego program ochrony i restytucji jarzębu brekinii, który został
w całości zrealizowany w latach 2010-2013.
INWENTARYZACJA JARZĘBU BREKINII NA TERENIE
ADMINISTROWANYM PRZEZ NADLEŚNICTWA PODLEGŁE
REGIONALNEJ DYREKCJI LASÓW PAŃSTWOWYCH W PILE
Motywami przeprowadzenia w 2008 roku inwentaryzacji jarzębu brekinii
na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Pile były:
· potrzeba „wyceny ilościowej i jakościowej”, którą należy rozumieć jako
próbę ustalenia stanu oraz ilości osobników brekinii, a także określenie
programu w zakresie ochrony „in situ” (w naturalnym, pierwotnym
środowisku);
· weryfikacja możliwości ewentualnego wykorzystania osobników
i populacji do realizacji programu w zakresie ochrony „ex situ” (poprzez
pozyskanie nasion i produkcję sadzonek).
Z przedstawionego przez Szeszyckiego [2008] wykazu nadleśnictw, parków
narodowych oraz lasów innych własności wynika, że w Polsce występuje około
4200 sztuk dojrzałych osobników jarzębu brekinii, z czego 814 okazów na terenie
Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Pile. W rezultacie przeprowadzonej
w 2008 roku inwentaryzacji stanowisk brekinii odnotowano 3977 sztuk, z których
100% znajdowało się na terenach zarządzanych przez jednostki Lasów
Państwowych [Szeszycki 2008].
Najliczniejsze stanowiska jarzębu brekinii stwierdzono w dwóch
nadleśnictwach:
· Kaczory – 2400 sztuk, w tym 64 osobniki dojrzałe;
· Krucz – 1531 sztuk, w tym 714 osobników dojrzałych.
111
Stanowiska tego gatunku zinwentaryzowano również w lasach kilku
innych nadleśnictw: Krzyż – 17 sztuk, Durowo – 13 sztuk, Złotów – 10 sztuk,
Trzcianka – 3 sztuki, Wałcz – 3 sztuki.
Na podstawie wyżej przytoczonych danych przyjęto w 2009 roku plan mający
na celu opracowanie podstaw programowych restytucji i ochrony jarzębu brekinii
poprzez:
· określenie potrzeb hodowlano-ochronnych dla zinwentaryzowanych
stanowisk omawianego gatunku;
· próbę pozyskania zewnętrznych źródeł finansowania programu;
· opracowanie formalnych i merytorycznych zasad restytucji jarzębu
brekinii.
W 2009 roku zebrano, po uzyskaniu niezbędnych pozwoleń, na terenie
Nadleśnictwa Kaczory 96,80 kg owoców (3,1 kg nasion) z 33 drzew oraz na terenie
Nadleśnictwa Krucz 100,00 kg owoców (2,5 kg nasion) z 69 drzew. Materiał ten był
wystarczający do zaspokojenia własnych potrzeb związanych z realizacją
programu ochrony i restytucji jarzębu brekinii.
OCHRONA „IN SITU” – ZABIEGI HODOWLANE I OCHRONNE
ISTNIEJĄCEJ PULI GENOWEJ ORAZ POPRAWA WARUNKÓW
BYTOWANIA NATURALNYCH POPULACJI I POJEDYNCZYCH
OSOBNIKÓW JARZĘBU BREKINII
Do końca czerwca 2010 roku poszczególne nadleśnictwa, w oparciu o wyniki
inwentaryzacji przeprowadzonej w ramach własnych, określiły w zakresie
rzeczowym i finansowym następujące potrzeby:
· ochronne – indywidualnie dla każdej z populacji i pojedynczych
osobników;
· hodowlane – obejmujące wykonywanie cięć prześwietlających oraz
usuwanie drzew i krzewów stanowiących bezpośrednią konkurencję dla
osobników brekinii (z uwzględnieniem zinwentaryzowanych odnowień
naturalnych);
· przeprowadzenie zabiegów pielęgnacyjnych na zinwentaryzowanych
odnowieniach naturalnych oraz sztuczne ich uzupełnienie tam, gdzie
istnieje uzasadnione ryzyko zawężenia puli genowej.
W sierpniu 2010 roku, przy udziale dr hab. Leszka Bednorza (Uniwersytet
Przyrodniczy w Poznaniu), dokonano przeglądu stanowisk w celu weryfikacji
zaplanowanych działań ochronnych. Na tej podstawie sporządzono szczegółowe
wykazy zadań w ramach ochrony „in situ”, które zostały zrealizowane zgodnie
z opracowanym programem w latach 2011-2013.
112
OCHRONA EX SITU – RESTYTUCJA JARZĘBU BREKINII
W LASACH ZAGOSPODAROWANYCH
W związku z tym, że w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Pile były
stosunkowo dobre możliwości samodzielnej realizacji części zasadniczej programu
ochrony „ex situ”, czyli zbioru nasion, produkcji sadzonek i w efekcie
wprowadzanie ich do lasów zagospodarowanych, zainicjowane zostały następujące
działania:
· opracowano podstawy formalnego i merytorycznego realizowania
programu przy uwzględnieniu konieczności współpracy z instytucjami
zajmującymi się ochroną gatunkową;
· podjęto starania w celu zdobycia środków finansowych ze źródeł
zewnętrznych;
· zacieśniono niezbędną współpracę z innymi jednostkami Lasów
Państwowych, które posiadają doświadczenia w zakresie rozmnażania oraz
wprowadzania sadzonek do zagospodarowanych lasów, ze szczególnym
uwzględnieniem jednostek Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych
w Poznaniu, Szczecinie i Toruniu.
Ze względu na geografię bazy nasiennej szkółki w Nadleśnictwach Kaczory
i Krucz zostały regionalnymi ośrodkami produkcji materiału rozmnożeniowego.
Do ich zadań należały między innymi:
a) produkcja materiału sadzeniowego pochodzącego z nasion pozyskanych
z własnej bazy nasiennej, w zakresie od wysiewu lub szkółkowania
po docelową sadzonkę;
b) przekazywanie materiału rozmnożeniowego wraz z pełną dokumentacją
do innych nadleśnictw uczestniczących w programie;
c) wytypowanie powierzchni pod nasadzenia na własnym terenie i określenie
zapotrzebowania na materiał sadzeniowy do 2013 roku;
d) wykonywanie nasadzeń na wytypowanych powierzchniach;
e) sporządzanie sprawozdań i raportów z realizacji przyjętego programu;
f) dokumentowanie i archiwizowanie działań związanych z regionalnym
programem;
g) podjęcie lokalnej współpracy z instytucjami państwowymi, samorządowymi, organizacjami i stowarzyszeniami społecznymi itp.
Pozostałe nadleśnictwa Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Pile
realizowały program w zakresie podpunktów: „c-g”.
W zakresie ochrony „ex situ” program preferował punktowe zakładanie upraw
zachowawczych w postaci grup i drobnych kęp, zlokalizowanych w miejscach
zbliżonych do optimum dla jarzębu brekinii, które mają w przyszłości stanowić
ośrodki jego naturalnego rozmnażania się.
Jarząb brekinia powinien być traktowany jako gatunek domieszkowy, dzięki
temu może być wprowadzany w ramach odnowień zarówno w rębniach złożonych,
113
jak i zupełnych. Umożliwiono więc wprowadzanie tego gatunku w ramach
odnawiania luk w drzewostanach, a nawet przy wykonywaniu poprawek
w uprawach leśnych, których stan jest zbliżony do wyżej opisanych warunków.
Przyjęto, że brzęk będzie wprowadzany w ilości około 2000 sztuk na jeden hektar
zredukowanej powierzchni nasadzeń. Każdy sposób odnowień łączył się
z koniecznością stosowania zabezpieczeń indywidualnych lub powierzchniowych
przed negatywnym oddziaływaniem zwierzyny płowej.
PODSUMOWANIE
Regionalny program ochrony i restytucji jarzębu brekinii był poważnym
przedsięwzięciem wymagającym szeroko pojmowanej współpracy z instytucjami
państwowymi, samorządowymi, organizacjami i stowarzyszeniami społecznymi,
a także koordynacji działań wewnątrz struktury PGL LP oraz ośrodków naukowych.
Jego finansowanie, po uzyskaniu akceptacji Dyrekcji Generalnej Lasów
Państwowych, oparte zostało o środki funduszu leśnego.
Tab. 1. Ochrona „ex situ” według poszczególnych nadleśnictw
Nadleśnictwo
L.p.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Człopa
Durowo
Jastrowie
Krzyż
Okonek
Mirosławiec
Podanin
Potrzebowice
Sarbia
Trzcianka
Wałcz
Wronki
Kaczory
Zdrojowa Góra
Złotów
Krucz
Tuczno
Lipka
Płytnica
Kalisz Pomorski
Razem
Źródło: Opracowanie własne.
114
Liczba
wprowadzonych
osobników w latach
2011-2013
400
9000
1310
1800
1250
2000
2020
100
200
1230
790
550
4580
1100
2380
2620
1800
4000
200
450
37780
Wszystkie działania w ramach ochrony „in situ” w zainwentaryzowanych
populacjach wykonano zgodnie z programem. Natomiast w ramach ochrony „ex
situ” wprowadzono łącznie 37780 sztuk sadzonek tego gatunku.
Szczegółowe zestawienie wprowadzonych egzemplarzy jarzębu brekinii
według nadleśnictw przedstawia tab. 1.
Trwające około stu lat wysiłki pracowników nauk przyrodniczych i leśników,
zmierzające do przywrócenia tego rzadkiego gatunku polskim lasom, zostały więc
częściowo zrealizowane. Dzięki działaniom polskich leśników produkowane są
i wprowadzane do lasów coraz większe ilości sadzonek jarzębu brekinii [Szeszycki
2008, Bednorz 2010]. Doskonale wpisuje się w te przedsięwzięcia „Regionalny
program ochrony i restytucji jarzębu brekinii na obszarze działania Regionalnej
Dyrekcji Lasów Państwowych w Pile w latach 2010-2013”. W całym tym procesie
niezbędna jest pomoc i wsparcie naukowców, zwłaszcza w rozpoznaniu
genetycznym poszczególnych populacji jarzębu brekinii, jej odmian i form.
Gatunek ten występuję na stanowiskach naturalnych w naszym kraju
w bardzo nielicznych miejscach, dlatego tak ważne są wszelkie działania podejmowane na jego rzecz. Odnajdujemy go najczęściej w bardzo interesujących krajobrazowo i przyrodniczo terenach, które przez setki lat uchowały się od urbanizacyjnego, przemysłowego lub rolniczego zagospodarowania, w miejscach z fragmentami dzikiej przyrody, które warto pozostawić następnym pokoleniom jako
nasz wielki skarb narodowy [Szeszycki 2008, Bednorz 2010].
LITERATURA
Bednorz L. (2009). Jak chronić jarząb brekinię (Sorbus torminalis) w polskich
lasach? Sylwan 153, 5: 354-360.
Bednorz L. (2010). Jarząb brekinia Sorbus torminalis (L.) Crantz w Polsce.
Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Poznań.
Pacyniak C. (1993). Nowe formy jarzębu brekinii (Sorbus torminalis Crantz)
i niektórych innych gatunków drzew. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół
Nauk, Wydział Nauk Rolniczych i Leśnych, Prace Komisji Nauk Rolniczych
i Komisji Nauk Leśnych 76: 99-105. Poznań.
Pacyniak C. (2003). Jarząb (Sorbus) w Polsce, jego znaczenie i potrzeba
reintrodukcji niektórych gatunków. Przegląd Leśniczy 1: 12-14. Poznań.
Szeszycki T. (2008). Jarząb brekinia – Sorbus torminalis historia, hodowla,
ochrona, przyszłość. Soft Vision. Szczecin.
Tarnawski A. (2001). Jarząb brekinia w Regionie Grudziądzkim. SAR „Pomorze”.
Bydgoszcz.
115
STRESZCZENIE
Brekinia w przeszłości występowała stosunkowo licznie w lasach grądowych
wraz z takimi gatunkami jak: grab, dąb i lipa. Na przestrzeni dwóch ostatnich stuleci
dużo drzew zostało wyciętych przy okazji zakładania zrębów zupełnych
i zastępowania lasów liściastych monokulturami sosnowymi. Gatunek przetrwał
tylko dzięki dużej sile witalnej przejawiającej się możliwością rozmnażania się za
pomocą odrośli [Tarnawski 2001, Bednorz 2010].
Wyrazem stanu ilościowego i kondycji ogólnej brzęka jest wpisanie go na listę
gatunków objętych ochroną ścisłą. Wydaje się jednak, że ta forma ochrony może nie
wystarczyć dla zachowania i odbudowy stanu ilościowego gatunku. Dlatego też
działania, które mają na celu stwarzanie dogodnych warunków jego wzrostu
i rozmnażania, wydają się być cennymi inicjatywami uzupełniającymi ochronę
zachowawczą.
Tereny nadleśnictw nadzorowanych przez Regionalną Dyrekcję Lasów
Państwowych w Pile mieszczą się w całości na obszarze przyjętego zasięgu
występowania jarzębu brekinii. Wyniki przeprowadzonej inwentaryzacji wskazały
na potrzebę działań z zakresu ochrony czynnej w celu zachowania i odbudowy stanu
ilościowego tego gatunku. Z inicjatywy Naczelnika Wydziału Gospodarowania
Ekosystemami Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Pile Jacka
Zwierzyńskiego powstał opracowany przez niego program ochrony i restytucji
jarzębu brekinii, który został w całości zrealizowany w latach 2010-2013.
Wyniki przeprowadzonej w roku 2008 roku inwentaryzacji stanowisk brzęka
na terenie działania nadleśnictw będących w strukturach Regionalnej Dyrekcji
Lasów Państwowych w Pile wykazały nieliczne występowanie badanego gatunku
w lasach pilskich. Zinwentaryzowano 3977 sztuk, z których 100 % znajduje się na
terenach zarządzanych przez jednostki Lasów Państwowych.
W 2009 roku zebrano, po uzyskaniu niezbędnych pozwoleń, na terenie
Nadleśnictwa Kaczory 96,80 kg owoców (3,1 kg nasion) z 33 drzew oraz na terenie
Nadleśnictwa Krucz 100,00 kg owoców (2,5 kg nasion) z 69 drzew. Materiał ten był
wystarczający do zaspokojenia własnych potrzeb związanych z realizacją
programu.
W sierpniu 2010 roku przy udziale dr hab. Leszka Bednorza z Uniwersytetu
Przyrodniczego w Poznaniu dokonano przeglądu stanowisk w kontekście
weryfikacji zaplanowanych działań ochronnych. Na tej podstawie sporządzono
szczegółowe wykazy zadań w ramach ochrony „in situ”. W zakresie ochrony „ex
situ” program preferował punktowe zakładanie upraw zachowawczych w postaci
grup oraz drobnych kęp zlokalizowanych w miejscach zbliżonych do optimum dla
tego gatunku, które mają w przyszłości stanowić ośrodki jego naturalnego
rozmnażania się.
Wszystkie działania w ramach ochrony „in situ” w zainwentaryzowanych
populacjach jarzębu brekinii wykonano zgodnie z programem. Natomiast w ramach
ochrony „ex situ” wprowadzono łącznie 37780 sztuk sadzonek tego gatunku.
116
SUMMARY
A wild service tree used to occur in relatively large numbers in wet-ground
forests along with other species of trees, such as hornbeam, oak tree and lime tree.
Over the last two centuries, plenty of trees were cut down in order to create clear
fellings and replace broadleaved forests with pine monocultures. The species has
survived only thanks to its considerable vital strength manifesting itself through
a possibility to reproduce through suckers [Tarnawski 2001, Bednorz 2010].
The quantitative status and the overall state of the tree are underlined by the fact
that it has been put on the list of species under strict protection. It seems however that
the above mentioned kind of protection may not be sufficient to preserve and rebuild
the quantitative status of the species. That is why actions aiming at creating
appropriate conditions for its growth and reproduction seem to be precious
initiatives complementing the preservative protection.
The lands of forest district offices supervised by the Regional Management
of State Forests in Piła fall entirely within the agreed range of the wild service tree.
The results of the inventory underlined the need to take appropriate actions relating
to the active protection in order to conserve and rebuild the quantitative state of
the species. The head of the Ecosystem Management Office of the Regional
Management of State Forests in Piła, Jacek Zwierzyński, initiated the program
of conservation and restitution of wild service tree implemented in 2010-2013.
The results of the inventory of wild service tree positions conducted in 2008
within the area under surveillance of forest district offices within the Regional
Management of State Forests in Piła showed limited occurrence of the species
in the Piła forests. 3,977 pieces were inventoried out of which 100% are located
within the area managed by the units of State Forests.
In 2009, 96.90 kg of fruit (3.1 kg of seeds) from 33 trees within the forest
district office Kaczory and 100.00 kg of fruit (2.5 kg of seeds) from 69 trees
in the forest district office Krucz were obtained after having received appropriate
permits. The material was sufficient to fulfil the needs relating to the realization
of the program.
In August 2010, along with Leszek Bednorz, Ph.D. (Poznań University of Life
Sciences), the positions were reviewed in order to verify the planned protective
measures. On the basis of the inspection, the detailed lists of tasks within the scope
of in situ protection were made. As far as ex situ protection is concerned, the
program preferred the preventive spot crops in the form of groups and minor clumps
located in places similar to optimal conditions of the species that are to serve as
centres of its natural reproduction in the future.
All the measures taken within the in situ protection in the inventoried
populations were implemented in accordance with the program, whereas the ex situ
protection introduced 37,780 saplings of the species.
117
DOI: 10.5604/20811438.1158034
Addo Koranteng
School of Graduate Studies Research and Innovation, Kumasi Polytechnic, Ghana,
e-mail: dr.adokay@gmail.com
Tomasz Zawiła-Niedźwiecki
General Directorate of the State Forests, Poland, e-mail: tomasz.zawila@lasy.gov.pl
ANTROPOPRESJA W REJONIE WODOCHRONNYM
BAREKESE I OWABI W REGIONIE ASHANTI, GHANA
ANTHROPOGENIC PRESSURE ON BAREKESE AND OWABI
HEADWORKS IN ASHANTI REGION, GHANA
Słowa kluczowe: użytkowanie ziemi, wylesienia, monitoring, zdjęcia satelitarne
Key words: land use, deforestation, monitoring, satellite imagery
Abstract. Increase of population density in West Africa causes tension on forests and
development of agriculture and settlements and as a consequence, changes in land use and
land cover. Multi-temporal satellite imagery allows for assessing the extend and intensity of
this phenomenon (1986-2007-2011). The results show tremendous decrease in forests from
70% to over 16% as well as the increase in the area of settlements from 10% to 26%, and the
area of the farmland from 21% to 56%. The forecast for the nearest years indicates the
continuation of the trend.
INTRODUCTION
Remote sensing has been used extensively in monitoring the changing pattern
of forest cover. It offers an accurate means of measuring the extent and pattern
of changes in forest cover conditions over a period of time [Miller et al. 1998].
Satellite data have become a major application in forest change detection because of
the repetitive coverage of the satellites at short intervals [Mas 1999]. Studies by
Yang and Lo [2002] explained that Forest cover is altered principally by
anthropogenic influence and any idea of global change must include the prevalent
influence of human action on land surface conditions and processes.
Change detection is the process of identifying differences in the state of an
object or phenomenon by observing it at different times [Singh 1989]. It is an
important process in monitoring and managing natural resources and urban
development because it provides quantitative analysis of the spatial distribution of
the population of interest. Accurate and up-to-date land cover change information is
necessary to understanding and assessing the environmental consequences of such
changes [Giri et al. 2005]. In particular, land use/land cover (LULC) changes in
tropical regions are of major concern due to the widespread and rapid changes in the
distribution and characteristics of tropical forests [Myers 1993; Houghton 1994].
118
STUDY AREA
The Kumasi Metropolis and its environs are supplied with portable drinking
water from two surface water treatment plants; Owabi (latitudes 6º 47' 42.7" and
6º 42' 6" North and longitudes 1º 43' 16.8" and 1º 35' 29.4") and Barekese headworks
(- 6°44'; 1° 42'W) located 10km and 16km from Kumasi respectively. The study area
covers the districts of Atwima, Kwabre and Kumasi Metro in the Ashanti.
The Owabi Headworks is surrounded by a wildlife sanctuary (fig. 1) which is the
smallest of the four wildlife protected areas in Ghana. It is about 13km² in size,
and lies approximately 23km northwest of Kumasi.
Fig. 1. The Owabi Headworks is surrounded by a wildlife sanctuary which is the smallest
of the four wildlife protected areas in Ghana
Source: A. Koranteng
Rys. 1. Zapora Owabi jest otoczona przez rezerwat, który jest najmniejszym z czterech
rezerwatów przyrody w Ghanie
Źródło: A. Koranteng
METHODOLOGY
Data employed in estimating land cover change were extracted from three
cloud-free Landsat Thematic Mapper (TM) and two Landsat Enhanced Thematic
Mapper (ETM) images obtained in 1986, 2007 and 2011. All the three imagery were
registered to the Universal Transverse Mercator (UTM), Zone 31 geographic
projection. The Landsat Thematic Mapper satellite imagery was preprocessed to
convert the image to reflectance for the correction of sun angle and seasonal
119
differences. The Satellite image was first geometrically corrected to orient the pixels
to the real world and geo-referenced using crossroads, landmarks and settlements
(fig. 2). ERDAS imagine was especially used for this part of the study. Supervised
classification was employed to analyse land use in each particular date and thus land
use change (fig 3). Verification of accuracy of classified images was based on field
interpretation keys.
1986
2007
2011
Fig. 2. Geo-referenced satellite images showing the Kumasi and its environs with Barekese
and Owabi Headworks
Source: Author's elaboration.
Rys. 2. Zdjęcia satelitarne, zgeometryzowane na podstawie mapy sieci drogowej, obrazujące Kumasi i jego okolice wraz z zaporami Barekese i Owabi
Źródło: Opracowanie własne.
1986
2007
2011
Forest
Farmland
Settlements
Water body
Fig. 3. Classified Image of Kumasi and its environs showing the Barekese and Owabi
Headworks
Source: Author's elaboration.
Rys. 3. Sklasyfikowane zdjęcia satelitarne obrazujące zapory Barekese i Owabi
Źródło: Opracowanie własne.
120
RESULTS
The analysis of land use classification based on satellite imagery (figures 3
and 4, and table 1) indicate the massive loss of forest cover to mostly Farmland
and Settlements. There is massive deforestation from 1986 to 2007 and even from
2007 to 2011 as Settlements and Farmland increase.
Fig. 4. Land cover/land use evolution in 1986-2007-2011
Source: Author's elaboration.
Rys. 4. Zmiany pokrycia terenu/użytkowania ziemi w latach 1986-2007-2011
Źródło: Opracowanie własne.
Tab. 1. Satellite imagery classification results
Tab. 1. Wyniki klasyfikacji zdjęć satelitarnych
Classification
Classified Area / km 2
Percentage of Classified Area
1986
2007
2011
1986
2007
2011
Forest
1068.42
412.53
251.83
68.69
26.52
16.19
Settlement
161.08
444.72
409.29
10.36
28.59
26.31
Farmland
322.24
685.40
866.58
20.72
44.07
55.72
3.59
12.68
27.63
0.23
0.82
1.78
1555.33
1555.33
1555.33
100.00
100.00
100.00
Class
Waterbody
Total
Source: Author's elaboration.
Źródło: Opracowanie własne.
121
There is a marginal increase in the water body from 1986 through to 2011 what
might be a result of seasonal changes of water amount.
The immediate forests around the Barekese and Owabi Headworks are fairly intact
from all the scenes (that results from both formal protection and a traditional taboo sanctuary forest surrounding water bodies), but the forests which are not in their
immediate vicinity are vanishing.
The population census of Ghana from 1960-2010 (table 2 and figure 5) indicate
a fast growing population for Ghana. Ashanti Region where the Barekese and Owabi
headworks are located the share of the population is the highest and keeps increasing
as the years pass by. However, the classification 2007-2011 show a small decrease
in settlements. It might be a result of people migration and concentration in bigger
villages.
Tab. 2. Population census of Ghana
Tab. 2. Spis ludności w Ghanie
Period
Ghana
Ashanti
% Ashanti Share of
Population
Region share
1960
6,726,815
1,109,133
16.3
1970
8,559,313
1,481,698
17.3
1984
12,296,081
2,090,100
17.0
2000
18,912,079
3,612,950
19.1
2010
24,658,823
4,780,380
19.4
Ghana’s Population
Source: GSS 2013.
Źródło: GSS 2013.
Fig. 5. Population grows in Ghana and in Ashanti Region in 1960-2010
Source: GSS 2013.
Rys. 5. Przyrost ludności Ghany i regionu Ashanti w latach 1960-2010
Źródło: GSS 2013.
122
DISCUSSION
The Barekese and Owabi headworks have been degraded through
anthropogenic activities along its catchment area contributing to deteriorating water
quality. The water level has been gradually reduced foreshadowing a looming water
crisis in Kumasi in the coming years. The degradation of the reservoirs is attributed
to clearing of land for farming and illegal sawn lumber of the forest reserve that
is responsible for protecting the catchments of the Rivers Offin and Owabi. This
deforestation has resulted in reduced inflow and increased evaporation of the
reservoir. The Kumasi metropolitan area is also responsible for dumping tonnes of
solid waste into the surrounding areas adding to the deteriorating quality of the
reservoir.
Overall, Ghana's population and characteristics pose serious challenges for her
development and unless Ghana achieves a considerable fertility decline within the
next few years, the nation's development efforts will be frustrated. Its annual
population growth rate is among the highest in the world. It has hovered around and
3.1% since 1984 compared with the average rate of 0.6% for the developed world.
For the foregoing, the following problems may be identified among others:
- High population growth rate induced by sustained high fertility and declining
mortality rate arising from increased access to health delivery system.
- High pressure on land arising from increasing population growth rate and
increasing competing demand for land for economic and residential purposes.
- High age and economic dependency and rising level of unemployment.
Population-Environment linkages: The impact of population on the environment
has often been mathematically given as: I=P x A x T,
where:
I = environmental impact,
P = population size,
A = affluence (which is measured by the average person's consumption of
resources), and
T = technologies (which disrupt the environment to provide goods consumed)
[Ehrlich and Ehrlich 1990, Zaba and Clarke 1994].
For example, an increase or decrease in P, A, or T will correspondingly raise or lower
the environmental impact although equal change in either P, A, or T with the other
factors remaining constant may not have the same effect in all regions of the world.
At the Rio conference in 1991 countries of the South felt that those of the North,
through their excessive consumption and advanced technologies, have more
adverse effects on the environment than countries of the South. Developing
countries also with their large populations but limited economic advancement can
generate a vast impact on the environment if only the P multiplier on the A and T
factors is so large [Ehrlich and Ehrlich 1990]. Thus population pressure due to high
growth rates is one of the main proximate causes of environmental degradation
in the South.
123
The United Nations Conference on Environment and Development at Rio de Janeiro
in June 1991, there has been increased awareness that problems of the environment
cannot be fully addressed without first considering population–environment
linkages. It is clearly stressed in the final document of the United Nations
International Conference on Population and Development (ICPD) held in Cairo
in September 1994.
“Pressure on the environment may result from rapid population growth, distribution
and migration especially in ecologically vulnerable ecosystems. Urbanization and
policies that do not recognize the need for rural development also create
environmental problems.” [UNICPD, 1994]. The major objective of ICPD, 1994
is to integrate both the environment and population in development planning
and activities.
CONCLUSION
The year time span, 1986-2007-2011, considered in this study is relatively
a short increment of time in a long history of land use dynamics, but even then the
changes were tremendous. This means that changes in the tropics are much faster
than in other parts of the world. These changes result from mainly anthropogenic
forces such as rapid population growth, agriculture, timber exploitation and other
economic ventures.
The Barekese and Owabi catchment area have endured tremendous changes from
1986-2007-2011 as a result of anthropogenic activities and this has unfavorably
impacted the quality and quantity of the raw water and the feeder streams.
The forecast of the catchment areas predicts that vegetation cover will continue
to experience a decline in forest cover in the year 2043 resulting in feedbacks
in regional climate and weather. The four most highly ranked causes of land cover
change in the Barekese catchment are poverty-driven agriculture, lack of alternative
to the rural wage employment other than farming, household population levels,
and conflict in traditional land practices.
REFERENCES
Ehrlich, P. and A. Ehrlich (1990). The Population Explosion. New York: Simon & Schuster.
Forestry Commission of Ghana (2006). Owabi Wildlife Sanctuary, Kumasi, Ghana. Available
at http://www.fcghana.org. Date (Accessed: 10 February, 2011).
Giri, C., Pengra, B., Zhu, Z., Singh, A. & Tieszen, L. (2007) Monitoring mangrove forest
dynamics of the Sundarbans in Bangladesh and India using multi-temporal satellite data
from 1973–2000. Estuarine, Coastal and Shelf Science, 73, 91–100.
GSS (2013). 2010 Population and Housing census. National analytical report. Ghana Statistical
Service, Accra, Ghana. 43 pp
124
Houghton, R.A., (1991).Tropical deforestation and atmospheric carbon dioxide. Climatic
Change , 99-118.
Mas, J. F. (1999). Monitoring Land-Cover Changes: A Comparison of Change Detection
Techniques. International Journal of Remote Sensing, 20(1), pp. 139 - 152.
Meyer, W.B., (1995). Past and Present Land-use and Land-cover in the U.S.A. Consequences,.
Vol 1, No. 1: p. 24-33.
Miller, A. B.; Bryant, E. S., and Birnie, R. W. (1998). An Analysis of Land Cover Changes in the
Northern Forest of New England Using Multi-temporal LANDSAT MSS Data. International
Journal Remote Sensing, Vol. 19, No. 2, pp. 215-265.
Singh, A., (1989). Digital Change Detection Techniques Using Remotely Sensed Data.
International Journal of Remote Sensing. Vol. 10, No. 6, pp. 989-1003.
United Nations (1993). Report of the United Nations Conference on Environment and
Development. UNCED, Rio de Janeiro, 3-14 June 1992, vol. 1.
Yang, X.; Lo, C. P. (2002). Using a Time Series of Satellite Imagery to Detect Land Use and Land
Cover Changes in the Atlanta, Georgia Metropolitan Area. International Journal of Remote
Sensing, Vol.23, pp.1775–1798.
Zaba, B. and J. Clarke, eds. (1994). Environment and population change. Liege, Belgium: Ordina
Editions.
STRESZCZENIE
Wzrost zaludnienia Afryki Zachodniej powoduje presję na lasy, a co za tym idzie zmiany
użytkowania ziemi i pokrycia terenu. Zastosowanie wieloterminowych zdjęć satelitarnych
pozwala na określenie zasięgu i natężenia tego zjawiska. Artykuł omawia zmiany lesistości
i użytkowania ziemi w okresie 1986-2007-2011 w regionie Ashanti (Ghana), w którym znajdują
się dwa obszary wodochronne wokół zbiorników wodnych Barekese i Owabi. Pomimo krótkiego
okresu poddanego analizie, jej wyniki pokazują dramatyczne zmniejszanie się obszaru lasów,
a zwiększanie terenów zabudowanych i upraw rolniczych. Najważniejsze czynniki zmian
pokrycia terenu i użytkowania ziemi, to tradycyjne, ubogie rolnictwo, brak zatrudnienia poza nim
oraz wysoki przyrost naturalny.
SUMMARY
Increase of population density in West Africa causes a remarkable change in land use and
land cover, mainly deforestation. Multi-temporal satellite imagery allows for assessing of the
extend and intensity of this phenomenon. Paper describes change in forest cover and land use
in the period 1986-2007-2011 in the Ashanti region (Ghana), in which water protective forests are
located around Barekese and Owabi headwords. In spite of relatively short period of analysis,
the results show tremendous decrease of forests and increase of settlements, as well as farmlands.
The most highly ranked causes of land cover change are poverty-driven agriculture, lack of
alternative rural wage employment other than farming, household population levels, and conflict
in traditional land practices.
125
DOI: 10.5604/20811438.1158035
Robert Korzeniewicz, Mateusz Skoczylas, Janusz Szmyt, Tomasz Wawro
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Hodowli Lasu, ul. Wojska Polskiego 69,
60-625 Poznań, e-mail: korzon@up.poznan.pl
CHARAKTERYSTYKA BIOMETRYCZNA ROZPIERACZY
W MŁODNIKACH SOSNOWYCH
W NADLEŚNICTWIE KALISZ
BIOMETRIC CHARACTERISTICS OF WOLF TREES IN PINE
SAPLINGS IN THE KALISZ FOREST DISTRICT
Słowa kluczowe: hodowla lasu, sosna zwyczajna, rozpieracz, młodnik, wysokość, pierśnica
Key words: silviculture, Scots pine, wolfs trees, sapling stand, diameter, height
Abstract. The evaluation of the basic features of trees of type D-r was conducted in 10-year-old
pine saplings growing at the different forest site types located on the experimental plots in the
Kalisz Forest District.. The first plot was located in the compartment 263b, where the pine sapling
grew at the fresh coniferous forest site type (Bśw). The second plot is located in the compartment
280f, with the forest site type described as moist coniferous forest site type (BMw). The analysis
of the measurement of tree height (h), diameter at the breast height (d1.3) of all trees (D-w) were
compared to the measurements of D-r type trees. It was stated, that the share of D-r type trees
is rather low, on average 370 trees/ha in the pine saplings at the Bśw and 340 trees/ha at the forest
site BMw. The dominance of D-r type is in the case of their size regardless of the forest site type.
WSTĘP
Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris L.) jest gatunkiem powszechnie
występującym w Polsce rosnącym w szerokim zakresie siedlisk, począwszy
od ubogich borowych wytworzonych na glebach piaszczystych, a kończąc
na żyznych siedliskach lasowych [Jaworski 1994]. Uprawa sosny nie nastręcza
większych problemów pod warunkiem powiązania zabiegów pielęgnacyjny
z fazami rozwojowymi. W początkowym okresie, w fazie wzrostu indywidualnego
na uprawie, duże znaczenie mają zabiegi ograniczające konkurencję chwastów.
W kolejnym etapie szczególnej roli nabiera konkurencja, zwłaszcza
wewnątrzgatunkowa. Sosna jest gatunkiem światłożądnym, który kulminację
przyrostu wysokości osiąga w wieku 15-20 lat [Jaworski 2011]. Szybki wzrost tego
gatunku w młodości [Szymański 1982, 2000] powoduje, że proces różnicowania
i wydzielania się drzew jest dynamiczny. W połączeniu z małą zdolnością sosny
do regeneracji koron i poprawy pozycji socjalnej [Ceitel, Szmyt 2004] powoduje,
że zabiegi pielęgnacyjne już od najmłodszych lat muszą wyprzedać naturalne
procesy zachodzące w drzewostanie. Ceitel [1987, 1995] zauważa, że dynamika
wzrostu sosny jest uzależniona od wielu czynników, wśród których istotne
126
znaczenie mają warunki siedliskowe i zagęszczenie początkowe. W młodych
drzewostanach sosnowych często występują zniekształcenia morfologiczne
korony, które w większości nie mają znaczenia dla jakości drzewostanu [Szymański
2000]. Problemem pielęgnacyjnym w młodnikach sosnowych są pojawiające się
formy wybujałe, takie jak przerosty i rozpieracze [Szczerbiński, Szymański 1959].
Z hodowlanego punktu widzenia przerostem jest drzewo o prawidłowej budowie
lecz nadmiernie wybujałym wzroście. Natomiast rozpieracza dodatkowo
charakteryzuje nadmierne ugałęzienie i kierunek przebiegu gałęzi. Wspólną cechą
przerostów i rozpieraczy jest negatywne oddziaływanie na otoczenie, polegające na
uszczuplaniu miejsca dla rozwoju drzew sąsiednich [Szczerbiński i Szymański
1959]. W podobny sposób rozpieracze zostały opisane przez Jaworskiego [2013],
który stwierdził, że rozpieracze dominują wysokością i grubością nad pozostałymi
drzewami oraz posiadają grube gałęzie głuszące sąsiednie drzewa. Zdaniem
Szymańskiego [1962, 2000] główny problem pielęgnacyjny polega na wczesnym
rozpoznaniu i unieszkodliwieniu (ogłowieniu) potencjalnych przerostów
i rozpieraczy w końcowym okresie uprawy. Wyjaśnia także, że ogłowienie w wieku
7-8 lat potencjalnych rozpieraczy i przerostów w liczbie kilkuset sztuk na hektarze
nie wyrządza szkody w drzewostanie. Jego zdaniem pozostawienie drzewek
o wyrównanym tempie wzrostu wpływa na zwiększenie wartości technicznej
drzewostanu. Stanowisko w tej sprawie Ilmurzyńskiego i Włoczewskiego [2003]
jest jednoznaczne. Autorzy ci uważają, że zwlekanie z usunięciem rozpieraczy
powoduje, że z czasem zajmują coraz większą przestrzeń kosztem lepiej
zapowiadających się sąsiadów. Powodują ich zniekształcenia i osłabienie, a same
produkują sękaty i małowartościowy surowiec. Dodatkowo wskazują, że niewielka
liczba rozpieraczy wpływa na egzystencję znacznej liczby drzew dobrej jakości,
które z nimi bezpośrednio sąsiadują. Zalecają unieszkodliwienie rozpieraczy
w okresie uprawy. Jednocześnie Ilmurzyński i Włoczewski [2003], podobnie jak
Szymański [1962, 2000], zalecają techniki unieszkodliwiania rozpieraczy
niepowodujące przerwania zwarcia, jak ogłowienie lub podkrzesanie. Jednakże
przy obecnie stosowanym zagęszczeniu początkowym [ZHL 2003, ZHL 2012]
należy zachować ostrożność przy zaliczeniu egzemplarzy sosny do form
rozpieraczy. W sytuacji ograniczania kosztów odnowienia, przez zmniejszenie
zagęszczenia początkowego sosny nawet do 8 tysięcy sztuk na hektarze [ZHL 2003,
ZHL 2012], dochodzi do wydłużenia fazy wzrostu indywidualnego w uprawie.
Dłuższy wzrost bez zwarcia drzew powoduje, że sosny charakteryzują się silnym
ugałęzieniem (podobnym do ugałęzienia rozpieraczy). Przy takiej niskiej ilości
wyjściowej sadzonek, uwzględniając jeszcze ubytki naturalne, wycięcie kilkuset
sztuk potencjalnych rozpieraczy może mieć negatywny wpływ na tempo zwierania
się uprawy. Dlatego zalecane przez Ilmurzyńskiego i Włoczewskiego [2003]
ogłowienie, a szczególnie podkrzesanie rozpieraczy, wydaje się przy współcześnie
obowiązującym zagęszczeniu początkowym dla sosny, najbardziej odpowiednie.
Dodatkowo Ilmurzyński [1969] uważa, że pod względem rozwoju stadialnego
rozpieracze reprezentują drzewa zaliczone do „Typu A” (drzew szybkorosnących
127
w młodości i szybko dojrzewających, także najczęściej w przyszłości szybko
starzejących się).
Rozpoznanie rozpieraczy i przerostów oraz właściwa ocena ich oddziaływania
na otoczenie oraz strukturę, jakość upraw i młodników pozwoli na właściwe
kształtowanie technik prowadzenia zabiegów pielęgnacyjnych, wskazanie terminu
i dobór optymalnych sposobów ich unieszkodliwienia. W celu doskonalenia zasad
pielęgnowania drzewostanów ważne jest poznanie podstawowych cech
biometrycznych rozpieraczy oraz roli jaką one pełnią w młodnikach
wyhodowanych przy obowiązującym zagęszczeniu początkowym (8-10 tys./ha).
METODYKA
Powierzchnie doświadczalne założono w Nadleśnictwie Kalisz, na terenie
Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu. Pod względem
regionalizacji przyrodniczo-leśnej [Kliczkowska i Zielony 2012] nadleśnictwo
położone jest w III Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej, część zachodnia obejmuje
Mezoregion Krotoszyński (III.32), część północna Mezoregion Borów
Grodzieckich (III.33), część północna i wschodnia Mezoregion Wysoczyzny
Tureckiej (III.34), natomiast część południowa Mezoregion Kotliny Żmigrodzkiej,
Milickiej i Grabowskiej (III.35).
Powierzchnie badawcze zlokalizowano w leśnictwie Zajączki. Do badań
wybrano dwa 10-letnie młodniki sosnowe pochodzenia sztucznego, które
urządzanie lasu zdiagnozowało jako bór świeży (Bśw) w oddziale 263b i bór
mieszany wilgotny (BMw) w oddziale 280f [PUL 2013-2022 dla Nadleśnictwa
Kalisz]. W każdym młodniku wyznaczono po trzy działki pomiarowe o wymiarach
15 m × 15 m (2,25 ar) obejmujących dziesięć kolejnych bruzd. Zgodnie z opisem
taksacyjnym łączna powierzchnia młodnika w oddziale 263b, to 3,01 ha,
zadrzewienie 1.0, skład gatunkowy 9So1Brz, III bonitacji, typ siedliskowy lasu,
to bór świeży (Bśw), gleba bielicowa właściwa, wykształcona na piaskach luźnych.
Natomiast, powierzchnia młodnika w oddziale 280f, to 3,56 ha, typ siedliskowy
lasu to bór mieszany wilgotny (BMw), zadrzewienie 0,9, skład gatunkowy
7So1Św1Dbb1Bk, bonitacja sosny II, pozostałe gatunki III, gleba glejobielicowa
właściwa, wytworzona na piaskach luźnych [PUL 2013-2022 dla Nadleśnictwa
Kalisz. Na wybranych powierzchniach były prowadzone zabiegi pielęgnacyjne,
w tym czyszczenie wczesne (CW).
Zakres prac na wyznaczonych powierzchniach badawczych obejmował
pomiar i obserwację następujących cech:
· ustalenie liczebności wszystkich drzew (D-w) i rozpieraczy (D-r),
· wysokości za pomocą łaty pomiarowej do 0,1 m,
· pierśnicy (d1,3) za pomocą suwmiarki, z dokładnością do 0,1 cm.
Dodatkowo rozpieracze (D-r) podlegały pomiarowi następujących cech:
· grubość gałęzi, za pomocą suwmiarki, z dokładnością do 0,1 cm,
128
kąt rozwarcia między osią pędu głównego a bocznymi gałęziami,
za pomocą kątomierza z dokładnością 5o,
· długość gałęzi za pomocą taśmy, z dokładnością do 1 cm.
· wysokość osadzenia pierwszej żywej gałęzi, z dokładnością do 1 cm,
· smukłość rozpieraczy określono za pomocą wzoru: s=h/d1,3 [m/cm],
· do analizy statystycznej zebranego materiału, w tym do wykonania analizy
wariancji (ANOWA dla układu czynników) i testu Duncana, wykorzystano
oprogramowanie Statistica version 9.1.
W sytuacji stwierdzenia na działce pomiarowej niskiej liczby rozpieraczy (poniżej
7 sztuk), dodatkowe rozpieracze dobierane były z najbliższego otoczenia działki.
·
WYNIKI
Przeżywalność i zagęszczenie mówi nam o procesach, jakie zachodzą
w uprawie a później w fazie młodnika. Informuje nas o ilości wypadów na danej
powierzchni badawczej. Czynniki jakie wpływają na przeżywalność i zagęszczenie
mogą być różne. Najczęściej wyróżnianymi czynnikami są: sposób sadzenia, jakość
sadzonek, intensywność w zabiegach pielęgnacyjnych takich jak czyszczenie
wczesne.
Średnie dotyczące przeżywalności oraz zagęszczenia przedstawiono w tabeli
1. W obu młodnikach średnia przeżywalność kształtuje się na zbliżonym poziomie
wynoszącym około 73%. Nieco większe zagęszczenie przypadające na jeden
hektar, w młodniku rosnącym w warunkach siedliskowych Bśw w oddziale 263b,
wynika z przyjętego zagęszczenia początkowego. Na powierzchniach stwierdzono
różną liczbę rozpieraczy. Wahała się ona od 267 sztuk rozpieraczy na siedlisku
BMw w oddziale 280f do 444 w oddziale 263b na siedlisku Bśw. Średnio
w doświadczeniu zarejestrowana ilość rozpieraczy wyniosła 355 sztuk, przy czym
przeciętnie nieco więcej rozpieraczy (370 sztuk) stwierdzono w oddziale 263b
(Bśw).
Tab. 1. Zestawienie liczby żywych drzew i rozpieraczy w 10 letnich młodnikach sosnowych
rosnących w różnych warunkach siedliskowych
Oddział
263b
(Bśw)
280f
(BMw)
Zagęszczenie
początkowe
szt./ha
Liczba żywych drzew
szt./ha
min
max
Liczba rozpieraczy
szt./ha
średnio
Średnia
przeżywalność
[%]
min
max średnio
9500
6312 7956
6948
73,13
311
444
370
9000
6178 6889
6548
72,75
267
400
340
Źródło: Opracowanie własne.
129
Pod względem przeciętnej wysokości drzewa rosnące w oddziale 280f (BMw)
były o około 0,44 m wyższe od rosnący na siedlisku Bśw w oddziale 263b (tab. 2).
Wysokości w młodniku w oddziale 280f były bardziej zróżnicowane (20,52%)
w porównaniu do wysokości w młodniku z oddziału 263b (16,46%). W rozkładzie
wysokości w młodniku w oddziale 263b (ryc. 1) zaobserwowano wyraźną
dominację jednej klasy wysokości (od 3,5 m do 4,0 m, ponad 48% przypadków).
Natomiast w młodniku rosnącym w oddziale 280f (ryc. 2) trzy klasy wysokości
(od 3,0 m do 6,0 m) osiągają zbliżoną liczebność, która łącznie daje blisko 90%
przypadków. Pod względem średniej pierśnicy (d1,3), także w młodniku rosnącym
w oddziale 280f uzyskano wyższe wartości (4,83 cm) przy większym
współczynniku zmienności (32,76%). Rozkład grubości w tym młodniku (ryc. 4)
jest zbliżony do normalnego, przy czym dominuje klasa grubości w przedziale 4 cm
do 5 cm (24,5% przypadków). W młodniku rosnącym w warunkach siedliskowych
Bśw (oddział 263b) w rozkładzie grubości (ryc. 3) dominuje klasa od 3 cm do 4 cm
(36,1% przypadków). Przeciętna smukłość drzew wyniosła odpowiednio 0,95
[cm/m] w oddziale 263b, a w oddziale 280f smukłość wyniosła 0,98 [cm/m].
Badane drzewostany zostały porównane ze sobą pod względem wpływu
siedliska na uzyskane średnie wartości pierśnic i wysokości. Jednoczynnikowa
analiza wariancji, wykonana na poziomie istotności α=0,05, nie wykazała istotnych
różnic pod względem średnich wartości pierśnic (F=4,6421; p=0,097482)
i wysokości (F=3,283; p=0,144231). Uzyskany wynik świadczy o tym, że badane
młodniki sosnowe wykazują podobieństwo pod względem obserwowanych cech
wysokości i pierśnicy. W szczegółach różnice między badanymi drzewostanami są
już zauważalne, co przedstawiono za pomocą charakterystyki statystycznej w tabeli
2 oraz wykresach rozkładu wysokości i pierśnic badanych młodników (ryc. 1, 2, 3,
4).
Tab. 2. Charakterystyka statystyczna pierśnicy (d1,3) i wysokości (h) w 10-letnich
młodnikach sosnowych (D-w) rosnących w różnych warunkach siedliskowych_x (średnia),
Var (wariancja), Sd (odch.std), V (wsp. zmn.), A (skośność)
N
[szt.]
468
_
x
3,87
Dolne
95%
3,81
Górne
95%
Max
Var
Sd
V
A
h [m] 263b (Bśw)
3,93
1,9
5,8
0,41
0,64
16,46
0,039
0,78
0,88
20,52
-0,072
Min
h [m] 280f (BMw)
441
4,31
4,23
4,39
2,0
6,4
468
4,10
3,99
4,20
7,0
1,31
1,15
27,96
0,086
4,68
d1,3 [cm] 280f (BMw)
4,98
1,0
9,0
2,50
1,58
32,76
-0,015
d1,3 [cm] 263b (Bśw)
441
4,83
Źródło: Opracowanie własne.
130
1,0
Ryc. 1. Rozkład wysokości (h) w 10 letnim młodniku sosnowym (D-w) w oddziale 263b
(Bśw)
Źródło: Opracowanie własne.
Ryc. 2. Rozkład wysokości (h) w 10 letnim młodniku sosnowym (D-w) w oddziale 280f
(BMw)
Źródło: Opracowanie własne.
131
Ryc. 3. Rozkład pierśnic (d1,3) w 10 letnim młodniku sosnowym (D-w) w oddziale 263b
(Bśw)
Źródło: Opracowanie własne.
Ryc. 4. Rozkład pierśnic (d1,3) w 10 letnim młodniku sosnowym (D-w) w oddziale 280f
(BMw)
Źródło: Opracowanie własne.
132
Szczegółowa charakterystyka statystyczna rozpieraczy rosnących w młodniku
na siedlisku Bśw (oddział 263b) została przedstawia w tabeli 3. Pierśnica
rozpieraczy mieści się w przedziale od 5,5 cm do 7,0 cm. Średnia wysokość wynosi
5,02 m. Najwięcej drzew (rozpieraczy) odnotowano w przedziale wysokości
między 5,0 a 5,5 m. Najmniejsza grubość gałęzi to 1,4 cm, największa 2,0 cm.
Średnia długość gałęzi rozpieraczy na siedlisku Bśw wynosi 137,52 cm. Kąt
rozwarcia między osią pędu a bocznymi gałęziami mieści się w przedziale 45o-90o.
Największy współczynnik zmienności (wynosi 31,20 %) odnotowany został
w wysokości osadzenia pierwszej żywej gałęzi. Pod względem klasyfikacji Krafta
w oddziale 263 b wszystkie rozpieracze zaklasyfikowano do I klasy. Średnia
smukłość wynosi 0,86 m/cm.
Tab. 3. Charakterystyka statystyczna wybranych cech biometrycznych 10-letnich rozpieraczy (D-r) rosnących w warunkach siedliskowych Bśw (oddz. 263b)
(średnia), Var (wariancja), Sd (odch.std), V (wsp. zmn.), A (skośność)
N
[szt.]
25
25
25
25
25
25
_
x
Dolne
95%
Górne
95%
Min
Max
Var
Sd
V
d1,3 [cm]
6,18
6,01
6,35
5,5
7,0
0,16
0,41
6,56
h [m]
5,02
4,83
5,22
4,0
5,8
0,22
0,46
9,23
grubość gałęzi [cm]
1,74
1,67
1,82
1,4
2,0
0,03
0,18 10,21
długość gałęzi [cm]
137,52
132,31
142,73 105,0 160,0 159,59 12,63 9,19
kąt rozwarcia między osią pędu głównego a bocznymi gałęziami [°]
65,08
60,79
69,37
45,0
90,0 108,16 10,40 15,98
wysokość osadzenia pierwszej żywej gałęzi [m]
0,86
0,75
0,97
0,3
1,4
0,07
0,27 31,20
A
0,239
-1,029
-0,590
-0,347
0,015
-0,565
Źródło: Opracowanie własne.
Szczegółową charakterystykę rozpieraczy rosnących w 10 letnim młodniku
sosnowym rosnącym w warunkach siedliskowych BMw, w oddziale 280f,
przedstawiono w tabeli 4.
Średnia pierśnica wyniosła 7,63 cm, mieściła się w przedziale od 6,5 do 9,0 cm.
odchylenie standardowe wyniosło 0,68 cm. Wysokość rozpieraczy wahała się
w przedziale 4,7 cm do 6,4 cm, średnia wyniosła 5,67 m. Grubość gałęzi mieści się
w przedziale 1,3 cm do 2,2cm. Najmniejszy kąt rozwarcia między osią pędu
głównego a bocznymi gałęziami wyniósł 50o, a największy 80o. Najwyższy
współczynnik zmienności zanotowano dla wysokości osadzenia pierwszej żywej
gałęzi, i wyniósł on 33,26 %. Pod względem klasyfikacji Krafta rozpieracze
zaklasyfikowano do I klasy (23 drzewa) i do II klasy (1 drzewo). Średnia smukłość
wyniosła 0,75 m/cm.
133
Tab. 4. Charakterystyka statystyczna wybranych cech biometrycznych 10-letnich rozpieraczy (D-r) rosnących w warunkach siedliskowych BMw (oddz. 280f)
(średnia), Var (wariancja), Sd (odch.std), V (wsp. zmn.), A (skośność)
N
[szt.]
24
24
24
24
24
24
_
x
Dolne
95%
Górne
95%
Min
Max
Var
Sd
V
d1,3 [cm]
6,5
9,0
0,46
0,68
8,91
h [m]
5,67
5,49
5,84
4,7
6,4
0,17
0,41
7,20
grubość gałęzi [cm]
1,77
1,65
1,88
1,3
2,2
0,07
0,26
14,99
długość gałęzi [cm]
140,6
131,6
149,6
108,0
190,0
454,0
21,31
15,15
kąt rozwarcia między osią pędu głównego a bocznymi gałęziami [°]
68,38
64,68
72,07
50,0
80,0
76,51
8,75
12,79
wysokość osadzenia pierwszej żywej gałęzi [m]
0,92
0,79
1,05
0,2
1,6
0,09
0,31
33,26
7,63
7,34
7,91
A
0,411
-0,110
-0,142
0,356
-0,317
-0,053
Źródło: Opracowanie własne.
PODSUMOWANIE
Celem pracy było przedstawienie charakterystyki biometrycznej wybranych
cech rozpieraczy (D-r) w dwóch 10 letnich młodnikach sosnowych rosnących
w warunkach boru świeżego (Bśw) oraz boru mieszanego wilgotnego (BMw). Tłem
dla przeprowadzonych analiz były wyniki pomiarów wszystkich żywych drzew
(D-w). Badane młodniki charakteryzują się podobną przeżywalnością ok. 73%,
przy czym różnią się udziałem rozpieraczy. Przeciętnie więcej rozpieraczy, bo 370
sztuk stwierdzono w oddziale 263b (Bśw). Natomiast w drugim młodniku było
średnio 340 sztuk rozpieraczy.
Analizując wyniki pomiarów wysokości oraz pierśnicy wszystkich drzew
(D-w) i rozpieraczy, można zauważyć różnicę na korzyść tych drugich (D-r).
Wysokość rozpieraczy (D-r) rosnących w warunkach siedliskowych Bśw była
o ponad 1,15 m większa od przeciętnej wysokości charakteryzującej badany
młodnik (D-w). W przypadku drugiego drzewostanu (BMw) przewaga wysokości
rozpieraczy była jeszcze większa (1,44 m). Pod względem pierśnicy (d1,3) dominacja
rozpieraczy nad otoczeniem jest jeszcze bardziej wyraźna. Rozpieracze są o prawie
51% (Bśw) i 58% (BMw) grubsze od przeciętnych rozmiarów drzew (D-w)
badanych młodników. Jest to spodziewany wynik. Na dominację wysokościową
i grubościową rozpieraczy zwracali uwagę Szczerbiński i Szymański [1959].
W doświadczeniu podstawowe cechy rozpieraczy jak wysokość (h) oraz grubość
(d1,3) charakteryzowały się niskim współczynnikiem zmienności. W przypadku
innych badanych cech rozpieraczy (grubość, długość gałęzi i kąt rozwarcia między
134
osią pędu a bocznymi gałęziami) zmienność była na nieco wyższym poziomie, lecz
nadal był to niski poziom poniżej 20%. Tylko w przypadku wysokości osadzenia
pierwszej żywej gałęzi współczynnik zmienności przekraczał 30%. Niski
współczynnik zmienności może świadczyć, że nie tylko dominacja wysokościowa
i grubościowa w młodniku, na co wskazywali Szymański i Ceitel [1985], może
pomóc w rozpoznaniu rozpieraczy. Potrzebne są w tym zakresie dodatkowe analizy,
w tym porównania z innym grupami drzew np. sąsiadami rozpieraczy oraz
drzewami pozbawionymi wpływu rozpieraczy.
Hodowcy są zgodni, że obecność w uprawie lub młodniku nawet niewielkiej
liczby wybujałych osobników, stanowi zagrożenie dla przyszłej jakości
drzewostanu. Rozpieracze to osobniki silne, odporne, wytrzymałe ze względu na
znaczne rozmiary korony. Ich negatywne znaczenie wynika z celów
gospodarczych, które chce osiągnąć leśnik w przyszłych drzewostanach.
W młodniku sosnowym a także bukowym [Korzeniewicz i in. 2013] drzewa
dominujące rozmiarami (wysokością i grubością) oddziałują najsilniej
na najbliższe otoczenie. Potwierdzają to badania, jakie prowadził Szczerbiński
i Szymański [1959] oraz Szymański [1962, 1964] w młodnikach sosnowych
pochodzących z sadzenia. Zmniejszenie zagęszczenia początkowego sosny do 8-10
tys. szt./ha [ZHL 2003, 2012] spowodowało wydłużenie czasu zwierania się
uprawy. Tym samym spowodowało, że czas negatywnego oddziaływania
rozpieraczy na otoczenie wydłużył się. Poznanie w szerszym zakresie wpływu
rozpieraczy na otoczenie i kształtowanie jakości drzewostanu ma znaczenie
praktyczne.
WNIOSKI
1. Rozpieracze sosnowe można rozpoznać na podstawie dominacji wysokościowej
i grubościowej.
2. Struktura wysokościowa i grubościowa uprawy i młodnika sosnowego jest
kształtowana przez obecność nielicznej grupy rozpieraczy.
3. Poznanie wpływu rozpieraczy sosnowych na kształtowanie struktury i jakości
drzewostanów sosnowych pozwoli ustalić praktyczne zasady postępowania
z formami wybujałymi podczas prowadzenia zabiegów pielęgnacyjnych przy
obecnie obowiązującym zagęszczeniu początkowym.
LITERATURA
Ceitel J. (1987). Wpływ więźby początkowej upraw sosnowych na proces naturalnego
oczyszczania się drzew. PTPN, Prace Kom. Nauk Rol. i Kom. Nauk Leś. 64: 9-16
Ceitel J. (1995). Współczesne poglądy na więźbę sadzenia upraw leśnych w niektórych krajach
Europy. Przegląd Leśniczy 5(5): 10-13
135
Ceitel J., Szmyt J. (2004). Changes in the density and spatial structure of trees in pine stands
planted at the different initial spacing. W: Brzeg A., Wojterska M. (red.) Coniferous forest
vegetation - differentiation, dynamics and transformation. Wydawnictwo Naukowe UAM
Poznań, Seria Biologia, 69: 275-283
Ilmurzyński E. (1969). Szczegółowa hodowla lasu. PWRiL, Warszawa
Ilmurzyński E, Włoczewski T. (2003). Hodowla lasu. PWRiL, Warszawa
Jaworski A. (1994). Charakterystyka hodowlana drzew leśnych. Gutenberg, Kraków
Jaworski A. (2013). Hodowla lasu. Tom II. Pielęgnowanie lasu. PWRiL, Warszawa
Jaworski A. (2011). Hodowla lasu. Tom III. Charakterystyka hodowlana drzew i krzewów
leśnych. PWRiL, Warszawa
Kliczkowska A., Zielony R. (2012). Regionalizacja przyrodniczo-leśna Polski 2010. GDLP,
Warszawa
Korzeniewicz R., Stefański W., Kowalkowski W., Szmyt J. (2013). Ocena biometryczna buka
zwyczajnego (Fagus sylvatica L.) pochodzącego z odnowień naturalnych na przykładzie
drzewostanów w Nadleśnictwie Kościerzyna. PTPN, Wydział Nauk Rolniczych i Leśnych,
Forestry Letters, 106: 15-25
Plan urządzania lasu 2013-2022 dla Nadleśnictwa Kalisz (PUL)
Szymański S. (1962). Wpływ przerostów i rozpieraczy na wzrost i wydzielanie się drzew
w niepielęgnowanym młodniku sosnowym. SYLWAN 106 (3):11-24
Szymański S. (1964). Przebieg procesu naturalnego wydzielania się drzew w niepielęgnowanych
młodnikach sosnowych. Sylwan 1, s. 15-31
Szymański S. 1982. Wzrost niektórych gatunków drzew leśnych w pierwszych 10 latach życia na
siedlisku BMśw. Sylwan 126 (7): 11-29.
Szymański S. (2000). Ekologiczne podstawy hodowli lasu. Warszawa PWRiL
Szymański S., Ceitel J. (1985). Fenotypowe cechy rozpoznawcze przerostów i rozpieraczy
w młodnikach sosnowych różnego wieku I bonitacji siedliska. PTPN. Prac. Kom. Nauk
Rol. I Kom. Nauk Leś. oddział w Brzegu
Szczerbiński W., Szymański S. (1959). Problem przerostów i rozpieraczy w litych młodnikach
sosnowych oraz ocena zastosowania metod ich unieszkodliwiania. Poznańskie
Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Nauk Matematyczno-Przyrodniczych, Prace
Komisji Nauk Rolniczych i Leśnych, tom VI (1), Poznań
StatSoft, Inc. (2010). STATISTICA (data analysis software system), version 9.1.
www.statsoft.com.
Zasady Hodowli Lasu (2003). GDLP, ORWLP Bedoń (ZHL)
Zasady Hodowli Lasu (2012). GDLP, ORWLP Bedoń (ZHL)
STRESZCZENIE
W Nadleśnictwie Kalisz w dwóch 10-letnich młodnikach sosnowych rosnących w różnych
warunkach siedliskowych, przeprowadzono badania mające na celu określenie podstawowych
cech biometrycznych rozpieraczy (D-r). Pierwsza powierzchnia badawcza została założona
w oddziale 263b, gdzie młodnik sosnowy rośnie w warunkach siedliskowych boru świeżego
(Bśw), natomiast druga powierzchnia położona jest w oddziale 280f, gdzie warunki siedliskowe
określone są jako bór mieszany wilgotny (BMw). W pracy zaprezentowano analizy pomiarów
wysokości (h) i pierśnicy (d1,3) wszystkich drzew (D-w) i porównano je z wynikami pomiarów
podstawowych cech biometrycznych rozpieraczy (D-r). Ustalono, że udział rozpieraczy jest
niewysoki, przeciętnie 370 szt./ha w młodniku rosnącym w warunkach siedliskowych Bśw i 340
szt./ha w drugim badanym młodniku (BMw). Rozpieracze dominują rozmiarami, niezależnie
od warunków siedliskowych.
136
SUMMARY
The analyses were conducted in the Kalisz Forest Division. Experimental sites were
established in two 10-year-old saplings of Scots pine (Pinus sylvestris L.) at the different forest
site type. The aim of the study was to estimate the basic biometric features of wolf-trees (D-r).
The first sapling was established in the compartment no 263b and the forest site type has been
described as fresh coniferous site and the type site of the second sapling, located in the
compartment no 280f, has been described as mixed moist coniferous forest site. The analyses of
the measurements of tree height (h), diameter at the breast height (d1.3) of all living trees are
presented here. Also, the comparison between biometric features of all living trees and wolf-trees
are being presented. The share of the wolf-trees was rather small, 370 trees/he on average in case
of sapling at fresh coniferous site and 340 trees/ha on average in case of the second sapling.
The wolf-trees dominated in terms of their size regardless of the forest site type.
137
DOI: 10.5604/20811438.1158036
Robert Korzeniewicz, Marcin Rapa, Janusz Szmyt, Tomasz Wawro
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Hodowli Lasu, ul. Wojska Polskiego 69,
60-625 Poznań, e- mail: korzon@up.poznan.pl
CHARAKTERYSTYKA BIOMETRYCZNA ROZPIERACZY
W RÓŻNOWIEKOWYCH MŁODNIKACH SOSNOWYCH
W NADLEŚNICTWIE NOWOGARD
BIOMETRIC CHARACTERISTICS OF WOLF TREES IN PINE
SAPLINGS IN THE NOWOGARD FOREST DISTRICT
Słowa kluczowe: hodowla lasu, sosna zwyczajna, rozpieracz, młodnik, wysokość, pierśnica
Key words: silviculture, Scots pine, wolf trees, sapling stand, diameter, height
Abstract. The experiment concerning the evaluation of the basic features of D-r type trees was
conducted in 10- and 13-year old pine saplings growing at the fresh mixed coniferous forest site
type. The first plot was located in the compartment 115f where the pine sapling grew at the fresh
coniferous forest site type. The second plot was located in the compartment 72o. Height (h)
and diameter at the breast height (d1.3) of all trees were measured. The height and d1.3 structures of
D-w trees were compared to those of D-r type trees. The proportion of wolf trees (D-r) was found
to be slight, on average from approx. 192 to approx. 356 specimens/ha. D-r type trees dominated
in the saplings with regard to their size independently of the stand age.
WSTĘP
Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris L.) jest w Polsce gatunkiem
o najważniejszym znaczeniu gospodarczym. Rośnie w szerokim zakresie siedlisk,
począwszy od ubogich borowych, wytworzonych na glebach piaszczystych,
a kończąc na żyznych siedliskach lasowych (Jaworski 1994). Jednakże optymalną
ilościowo i jakościową produkcję drewna uzyskuje się tylko w warunkach boru
świeżego (Bśw), boru mieszanego świeżego (BMśw) i lasu mieszanego świeżego
(LMśw). Ze względu na jej cechy ekologiczne duże znaczenie mają zabiegi
pielęgnacyjne prowadzone w najmłodszych fazach rozwojowych. Zadaniem
pielęgnowania drzewostanów sosnowych jest podniesienie odporności i poprawa
wartości użytkowej, szczególnie surowca drzewnego. Sosna jako gatunek wybitnie
światłożądny odznacza się wczesną kulminacją przyrostu wysokości, w warunkach
wzrostu bez ocienienia osiąga kulminację przyrostu wysokości w wieku 15-20 lat
[Jaworski 2011]. Dodatkowo cechuje ją szybko przebiegający proces wydzielania
się drzew, którego wynikiem jest mała zdolność do regeneracji koron i poprawy
pozycji socjalnej [Ceitel, Szmyt 2004]. Dynamika wzrostu sosny jest uzależniona
od wielu czynników, wśród których istotne znaczenie mają warunki siedliskowe
i zagęszczenie początkowe [Ceitel 1987, 1995]. Cechą charakterystyczną młodych
138
drzewostanów sosnowych jest występowanie częstych i licznych zniekształceń
morfologicznych korony, z których większość nie ma znaczenia dla pielęgnacji
[Szymański 2000].
W młodnikach sosnowych problemem pielęgnacyjnym są pojawiające się
formy wybujałe, takie jak przerosty i rozpieracze [Szymański, Szczerbiński 1959].
Poprzez nadmiernie wybujały wzrost (przerosty) a także nadmierne ugałęzienie
i kierunek przebiegu gałęzi, (rozpieracze) formy te uszczuplają miejsca dla rozwoju
drzew sąsiednich [Szymański, Szczerbiński 1959]. Rozwiązanie tego problemu
pielęgnacyjnego, jak uważa Szymański [2000], powinno polegać na wczesnym
rozpoznaniu i unieszkodliwieniu (ogłowieniu) potencjalnych przerostów
i rozpieraczy w końcowym okresie uprawy. Wyjaśnia także, że ogłowienie w wieku
7-8 lat potencjalnych rozpieraczy i przerostów w liczbie kilkuset sztuk na hektarze
nie wyrządza szkody w drzewostanie, a pozostawienie drzewek o wyrównanym
tempie wzrostu wpływa na zwiększenie jego wartości technicznej. Nieco
łagodniejsze stanowisko w tej sprawie prezentuje Ilmurzyński [1969]. Uważa,
że ze szczególną ostrożnością należy podchodzić do kwestii rozpieraczy,
dyskwalifikując jedynie wadliwe sztuki. Uważa, że cecha szybkiego wzrostu jest
pożądana (jak ma to miejsce u rozpieraczy), a staje się niedogodna tylko wtedy, gdy
górne okółki mają tendencję do rozpierania się na boki. Szczególnie trudne jest
rozpoznanie potencjalnych rozpieraczy w fazie uprawy. Zalecana przez
Ilmurzyńskiego [1969] ostrożność w postępowaniu z rozpieraczami współcześnie
nabiera znaczenia, szczególnie w sytuacji zmniejszania kosztów odnowienia przez
ograniczenie zagęszczenia początkowego nawet do 8 tysięcy sztuk na hektarze
[ZHL 2012]. Przy takiej ilości wyjściowej, uwzględniając jeszcze ubytki naturalne,
usunięcie jeszcze kilkuset sztuk potencjalnych rozpieraczy może mieć negatywny
wpływ na tempo zwierania się uprawy, a tym samym wydłuży fazę wzrostu
indywidualnego. Prawidłowe rozpoznanie rozpieraczy i przerostów, wskazanie
terminu i techniki ich unieszkodliwienia jest ważnym elementem w pielęgnowaniu
drzewostanów. Dodatkowo ocena oddziaływania form wybujałych na otoczenie
oraz strukturę, jakość upraw i młodników pozwoli na właściwe kształtowanie
technik prowadzenia zabiegów pielęgnacyjnych. W tym celu ważne jest poznanie
podstawowych cech biometrycznych rozpieraczy oraz struktury wyhodowanych
młodników.
METODYKA
Powierzchnie doświadczalne założono w Nadleśnictwie Nowogard, na terenie
Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Szczecinie. Pod względem
regionalizacji przyrodniczo-leśnej [Kliczkowska i Zielony 2010] nadleśnictwo
położone jest w I Krainie Bałtyckiej, centralną część obejmuje Mezoregion
Równiny Nowogardzkiej (I.7), a północną Mezoregion Równiny Słupskiej (I.11).
139
Powierzchnie badawcze zlokalizowano w leśnictwie Radosław. Do badań
wybrano dwa młodniki sosnowe pochodzenia sztucznego, które urządzanie lasu
zdiagnozowało jako bór mieszany świeży (BMśw), 10-letni (oddział 115f) oraz
13-letni (oddział 72o).
W każdym młodniku wyznaczono po trzy działki pomiarowe o wymiarach
15 m x 15 m (2,25 ar) obejmujących dziesięć kolejnych bruzd. Zgodnie z opisem
taksacyjnym [PUL 2010-2020 dla Nadleśnictwa Nowogard] łączna powierzchnia
młodnika w oddziale 115f, to 3,52 ha, zadrzewienie 1.0, skład gatunkowy
7So2Dbb1Bk, bonitacja sosny I, pozostałe gatunki II. Typ siedliskowy lasu to bór
mieszany świeży (BMśw), gleba bielicowa właściwa, wytworzona na piaskach
luźnych, pokrywa silnie zadarniona. Forma zmieszania wielkokępowa, miejscowo
jest wprowadzona daglezja oraz lipa. Natomiast powierzchnia 13-letniego
młodnika w oddziale 72o jest nieco mniejsza, zajmuje 3,21 ha. Typ siedliskowy lasu
to bór mieszany świeży (BMśw), gleba rdzawa właściwa, wykształcona na piaskach
luźnych. Zadrzewienie 1.0, skład gatunkowy 7So2Dbs1Bk bonitacja sosny I, Dbs
II, Bk II, forma zmieszania kępowa. Miejscowo występuje buk (5-letni) wraz
z klonem, modrzewiem, świerkiem (9-letnim).
Zakres prac na wyznaczonych powierzchniach badawczych obejmował pomiar
i obserwację następujących cech:
· ustalenie liczebności wszystkich drzew (D-w) i rozpieraczy (D-r),
· wysokości za pomocą łaty pomiarowej do 0,1 m,
· pierśnicy (d1,3) za pomocą suwmiarki, z dokładnością do 0,1 cm.
Dodatkowo rozpieracze (D-r) podlegały pomiarowi następujących cech:
· grubość gałęzi za pomocą suwmiarki, z dokładnością do 0,1 cm,
· kąt rozwarcia gałęzi za pomocą kątomierza, z dokładnością 5o,
· długość gałęzi za pomocą taśmy, z dokładnością do 1 cm.
· wysokość osadzenia pierwszej żywej gałęzi, z dokładnością do 1 cm,
· smukłość rozpieraczy określono za pomocą wzoru: s=h/d1,3 [m/cm],
· do analizy statystycznej zebranego materiału, w tym do wykonania analizy
wariancji (ANOWA dla układu czynników) i testu Duncana, wykorzystano
dostępne w Katedrze Hodowli Lasu, UP w Poznaniu oprogramowanie
Statistica 9.1.
W sytuacji stwierdzenia na działce pomiarowej, na której jest mniej niż 10 sztuk
rozpieraczy, dodatkowe brakujące były dobierane z najbliższego otoczenia granic
działki.
WYNIKI
Przeżywalność i zagęszczenie mówi nam o procesach, jakie zachodzą
w uprawie a później w fazie młodnika. Informuje nas o ilości wypadów na danej
powierzchni badawczej. Czynniki jakie wpływają na przeżywalność i zagęszczenie
140
mogą być różne. Czynnikami mającymi największy wpływ są: sposób sadzenia,
jakość sadzonek, intensywność w zabiegach pielęgnacyjnych takich jak
czyszczenie wczesne, które było przeprowadzone na dwóch powierzchniach
badawczych.
Średnie dotyczące przeżywalności oraz zagęszczenia przedstawiono w tabeli
1. W obu młodnikach średnia przeżywalność kształtuje się na zbliżonym poziomie
wynoszącym około 70%. Nieco większe zagęszczenie odnotowano w 10-letnim
młodniku, w oddziale 115f, oscylowało ono w okolicy 8500 szt./ha. Natomiast
w 13-letnim młodniku zagęszczenie wahało się w dość szerokim zakresie między
ok. 7800 szt./ha a prawie 8900 szt./ha (średnio ok 8300 szt./ha). Na powierzchniach
stwierdzono różną liczbę rozpieraczy (356 i 192szt./ha).
Tab. 1. Zestawienie liczby żywych drzew i rozpieraczy w 10 letnich i 13 letnich
młodnikach sosnowych rosnących w warunkach siedliskowych BMśw
Oddział
115f
(10 lat)
72o
(13 lat)
Zagęszczenie
początkowe
szt./ha
Liczba żywych drzew
szt./ha
min
max
średnio
Średnia
przeżywalność
[%]
Średnia liczba
rozpieraczy
szt./ha
12000
8445 8578
8519
70,99
356
12000
7823 8889
8297
69,14
192
Źródło: Opracowanie własne.
Drzewa rosnące w 10-letnim młodniku, w oddziale 115f osiągnęły przeciętną
wysokość - 4,88 m, natomiast w 13-letnim młodniku - 6,43 m (tab. 2). Wysokości
w 10-letnim młodniku, w oddziale 115f były bardziej zróżnicowane (współczynnik
zmienności wyniósł 19,85%) w porównaniu ze starszym młodnikiem
(współczynnik zmienności - 14,40%). W rozkładzie wysokości w 10-letnim
młodniku w oddziale 115f (ryc. 1) zaobserwowano dominację jednej klasy
wysokości (od 5,0 m do 6,0 m, ponad 37,5% przypadków). W dwóch
najliczniejszych klasach wysokości mieszczących się w przedziale od 4 m do 6 m
odnotowano łącznie 70,6% przypadków. Analizując rozkład wysokości
w jednometrowych klasach (ryc. 1), możemy stwierdzić, że jest zbliżony jest do
normalnego. Charakteryzuje go nieznaczna lewostronna skośność. Zakres
wysokości drzew pomierzonych w oddziale 72o (młodnik 13 lat) mieści się
w granicach od 2,3 m do 8,2 m. Najwięcej pomierzonych drzew znalazło się
w przedziale wysokości od 6 m do 7 m (42,5% przypadków). W dwóch
najliczniejszych klasach wysokości mieszczących się w przedziale od 6 m do 8
odnotowano łącznie 70% przypadków. Wysokości w 13-letnim młodniku
sosnowym charakteryzują się mniejszą zmiennością niż pierśnice (współczynnik
zmienności - 14,4%), co świadczy o mniejszym rozproszeniu badanej cechy.
Analizując rozkład wysokości w jednometrowych klasach (ryc. 2), możemy
stwierdzić, że jest zbliżony do normalnego, lecz charakteryzuje go nieznaczna
lewostronna skośność (tab. 2).
141
W 10-letnim młodniku średnia pierśnica (d1,3) wynosiła 4,98 cm. Zakres
zmierzonych pierśnic mieścił się w szerokim przedziale od 1,2 cm do 11,7 cm.
Badana cecha charakteryzowała się stosunkowo wysokim współczynnikiem
zmienności, który wynosi 38,45%, przy nieznacznej prawostronnej skośności (tab.
2). W młodniku 10-letnim najwięcej drzew znajdowało się w przedziale pierśnic
od 4 cm do 6 cm (ryc. 3). Drugą pod względem liczności jest klasa grubości
pierśnicowej mieszcząca się w przedziale pomiędzy 2 cm a 4 cm (30,96%
przypadków). Łącznie z najliczniejszą klasą grubości stanowią prawie 66%
przypadków.
W 13-letnim młodniku średnia pierśnica wynosiła 6,11 cm. Zakres
zmierzonych pierśnic mieścił się w szerokim przedziale od 2,0 cm do 10,7 cm.
Badana cecha charakteryzowała się stosunkowo wysokim współczynnikiem
zmienności, który wynosi 29,5%, przy nieznacznej prawostronnej skośności.
W młodniku 13-letnim (oddział 72o) najwięcej drzew znajdowało się w przedziale
od 6 cm do 8 cm (ryc.4). Łącznie z drugą najliczniejszą klasą grubości mieszczącą
się w przedziale pomiędzy 4 cm a 6 cm stanowiły nieco ponad 70% przypadków.
Przeciętna smukłość drzew wyniosła odpowiednio 0,98 [cm/m] w młodniku
10-letnim (oddział 115f, natomiast w 13-letnim młodniku (oddział 72o) była nieco
większa i wyniosła 1,05 [cm/m].
Szczegółową charakterystykę statystyczną rozpieraczy rosnących w 10-letnim
młodniku przedstawia tabela 3. Pierśnica (d1,3) rozpieraczy mieści się w przedziale
od 8,1 cm do 11,7 cm, przy czym średnia wyniosła 9,19 cm. Zmienność grubości
rozpieraczy jest na niskim poziomie (9,34%), co świadczy o małym rozproszeniu
badanej cechy. Pod tym względem rozpieracze w 10-letnim młodniku odróżniają
się od struktury grubościowej wszystkich żywych drzew w młodniku. W warunkach
siedliskowych BMśw rozpieracze w 10-letnim młodniku są o ponad 84% grubsze
od przeciętnej grubości pierśnicowej charakteryzującej badany młodnik. Średnia
Tab. 2. Charakterystyka statystyczna pierśnicy (d1,3) i wysokości (h) w 10 letnich
i 13 letnich młodnikach sosnowych (D-w) rosnących warunkach siedliskowych BMśw_x
(średnia), Var (wariancja), Sd (odch.std), V (wsp. zmn.), A (skośność)
N
[szt.]
x
Dolne
95%
575
4,88
4,80
_
Górne
Min Max
95%
h [m] 115f (10 lat)
4,96
2,1
7,0
Var
Sd
V
A
0,94
0,97
19,85
-0,45
0,86
0,93
14,40
-0,94
3,66
1,91
38,45
0,31
3,24
1,80
29,5
0,02
h [m] 72o (13 lat)
560
6,43
6,35
6,5
2,3
8,2
d1,3 [cm] 115f (10 lat)
575
4,98
4,82
5,13
1,2
11,7
d1,3 [cm] 72o (13 lat)
560
6,11
5,96
Źródło: Opracowanie własne.
142
6,26
2
10,7
Ryc. 1. Rozkład wysokości (h) w 10-letnim młodniku sosnowym (D-w) w oddziale 115f
Źródło: Opracowanie własne.
Ryc. 2. Rozkład wysokości (h) w 13-letnim młodniku sosnowym (D-w) w oddziale 72o
Źródło: Opracowanie własne.
143
Ryc. 3. Rozkład pierśnic (d1,3) w 10-letnim młodniku sosnowym (D-w) w oddziale 115f
Źródło: Opracowanie własne.
Ryc. 4. Rozkład pierśnic (d1,3) w 13-letnim młodniku sosnowym (D-w) w oddziale 72o
Źródło: Opracowanie własne.
144
wysokość rozpieraczy wyniosła 6,31 m a współczynnik zmienności 8,41%,
co świadczy, iż rozpieracze są do siebie podobne. Podobnie jak w przypadku
pierśnic przeciętna wysokość rozpieraczy jest większa od wartości średniej
obliczonej dla wszystkich żywych drzew w młodniku o prawie 30%. Grubość gałęzi
rozpieraczy wahała się w przedziale od 2,0 cm do 3,1 cm. Średnia długość gałęzi
rozpieraczy wynosi 189,63 cm. Kąt osadzenia gałęzi mieści się w przedziale
55o-80o. Smukłość rozpieraczy wynosi 0,69 m/cm.
Tab. 3. Charakterystyka statystyczna wybranych cech biometrycznych 10-letnich rozpieraczy (D-r)
N
x
Dolne
95%
30
9,19
8,87
30
6,31
6,11
30
2,46
2,33
30
189,63
183,52
30
75,33
73,09
[szt.]
_
Górne
95%
Min
Max
Var
d1,3 [cm]
8,1
11,7
0,74
h [m]
6,5
5,2
7,0
0,28
grubość gałęzi [cm]
2,58
2,0
3,1
0,11
długość gałęzi [cm]
195,74
163
226
267,83
kąt rozwarcia [°]
77,58
55
80
36,09
9,51
Sd
V
A
0,86
9,34
1,79
0,53
8,41
-0,82
0,33
13,51
0,49
16,37
8,63
0,07
6,01
7,97
-1,93
Źródło: Opracowanie własne.
Szczegółową charakterystykę rozpieraczy rosnących w 13 letnim młodniku
sosnowym rosnącym w warunkach siedliskowych BMśw przedstawiono w tabeli 4.
Średnia pierśnica wyniosła 10,5 cm, mieściła się w przedziale od 8,6 cm do 14,0 cm.
Odchylenie standardowe wyniosło 1,18 cm. 13-letnie rozpieracze o ponad 71%
są grubsze od drzew tworzących młodnik. Wysokość rozpieraczy wahała się
w przedziale 6,3 cm do 8,4 cm, średnia wyniosła 7,67 m. Współczynnik zmienności
wyniósł 7,37%, co świadczy o małym rozproszeniu badanej cechy. Podobnie jak
w młodszym młodniku przewaga w wysokości rozpieraczy nad otoczeniem jest
mniejsza niż w przypadku grubości (około 20%). Średnia długość gałęzi wyniosła
193,7 cm. Grubość gałęzi 13-letnich rozpieraczy mieści się w przedziale 2,0 cm
do 3,9 cm. Najmniejszy kąt osadzenia gałęzi jaki zanotowano to 70o a największy
to 80o. Średnia smukłość 13-letnich rozpieraczy wyniosła 0,73 m/cm.
PODSUMOWANIE
Celem pracy było przedstawienie charakterystyki biometrycznej wybranych
cech rozpieraczy (D-r) w 10 i 13-letnich młodnikach sosnowych rosnących
w warunkach BMśw. Tłem dla przeprowadzonych analiz były wyniki pomiarów
145
Tab. 4. Charakterystyka statystyczna wybranych cech biometrycznych 13-letnich rozpieraczy (D-r)
(średnia), Var (wariancja), Sd (odch.std), V (wsp. zmn.), A (skośność)
N
x
_
Dolne
95%
Górne
95%
30
10,5
10
10,9
30
7,67
7,46
7,88
30
2,59
2,44
2,73
30
193,77
181,19
206,34
30
80,17
78,58
81,75
[szt.]
Min
Max
Var
d1,3 [cm]
8,6
14,0
1,39
h [m]
6,3
8,4
0,32
grubość gałęzi [cm]
2
3,9
0,15
długość gałęzi [cm]
132
330
1134,39
kąt rozwarcia [°]
70
85
18,08
Sd
V
A
1,18
11,2
1,24
0,57
7,37
-0,51
0,39
14,91
1,46
33,68
17,38
2,13
4,25
5,3
-0,43
Źródło: Opracowanie własne.
wszystkich żywych drzew (D-w) pomierzonych na działkach pomiarowych.
Badane młodniki charakteryzują się podobną przeżywalnością i różnym udziałem
rozpieraczy. Analizując wyniki pomiarów wysokości oraz pierśnicy wszystkich
drzew (D-w) i rozpieraczy, można zauważyć różnicę na korzyść tych drugich (D-r).
W przypadku wysokości przewaga rozpieraczy (D-r) nad otoczeniem osiągnęła
blisko 30% w przypadku 10-letniego młodnika oraz prawie 20% w przypadku
starszego, 13-letniego młodnika. Pod względem pierśnicy dominacja rozpieraczy
nad otoczeniem przekracza odpowiednio 84% w 10-letnim młodniku i 71%
w 13-letnim. Dominacja wysokościowa i grubościowa to cechy, na które zwracali
uwagę Szczerbiński i Szymański [1959]. W podobny sposób rozpieracze zostały
opisane przez Jaworskiego [2011], który stwierdził, że rozpieracze dominują
wysokością i grubością nad pozostałymi drzewami oraz posiadają grube gałęzie
głuszące sąsiednie drzewa. W doświadczeniu podstawowe cechy rozpieraczy jak
wysokość (h) oraz grubość (d1,3) charakteryzowały się niskim współczynnikiem
zmienności. Pozwala to przypuszczać, że dominacja wysokościowa i grubościowa
w młodniku może pomóc w rozpoznaniu rozpieraczy, na co wskazywali Szymański
i Ceitel [1985]. Hodowcy są zgodni, że obecność w uprawie lub młodniku nawet
niewielkiej liczby wybujałych osobników stanowi zagrożenie dla przyszłej jakości
drzewostanu. Uwagę zwraca fakt, że drzewa dominujące rozmiarami (wysokością
i grubością) oddziałują najsilniej na najbliższe otoczenie. Potwierdzają to badania,
jakie prowadził Szczerbiński i Szymański [1959] oraz Szymański [1962, 1964]
w młodnikach sosnowych pochodzących z sadzenia. Autorzy wskazują, że
w sytuacji gdy rozpieracz zdominuje pod względem wysokości drzewa z nim
sąsiadujące i rozwinie szeroką koronę, zacienia z góry otoczenie, powodując
w pierwszych etapach zmniejszenie przyrostu drzew zdominowanych,
a w końcowym etapie wydzielanie się tych drzew. W pierwszej kolejności dotyczy
146
to drzew znajdujących się najbliżej oraz o małym potencjale wzrostowym. W tym
zakresie szersze rozpoznanie wpływu rozpieraczy na otoczenie i kształtowanie
jakości drzewostanu, w sytuacji zmniejszenia zagęszczenia początkowego do 8 tys.
szt./ha [ZHL 2012] jest istotnym problemem badawczym, który ma znaczenie
praktyczne podczas prowadzenia prac pielęgnacyjnych w fazie uprawy i młodnika.
WNIOSKI
1. Dominacja grubościowa i wysokościowa są cechami, na podstawie których
można kwalifikować drzewa do grupy rozpieraczy.
2. Pomiary i obserwacje wykonane w różnowiekowych młodnikach sosnowych
pozwalają przypuszczać, że rozpieracze w istotny sposób kształtują strukturę
wysokościową i grubościową drzewostanu.
3. Rozpoznanie wpływu rozpieraczy na najbliższych sąsiadów, przy obecnie
obowiązującym zagęszczeniu początkowym, pozwoli ustalić praktyczne zasady
postępowania podczas prowadzenia zabiegów pielęgnacyjnych.
LITERATURA
Ceitel J. (1987). Wpływ więźby początkowej upraw sosnowych na proces naturalnego
oczyszczania się drzew. PTPN, Prace Kom. Nauk Rol. i Kom. Nauk Leś. 64: 9-16
Ceitel J. (1995). Współczesne poglądy na więźbę sadzenia upraw leśnych w niektórych krajach
Europy. Przegląd Leśniczy 5(5): 10-13
Ceitel J., Szmyt J. (2004). Changes in the density and spatial structure of trees in pine stands
planted at the different initial spacing. W: Brzeg A., Wojterska M. (red.) Coniferous forest
vegetation - differentiation, dynamics and transformation. Wydawnictwo Naukowe UAM
Poznań, Seria Biologia, 69: 275-283
Ilmurzyński E. (1969). Szczegółowa hodowla lasu. PWRiL, Warszawa
Jaworski A. (1994). Charakterystyka hodowlana drzew leśnych. Gutenberg, Kraków
Jaworski A. (2013). Hodowla lasu. Tom II. Pielęgnowanie lasu. PWRiL, Warszawa
Jaworski A. (2011). Hodowla lasu. Tom III. Charakterystyka hodowlana drzew i krzewów
leśnych. PWRiL, Warszawa
Kliczkowska A., Zielony R. (2012). Regionalizacja przyrodniczo-leśna Polski 2010. GDLP,
Warszawa
Plan urządzania lasu 2010-2020 dla Nadleśnictwa Nowogard (PUL)
Szymański S. (1962). Wpływ przerostów i rozpieraczy na wzrost i wydzielanie się drzew
w niepielęgnowanym młodniku sosnowym. SYLWAN 106 (3):11-24, 1962
Szymański S. (1964). Przebieg procesu naturalnego wydzielania się drzew w niepielęgnowanych
młodnikach sosnowych. Sylwan 1, s. 15-31
Szymański S. (2000). Ekologiczne podstawy hodowli lasu. Warszawa PWRiL
Szymański S., Ceitel J. (1985). Fenotypowe cechy rozpoznawcze przerostów i rozpieraczy
w młodnikach sosnowych różnego wieku I bonitacji siedliska. PTPN. Prac. Kom. Nauk
Rol. I Kom. Nauk Leś. oddział w Brzegu
147
Szczerbiński W., Szymański S. (1959). Problem przerostów i rozpieraczy w litych młodnikach
sosnowych oraz ocena zastosowania metod ich unieszkodliwiania. Poznańskie
Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Nauk Matematyczno-Przyrodniczych, Prace
Komisji Nauk Rolniczych i Leśnych, tom VI (1), Poznań
StatSoft, Inc. (2010). STATISTICA (data analysis software system), version 9.1.
www.statsoft.com.
Zasady Hodowli Lasu (2012). ORWLP Bedoń (ZHL)
STRESZCZENIE
Badania przeprowadzono w Nadleśnictwie Nowogard. Powierzchnie badawcze założono
w dwóch młodnikach sosnowych (Pinus sylvestris L.), 10-letnim i 13-letnim. Ustalono, że udział
rozpieraczy jest niewysoki, przeciętnie od ok. 192 do ok. 356 szt./ha.. W pracy zaprezentowano
analizy pomiarów wysokości (h) i pierśnicy (d1,3) wszystkich drzew (D-w) i porównano
z wynikami pomiarów rozpieraczy (D-r). Określono, że rozpieracze (D-r) dominują rozmiarami
niezależnie od wieku. Przeciętnie ta grupa drzew (D-r) jest wyższa (h) o ok. 30% w młodniku
10-letnim i 20% w 13-letnim młodniku od przeciętnej wysokości (h) całego drzewostanu (D-w).
Rozpieracze (D-r) są także drzewami grubszymi (d1,3) o ponad 4 cm od przeciętnej obliczonej dla
całego drzewostanu (D-w). Dominacja grubościowa i wysokościowa są cechami, na podstawie
których można kwalifikować drzewa do grupy rozpieraczy (D-r).
SUMMARY
Analyses were conducted in the Nowogard Forest Division. Experimental sites were
established in two sapling stands of Scots pine (Pinus sylvestris L.), a 10-year and a 13-year old.
The proportion of wolf trees was found to be slight, on average from approx. 192 to approx. 356
specimens/ha. The paper presents analyses of measurements of height (h) and diameter at breast
height (d1.3) of all trees (D-w) and they were compared with those of wolf trees (D-r). It was found
that wolf trees (D-r) dominate in terms of their dimensions, irrespective of their age. On average
this group of trees (D-r) is taller (h) by approx. 30% in the 10-year old sapling stand and by 20%
in the 13-year old sapling stand than the average height (h) of the whole stand (D-w). Wolf trees
(D-r) are also thicker (d1.3) by over 4 cm in comparison to the average calculated for the whole
stand (D-w). Trees may be classified as wolf trees (D-r) based on their dominance in terms of
diameter and height.
148
DOI: 10.5604/20811438.1158037
Karolina Listwan
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, e-mail. karolina.listwan@uj.ed.pl
Paweł Franczak
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, e-mail. p.franczak@uj.ed.pl
LASY I ICH TERENY SĄSIEDNIE JAKO OBSZARY
CECHUJĄCE SIĘ MNIEJSZĄ DEGRADACJĄ
KRAJOBRAZU WYWOŁANĄ PRZEZ REKLAMĘ
ZEWNĘTRZNĄ
FORESTS AND THEIR NEIGHBORING AREAS
CHARACTERIZED BY SLOWER DEGRADATION OF
LANDSCAPE CAUSED BY OUTDOOR ADVERTISING
Słowa kluczowe: degradacja krajobrazu, planowanie przestrzenne, reklama zewnętrzna,
Karpaty
Key words: degradation of landscape, spatial planning, outdoor advertising, Carpathians
Abstract. The purpose of the article was to investigate the degree of degradation
of landscape through advertising, in areas near forests with respect to areas with no
occurrence of woodland. These results are sought on the basis of the study of the valuable natural
area – the Central Outer Carpathians. The degree of degradation of these areas was rated, also
the differences in the Polish and Slovak side of the border was highlighted.
WPROWADZENIE
Reklama funkcjonowała w życiu człowieka od pokoleń, lecz wraz ze zmianą
jego stylu życia zmianie ulegała i jej forma. Równocześnie następował wzrost
intensywności jej występowania w przestrzeni publicznej, co wpływało na wzrost
jej oddziaływania na krajobraz. Tak wielka liczba reklam zewnętrznych
umieszczonych w przestrzeni publicznej nie jest jednak przypadkowa. Wynika ona
bezpośrednio z cech reklamy oraz intencji kierujących reklamodawcą. Jego celem
było i jest, zwrócenie uwagi konsumentów na reklamowany przez siebie produkt.
Jednak aby ten cel został w pełni spełniony, informacja o reklamowanym produkcie
musi pozostać w pamięci odbiorcy. Odbiorca reklamy nie ma jednak poznać
szczegółowej oferty reklamowanego produktu, lecz ma ona mu zapaść w pamięci,
aby go łatwo identyfikował [Miłkosz 2010]. Dlatego też najlepszym sposobem
osiągnięcia tego celu jest dotarcie do konsumenta w trakcie jego przemieszczania
się w przestrzeni publicznej. W niej spędza on znaczną część swojego czasu,
a ponadto przemieszczając się w przestrzeni publicznej nie ma możliwości
ominięcia reklamowanego produktu, tak jak to może zrobić w przypadku reklamy
149
telewizyjnej. Z tego powodu tak często wykorzystywana jest reklama zewnętrzna,
(outdoorowa), która bywa z reguły atrakcyjna i często innowacyjna.
Ze swej definicji reklama to ,,rodzaj komunikowania perswazyjnego
obejmujący techniki i działania podejmowane w celu zwrócenia uwagi na produkt,
usługę lub ideę'' [http://encyklopedia.pwn.pl/]. Nieustannie rośnie liczba reklam
stawianych przy ulicach polskich miejscowości, przy czym przybierają one coraz
bardziej rozbudowane formy i kształty. Bardzo często są one wzbogacane
rozwiązaniami elektronicznymi, a ich treść i kolorystyka staje się coraz bardziej
agresywna. Reklamodawcy dążą do tego, aby przez stosowanie takich form, być
zauważalnymi i docierać do jak najszerszego kręgu odbiorców. Dochodzi wówczas
do powstania sprzężenia zwrotnego, ponieważ im większa podaż reklamy, tym
występuje większe zobojętnienie nią odbiorcy, co z kolei skutkuje dalszym
wzrostem liczby reklam [Listwan 2014].
Tak intensywny rozrost występowania reklamy w przestrzeni publicznej rodzi
wiele negatywnych konsekwencji. Największe zmiany odczuwane są
w krajobrazie, który traci swe walory, natomiast w przestrzeni publicznej dochodzi
do pozbawiana jej przejrzystości i jednolitości. Zmiany te jednak, często nawet na
jednolitych cennie obszarach przyrodniczo i krajobrazowo, nie są jednolite.
Przyczynia się do tego sposób zagospodarowania obszaru jak i szerokość kątowa
widzianego krajobrazu. Ze względu połączenia obu tych cech najmniejsze
nagromadzenie reklam zewnętrznych wstępuje przy drogach publicznych
prowadzących przez obszary leśne.
RYS HISTORYCZNY REKLAMY ZEWNĘTRZNEJ
Rozwój reklamy zewnętrznej jest bardzo długi a w swej początkowej formie
związany był z początkami funkcjonowania współczesnej cywilizacji. Pierwsze jej
elementy sięgają już starożytności, gdy już na etapie handlu wymiennego
sąsiadujące grupy plemienne pozostawiały na swej granicy proponowane
do wymiany produkty handlowe [Jaroszewicz 1965]. Natomiast udokumentowana
historycznie forma reklamy liczy sobie ponad 5000 lat. Są to odnajdowane przez
archeologów elementy reklamy zawarte w postaci napisów naskalnych czy
na papirusach, które funkcjonowały m.in. w starożytnym Egipcie, Grecji, Rzymie,
Fenicji i Babilonii [Markiewicz 2010]. Natomiast pierwsze zarysy reklamy
zewnętrznej pojawiły się u Babilończyków, którzy stosowali reklamę wizualną
do oznaczania sklepów (stosując różnego rodzaju rysunki). Podobnie
w starożytnym Rzymie wykonywano na ścianach budynków inskrypcje
odpowiadające pełnioną formą dzisiejszym szyldom reklamowym. Wtedy po raz
pierwszy zastosowano afisz, który wykorzystywany był do zamieszczania
ogłoszeń, zarówno handlowych, politycznych jak i urzędowych [Markiewicz
2010].
150
Gwałtowny zanik reklamy nastąpił po upadku Cesarstwa Rzymskiego,
a w okresie średniowiecza występowała ona jedynie sporadycznie. Jedyną jej
funkcjonującą wówczas formą były ustne obwieszczenia, podczas których
zachwalano proponowane na sprzedaż towary. Natomiast zdecydowanie rzadziej
pojawiały się ręcznie pisane ogłoszenia i plakaty [Bajka 1993], czy też stosowane
przez kupców i rzemieślników szyldy rysunkowe [Lux 1997] w postaci kół
w przypadku kołodziejów, czy beczek u bednarzy. Jednak z chwilą wzrostu wartości
oferowanych towarów zaczęły być one zastępowane znakami obrazkowymi,
przekształconymi następnie w godła cechów [Markiewicz 2010].
Znaczne zmiany zaszły od XV w. z chwilą wynalezienia przez Jana Gutenberga
czcionki drukarskiej. Wtedy przy ulicach zaczęły pojawiać się plakaty reklamowe.
Ich rozpowszechnianie było jednak tak szybkie, że w XVIII w. w Paryżu i Lyonie
stworzono przepisy zawierające dopuszczalne rozmiary szyldów i plakatów
reklamowych [Markiewicz 2010]. Natomiast w XIX w. nastąpił znaczny rozwój
techniki, co umożliwiło druk pierwszych wielkopowierzchniowych plakatów
reklamowych [Anioł 2004]. Od tego czasu plakaty reklamowe zaczęły pojawiać się
w niemal każdym niezagospodarowanym miejscu w miastach, powodując chaos
przestrzenny [Markiewicz 2010].
Do II wojny światowej rozwój reklamy w Polsce postępował w podobny
sposób, jak w innych państwach europejskich. Dopiero po jej zakończeniu
w państwach kapitalistycznych następował dalszy rozwój form reklamy
zewnętrznej, natomiast w Polsce i w innych państwach socjalistycznych
dominowała gospodarka centralnie planowana, która przyczyniła się do
zatrzymania rozwoju reklamy [Markiewicz 2010]. Dopiero po zmianach
ustrojowych, jakie zaszły w Polsce w 1989 r., ponownie intensywnie zaczęła się
rozwijać reklama zewnętrzna. Od tego czasu występuje ona powszechnie
w przestrzeni publicznej, przyczyniając się do jej degradacji, zwłaszcza
na obszarach o wysokich walorach krajobrazowych.
CEL I METODY BADAŃ
Celem pracy było poznanie wpływu reklamy zewnętrznej na degradację
przestrzeni publicznej o wysokich walorach krajobrazu oraz roli przydrożnych
obszarów leśnych w obniżaniu częstotliwości występowania reklamy. Badania
przeprowadzono na obszarze Centralnych Karpat Zewnętrznych po polskiej
i słowackiej stronie granicy. W trakcie badań wykonano inwentaryzację reklam
zewnętrznych umieszczonych wzdłuż dróg publicznych. Ich monitoring wykonano
na 280 km dróg tworzących okrąg wokół głównej grani Tatr oraz na 170 km dróg
regionalnych i lokalnych przebiegających w jego obrębie [Ryc. 1]. Północną
granicę obszaru badań stanowiły odcinki dróg krajowych nr 7 i 49 oraz drogi
wojewódzkiej nr 957, a także południowe odcinki dróg krajowych E77, E50 oraz
nr 18 i 67. Na ich poszczególnych fragmentach wyznaczono 30 odcinków
151
kontrolnych o długości po 5 km, w obrębie których wykonano inwentaryzację
reklam. Odcinki te zostały rozmieszczone równomiernie na całym obszarze badań,
stosując podział ze względu na klasę drogi oraz zagospodarowanie przestrzeni.
Wybrano odcinku dróg publicznych przebiegające przez tereny intensywnie
zurbanizowane, osiedla wiejskie, obszary niezabudowane oraz przez lasy. Ponadto
na każdym z wyznaczonych odcinków badawczych prowadzono zliczanie reklam
na dziesięciu odcinkach po 500 m. Z kolei inwentaryzowane reklamy ze względu na
zajmowaną powierzchnię podzielono na trzy typy: duże (o powierzchni > 9 m2),
średnie (2–9 m2) oraz małe (< 2 m2). Inwentaryzację tę przeprowadzono w sierpniu
2013 r.
Ryc. 1. Obszar badań
Źródło: Google Maps.
ROZMIESZCZENIE REKLAM ZEWNĘTRZNYCH WOKÓŁ TATR
Reklama zewnętrzna jest elementem, który w ostatnich dziesięcioleciach
bardzo silnie zaznaczył swoją obecność w krajobrazie Polski [Gruszczyński 2005].
Jej największe nagromadzenie stwierdzono na obszarach miast, wzdłuż najczęściej
uczęszczanych arterii komunikacyjnych a także na obszarach atrakcyjnych
przyrodniczo i krajobrazowo [Fot. 1]. Obszarem, który charakteryzuje się jednym
z największych nagromadzeń reklam zewnętrznych jest Podhale [Listwan,
Franczak 2014a; Fot. 2]. Region ten jest również jednym z najcenniejszych
przyrodniczo w Polsce. Jednakże wewnątrz tego regionu obserwowane jest duże
zróżnicowanie rozmieszczenia reklam. Zróżnicowanie to wynika z różnej rangi
dróg, przy których umieszczane są billboardy, a także ze sposobu
zagospodarowania terenu, przez który drogi te biegną. Po polskiej stronie Tatr
152
Fot. 1. Degradacji pasa drogowego
Źródło: MIASTO MOJE A W NIM.
Fot. 2. Reklama na Podhalu
Źródło: MIASTO MOJE A W NIM.
zaobserwowano obszary o niewielkiej degradacji krajobrazu przez reklamy
zewnętrzne.Znaczne zmiany zaobserwowano również pomiędzy polskim
a słowackim podnóżem Tatr.
Na 30 odcinkach wyznaczonych przez autorów na badanym obszarze,
zinwentaryzowano aż 2307 nośniki reklamy. Zaobserwowano jednak znaczne
153
dysproporcje w liczbie reklam występujących na obszarze poszczególnych państw.
Przy badanych drogach znajdujących się na obszarze Polski zinwentaryzowano
1824 reklamy (79%), natomiast na obszarze Słowacji zliczono 483 reklamy (21%)
[Listwan, Franczak 2014c]. Częstotliwość występowania reklam w polskim pasie
drogowym jest znacznie większa niż ma to miejsce na Słowacji. W Polsce średnio
na 1 km drogi przypadają 24 reklamy, natomiast na Słowacji – 6 [Listwan, Franczak
2014b; Ryc. 2]. Nie oznacza to jednak, że cały obszar Podhala jest w jednakowy
sposób zdegradowany przez reklamę zewnętrzną. Występuje bowiem znaczne
zróżnicowanie w liczbie występujących reklam pomiędzy poszczególnymi
regionami jak i wewnątrz poszczególnych odcinków. Ogromna liczba reklam
umieszczona została wzdłuż najbardziej uczęszczanego szlaku komunikacyjnego
prowadzącego przez Podhale (droga krajowa nr 47), Nowy Targ do Zakopanego.
Na wyznaczonych przy niej trzech odcinkach badawczych zinwentaryzowano
aż 923 reklamy (61 reklam/1km drogi) [Fot. 3]. Na tym najintensywniej
zdegradowanym przez reklamy zewnętrzne fragmencie Podhala znajduje się
połowa zinwentaryzowanych w jego obrębie reklam. Jednak także inne badane
odcinki charakteryzują się dużą liczbą umieszczonych reklam. Średnio na każdy
1 km tych dróg przypada 15 reklam. Bardzo duża liczba reklam umieszczona jest
również wzdłuż drogi wojewódzkiej nr 958, gdzie na odcinku pomiędzy
przedmieściami Zakopanego, a Kościeliskiem występuje 46 reklam na 1 km drogi.
Podobnie niewiele mniejsza ich liczba występuje przy gęsto zabudowanym odcinku
drogi prowadzącym pomiędzy Białką Tatrzańską a Jurgowem (32 reklamy/1km
drogi) oraz przy drodze gminnej prowadzącej przez turystyczną wieś Murzasichle
(25 reklam/1 km drogi) [Ryc. 3]. Natomiast zdecydowanie inaczej sytuacja wygląda
na części badanego obszaru, gdzie m.in. na odcinku prowadzącym przez Dzianisz,
Ryc. 2. Rozmieszczenie reklam na obszarze badań
Źródło: Opracowanie własne.
154
gdzie przy każdym 1 km drogi zinwentaryzowano 2 reklamy, czy też
na prowadzącym wśród pól uprawnych odcinku pomiędzy Piekielnikiem
a Czarnym Dunajcem (5 reklam/1km drogi).
Ryc. 3. Rozmieszczenie reklam zewnętrznych w Murzasichlu
Źródło: Opracowanie własne.
155
Zgoła odmiennie wygląda sytuacja po słowackiej części badanego obszaru,
gdzie średnio na 1 km dróg przypada zaledwie 6 reklam [Listwan, Franczak 2014b].
Nie oznacza to, iż na tym obszarze nie występują różnice w rozmieszczeniu
reklamy, jednak że nie są one aż tak duże, jak ma to miejsce na Podhalu.
Na najbardziej zdegradowanym przez reklamę odcinku prowadzącym
do Ružomberoka zinwentaryzowano 15,6 reklam na 1 km drogi. Natomiast
na większości badanych odcinków ich liczba nie przekracza kilku reklam na 1 km
drogi.
CZĘSTOTLIWOŚĆ WYSTĘPOWANIA REKLAMY ZEWNĘTRZNEJ
A SPOSÓB ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENI
Częstotliwość rozmieszczania reklamy zewnętrznej na danym obszarze
wynika z dwóch czynników, spośród których najważniejszym, który determinuje
ich rozkład jest natężenie ruchu kołowego występującego na danej drodze.
To właśnie ono decyduje o tym, iż część strefy drogowej na badanym terenie jest
gęściej zabudowana różnego rodzaju reklamami zewnętrznymi a inne
zdecydowanie mniej. Związek ten możemy wyraźnie zauważyć przyglądając się
częstotliwości występowania reklam wzdłuż popularnej „zakopianki”, którą
dziennie przemierza w jedną stronę kilkanaście tysięcy pojazdów [Tab. 1].
Natomiast w okresie długich weekendów ich liczba dochodzi do 50 tys. na dobę
[GPR 2010]. Ze względu, iż jest to najczęściej uczęszczany ciąg komunikacyjny,
występuje przy nim większość reklam. Na mniej ważnych ciągach komunikacyjnych liczba reklam obniża się kilkukrotnie.
Tab. 1. Natężenie ruchu pojazdów na drogach Podhala w 2010 r.
L.p. Nazwa odcinka:
1.
Nowy Targ – Szaflary
16 447
2.
Szaflary – Poronin
15 138
3.
Poronin – Zakopane
17 045
4.
Jabłonka – Czarny Dunajec
4 235
5.
Czarny Dunajec – Nowy Targ
5 307
6.
Bukowina Tatrzańska – Brzegi
2 034
7.
Poronin – Bukowina Tatrzańska
4 990
8.
Jabłonka – Chyżne
4 923
9.
Chochołów – Zakopane
4 167
10.
Czarny Dunajec – Chochołów
3 716
Źródło: Generalny Pomiar Ruchu w 2010 r.
156
Liczba pojazdów:
Na obszarach o mniejszym natężeniu ruchu pojazdów rozmieszczenie reklam
modyfikowane jest przez sposób zagospodarowania sąsiedztwa drogi. Największe
nagromadzenie reklam (jednak o małym formacie) występuje w obrębie obszarów
intensywnie zabudowanych. Znaczny wzrost nagromadzenia reklam obserwowany
również jest w strefach podmiejskich, gdzie przy drogach wjazdowych do miast
występuje intensywniejsza degradacja krajobrazu (reklamami wielkoformatowymi). Ponadto wzrost częstotliwości występowania reklamy outdoorowej
obserwowany jest w sąsiedztwie skrzyżowań komunikacyjnych oraz centrów
handlowych. Natomiast znacznie mniejsze ich nagromadzenie występuje
na obszarach otwartych (z dala od gęstej zabudowy), a niemalże ich brak
na obszarach leśnych.
Z przeprowadzonych badań wynika, iż zdecydowanie najmniejsza liczba
reklam występuje przy drogach prowadzących przez zwarte obszary leśne oraz
przez ich najbliższe sąsiedztwo. Związek ten można wyraźnie zauważyć
na większości odcinków badawczych wyznaczonych na obszarze Słowacji jak
i licznych w Polsce. Najlepiej jednak związek zagospodarowania przestrzeni
z natężeniem liczby reklamy zewnętrznej oraz obniżaniem jej liczby w sąsiedztwie
obszarów leśnych prezentuje przykład odcinka prowadzącego przez Murzasichle.
Na tym odcinku zinwentaryzowano łącznie 123 reklamy (24,6 reklam/km drogi)
spośród których większość występowała na obszarach zabudowanych. Na 2,5 km
drogi prowadzącej przez najsilniej zabudowaną część miejscowości
zinwentaryzowano 92 reklamy.(75%), natomiast po obu jej stronach kolejnych 21
reklam (17%). Natomiast na dwóch odcinkach dróg przebiegających przez obszary
leśne i im sąsiedzkie zinwentaryzowano odpowiednio 3 i 0 reklam. Z kolei
na nieznacznie zabudowanym odcinku występującym przed obszarem leśnym
zinwentaryzowano 7 reklam [Ryc. 4].
Ryc. 4. Zależność w zagospodarowaniu przestrzeni a natężeniem liczby reklam na przykładzie Murzasichla
Źródło: Opracowanie własne.
157
PRZYCZYNY DEGRADACJI KRAJOBRAZU PRZEZ REKLAMĘ
ZEWNĘTRZNĄ
Przekształcenia krajobrazu na obszarze Podhala są bardzo wyraźne,
a największa jego degradacja miała miejsce na obszarach o najwyższych walorach.
Do takiego stanu rzeczy w największym stopniu doszło w ciągu ostatnich
kilkudziesięciu lat (od lat 90. XX w.), gdy nastąpił w Polsce szybki rozwój reklamy
zewnętrznej. Rozwój tej formy przekazu marketingowego jest procesem, który trwa
nadal, cechując się dynamicznością oraz wkraczaniem w różnorodne sfery
przestrzeni publicznej.
W Polsce istnieje duża dowolność w zamieszczaniu nośników reklamy
w przestrzeni publicznej, która wynika z braku szczegółowych umocowań
prawnych wprowadzających pewne ograniczenia. Obecny stan prawny w zakresie
regulacji reklamy zewnętrznej nie cechuje ani jednolitość, ani kompleksowość.
Występuje wiele aktów prawnych, które fragmentarycznie tylko normują
możliwości umieszczania reklamy w przestrzeni publicznej. Należy również
zwrócić uwagę, że istotną rolę w tym procesie odgrywa orzecznictwo sądów
administracyjnych, w tym Naczelnego Sądu Administracyjnego. Często zdarza się,
że organy administracji publicznej posiłkują się poglądami sądownictwa
w sytuacjach nieuregulowanych jednolicie lub wtedy, gdy ustawodawca milczy
w pewnych kwestiach dotyczących reklamy, a które pojawią się w praktyce
[Listwan, Franczak 2014b].
Właściwymi ustawami, które odnoszą się do umiejscawiania reklamy
w przestrzeni publicznej są: ustawa - Prawo budowlane [1994], ustawa o drogach
publicznych [1985], ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami [2003]
oraz ustawa o ochronie przyrody [2004]. Niestety już same nazwy przytoczonych
ustaw oraz ich liczba wskazuje na to, iż zagadnienie reklamy zewnętrznej w polskim
prawie, jest zagadnieniem, które nie doczekało się jeszcze kompleksowej regulacji
w jednym akcie prawnym poświęconym wyłącznie temu zagadnieniu. Zapisy te
mają reglamentować, ograniczać i standaryzować reklamę outdoorową w przestrzeni publicznej. Jednak ich liczba oraz różnorodność powoduje, iż występują liczne
braki, z których wynika powstanie wielkiego chaosu w przestrzeni publicznej
spowodowanego przez reklamy zewnętrzne.
PODSUMOWANIE
Administracyjnoprawna regulacja reklamy zewnętrznej w przestrzeni
publicznej jest obecnie przedmiotem otwartej dyskusji. Zarówno ustawodawca
jak i społeczeństwo pokładają w normach materialnego prawa administracyjnego,
nadzieję na gruntowe i kompletne uregulowanie rynku reklamy zewnętrznej,
ze szczególnym zaakcentowaniem zasad lokalizacji nośników reklamowych
w przestrzeni publicznej, która stanowi wspólne dobro i wymaga działań
158
chroniących jej ład przestrzenny i zlokalizowane w niej dziedzictwo kulturowe.
W ślad za postępującym rozwojem rynku outdoorowego w Polsce, który jest
następstwem przemian społeczno- ekonomicznych i cywilizacyjnych, winien iść
rozwój regulacji prawnych, które zapewnią klarowność tej strefy życia społecznego
i wprowadzą niezbędne ograniczenia reklamy zewnętrznej dla zachowania
harmonii i ładu przestrzeni publicznej oraz poszanowania wartości, które przestrzeń
ta niesie ze sobą dla społeczeństwa. Jednak jak na razie obszary leśne same „bronią
się” przed nadmiernym umieszczaniem przy przebiegających przez nie drogach
publicznych, reklam. Poprzez ograniczoną na ich obszarach widoczność
reklamodawcy nie spowodowali degradacji tego obszaru. Jednak pomimo tego
należy dążyć do wprowadzenia zmian prawnych, które zapobiegną degradacji tych
terenów w przyszłości oraz przyczynią się do oczyszczenia terenów otwartych
z nadmiernej liczby nośników reklamy [Listwan 2014].
LITERATURA
Anioł M. 2004. Reklama w krajobrazie, Architektura Krajobrazu. Studia i prezentacje, 1-2:
67-62.
Bajka Z. 1993. Krótka historia reklamy na świecie i w Polsce, Zeszyty Prasoznawcze, 3-4: 23.
Encyklopedia PWN [dostęp: 30.04.2014], dostępny: http://encyklopedia.pwn.pl/
Generalny Pomiar Ruchu w 2010 roku, [dostęp: 10.10.2014], dostępny:
http://www.gddkia.gov.pl/pl/987/gpr-2010
Gruszczyński J. 2005. Zaśmiecanie informacyjne krajobrazu, AURA, 10: 30-31.
Insternetowy System Aktów Prawnych: Ustawa z dnia 21 marca 1985 r. o dogach publicznych,
Tekst jedn. Dz. U. 1985 nr 14 poz. 60, [dostęp: 30.04.2014], dostępny:
http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19850140060
Insternetowy System Aktów Prawnych: Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane, Tekst
jedn. Dz. U. 1994 nr 89 poz. 414, [dostęp: 30.04.2014], dostępny:
http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19940890414
Insternetowy System Aktów Prawnych: Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków
i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2003 nr 162 poz. 1568 z późn. zm. [dostęp: 30.04.2014],
dostępny: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20031621568
Internetowy System Aktów Prawnych: Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody,
Dz. U. 2004 Nr 92 poz. 880 z późn. zm. [dostęp: 30.04.2014], dostępny:
http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040920880
Jaroszewicz A. 1965. Zarys rozwoju reklamy, Wyd. PTE, Warszawa: 2.
Listwan K. 2014. Prawnoadministracyjna regulacja reklamy zewnętrznej w przestrzeni
publicznej, praca magisterska, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet Jagielloński,
Kraków.
Listwan K., Franczak P. 2014a. Degradacja przestrzeni publicznej i krajobrazu przez
niezorganizowane rozmieszczenie reklamy zewnętrznej, AURA, 6: 25-26..
Listwan K., Franczak P. 2014b. Degradacja krajobrazu i przestrzeni publicznej obszarów
cennych przyrodniczo przez reklamy zewnętrzne na podstawie Centralnych Karpat
Zewnętrznych, III Ogólnopolska Konferencja Naukowa Młodych Badaczy
„Aplikacyjność Badań Geograficznych”. Abstrakty, Kraków: 33-34.
159
Listwan K., Franczak P. 2014c. The Central Western Carpathians - as an example of influence
of outdoor advertising on the degradation of a public space with a valuable landscape.
IGU Regional Conference - Changes, Challenges, Responsibility. Book of Abstracts,
Kraków: 1262.
Lux J., Michalska A. 1997. Reklama. Podręcznik dla szkół handlowych średnich i policealnych,
Wyd. ADAM, Warszawa.
Markiewicz M. 2010. Reklama zewnętrzna w mieście, Wyd. Uczelniane politechniki
Koszalińskiej, Koszalin.
Mikosz J. 2010. Formy reklamy zewnętrznej, Kultura-Media-Teologia, 3: 44-58.
STRESZCZENIE
Celem autorów było określenie wpływu reklamy zewnętrznej na degradację obszarów
o wysokich walorach krajobrazowych oraz określenie występowania mniejszej degradacji
przestrzeni na obszarach leśnych. Badania wykonano po obu stronach Centralnych Karpat
Zachodnich (na obszarze Polski i Słowacji). W tym celu dokonano inwentaryzacji nośników
reklamy na terenach rozciągających się wzdłuż dróg publicznych,. Obserwacje przeprowadzono
na 280 kilometrów dróg tworzących okrąg wokół Tatr i 170 km z dróg regionalnych i lokalnych,
przebiegających wewnątrz tego obszaru. Zliczanie reklam przeprowadzono na 30 odcinkach
badawczych o długości po 5 km (podzielonych na dziesięć sekcji po 500 m). Natomiast reklamy
podzielono na trzy grup: duże (o powierzchni > 9 m2), średnie (2-9 m2) i małe (< 2 m2).
Uzyskane wyniki wskazują na wyraźne zróżnicowanie w rozmieszczeniu reklam
na badanym obszarze. Zaobserwowano wyraźne zróżnicowanie w występowaniu nośników
reklam w poszczególnych państwach. Zdecydowanie większą liczbę reklam zinwentaryzowano
na obszarze Polski (1 824), gdzie na każdy kilometr drogi przypadają 24 reklamy. Natomiast
na obszarze Słowacji jest ich 6. Jednak na obszarze Słowacji rozmieszczenie nośników reklamy
jest znacznie bardziej równomierne niż na obszarze Polski, gdzie przy najbardziej ruchliwej
drodze między Nowym Targiem i Zakopanem zinwentaryzowano 923 reklam (61/km drogi).
Z kolei na pozostałym obszarze występuje ich średnio 15/km drogi.
W obu krajach największa liczba reklam występuje w miastach oraz na ich przedmieściach.
Ponadto większe ich nagromadzenie występuje w pobliżu centrów handlowych, stacji
benzynowych, podjazdów pod przełęcze oraz przy skrzyżowaniach dróg. Natomiast
zdecydowanie najmniejsza ich liczba występuje przy drogach przebiegających przez małe
wioski oraz przez lasy. Obszary leśne w dużej mierze są ich wręcz pozbawione. Natomiast, gdy
rozgradzają one większe obszary zabudowane, to stanowią swego rodzaju bufor dla rozrostu
większej liczby reklam.
SUMMARY
The authors' purpose was to identify an influence of advertising on a degradation
of the areas of high landscape values. The research was made on both sides of The Central
Western Carpathians: Polish and Slovakian. During this process, the cataloguing
of advertisements on areas extending along the public highway, has been made. The observations
were made on 280 kilometres of roads making a circle around the Tatra Mountains and 170
kilometres of a regional and local roads covering the area among them. Along these roads,
30 sections were created: each with 5 kilometres circle around the cataloguing point (divided into
10 sections of 500 metres each). Those sections were evenly balanced and created according
160
to a class of road and its development of land.. Advertisements have been catalogued into one
of three groups: big (with area > 9 m2), medium (2-9 m2) and small (< 2 m2).
The results of the cataloguing clearly showed the diversity in an arrangement
of advertisements on the area of the research. It is observed at the regional level but also
considering the class of the road. A greater number appear in the "belt road" in Poland than
in Slovakia. Its scenery has deteriorated significantly. On the Polish side 1 824 advertising
carriers were catalogued while on the Slovakia - 6. However, on Slovakia the deployment of the
carriers is regular, but in Poland is various. The accumulation of advertisements exist on the
busiest road between Nowy Targ and Zakopane. On every of 3 marked sections with elements for
measurement 923 advertisements were catalogued (61 adverts/1kilometer of the road). On the
rest of sections the average amount- 15 adverts/1 kilometre of the road.
In both countries, the number of the adverts grows in the suburbs. What is more, the greater
accumulation exists in the vicinity of shopping centres, gas stations and driveways. In Slovakia
the greater number of adverts exists in a mountain passes. The lowest number exist in the wooded
area and in small villages.
161
DOI: 10.5604/20811438.1158039
Karolina Listwan
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, e-mail: karolina.listwan@uj.ed.pl
Paweł Franczak
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, e-mail: p.franczak@uj.ed.pl
OCHRONA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO
I DÓBR KULTURY NA OBSZARACH LEŚNYCH
NA PRZYKŁADZIE HUTY POLAŃSKIEJ
PROTECTION OF CULTURAL LANDSCAPE AND CULTURAL
GOODS IN FOREST AREAS ON THE EXAMPLE
HUTA POLAŃSKA
Słowa kluczowe: krajobraz kulturowy, zmiany użytkowania ziemi, Magurski Park
Narodowy
Key words: cultural landscape, changes in land use, Magura National Park
Abstract. The purpose of this article is to answer the question, pertaining to the research
problemwhether the existing legal instruments are sufficient for the effective protection of the
cultural landscape preserved in Natural Areas. As a representative example, the authors selected
the Polańska Huta area, which is characterized by the occurrence of forest areas, many remains of
the rural cultural landscape. The article has raised the issue of the lack of a comprehensive
definition of the landscape in the Polish legislation which results in the insufficient protection of
the areas, with the cultural landscape and the natural landscape at the same time. Efforts have been
made to make the old village cultural landscape accessible for tourism.
WSTĘP
Każde pokolenie oznacza się tym, iż jest różne, od tych które były przed nim
i tych, które nastąpią po nim. Jest jednak jedna cecha, która będzie zawsze
towarzyszyła każdemu pokoleniu, niezależnie od miejsca i czasu, w którym
przyszło mu żyć. Cechą tą będzie chęć pozostawienia po sobie niezatartego śladu
w historii cywilizacji, odciśnięcie swoje piętna, które pomimo przemijania wieków
będzie trwało i świadczyło o danej generacji.
Sposobów na to, by pozostawić po sobie świadectwo dla przyszłych pokoleń
jest wiele, bo przecież niczym innym jak wizytówką pozostawianą po sobie jest
dorobek literacki, dzieła sztuki, wynalazki cywilizacyjne czy osiągnięcia naukowe.
Spośród tak szerokiego spectrum możliwości utrwalenia się w pamięci potomnych
na szczególną uwagę, w opinii autorów, zasługuje jedna z form, którą jest krajobraz
kulturowy. Jego istotę i rolę, które odgrywa, znakomicie oddają słowa Julio
Lamazaresa: ,,Krajobraz to pamięć. Mimo swych ograniczeń zachowuje ślady
przeszłości, odtwarza wspomnienia, wypełnia je cieniami innej epoki, będącej już
162
tylko odbiciem samej siebie, przechowywanym w pamięci wędrowca lub kogoś,
kto pozostaje- po prostu- wierny krajobraz''. Słowa pisarza w sposób trafny opisują
to, czego my jesteśmy świadkami na co dzień. Nasze życie rozgrywa się na tle
krajobrazu, który otacza nas zewsząd, będąc przepełnionym symboliką i śladami
minionych pokoleń. Krajobrazy są wynikiem odbywającej się na przestrzeni
wieków interakcji pomiędzy człowiekiem a środowiskiem. W ten sposób człowiek
stał się i staje się nadal ,,autorem'' istniejących krajobrazów. Ta interakcja przebiega
również w drugim kierunku – to krajobraz odciska piętno na kulturze miejscowej
ludności i, w szerszej skali, na tożsamości narodowej [Otawski 2011]. Ta zależność
pozwala nam stwierdzić, że człowiek nie mógłby żyć i gromadzić swojego
dziedzictwa kulturowego bez krajobrazu, a z drugiej strony krajobraz ten nie
powstałby bez człowieka. Jednak należy sobie zdać sprawę, iż to na człowieku
spoczywa większa odpowiedzialność wynikająca z tego ,,partnerskiego'' układu.
Ludzie winni zdawać sobie sprawę, iż prawo kształtowania przez nich krajobrazu,
pociąga za sobą konieczność jego ochrony, a samo kształtowanie powinno
przebiegać z zachowaniem zasady proporcjonalności, odpowiedniości czy
zrównoważonego rozwoju. Istotne jest również wychwycenie różnic pomiędzy
tymi dwoma pojęciami. I tak, pojęcie kształtowania krajobrazu zawiera w sobie
kształtowanie klimatu, zasobów wodnych i leśnych, świata roślin i świata zwierząt,
a także harmonijnych miast i obszarów wiejskich, których harmonia polega m.in. na
właściwym zespoleniu z naturalną rzeźbą terenu. Ochrona krajobrazu zawiera się
natomiast w działaniach, polegających na ochronie rzeźby terenu, gleb klimatu,
zasobów wodnych, szaty roślinnej, świata zwierząt oraz zasobów stworzonych
przez człowieka w postaci miast, wsi, lasów, czy wód [Wolski 2011]. Problem, który
zarysowuje się na tle tych dwóch działań – kształtowania i ochrony krajobrazusprowadza się to stanu, w którym społeczeństwo z aprobatą przyjmuje możliwość
dokonywania przeobrażeń w zastanym krajobrazie, jednocześnie lekceważąc
potrzebę i obowiązek jego ochrony.
Celem artykułu jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, zawierające się
w problemie badawczym: Czy obowiązujące narzędzia prawne są wystarczające
do skutecznej ochrony krajobrazu kulturowego zachowanego na obszarach
cennych przyrodniczo? Autorzy chcą udzielić odpowiedzi analizując studium
przypadku Huty Polańskiej i jednocześnie zmierzają do zaproponowania prawnych
rozwiązań, służących ochronie krajobrazu kulturowego, będącego wynikiem
ludzkiej działalności, zachowanego na obszarach leśnych.
KRAJOBRAZ, KRAJOBRAZ KULTUROWY – PRZEGLĄD DEFINICJI
Krajobraz jako przedmiot badań jawi się nam jako zagadnienie
interdyscyplinarne i trudnością byłoby jego zaklasyfikowanie do jednej z dziedzin
naukowych. O krajobrazie chętnie wypowiadają się geografowie, architekci,
ekolodzy, biolodzy, a także coraz częściej przedstawiciele nauk humanistycznych,
163
takich jak prawo. Ten sam krajobraz może być więc przedmiotem badań
przedstawicieli różnych profesji i każdy z nich dostrzegać w nim będzie inny aspekt
i patrzeć na niego w inny sposób, doceniając różne jego wartości. Taki stan
przekłada się na to, iż pojęcie to ma wiele znaczeń i definicji. J. Kondracki
i A. Richling [1983] definiują krajobraz jako ,,część epigeosfery (zewnętrznej sfery
Ziemi) stanowiącą złożony przestrzennie geokompleks o swoistej strukturze
i wewnętrznych powiązaniach'', W. Nalkowski [1901] przyjął, że ,,to co widzimy
i co jest objęte horyzontem to krajobraz lub panorama'', z kolei U. Myga-Piątek
[2001] przyjmuje , że ,,Krajobraz rozumiany jest jako: historycznie ukształtowany
fragment przestrzeni geograficznej, powstały w wyniku zespolenia oddziaływań
środowiskowych i kulturowych, tworzących specyficzną strukturę, objawiającą się
regionalną odrębnością postrzeganą jako swoista fizjonomia'' [Myga-Piątek 2001].
Jak widać na przykładzie powyższych definicji – stanowiących jedynie mały
wycinek dostępnych w literaturze znaczeń omawianego terminu, definiens pojęcia
,,krajobraz'' jest bardzo różnorodne i może być kreowane w oparciu o odmienne
czynniki m.in. fizyczne, historyczne, czy typowo intuicyjne. Natomiast
w powszechnej świadomości krajobraz będzie funkcjonował jako ,,obraz
przedstawiający jakąś okolicę'' [Słownik Języka Polskiego PWN 2014].
Dodatkowe problemy definiowalności tego wyrażenia stanowi szeroki
katalog typów krajobrazu. Badacze i znawcy tego zagadnienia wyróżniają wśród
podstawowych typów krajobrazu, krajobraz miejski odnoszący się do przestrzeni
dużych miast, krajobraz przemysłowy (industrialny, inżynieryjny), krajobraz
rolniczy, krajobraz turystyczny, krajobraz pogórniczy, coraz częściej wyodrębniany
krajobraz ekologiczny, czy wreszcie krajobraz kulturowy [Komisja … 2014].
Chcąc przybliżyć charakter i znaczenie krajobrazu kulturowego, jako typu
krajobrazu, należy się odwołać do jego najprostszej definicji, która mówi,
iż ,,krajobraz kulturowy to krajobraz przekształcony przez człowieka w wyniku
rozwoju cywilizacyjnego, stanowiący ewolucyjne następstwo krajobrazów
pierwotnych (przyrodniczych) jakie istniały na Ziemi do czasów neolitu'' [MygaPiątek 2010]. Z przytoczonej definicji wyłania się obraz krajobrazu kulturowego
jako swoistej ,,mozaiki'' łączącej zróżnicowane elementy. Wyodrębnić, więc można
takie części składowe krajobrazu kulturowego jak: historia, przestrzeń
geograficzna, oddziaływania środowiskowe i kulturowe. Razem te elementy
tworzą, o czym mówi przytoczona definicja, specyficzną strukturę. Niebywale
istotne jest uświadomienie sobie, iż zarówno te pojedyncze składniki, jak i gotowy
produkt w postaci ukształtowanego krajobrazu kulturowego wymagają działań
ochronnych.
POTRZEBA OCHRONY KRAJOBRAZU KULTUROWEGO
Zanim padnie odpowiedź na pytanie ,,W jaki sposób chronić krajobraz
kulturowy?'', należy odpowiedzieć sobie na pytanie ,,Dlaczego współczesny
164
krajobraz kulturowy wymaga ochrony?''. Wydaje się słuszne przyjęcie stanowiska,
iż taka potrzeba wynika z dzisiejszej istoty społeczeństwa i galopującego postępu
cywilizacyjnego. Jesteśmy społeczeństwem niebywale skomercjalizowanym,
żyjącym ,,tu i teraz'', co potwierdzają słowa niemieckiego filozofa Petera
Sloterdiijka: ,,Dynamika dzisiejszego społeczeństwa opiera się na nieustannym
wymyślaniu samego siebie od początku i testowaniu kolejnych wersji „ja”
we wszystkich możliwych warunkach''. Takie podejście do świata sprawia,
że wartości materialne, chęć zysku, oportunizm i pogoń za technologią, przesłaniają
wartości niematerialne, symboliczne.
Ten problem dotyczy przede wszystkim krajobrazu kulturowego, który coraz
częściej postrzegany jest jako tło dla działań inwestycyjnych, źródło zysku poprzez
komercjalizację, czy w skrajnej sytuacji, w ogóle nie odgrywa żadnej roli i może być
degradowany w imię postępu cywilizacyjnego, strategicznych projektów
inwestycyjnych, czy rozwoju przemysłu. Jest to nierówna walka, która zazwyczaj
kończy się przegraną wartości kulturowych. Stąd też wynika potrzeba skutecznej
i rygorystycznej ochrony zachowanych, i przecież tworzonych ciągle, krajobrazów
kulturowych. Nie można dopuścić do tego, iż zostaną one zniszczone wskutek
rozwoju cywilizacyjnego, urbanizacji, komercjalizacji, uprzemysłowienia, czy po
prosu na skutek zapomnienia i ignorancji. Aby nie dopuścić do tego, iż nasze
pokolenie pozostawi po sobie krajobraz kulturowy wyłącznie w postaci osiedli
domków jednorodzinnych, kominów fabryk i szklanych centrów handlowych,
niezbędne jest podejmowanie działań ochronnych i to w różnych formach. Mowa tu
o działaniach zarówno zinstytucjonalizowanych, sformalizowanych, jak
i działaniach miękkich w postaci oddziaływania na świadomość społeczeństwa.
Potrzebne są również działania prewencyjne, jak i naprawcze, jednostkowe
i obejmujące większe obszary. Tak kompleksowe działania będą prowadzić do celu
ostatecznego- zachowania i pielęgnowania krajobrazu kulturowego.
PRAWNA OCHRONA KRAJOBRAZU W POLSCE
Dla ochrony krajobrazu istotne znaczenie mają unormowania prawne, które
w sposób najskuteczniejszy mogą być egzekwowane i sankcjonowane. Niestety
w polskim prawie pojawia się dość zasadniczy problem, który uwidacznia się na
przykładzie Huty Polańskiej. Istota tego problemu polega na tym, iż w polskim
ustawodawstwie brak jest kompleksowej ochrony krajobrazu, co przekłada się
na rozproszenie i tylko częściowe uregulowanie zagadnień ochrony krajobrazu
w obowiązujących ustawach. Aby powyższy problem naświetlić w odpowiedni
sposób należy odwołać się Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (dalej też jako
EKK, Konwencja) sporządzonej we Florencji w dniu 20 października 2000 r.,
a której Polska jest sygnatariuszem od dnia 24 czerwca 2004 r. [Dz. U. 2006].
Porównując zapisy EKK z krajowymi przepisami dotyczącymi krajobrazu,
zauważa się szereg istotnych różnic. Dysonans ten wynika z faktu, iż pomimo
165
ratyfikacji EKK, polski ustawodawca nie podjął do dnia dzisiejszego działań
prawnych, mających na celu wdrożenie zapisów Konwencji. Pierwsza, istotna
różnica zarysowuje się już na poziomie definicyjnym krajobrazu. Zgodnie z EKK,
krajobraz ,,znaczy obszar, postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem
działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich''. Jest to definicja
całościowa, która obejmuje zarówno krajobraz przyrodniczy, jak i kulturowy.
Niestety na taką uniwersalną definicję nie zdecydował się polski prawodawca,
który wyróżnia odpowiednio krajobraz przyrodniczy, który cechuje się brakiem
śladów działalności człowieka i krajobraz kulturowy, który jest z kolei efektem
działalności człowieka.
Przyjęcie takiego rozwiązania definicyjnego pociąga za sobą dalsze skutki
prawne, które jednocześnie stanowią o kolejnej różnicy między aktem europejskim
a polskim prawem. Dzięki kompleksowej definicji krajobrazu zastosowanej
w EKK, środki, cele i zadania przewidziane w tym akcie do ochrony krajobrazu,
będą miały zastosowanie zarówno do krajobrazu przyrodniczego, jak
i kulturowego. Na gruncie polskiego prawodawstwa należy sięgnąć do dwóch
różnych ustaw, które przewidują odmienne regulacje prawne dla każdego
z rodzajów krajobrazu. I tak, narzędzia prawne dla ochrony krajobrazu
przyrodniczego przewiduje Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody
[Dz. U. 2004]. Mowa tam o takich formach ochrony, jak park narodowy, park
krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu. Natomiast instrumenty prawne
służące ochronie krajobrazu kulturowego zawiera Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r.
o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami [Dz. U. 2003], która za formy ochrony
zabytków, co można uznać za równoznaczne z ochroną krajobrazu kulturowego,
uznaje: wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku
kulturowego, czy ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania
przestrzennego lub decyzji indywidualnej.
Przyjęcie w prawie krajowym takich rozwiązań teoretycznych, może budzić
wiele problemów w praktyce. Z taką problematyczną sytuacją mamy do czynienia
na obszarze Huty Polańskiej. W miejscowości tej dochodzi bowiem do pokrycia się
(zgodnie z polską definicją krajobrazu), dwóch krajobrazów- kulturowego
i przyrodniczego. Wynika to z faktu iż, zachowane elementy wiejskiego krajobrazu
kulturowego znajdują się na obszarze leśnym. Taki stan faktyczny rodzi
wątpliwości, co do tego, jakiemu reżimowi prawnemu winien podlegać
analizowany obszar. Czy zastosowanie powinna mieć ustawa o ochronie przyrody,
ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, czy może oba te akty prawne?
Na jakie rozwiązanie zdecydowano się na obszarze Huty Polańskiej? Analizowana
miejscowość stanowi enklawę na terenie Magurskiego Parku Narodowego. Dlatego
też zastosowanie do ochrony tamtejszego krajobrazu mają przepisy ustawy
o ochronie przyrody. Podkreślić należy jednak, że w ten sposób chroniony jest
wyłącznie krajobraz przyrodniczy, z pominięciem zachowanych elementów
krajobrazu kulturowego. Nie jest to najlepsze rozwiązanie, ponieważ w ten sposób
chronione są określone wartości przyrodnicze, podczas gdy wartości kulturowe
166
są pomijane i to ich kosztem odbywa się ochrona tych pierwszych. Kazus Huty
Polańskiej pokazuje, iż obowiązujące prawo odnoszące się do ochrony krajobrazu
jest niebywale problematyczne w swej aplikacyjności. Brak kompleksowej
definicji krajobrazu i rozproszona w dwóch ustawach regulacja traktująca o jego
ochronie, przekładają się na nieskuteczną ochronę i znaczne rozbieżności.
W obecnej sytuacji (tak, jak ma to miejsce w Hucie Polańskiej) należy wybrać
spośród dwóch tak samo cennych krajobrazów ten cenniejszy i to jego chronić,
kosztem drugiego. Jest to zadanie bardzo kontrowersyjne. Nie istnieje, bowiem
żadna miara określająca, który krajobraz jest wartościowszy. Próba takiego wyboru
zawsze kończyć się będzie wyłącznie subiektywną opinią, niezależnie czy
indywidualną, czy gremialną, która wydaje się, iż nie może przesądzać o tym, który
krajobraz zasługuje na ochronę, a który nie.
Antidotum na tą budzącą poważne wątpliwości sytuację, wydaje się
wdrożenie, do polskiego systemy prawnego, zapisów Europejskiej Konwencji
Krajobrazowej, co skutkować miałoby wprowadzeniem jednolitej definicji
krajobrazu, a w następstwie efektywniejszą ochronę krajobrazu w Polsce,
rozumianego jako całość, bez podziału na krajobraz przyrodniczy i kulturowy.
Słuszny wydaje się postulat utworzenia ,,ustawy krajobrazowej'', która scalałaby
w jeden dokument zapisy prawne dotyczące krajobrazu, obecnie rozproszone
w ustawie o ochronie przyrody, w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad
zabytkami oraz w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym
[Worobiec 2011].
OBSZAR BADAŃ
Leśnictwo Polany stanowi jednostkę administracyjno-gospodarczą
Magurskiego Parku Narodowego, wchodzącego przed utworzeniem parku
narodowego – w 1995 r. – w skład Nadleśnictwa Nowy Żmigród. Położone jest
w południowo-zachodniej części województwa podkarpackiego, w powiecie
jasielskim, przy granice ze Słowacją [Ryc. 1]. Leśnictwo obejmuje swym zasięgiem
grunty wsi Polany i tereny obecnie niezamieszkałej wsi Huta Polańska,
wchodzących w skład gminy Krempna.
Obszar Leśnictwa podobnie jak pozostała część Magurskiego Parku
Narodowego został objęty ochroną prawną ze względu na występowanie na tym
obszarze typowego krajobrazu Beskidu Niskiego (będącego najniżej
wydźwigniętym fragmentem w grzbiecie polskich Karpat), a także z powodu
skrzyżowania na tym obszarze dwóch głównych korytarzy ekologicznych (N-S i EW) [Czaderna 2009].
Szczegółowymi badaniami objęto stoki Góry Czerszla (731 m n.p.m.) –
nazywanej również Wielką Górą – z znajdującym się na jej grzbiecie
do zakończenia II wojny światowej przysiółkiem Huty Polańskiej – Paryszowskie
(Na Paryszowskim) [WIG 1938]. Jest to rozwinięty południkowo długi grzbiet
167
Ryc. 1. Położenie obszaru badań
Źródło: Opracowanie własne.
(ok. 6,5 km) rozcięty licznymi krótkimi potokami spływającymi prostopadle od linii
grzbietu, do potoków Hucianka i Baranie. Stosunkowo strome stoki największe
nachylenie osiągają w sąsiedztwie bocznych dopływów, natomiast jego grzbiet
znacząco się rozszerza, tworząc liczne spłaszczenia terenu osiągające w sąsiedztwie
grzbietów przyporowych szerokość kilkuset metrów.
HISTORIA HUTY POLAŃSKIEJ
Huta Polańska zwana w XIX w. również Hutą Parszowską [Słownik
geograficzny … 1882] założona została końcem XVI w. bądź na początku XVII w.
tuż przy granicy państwowej w górskiej dolinie Hucianki [Ryc. 2]. Miejscowość ta
wyróżniała się na tle sąsiednich wsi zamieszkałych przez ludność łemkowską,
składem etnicznym. Huta Polańska była enklawą ludności polskiej, a jej
mieszkańcy prócz rolnictwa trudnili się również czynnościami związanymi
z hutnictwem związanym z działaniem do II poł. XIX w. we wsi huty szkła
[Materiały … 1994].
Miejscowość rozwijała się intensywnie do chwili wybuchu we wrześniu
1939 r. II wojny światowej. W dniu 1 września nad Krempną obserwowano
pierwsze samoloty niemieckie, a następnego dnia w głąb terytorium Polski
wkroczyły pierwsze oddziały wojsk niemieckich. Zaatakowały one m.in. placówkę
168
Ryc. 2. Panorama Huty Polańskiej w latach 40. XX w.
Źródło: Portal Sercu bliski Beskid Niski.
Straży Granicznej w Hucie Polańskiej. Jednak główne siły wojsk niemieckich
1 dywizji górskiej gen. Kublera przekroczyły granicę państwową na obszarze
Beskidu Niskiego dopiero 7 września. Napotkali oni na silny opór ze strony wojska
polskiego w rezultacie którego ten fragmentu Beskidu Niskiego zajęty został przez
wojska niemieckie 9 września. Największy wpływ na dalsze losy Huty Polańskiej
odegrały jednak wydarzenia z września 1944 r. 8 września rozpoczęło się natarcie
wojsk radzieckich w kierunku Przełęczy Dukielskiej i Żmigrodu. Liczne, lecz źle
przygotowane do walk w górach wojska radzieckie nacierały na dobrze
rozlokowane i uzbrojone oddziały niemieckie. W wyniku przeciągających się walk
30 września nadciągające oddziały radzieckie przeprowadziły zmasowany ostrzał
artyleryjski na Hutę Polańską i Ciachanie. Spowodowało to szybkie wycofywanie
się z nich oddziałów niemieckich, które opuszczając wsie niszczyły i podpalały
zabudowania. Ostatnie stacjonujące tu oddziały niemieckie wyparte zostały
w pierwszych dniach października jednakże regularne ostrzeliwanie doliny trwało
aż do połowy stycznia 1945 r. [Materiały … 1994]. Po zakończeniu działań
wojennych wieś została niemal całkowicie zniszczona w związku z czym
miejscowa ludność nie powróciła do swoich domostw.
ZMIANY I AKTUALNY STAN ZACHOWANIA KRAJOBRAZU
HUTY POLAŃSKIEJ
Na przestrzeni kilku wieków w niewielkiej Hucie Polańskiej nie zachodziły
znaczne zmiany w liczbie zamieszkującej wieś mieszkańców. W poł. XIX w.
zamieszkiwało ją kilkadziesiąt osób, którzy mieszkali w 49 chałupach [Kataster
gruntowy 1861]. Natomiast niespełna sto lat później przed wybuchem II wojny
światowej we wsi istniały 64 budynki mieszkalne [Materiały … 1994]. Zachodzące
nieznaczne zmiany w zagospodarowaniu wsi i postępujące jedynie niewielkie
przekształcenia krajobrazu zaobserwować można na podstawie zachowanych
materiałów kartograficznych, katastru gruntowego (pochodzącego z r. 1861; 1:280
169
000) [Ryc. 3] oraz opracowanej w 1938 r. mapie WIG (Wojskowego Instytut
Geograficznego; 1:100 000) [Ryc. 4]. Mapy te zawierając bardzo dużo
szczegółowych danych dotyczących tak pojedynczych zabudowań jak i sposobu
użytkowania ziemi, a nawet lokalizacji obiektów małej architektury (krzyże,
kapliczki) pozwalają na dokładne prześledzenie zachodzących zmian [Soszczyński
2012]. W tym okresie funkcjonowania wsi najlepiej czytelnymi elementami
krajobrazu były rozległe obszary łąk i pól uprawnych rozciągające się na
otaczających dolinę stokach. Z kolei jedynie najbardziej nachylone stoki porastał
las [WIG 1938; Ryc. 4]. Natomiast w tak zagospodarowanej dolinie głównymi
dominantami w krajobrazie był wybudowany w latach 30. XX w. kościół oraz liczne
zabudowania gospodarcze mieszczące się w większości w dnie doliny [Ryc. 2].
Ryc. 3. Huta Polańska na mapie austriackiej z 1861 r.
Źródło: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński.
Znaczne zmiany krajobrazu nastąpiły w Hucie Polańskiej i w części
sąsiadujących z nią wsi we wrześniu 1944 r. Występujące na tym obszarze
długotrwałe działania wojenne spowodowały całkowite ich wyludnienie oraz
zniszczenie większości znajdujących się w nich zabudowań mieszkalnych
i gospodarczych. Do całkowitego zniszczenia zabudowań doszło w Ciechani,
170
natomiast w Hucie Polańskiej spośród 64 występujących we wsi zabudowań
mieszkalnych, wrześniowe przejście frontu przetrwały jedynie 4 spośród nich.
W tego rezultacie pozbawiona domostw ludność, która w czasie prowadzonego
ostrzału opuściła wieś nie powróciła do niej po zakończeniu działań wojennych
[Materiały 1994]. Dzisiejszy krajobraz doliny Hucianki wynika więc z tamtych
wydarzeń, które wpłynęły na jego dalsze kształtowanie. Dawne pola uprawne oraz
łąki zaczęły intensywnie zarastać, a proces ten dodatkowo przyśpieszyły
nasadzenia, które poczynione zostały na znacznym obszarze wsi. Z kolei
opuszczone ruiny zabudowań wraz z upływem czasu coraz to bardziej niszczały
i zaczęły znikać wśród pnącego się ku górze lasu.
Ryc. 4. Huta Polańska na mapie WIG w 1938r.
Źródło: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński.
Zaszłe przed siedemdziesięciu laty zmiany w funkcjonowaniu wsi przyczyniły
się do znacznych zmian krajobrazu kulturowego doliny. Po dawnych rozległych
polach uprawnych, obecnie bezleśne pozostało jedynie samo dno doliny [Ryc. 5].
Pomimo tego w porastającym dziś większość stoków lesie zachowały się ślady
dawnego wiejskiego krajobrazu kulturowego. Na obszarze dawnego przysiółka
Paryszowskie oraz w jego najbliższym sąsiedztwie zachowały się ślady dawnych
granicach pól [Ryc. 6]. Zachowały się one w krajobrazie w formie wyraźnych
wałów kamienno-ziemnych przegradzających prostopadle obszar przysiółka.
Ich ślady świadczące o dawnym łanowym układzie Huty Polańskiej zachowały się
także wyraźnie w pozostałej części doliny [Ryc. 7]. W większości są to formy
171
mierzące ok. 1 m wysokości i 1,5-3 m szerokości, a jedynie sporadycznie ich
wysokość osiąga nawet 2,5 m. Jednak bardziej zaznaczającymi się w krajobrazie
pozostałościami po gospodarczym użytkowaniu tego obszaru są kamienne kopce
mierzące średnio 1-1,5 m wysokości. Ich rozmieszczenie na badanym obszarze nie
jest jednak równomierne, ponieważ występują przysiółki, na których ich brak.
Natomiast w innych ich zagęszczenie jest stosunkowo duże ponieważ na każdy
hektar dawnych pół przypada ich ok. 11-15. Z kolei na obszarach o największym ich
zagęszczeniu występuje do 25 kopców [Ryc. 5]. Znaczną liczbę kopców
zinwentaryzowano również na dawnym przysiółku Paryszowskie, gdzie
zaobserwowano najokazalsze tego typu formy. Największy zachowany tam kopiec
mierzył 3,6 m wysokości i 7,5 m średnicy [Ryc. 8].
Ryc. 5. Kościół w dolinie Hucianki (ostatni niepokryty lasem obszar w dolinie)
Źródło: P. Franczak.
Innymi bardzo ważnymi elementami dawnego wiejskiego krajobrazu
kulturowego Huty Polańskiej, które pomimo upływu 70 lat zachowały się w kilku
skupiskach są dawne sady z drzewami owocowymi. Takie pozostałości sadów
zaobserwowane także w opuszczonych wioskach Polesia przez Soszczyńskiego
[2011] występują w sąsiedztwie miejsc po dawnych zabudowań. Dziś jednak
zagłuszane są one przez otaczające je nasadzone świerczyny. Ponadto obszarom
po dawnych zabudowaniach towarzyszą różnego rodzaju rośliny ruderalne, a także
pojedyncze drzewa przydrożne.
Najbardziej spektakularnymi elementami krajobrazu zachowanymi po dawnej
wiosce są elementy zabudowań mieszkalnych i gospodarczych. Jednak ze względu
na to, iż były to chałupy w całości drewniane, zachowały się po nich jedynie
kamienne podmurówki oraz pozostałości po piecach. Na poddanym szczegółowej
172
Ryc. 6. Obszar dawnego przysiółka Paryszowskie widziany na cieniowaniu ze skaningu
laserowego
Źródło: Magurski Park Narodowy.
Ryc. 7. Kamienne wały widziane na cieniowaniu ze skaningu laserowego
Źródło: Magurski Park Narodowy.
inwentaryzacji przysiółku Paryszowskie zinwentaryzowano pozostałości 4
domostw z bardzo dobrze zachowanymi kamiennymi podwalinami wykonanymi
od strony odstokowej [Ryc. 9]. Ponadto upływowi czasu oparły się także betonowe
zarysy budynków. Natomiast w najlepszym stanie zachowały się kamienne piwnice
wykonane pod posadzkami chałup. Trzy z nich zachowały się w niemal idealnym
stanie, a w jednym przypadku przetrwało nawet kamienne zejście prowadzące do
piwnicy bezpośrednio z zabudowań gospodarczych. Był to jednak wyjątek,
ponieważ większość wejść do piwnic znajdowała się na zewnątrz obiektów.
173
Wszystkie z tych form posiadały natomiast łukowe sklepienia wznoszące się
na wysokości 1,7 m, jednakże zdecydowanie różniły się one pomiędzy sobą
rozmiarami [Ryc. 10]. Najmniejsza z nich mierzyła zaledwie 2,3 x 2,8 m, natomiast
największa z piwnic miała 7 x 8,5 m. Same chałupy zinwentaryzowane w obrębie
Ryc. 8. Kamienny kopiec na przysiółku Paryszowskie
Źródło: P. Franczak.
Ryc. 9. Kamienne podwaliny zabudowań mieszkalnych
Źródło: P. Franczak.
174
Fot. 10. Piwnica na przysiółku Paryszowskie
Źródło: P. Franczak.
Fot. 11. Kapliczka na przysiółku Paryszowskie
Źródło: P. Franczak.
przysiółka były dużymi budowlami. Ich kamienne podwaliny mierzyły od 15
do 18,9 m długości i osiągały średnio 1,5 m wysokości. Natomiast podmurówka
najokazalszej chałupy należącej do Zięby (nr 61) mierzyły nawet 2,3 m wysokości
[Ryc.9]. Z kolei wznoszące się powyżej nich zabudowania mierzyły od 6,5 x 12 m
175
(szerokość x długość), w przypadku najskromniejszej chałupy Frankiewicza (nr 59)
do 7,5 x 18,5 m w chałupy Zięby (nr 61).
Na obszarze przysiółka Paryszowskie zinwentaryzowano również inne rzadko
spotykane obiekty związane z codziennym funkcjonowaniem mieszkańców wsi.
W sąsiedztwie chałupy Kleczyńskiego (nr 60) zachowało się kamienne ujęcie wody
zlokalizowane na źródłowym odcinku potoku. Tuż obok mieściła się niewielka
kamienna studzienka (0,5 x 0,5 m).
Inne obiekty związane z funkcjonowaniem przysiółka, a świadczące o jego
dawnym krajobrazie znajdują się przy trakcie drogowym prowadzącym z dawnego
centrum wsi. Na jego skraju znajduje się kamienna kapliczka domkowa, która będąc
w ruinie została przed kilku laty odrestaurowana [Ryc. 11]. Ponadto w latach
90. XX w. odbudowany również ostał kamienny kościół p.w. św. Jana z Dukli
i św. Huberta, który wybudowany tuż przed wybuchem II wojny światowej uległ
w czasie bombardowania wioski znacznemu zniszczeniu.
WALORY KRAJOBRAZU KULTUROWEGO HUTY POLAŃSKIEJ
I PERSPEKTYWA JEGO UDOSTĘPNIENIA TURYSTYCZNEGO
Przeprowadzone badania terenowe oraz analiza archiwalnych zasobów
kartograficznych wykazały występowanie na obszarze Huty Polańskiej,
a zwłaszcza na jej przysiółku Paryszowskie licznych, dobrze zachowanych
elementów dawnego krajobrazu kulturowego wsi. Przeprowadzone obserwacje
potwierdzają również wyniki uzyskane w rezultacie bonitacji punktowej
zaproponowanej przez Soczyńskiego [2012]. Pozwoliły one na zaklasyfikowanie
Huty Polańskiej do grona najbardziej perspektywicznych obszarów pod względem
rozwoju turystyki skierowanej na poznawanie krajobrazu kulturowego dawnych
wsi (przyznano 11 punktów na 16). W porastających obecnie obszar wioski lasach
zachowało się bowiem wiele elementów świadczących i obrazujących wygląd
dawnej wioski. Ponadto jej gwałtowne wyludnienie spowodowało zachowanie tych
elementów w sposób niezmieniony przez następne dziesiątki lat. Nie zaszły na tym
obszarze zmiany w sposobie gospodarowania, jakie zostały poczynione w innych
wioskach beskidzkich wraz z mechanizacją rolnictwa. Dodatkowo potencjał
kulturowy Huty Polańskiej podnosi fakt, iż była to jedyna wieś zamieszkała w tej
części Beskidu Niskiego przez ludność polską, którą otaczały wsie łemkowskie.
Poprzez zachowanie na niewielkim obszarze wielu elementów dawnej wsi
możliwym jest ich udostępnienie turystyczne, w celu ukazania dawnego wiejskiego
krajobrazu Karpat Dodatkowo położenie tego obszaru w granicach Magurskiego
Parku Narodowego stwarza większe możliwości dla udostępnienia tych obiektów.
W tym celu należy zaprojektować ścieżkę dydaktyczną prowadzącą pomiędzy
najcenniejszymi obiektami z odpowiednim ich zaprezentowaniem. Natomiast same
formy należy chronić stosując ochronę czynną zapobiegając ich niszczeniu. Należy
także doprowadzić do częściowego odsłonięcia tych form, a w perspektywie być
176
może nawet do odtworzenia części dawnego krajobrazu przysiółka poprzez
odtworzenie części dawnej polany.
PODSUMOWANIE
Huta Polańska stanowi obszar o wysokich walorach krajobrazowych. Jej
wyjątkowość przejawia się w tym, iż łączy elementy krajobrazu przyrodniczego
i pozostałości wiejskiego krajobrazu kulturowego. Implikuje to potrzebę
kompleksowej i skutecznej ochrony zachowanego na jej obszarze, dziedzictwa
przyrodniczego i krajobrazowego. Obecnie dostępne narzędzia prawne
umożliwiają to w sposób częściowy, ze względu na fragmentaryzację uregulowań
dotyczących ochrony krajobrazu w dwóch odrębnych ustawach- ustawie o ochronie
zabytków i opiece nad zabytkami oraz w ustawie o ochronie przyrody. W celu
zapewnienia efektywnej ochrony obszarów, łączących przyrodnicze i kulturowe
walory krajobrazowe, należy postulować wprowadzenie kompleksowej definicji
krajobrazu na wzór Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, a w następstwie
ujednolicić prawne narzędzia ochrony. Pozytywnym wydźwiękiem proponowanych zmian, oprócz zachowania krajobrazu, ma być również możliwość wykorzystania obszarów o walorach krajobrazowych do celów edukacyjnych i turystycznych oraz poszerzania świadomości o występowaniu takich miejsc, które
stanowią dziedzictwo narodowe.
Badania zostały przeprowadzone w ramach opracowywania Planu Ochrony
Magurskiego Parku Narodowego. Autorzy składają podziękowania Dyrekcji Parku
za umożliwienie przeprowadzenia badań.
LITERATURA
Czaderna A. 2009. Walory Magurskiego Parku Narodowego i ich ochrona, Roczniki
Bieszczadzkie, 17: 147-163.
Europejska Konwencja Krajobrazowa z dnia 20 października 2000 r. (Dz. U. 2006 nr 14 poz. 98).
Kataster gruntowy z 1861. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet
Jagielloński.
Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego
(http://www.krajobraz.kulturowy.us.edu.pl).
Materiały do historii Huty Polańskiej. 1994. Magury, '93: 51-68.
Myga-Piątek U. 2001. Spór o pojęcie krajobrazu w geografii i dziedzinach pokrewnych, Przegląd
Geograficzny, 73(1-2): 163-176.
Myga-Piątek U. 2010. Przemiany krajobrazów kulturowych w świetle idei zrównoważonego
rozwoju, Problemy Ekorozwoju, 5(1): 96.
Otawski P. 2011. Krajobraz – ochrona prawna, stan obecny, perspektywy. [W:] Ochrona
krajobrazu przyrodniczego i kulturowego a rozwój cywilizacyjny, Warszawa, 36-42.
177
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. 1882. Kasa im. Piotra
Mianowskiego, Warszawa, 3: 235.
Soszczyński D. 2012. Krajobraz opuszczonych wsi Polesia w świetle archiwalnych materiałów
kartograficznych, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 16: 219-228.
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2004 Nr 92 poz. 880).
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ( Dz. U. 2003 nr 162
poz. 1568 z późniejszymi zmianami).
Wojskowy Instytut Geograficzny. 1938. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej
Uniwersytet Jagielloński.
Wolski P. 2011. Szkic do polityki kształtowania krajobrazu. [W:] Ochrona krajobrazu
przyrodniczego i kulturowego a rozwój cywilizacyjny, Warszawa, 14-24.
Worobiec K.A. 2011. Tezy wystąpienia, [W:] Ochrona krajobrazu przyrodniczego i kulturowego
a rozwój cywilizacyjny, Warszawa, 12-13.
Źródła internetowe:
http://beskid.niski.pl
STRESZCZENIE
W artykule przedstawiono rozważania dotyczące współwystępowania krajobrazów
kulturowych i przyrodniczych na jednym obszarze. Autorzy przeanalizowali czy obowiązujące
narzędzia prawne są wystarczające do skutecznej ochrony krajobrazu kulturowego zachowanego
na obszarach cennych przyrodniczo. Badania przeprowadzono na przykładzie Huty Polańskiej
położonej na obszarze Magurskiego Parku Narodowego, której obszar charakteryzuje się
wysokimi walorami przyrodniczymi i jednocześnie zawiera cenne zasoby wiejskiego krajobrazu
kulturowego. Zwrócono również uwagę, iż z powodu braku kompleksowego definiowania
krajobrazu w polskim ustawodawstwie, brak jest możliwości skutecznej ochrony obszarów,
na których jednocześnie występuje krajobraz kulturowy i krajobraz przyrodniczy. Podjęte
zostały również rozważania nad zmianami prawnymi, które mogą zmienić obecny stan in plus.
W tym kontekście przytoczone zostały zapisy Europejskiej Konwencji Krajobrazowej oraz
Prezydencki Projekt Ustawy o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi
ochrony krajobrazu.
SUMMARY
This article is devoted to elaborate on the co-existence of cultural landscapes and natural
landscapes in one area. Authors amied at answering to the question pertaining to the research
problem whetherthe existing legal instruments are sufficient for the effective protection of the
cultural landscape preserved in Natural Areas. The answer to this question provides a case study
of Huta Polanska, which is situated in the area of the Magura National Park and is characterized
by high natural values, also contains valuable resources of rural cultural landscape. The authors
also pointed out that the lack of a comprehensive definition of the landscape in the Polish
legislation results in thelack of the possibility of effective protection of the areas, with the
cultural landscape and the natural landscape at the same time. Considerations are also taken on
legislative changes, that can modify the current state for the better one. In this context, the records
from the European Landscape Convention and Presidential Draft Law are cited on amendment of
certain acts in connection with the strengthening of the landscape security tools.
178
DOI: 10.5604/20811438.1158042
Svetlana Milevskaya
Instytut Ekologii Karpat NAN Ukrainy, Lviv, ul. Kozelnicka 4, 79026, Lviv, Ukraina,
e-mail: svetmil20@gmail.com
СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ЛЕСНОЙ
РАСТИТЕЛЬНОСТИ БЕРЕЗОВСКОГО ЛЕСНИЧЕСТВА
(ПОКУТСКО-БУКОВИНСКИЕ КАРПАТЫ)
AKTUALNY STAN ROŚLINNOŚCI BIERIEZOWSKIEGO
LEŚNICTWA (BESKIDY POKUCKO-BUKOWIŃSKIE)
CURRENT STATUS OF VEGETATION OF BEREZOVSKY
FORESTRY (POKUTTYA-BUCOVINA CARPATHIANS)
Ключевые слова: Карпаты, лесная растительность, Fagion sylvaticae, Tilio
platyphyllis-Acerion pseudoplatani, Carpinion betuli, Alno-Ulmion, Piceion abietis
Słowa kluczowe: Karpaty, roślinność leśna, Fagion sylvaticae, Tilio platyphyllis-Acerion
pseudoplatani, Carpinion betuli, Alno-Ulmion, Piceion abietis
Key words: Carpathians, forest vegetation, Fagion sylvaticae, Tilio platyphyllis-Acerion
pseudoplatani, Carpinion betuli, Alno-Ulmion, Piceion abietis
Abstract. In the region there dominate spruce, fir and beech forests of middle age.. Floristic
compositions of forest communities indicate their predominant belonging to eight associations of
four alliances of order FAGETALIA SYLVATICAE. In small areas threre grow spruce and fir
forests. They are represented by three associations of alliance Piceion abietis. Beech forests with
sycamore of associations Acer-Fagetum and Lunario-Aceretum pseudoplatani deserve special
protection.
ВВЕДЕНИЕ
Покутско-Буковинские Карпаты - природный регион во внешней полосе
Украинских Карпат в пределах Ивано-Франковской и Черновицкой областей.
Это типичное лесистое низкогорье, примыкающее с юга к Предкарпатской
возвышенности от верховья реки Лючки (бассейн Прута) до границы
с Румынией [Геренчук 1968]. Березовское лесничество Государственного
предприятия "Кутское лесное хазяйство" занимает 3669 га лесных земель
в бассейне реки Лючки. Это типичный низкогорный район, в пределах высот
400 – 1100 м над уровнем моря (н.у.м.). Здесь преобладают пихтово-буковые
леса. До высоты 600 м н.у.м. распространены грабово-буковые леса и главным
типом леса является влажная грабовая бучина с древостоями I-Iа бонитета.
Выше, в пределах 600-900 м н.у.м., распространены чистые буковые леса
179
с примесью явора, ясеня, вяза горного также I- Iа бонитета. Еще выше, растут
яворово-буковые леса средней производительности.
В течение последних 500 лет в лесных ландшафтах низкогорья Карпат
произошли глубокие антропогенные трансформации. Эти процессы были
обусловлены плотным заселением людьми этих территорий, особенно
в речных долинах, а также в последствии интенсивным лесопользованием
и агрокультурным освоением земель. Эти процессы происходили и в бассейне
р. Лючки, [Мілевська 2003, 2004, 2013]. Значительным хозяйственным
преобразованиям подверглись тут и сохранившиеся лесные угодья. Они как
минимум дважды уже пройдены сплошными вырубками. Вследствие этого
произошли кардинальные изменения структуры лесной растительности
и деградационные трансформации лесных биогеоценозов. Особенно
значительные объемы лесопользования имели место в 50-60 годах ХХ века,
3000
Abies alba
Площадь, га
2500
Querqus robur
2000
1500
Fagus sylvatica
1000
500
Picea abies
0
Площадь, га
40
1
2
А
Robinia pseudoacacia
30
Acer platanoides
Fraxinus excelsior
20
Betula pendula
10
П
С
Приспевающие
Спелые и
перестойные
Larix europaea
Carpinus betulus
Alnus glutinosa
+ Alnus incana
0
I класса
II класса
Среднего
возраста
Группы возраста древостоев
Рис. 1. Возрастная структура по преобладающим породам древесной растительности
Березовского лесничества по состоянию на 2010 год
Источник: Собственная разработка на основании материалов учета лесного фонда
[Розподіл… 2010].
180
когда большинство старовозрастных и средневозрастных древостоев
в Карпатах были срублены. На их месте путем самозарастания или вследствие
создания лесных культур возникли молодые преимущественно буковые
и еловые древостои I класса возраста (до 20 лет). В течение последних 50 лет
возрастная структура древостоев тоже существенно изменилась.
По материалам учета лесного фонда [Розподіл… 1910] состоянием на
2010 год на территории Березовского лесничества Государственного
предприятия "Кутское лесное хозяйство" (Косовский район ИваноФранковской области) преобладают средневозрастные древостои, которые
занимают до 73% площади, увеличилась и площадь приспевающих
древостоев (11%). В целом можно отметить устойчивую тенденцию
формирования на территории лесничества буковых древостоев. На
значительно меньшей площади, 365 га произрастают еловые леса,
большинство из которых средневозрастные, приспевающие и спелые.
Пихтовые леса занимают 175 га. Большинство из них средневозрастные.
На небольших площадях растут древостои дуба обыкновенного - 22 га, граба 6,5 га и ольхи серой и черной – 6,2 га и перестойные древостои березы - 1,6 га
(рис.1.).
В целом флористическое и фитоценотическое разнообразие
растительного покрова региона до настоящего времени не было исследовано.
Поэтому, целью нашей роботы явилось предварительное синтаксономическое
обобщение структуры лесной растительности региона
на примере
Березовского лесничества Государственного предприятия "Кутское лесное
хазяйство".
МАТЕРИАЛЫ И МЕТОДИКА
Наши исследования базируются на материалах лесоустройства
Березовского лесничества Государственного предприятия "Кутское лесное
хозяйство" (Косовский район Ивано-Франковской области) 2010 года.
За основу взято план лесонасаждений и материалы распределения площадей
за преобладающими породами и группами возраста древостоев.
Концептуальной основой наших исследований было применение методов
эколого-флористической классификации Браун-Бланке в интерпретации
польской школы фитосоциологии [Matuszkiewicz 2001, 2005]. Использован
фактический материал – собственные геоботанические исследования
с фиксацией наиболее распространенных в растительных сообществах видов,
главным образом имеющих диагностическое значение для выделения
синтаксонов. При диагностике синтаксонов растительных сообществ мы
указываем вст речающие ся в регионе характерные (Ch.)
и дифференцирующие виды (D.) классов (Cl), порядков (O.), союзов (All.),
подсоюзов (SubAll.), ассоциаций (Ass.).
181
РЕЗУЛЬТАТЫ
Установлено, что наиболее распространенными на исследованной
территории являются средневозрастные буковые леса союза Fagion sylvaticae
R.Tx. et Diem. 1936. В зависимости от локальных экотопических условий и в
силу иных обстоятельств биологического и хозяйственного характера они
представлены довольно широким спектром сообществ разных растительных
ассоциаций. В их флористической композиции встречаются типичные
представители класса мезофитных и мезоксерофитных широколиственных
листопадных лесов QUERCO-FAGETEA Br.-Bl. et Vlieg. 1937 порядка
FAGETALIA SYLVATICAE Pawł. in Pawł., Sokoł. et Wall. 1928. Это
характерные виды (Ch.Cl.: Acer platanoides, Aegopodium podagraria, Anemone
nemorosa, Brachypodium sylvatica, Campanula trachelium, Carex digitata,
Corylus avellana, Epipactis helleborine, Euonymus europaea, Euonymus
verrucosa, Fraxinus excelsior, Hepatica nobilis, Lathraea squamaria, Lonicera
xylosteum, Melica nutans, Poa nemoralis, Ranunculus auricomus, Salvia glutinosa,
Scilla bifolia; Ch.O.: Adoxa moschatellina, Allium ursinum, Anemone
ranunculoides, Aposeris foetida, Asarum europaeum, Astrantia major, Atrichum
undulatum, Carex sylvatica, Corydalis cava, Daphne mezereum, Dryopteris filixmas, Epilobium montanum, Euphorbia amygdaloides, Eurhynchium striatum,
Ficaria verna, Gagea minima, Galeobdolon luteum, Galium odoratum, Impatiens
noli-tangere, Isopyrum thalictroides, Lathyrus vernus, Lilium martagon,
Lysimachia nemorum, Mercurialis perennis, Milium effusum, Neottia nidus-avis,
Paris quadrifolia, Phyteuma spicatum, Polygonatum multiflorum, Primula elatior,
Pulmonaria obscura, Pulmonaria officinalis, Ranunculus cassubicus, Ranunculus
lanuginosus, Sanicula europaea, Scrophularia nodosa, Stachys sylvatica, Veronica
montana, Viola reichenbachiana). Союз Fagion sylvaticae представлен
диагностическими видами (Ch.All.: Cephalanthera damasonium, Dentaria
bulbifera, Dentaria glandulosa, Fagus sylvatica, Festuca altissima, Hordelymus
europaeus, Luzula luzuloides, Melica uniflora, Polystichum braunii, Prenanthes
purpurea).
Наиболее распространенными на территории лесничества являются
богатые карпатские бучины на свежих и влажных суглинистых грунтах
ассоциации Dentario glandulosae-Fagetum W.Mat.1964. (Ch.Ass.: Dentaria
glandulosa, Symphytum cordatum; D.Ass: Euphorbia amygdaloides, Glechoma
hirsuta, Salvia glutinosa, Symphytum tuberosum). Менее распространены
кислые бучины ассоциации Luzulo luzuloidis-Fagetum (Du Rietz 1923) Markgr.
1932 em. Meusel 1937, которые встречаются на более бедных кислых
каменистых почвах (Ch.Ass.: Luzula luzuloides; D.Ass.: Abies alba, Prenanthes
purpurea).
Вследствие интенсивной лесохозяйственной деятельности
сообщества обеих ассоциаций отчасти деградированы и отличаются более
упрощенным флористическим составом и присутствием рудералов Geranium Rotundifoli, Impatiens Parviflora, Lactuca Serriola, Lamium
Purpureum, Urtica Dioica, Urtica Urens.
182
На незначительных площадях произрастают буково-пихтовые леса
подсоюза Galio rotundifolii-Abietenion Oberd. 1961 (Ch.SubAll.: Abies alba,
Melampyrum sylvaticum), которые по флористической композиции
соотносятся с союзом Fagion sylvaticae. В более богатых местообитаниях это
сообщества Abies alba-Oxalis acetosella (эвтрофные пихтовые леса) J. Mat.
2001.
На влажных довольно богатых каменистых почвах крутых склонов
локально встречаются яворово-буковые леса с примесью пихты и ели,
которые содержат характерные виды союза Tilio platyphyllis-Acerion
pseudoplatani Klika 1955 (Ch.All.: Acer pseudoplatanus, Actaea spicata, Lunaria
rediviva, Phyllitis scolopendrium, Tilia platyphyllos, Ulmus glabra). Чаще это
сообщества ассоциации Aceri-Fagetum Rbel 1930 ex J. et M. Bartsch 1940.
(D.Ass.: Athyrium distentifolium). Локально в травяном покрове обильно
представлена Lunaria rediviva. Такие сообщества относятся к ассоциации
Lunario-Aceretum pseudoplatani Grneberg et Schlüt. 1957.
На незначительных площадях у подножья горных склонов встречаются
грабовые леса союза Carpinion betuli Issler 1931 em. Oberd. 1957. В их
флористической композиции представлены характерные виды (Ch.All.: Carex
pilosa, Carpinus betulus, Cerasus avium, Galium intermedium, Lathraea
squamaria, Melampyrum nemorosum, Stellaria holostea, Tilia cordata, Vinca
minor), а также выше упомянутые характерные виды порядка FAGETALIA
SYLVATICAE и класса QUERCO-FAGETEA. Поэтому, флористических
особенностей достаточно, чтобы имеющиеся на территории лесничества
фрагменты грабовых лесов с участием бука можна отнести к асоциации
Stellario holosteae-Carpinetum betuli (R. Tx. 1937) Oberd. 1957. (Ch.: Carpinus
betulus, Corylus avellana, Stellaria holostea; D.: Fagus sylvatica – домінант).
На террасах речных долин местами сохранились фрагменты пойменных
лесов союза Alno-Ulmion Br.-Bl. et R. Tx. 1943 nom. inval. Это леса с участием
ольхи, ясеня и вяза. Их флористическую композицию образуют такие виды
(Alnus glutinosa, Alnus incana, Carex remota, Chrysosplenium alternifolium,
Circaea lutetiana, Eurhynchium angustirete, Equisetum pratense, Equisetum
sylvaticum, Festuca gigantea, Ficaria verna, Gagea lutea, Impatiens noli-tangere,
Listera ovata, Matteucia struthiopteris, Padus avium, Plagiomnium undulatum,
Poa remota, Ribes spicatum, Rumex sanguineus, Stachys sylvatica, Stellaria
nemorum, Ulmus laevis). Преимущественно их можно отнести к ассоциации
Alnetum incanae Lüdi 1921 (Ch.Ass.: Alnus incana, Geranium phaeum; D.Ass.:
Euphorbia mygdaloides (регіональний), Petasites hybridus, Petasites kablikianus,
Symphytum cordatum, Tussilago farfara). Локально на переувлажненных
заболоченнях поверхностях встречаются сообщества ассоциации Caltho
laetae-Alnetum (Zarz. 1963) Stuchlik 1968. (Ch.Ass.: Caltha paluistris Valeriana
simplicifolia; D.Ass.: Cardamine amara, Climacium dendroides, Equisetum
sylvaticum, Plagiomnium affine, Scirpus sylvaticus).
183
На более бедных свежих и влажных кислых каменистых почвах склонов,
которые представлены на небольших площадях, встречаются хвойные леса
класса VACCINIO-PICEETEA Br.-Bl. 1939 и порядка PICEETALIA
ABIETIS Pawł. in Pawł. et al. 1928, в травяном покрове которых представлены
характерные виды (Сh.Cl.: Dicranum scoparium, Hylocomium splendens,
Pleurozium schreberi, Vaccinium myrtillus; Ch.O.: Picea abies, Bazzania trilobata,
Lycopodium annotinum). Такие лесные сообщества представляют союз Piceion
abietis Pawł. et all. 1928, о чем свидетельствуют такие диагностические виды
как Ch.All.: Picea abies, Homogyne alpina, Plagiothecium undulatum, Sphagnum
girgensohnii; D.All.: Luzula sylvatica, Blechnum spicant, Huperzia selago.
В верхних частях склонов встречаются фрагменты елового леса, которые
условно относим к ассоциации Calamagrostio villosae-Piceetum (R.Tx. 1937)
Hartm. ex Schlüter 1966 (D.Ass.: Calamagrostis villosa, Homogyne alpine, Luzula
pilosa, Populus tremula, Plagiothecium undulatum). В нижних и средних частях
склонов встречаются преимущественно елово-пихтовые леса ассоциации
Abieti-Piceetum (montanum) Szaf.,Pawł. et Kulcz. 1923 em. J. Mat. 1978
(Ch.Ass.: Blechnum spicant, Homogyne alpine, Plagiothecium undulatum; D.Ass.:
Abies alba, Fagus sylvatica). У подножий склонов на влажных торфянистых
почвах выположенных поверхностей встречаются еловые леса с мощным
покровом мхов ассоциации Bazzanio-Piceetum Br.-Bl. et Siss. 1939 (Ch.Ass.:
Bazzania trilobata, Sphagnum girgensohnii, Polytrichum commune).
ИТОГИ И ОБОБЩЕНИЯ
В целом лесной покров исследованного района претерпел существенные
антропогенные изменения. Сейчас в нем доминируют вторичные
средневозрастные буковые, а также хвойные елово-пихтовые леса. На
незначительных площадях сохранились фрагменты прирусловых лесных
сообществ
ольхи серой и черной. В целом синтаксономическая
классификация этих лесных растительных сообществ может быть
представлена такой схемой:
1. Класс QUERCO-FAGETEA Br.-Bl. et Vlieg. 1937.
1.1. Порядок FAGETALIA SYLVATICAE Pawł. in Pawł., Sokoł. et Wall. 1928.
1.1.1. Союз Fagion sylvaticae R.Tx. et Diem. 1936:
Ассоциация Dentario glandulosae-Fagetum W.Mat.1964;
Ассоциация Luzulo luzuloidis-Fagetum (Du Rietz 1923) Markgr. 1932 em.
Meusel 1937;
Сообщество Abies alba-Oxalis acetosella J. Mat. 2001.
1.1.2. Союз Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani Klika 1955:
Ассоциация Aceri-Fagetum Rbel 1930 ex J. et M. Bartsch 1940;
Ассоциация Lunario-Aceretum pseudoplatani Grneberg et Schlüt. 1957.
184
1.1.3. Союз Carpinion betuli Issler 1931 em. Oberd. 1957.
Ассоциация Stellario holosteae-Carpinetum betuli (R. Tx. 1937) Oberd. 1957.
1.1.4. Союз Alno-Ulmion Br.-Bl. et R. Tx. 1943 nom. inval.
Ассоциация Alnetum incanae Lüdi 1921
Ассоциация Caltho laetae-Alnetum (Zarz. 1963) Stuchlik 1968.
2. Класс VACCINIO-PICEETEA Br.-Bl. 1939.
2.1. Порядок PICEETALIA ABIETIS Pawł. in Pawł. et al. 1928.
2.1.1. Союз Piceion abietis Pawł. et all. 1928:
Ассоциация Calamagrostio villosae-Piceetum (R.Tx. 1937) Hartm. ex
Schlüter 1966;
Ассоциация Abieti-Piceetum (montanum) Szaf.,Pawł. et Kulcz. 1923 em.
J.Mat. 1978;
Ассоциация Bazzanio-Piceetum Br.-Bl. et Siss. 1939.
Таким образом, представленная структура растительного покрова
является типичной для геоботанического района Покутско-Буковинских
елово-пихтово-буковых лесов Украинских Карпат [Голубець 2003].
Преобладание средневозрастных буковых древостоев и, соответственно,
растительных сообществ четырех союзов и восьми ассоциаций
свидетельствует о хороших перспективах природных восстановительных
процессов. Особенно это касается буковых лесов с участием явора - AceriFagetum и Lunario-Aceretum pseudoplatani. Эти фитоценозы являются
редкостными на континенте Европы и подлежат охране на территориях Natura
2000. Хвойные леса не являются типичными для этого природноклиматического района. Поэтому, ель и пихта преимущественно встречаются
сопутствующими породами в буковых древостоях. В связи с интенсивными
антропогенными трансформациями лесных экосистем в агрокультурные
угодья почти полностью исчезли прирусловые ольховые леса. Оставшиеся их
фрагменты необходимо охранять и по возможности восстанавливать,
поскольку такие растительные сообщества потенциально богаты
и оригинальны в флористическом отношении.
ВЫВОДЫ
Лесная растительность исследованной территории является типичной
для геоботанического района Покутско-Буковинских елово-пихтово-буковых
лесов Украинских Карпат. В целом она претерпела существенные
антропогенные трансформации. Сейчас тут преобладают средневозрастные
буковые леса, представленные флористическими сообществами восьми
ассоциаций союзов Fagion sylvaticae, Tilio platyphyllis-Acerion
pseudoplatani, Carpinion betuli и Alno-Ulmion. Хвойные пихтово-еловые
леса представлены на небольших площадях. Это флористические сообщества
трех ассоциаций союза Piceion abietis.
185
Буковые леса с участием явора асоциаций Aceri-Fagetum и LunarioAceretum pseudoplatani заслуживают особой охраны.
ЛИТЕРАТУРА
Голубець, М.А. (2003). Геоботанічне районування Українських Карпат – основа
раціонального природокористування. Екологічний збірник: Екологічні проблеми
Карпатського регіону. Т. 12, 283-292. Львів: НТШ.
Геренчук, К.І. (1968). Ландшафти. Природа Українських Карпат. 208-238. Львів: ВЛУ.
Мілевська, С.Я. (2003). До історії освоєння біогеоценотичного покриву верхів'я басейну
річки Лючки. Наукові основи збереження біотичної різноманітності. Тематичний
збірник Інститут екології Карпат. Випуск 4, 65-69. Львів: Ліга-Прес.
Мілевська, С.Я. (2004) Сучасна трансформація лісів верхів'я басейну річки Лючки.
Науковий вісник. Український державний лісотехнічний університет. Збірник
науково-технічних праць. Випуск 14.7, 49-51. Львів: РВЦ УДЛТУ.
Мілевська, С.Я. (2013) Зміни структури лісів гірської частини басейну річки Лючки
упродовж 1967-2010 років. Науковий вісник. Національний лісотехнічний
університет України. Збірник науково-технічних праць. Випуск 23.18, 22-27. Львів:
РВЦ НЛТУ.
Розподіл вкритих лісовою рослинністю лісових ділянок за панівними породами та
групами віку. Форма № 2 (2010). Проект організації та розвитку лісового
господарства ДП "Кутське ЛГ". Івано-франківського обласного управління лісового
та мисливського господарства. Березівське лісництво. 99-108. Львів
Matuszkiewicz, W. (2001). Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. (wydanie
istotnie zmienione w stosunku do wydania z 1981) PWN. Warszawa.
Matuszkiewicz, J.M. (2005). Zespoły leśne Polski. PWN. Warszawa.
РЕЗЮМЕ
Покутско-Буковинские Карпаты - низкогорный природный регион во внешней
полосе Украинских Карпат в пределах Ивано-Франковской и Черновицкой областей.
Сейчас здесь преобладают средневозрастные елово-пихтово-буковые леса. Они
представлены преимущественно сообществами союзов Fagion sylvaticae, Tilio
platyphyllis-Acerion pseudoplatani, Carpinion betuli и Alno-Ulmion. Это ассоциации
Dentario glandulosae-Fagetum, Luzulo luzuloidis-Fagetum, Abies alba-Oxalis acetosella,
Aceri-Fagetum, Lunario-Aceretum pseudoplatani, Stellario holosteae-Carpinetum betuli,
Alnetum incanae, Caltho laetae-Alnetum. На небольших площадях растут елово-пихтовые
леса союза Piceion abietis. Они представлены сообществами ассоциаций Calamagrostio
villosae-Piceetum, Abieti-Piceetum (montanum), Bazzanio-Piceetum. Такое разнообразие
фитоценозов свидетельствует о хороших перспективах восстановительных тенденций
автохтонной растительности.
186
STRESZCZENIE
Karpaty Pokucko-Bukowińskie - region niskich gór w zewnętrznej strefie Karpat
ukraińskich w obrębie województw Iwano-Frankowskiego i Czerniowickiego. Teraz tutaj
dominują lasy świerkowo-jodłowo-bukowe średniego wieku. Są one reprezentowane głównie
przez zespoły związków Fagion sylvaticae, Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani,
Carpinion betuli i Alno-Ulmion. Są to asocjacje Dentario glandulosae-Fagetum, Luzulo
luzuloidis-Fagetum, Abies alba-Oxalis acetosella, Aceri-Fagetum, Lunario-Aceretum
pseudoplatani, Stellario holosteae-Carpinetum betuli, Alnetum incanae, Caltho laetaeAlnetum. Na stosunkowo małych obszarach rosną lasy jodłowo-świerkowe związku Piceion
abietis. Są one przestawione przez asocjacje Calamagrostio villosae-Piceetum, AbietiPiceetum (montanum), Bazzanio-Piceetum. Taka różnorodność zespołów wskazuje na dobre
perspektywy odnowienia roślinności autochtonicznej.
SUMMARY
Regions of Pokuttya-Bucovina Carpathians are low mountains in the outer zone of the
Ukrainian Carpathians mts. within the oblast Ivano-Frankivsk and Chernivtsi. Now there
dominate spruce-fir-beech forests of middle age. They are mainly represented by plant
communities of alliances Fagion sylvaticae, Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani,
Carpinion betuli and Alno-Ulmion. These associations are Dentario glandulosae-Fagetum,
Luzulo luzuloidis-Fagetum, Abies alba-Oxalis acetosella, Aceri-Fagetum, Lunario-Aceretum
pseudoplatani, Stellario holosteae-Carpinetum betuli, Alnetum incanae, Caltho laetaeAlnetum. Forests of fir and spruce alliance Piceion abietis grow in relatively small areas. They are
presented by associations Calamagrostio villosae-Piceetum, Abieti-Piceetum (montanum),
Bazzanio-Piceetum. Such a diversity of plant communities demonstrates good prospects for the
renewal of autochthonous vegetation.
187
DOI: 10.5604/20811438.1158048
Jakub Pałubicki
Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi
Jan Grajewski, Magdalena Twarużek, Anna Błajet - Kosicka, Robert Kosicki
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
ŚRODOWISKO BYTOWANIA DZIKÓW,
A ZAWARTOŚĆ ZEARALENONU I JEGO
METABOLITÓW W WYBRANYCH NARZĄDACH,
TKANKACH I PŁYNACH USTROJOWYCH
NATURAL HABITAT OF WILD BOARS AND ITS IMPACT
ON THE CONTENT OF ZEARALENON AND ITS METABOLITES
IN SELECTED ORGANS, TISSUES AND FLUIDS
Słowa kluczowe: dzik, mikotoksyny, zearalenon, kukurydza
Key words: wild boar, mycotoxins, zearalenone, maize
Abstract. The study was undertaken following a detection of numerous disorders in wild boar
populations, one of the main symptoms being the prolonged period of rut. Since sows leading
piglets have been observed all year round, it clearly indicates that mating period lasts nearly 24
months. Furthermore, younger and younger sows have been noticed which implies that the
fertility age must have dropped. The possible reasons of this situation might be the increased
maize cultivation and steady enlargement of maize fields.
WSTĘP
Pierwotnie zasadniczym środowiskiem bytowania dzików był las. Zasiedlały
one wszystkie jego typy, ze szczególnym uwzględnieniem terenów obfitujących
w bagna i mokradła w głębi większych kompleksów. Pola penetrowały dziki jedynie
w nocy, poszukując pożywienia, a na dzień wracały do swoich ostoi leśnych. Dzik
jest głównie roślinożercą, pokarm roślinny stanowi ok. 90% diety (w tym rośliny
uprawne 30%) udziału, reszta, czyli ok. 10%, to pokarm zwierzęcy. Prawidłowo
okres godowy, czyli huczka powinna przypadać na miesiące późno jesienne
i zimowe, okres wyproszeń to III – IV, przy czym lochy przystępują tylko raz w roku
do rozrodu [Oloff 1951].
Przedstawiona wzorcowa biologia gatunku ulega jednak ciągłym zmianom.
Dzik ze zwierzęcia typowo leśnego staje się gatunkiem bytującym w większości
na polach, głównie w dużych łanach zbóż, gdzie oprócz obfitej bazy żerowej
znajduje schronienie, aż do zimy [Biber i Ruf 2005]. Tylko okres najcięższych
mrozów spędza w głębi lasu, a wraz z nastaniem wiosny wraca w pobliże swych
letnio – jesiennych ostoi. Udział spożywanej roślinności uprawnej, w tym głównie
kukurydzy, wzrasta z optymalnych 30% do ponad 70%. W wielkoobszarowych
188
łanach kukurydzy dziki są aktywne cały dzień, ruja trwa od jesieni do późnej
wiosny, udział biorą w niej już osobniki młodociane, a wyproszenia następują
od zimy do lata [Pałubicki i Grajewski 2010].
Wraz ze zmianą biologii gatunku można zaobserwować znaczący wzrost
populacji w naszym kraju z ok. 80 tys. szt. w roku 1995, do ok 225 tys. szt. w sezonie
2008/2009 [Pałubicki i Grajewski 2010]. Przyczyny tego zjawiska mogą być
dwojakie: brak wrogów naturalnych i wzrost powierzchni wielkoobszarowej
uprawy kukurydzy.
Wielkoobszarowa uprawa kukurydzy to czynnik, który wielostronnie
oddziałuje na populacje dzików, gdyż znacznie zwiększa bazę żerową, powoduje
zmianę środowiska bytowania i, jak wskazują ostatnie badania, może powodować
zaburzenia hormonalne [Chełkowski 1998; Pałubicki i Grajewski 2010; Pitett
2006].
Wraz z powiększaniem się areału i intensyfikacją uprawy wzrasta znaczenie
gospodarcze chorób i szkodników kukurydzy. Szczególnie groźne są patogeny,
które posiadają zdolność wytwarzania metabolitów drugorzędowych, czyli
mikotoksyn [Dubas 2001, Pittet 2006]. Warunki pogodowe występujące jesienią
w naszej strefie klimatycznej sprzyjają rozwojowi grzybów pleśniowych na
kolbach kukurydzy należących przede wszystkim do rodzajów Aspergillus,
Penicillium i Fusarium, które podczas rozwoju wydzielają mikotoksyny
[Chełkowski 1998]. Charakteryzują się one wysoką odpornością na temperaturę,
a ich obecność w żywności oraz w paszach niesie za sobą potencjalne zagrożenie dla
zdrowia zarówno ludzi jak i zwierząt. Głównym metabolitem grzybów Fusarium
graminearum i Fusarium culmorum (powodującymi zgniliznę kłosów i kolb) jest
naturalny estrogen zearalenon (ZEN) nazywany również toksyną F2 [Grajewski
2006]. Ta mikotoksyna produkowana jest przez grzyby pleśniowe występujące
praktycznie na całym świecie we wszystkich warunkach klimatycznych.
Biochemicznie jest to lakton kwasu 6 – (10 hydroksy-6 oksy-trans 1undecenylobebeta-rezorcylowego), a nazwa łączy w sobie elementy dominującego
występowania – zea (kukurydza łac. zea mays), ral – lakton kwasu rezocylowego
(resorcylic acid lactone), en – dla olefinowego podwójnego wiązania grupy
ketonowej.
Estrogeny to ważna grupa hormonów płciowych. Nazywane są hormonami
żeńskimi i najważniejszą rolę odgrywają w organizmach żeńskich, ale są też
niezbędne dla osobników męskich – ich niedobór w jądrach może powodować
bezpłodność. W organizmach żeńskich syntetyzowane są głównie w jajnikach,
hydroksylowane w wątrobie i sprzęgane z kwasem glukuronowym, a następnie
wydalane z żółcią i moczem. Część estrogenów wydalanych z żółcią jest następnie
eliminowana z kałem, a część powtórnie wchłaniana w jelicie.
Estrogeny wpływają na wiele cech i funkcji organizmu, m.in. są
odpowiedzialne za regulację cyklu rozrodczego. Szczególną rolę odgrywają
w pierwszej jego fazie, kiedy to stymulują rozrost błony śluzowej macicy
i przygotowują ją do implantacji zarodka oraz zwiększenie pobudliwości mięśni
gładkich (macicy i jajowodów) [Goliński i Nowak 2004; Twarużek i in. 2010].
189
Zearalenon często tworzy pochodne zwane metabolitami np. w formie α i β
zearalenolu lub α i β zearalanolu. W organizmach zwierzęcych istnieją dwie
podstawowe drogi biotransformacji ZEN: hydroksylacja – polegająca na formowaniu się α i β zearalenolu oraz łączenie się ZEN i jego metabolitów z kwasem
glukuronowym.
Nadmiar zeralenonu i jego pochodnych w organizmie może powodować
zaburzenia hormonalne w konsekwencji doprowadzające do hiperestrogenizmu.
Według danych literaturowych mikotoksyna ta dostarczana do organizmu, jako
naturalny estrogen stopniowo i w niewielkich dawkach powoduje zaburzenia
płodności i cyklu rozrodczego m.in. przez spowolnienie i przedłużenie owulacji
[Jakimiuk i in. 2006; Fink-Gremmels 2008]. W przypadku dzików może to
powodować obniżenie wieku płodności oraz sytuację, w której samice są gotowe
do zapłodnienia przez większą część roku, co prowadzi do wydłużenia okresu rui.
Ustalono, że w przewodzie pokarmowym zwierząt ZEN ulega szybkiemu
metabolizmowi do pochodnych, a powstający ZEL wykazuje dziesięciokrotnie
wyższe działanie estrogenne jak sam ZEN.
CEL PRACY
Przyczyną podjęcia badań były zaburzenia zauważone w populacjach dzików.
Polegały one głównie na wydłużeniu okresu rui – praktycznie przez cały rok
obserwuje się lochy prowadzące pasiaki, co może dowodzić, że okres godowy trwa
większą część roku, a także zaobserwowano coraz młodsze sztuki prowadzące
młode, co z kolei mogłoby wskazywać na obniżenie wieku płodności. Przyczyn
tego zjawiska zaczęto się dopatrywać w intensyfikacji uprawy kukurydzy i stałym
wzroście obszaru przez nią zajmowanego.
Chcąc potwierdzić, że głównym źródłem dostarczanego do organizmu
zearalenonu są kolby kukurydzy, często zapleśniałe z dużą ilością patogenów
grzybowych przeprowadzono badania, których celem było porównanie zawartości
ZEN i jego pochodnych w narządach, tkankach i płynach ustrojowych (krew, żółć,
wątroba, nerki, mięśnie) dzików pozyskanych w terenach wielkoobszarowych
zasiewów kukurydzy (ponad kilkuset ha) oraz w zwartych kompleksach leśnych
o powierzchni powyżej kilku tysięcy ha, gdzie w promieniu kilku kilometrów
od granicy lasu nie było wielkoobszarowych upraw kukurydzy, a dziki żywiły się
tylko tym, co znalazły w lesie.
MATERIAŁ BADAWCZY I METODY BADAŃ
Materiał do badań stanowiły próbki pobrane z loszek dzików o masie 50 – 60
kg pozyskanych w okresie od listopada 2011 do stycznia 2012 roku. Próbki
pochodziły od osobników z terenów polnych – bytujących w wielkoobszarowych
190
łanach kukurydzy – liczba 14 próbek oraz z obwodów leśnych – stanowiących rejon
kontrolny w liczbie 12 sztuk. Określenie zawartości ZEN i jego pochodnych zostało
przeprowadzone w Laboratorium Badawczym Mikotoksyn UKW w Bydgoszczy
metodami instrumentalnymi chromatografii cieczowej.
Ekstrakcja zearalenonu i jego metabolitów z tkanek przebiegała w następujący
sposób: do 2,0 g próbki dodano 20 ml metanolu. Próbkę homogenizowano 2 minuty
na wysokich obrotach. Następnie ekstrakt przesączono na sączku karbowanym.
12 ml przesączonego ekstraktu rozcieńczono 48 ml wody i dodano 30 ml znakowanego izotopowo roztworu wzorca wewnętrznego (13C-ZEN). Po wymieszaniu
całość przefiltrowano na sączku drobnowłóknistym i naniesiono 50 ml roztworu
na kolumienkę ZearalaTest™ (Vicam). Kolumienkę przemyto 20 ml wody
i osuszono powietrzem. Anality eluowano 2,0 ml metanolu. Eluat został
o
odparowany do sucha w strumieniu azotu w temperaturze 40 C, a następnie
rozpuszczono w 500 ml roztworu MeOH:H2O (1:4).
Proces ekstrakcji zearalenonu i jego metabolitów z płynów przebiegał
następująco: do 2 ml próbki dodano 2,5 ml buforu PBS oraz 20 ml roztworu βglukuronidazy/arylsulfatazy (Merck) i inkubowano przez 2 h w 37oC. Następnie
całość naniesiono na kolumnę ChemElut (Agilent). Po 5 min anality były eluowane
25 ml octanu etylu. Eluat został odparowany do sucha w strumieniu azotu
w temperaturze 50oC, a następnie rozpuszczony w 5 ml buforu PBS.
Po wymieszaniu całość naniesiono na kolumienkę ZearalaTest™ (Vicam).
Kolumienkę przemyto dwukrotnie 10 ml wody i osuszono powietrzem. Anality
eluowano 2,0 ml metanolu. Eluat został odparowany do sucha w strumieniu azotu
w temperaturze 40oC, a następnie całość rozpuszczono w 500 µl roztworu
MeOH:H2O (1:4).
Analiza chromatograficzna została przeprowadzona z wykorzystaniem
chromatografu Shimadzu Nexera (Shimadzu, Kyoto, Japan) połączonego
ze spektrometrem mas API4000 (AB Sciex, Foster City, CA, USA), wykorzystano
kolumnę chromatograficzną Gemini C18 (150x4,6mm, 5 mm) (Phenomenex Inc.,
Torrance, CA, USA). Faza ruchoma: A: H2O + 5 mM CH3COONH4 + 1%
CH3COOH, B: MeOH + 5 mM CH3COONH4 + 1% CH3COOH, przepływ:
0,5 ml/min, objętość nastrzyku: 7 ml.
WYNIKI BADAŃ
Efektem przeprowadzonych badań są wyniki przedstawione w tabeli 1, a ich
graficznym odzwierciedleniem są ryciny 1 – 6. Dowodzą one, że ZEN występował
we wszystkich badanych próbkach krwi, żółci, wątroby, nerek i mięśni – pobranych
zarówno z terenów polnych jak i leśnych, jednak różnice w jego stężeniu były
znaczne i w obrębie badanego płynu, narządu lub tkanki zależały głównie od
środowiska bytowania. Praktycznie we wszystkich analizowanych przypadkach
większe stężenie zearalenonu występowało w próbkach pobranych z dzików
191
bytujących w terenach polnych, a największą różnicę z ponad 4-krotnie wyższym
stężeniem zaobserwowano w żółci. Najwyższą zawartość ZEN odnotowano
również w żółci a najniższą w nerkach, zarówno u osobników bytujących
w terenach polnych jak i w lesie. Występowanie kolejnych pochodnych stopniowo
malało – ZAN występował w ponad połowie analizowanych przypadków, a α i β
ZAL nie został wykryty w żadnej próbce.
Rycina 1 obrazuje poziom ZEN i ZAN we wszystkich analizowanych
narządach, tkankach i płynach ustrojowych. Widać wyraźnie, jak duża jest różnica
w zawartości badanych substancji pomiędzy żółcią a pozostałymi próbkami. Tak
znaczne skumulowanie zearalenonu i jego pochodnych wskazuje, że żółć jest
Tab.1. Zawartość ZEN i jego pochodnych w krwi, żółci, wątrobie, nerkach i mięśniach
dzików
ZAWARTOŚĆ
KREW
(ng/ml)
ŻÓŁĆ
(ng/ml)
WĄTROBA
(ng/g)
NERKI
(ng/g)
MIĘŚNIE
(ng/g)
obwód
polny
obwód
leśny
obwód
polny
obwód
leśny
obwód
polny
obwód
leśny
obwód
polny
obwód
leśny
obwód
polny
obwód
leśny
ZEN
ZAN
średnia
0,27
<0,09
maximum
0,823
średnia
ZEL
ZEL
ZAL
ZAL
<0,1
nw
nw
nw
0,257
0,236
<0,15
-
-
0,07
<0,09
nw
nw
nw
nw
maximum
0,343
0,402
<0,09
-
-
-
średnia
22,6
nf
10,7
1,48
nw
nw
maximum
87,6
0,566
42,0
7,12
-
-
średnia
4,77
nw
2,20
<0,6
nw
nw
maximum
19,3
0,307
13,40
2,61
-
-
średnia
0,14
nw
<0,2
nw
nw
nw
maximum
0,335
<0,12
0,531
0,174
-
-
średnia
0,07
nw
nw
nw
nw
nw
maximum
0,128
<0,12
<0,2
-
-
-
średnia
0,09
nw
<0,13
nw
nw
nw
maximum
0,258
-
0,374
-
-
-
średnia
<0,06
nw
nw
nw
nw
nw
maximum
0,091
-
-
-
-
-
średnia
<0,17
nw
nw
nw
nw
nw
maximum
0,431
0,571
0,571
-
-
-
średnia
0,23
nw
nw
nw
nw
nw
maximum
0,795
<0,19
<0,19
-
-
-
*nw – nie wykryto
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
192
Ryc. 1. Zawartość ZEN i ZAN w krwi, żółci, wątrobie, nerkach i mięśniach dzików
(ng/ml, ng/g)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań.
193
Ryc. 3. Zawartość ZEN i jego pochodnych w żółci dzików (ng/ml)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań.
Ryc. 4. Zawartość ZEN i jego pochodnych w wątrobie dzików (ng/g)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań.
194
Ryc. 5. Zawartość ZEN i jego pochodnych w nerkach dzików (ng/g)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań.
Ryc. 6. Zawartość ZEN i jego pochodnych w mięśniach dzików (ng/g)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań.
195
swoistym wstępnym magazynem substancji estrogennych dla organizmu.
Dodatkowo dowodzi to, że jest ona najlepszym indykatorem skażenia organizmu
oznaczanymi mikotoksynami. Uzyskane wyniki badań potwierdzają tezę, że
u osobników bytujących, a przede wszystkim żerujących w terenach polnych
odnotowuje się zdecydowanie większa zawartość zearalenonu i jego metabolitów,
jak u osobników bytujących w zwartych kompleksach leśnych, na co jednoznacznie
wskazuje analiza poszczególnych wyników.
W wątrobie, krwi, mięśniach, nerkach i żółci najwyższe zawartości ZEN i jego
pochodnych występują w próbkach pobranych z terenów polnych. W wątrobie
na szczególną uwagę zasługuje zawartość pochodnej αZEL, która jest wyższa
od zawartości zearalenonu (Ryc.4.). Przypadek ten dowodzi, że w narządzie tym
zachodzą dalsze etapy biotransformacji mikotoksyn. W mięśniach wystąpił jeden
przypadek, gdzie najwyższą zawartość oznaczanych mikotoksyn odnotowano
w terenie leśnym, jednak średnie zawartości potwierdzają tezę przedstawioną
na wstępie (Ryc.6.). W analizowanych próbkach nerek na szczególną uwagę
zasługuje, podobnie jak było to w przypadku wątroby, bardzo wysoka zawartość
pochodnej αZEL, zdecydowanie wyższa jak ZEN. Jednak jeżeli chodzi o wartości
bezwzględne, to w narządzie tym odnotowano zdecydowanie najniższą zawartość
zearalenonu i jego metabolitów, co wskazuje na fakt, że jest on bardzo szybko
wydalany z nerek (Ryc.5.). Dzieje się tak, ponieważ mikotoksyna ta trudno łączy się
z inną substancją płynów ustrojowych i dlatego też nie kumuluje się w nerkach.
Zdecydowanie najwyższe zawartości wszystkich metabolitów zaobserwowano
w żółci, które w przypadku ZEN wyniosły prawie 90 ng/ml w terenie polnym
(w poprzednio omawianych próbkach, wartości te były zdecydowanie niższe)
(Ryc.1.). We wszystkich badanych narządach, tkankach i płynach ustrojowych
najczęściej występującymi pochodnymi były ZAN oraz α i β ZEL.
PODSUMOWANIE
Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że zearalenon występował
we wszystkich analizowanych próbkach krwi, żółci, wątroby, nerek i mięśni,
zarówno w terenach polnych jak i leśnych, a różnice w jego stężeniu były znaczne
i w obrębie badanego płynu lub tkanki zależały głównie od środowiska bytowania.
Praktycznie we wszystkich analizowanych przypadkach większe stężenie ZEN
występowało w próbach pobranych z terenów polnych, a głównym metabolitem
ZEN był ZAN i αZEL. Największą zawartość ZEN zaobserwowano w żółci
a najniższą w nerkach, zarówno u osobników bytujących w terenach polnych jak
i w lesie. Uzyskane wyniki badań dowodzą, że dziki bytujące i żerujące w obwodach
z wielkoobszarową uprawą kukurydzy pobierają wraz z pokarmem zdecydowanie
więcej mikoestrogenu zearalenonu. ZEN i jego metabolity wykrywane są
w narządach, tkankach i płynach ustrojowych, a najlepszym indykatorem skażenia
jest oznaczenie poziomu ich zawartości w żółci.
196
Przeprowadzone badania sugerują ponadto, że środowisko bytowania dzików,
ze szczególnym uwzględnieniem wielkoobszarowych łanów kukurydzy, może być
przyczyną zaburzeń hormonalnych prowadzących do hiperestrogenizmu.
LITERATURA
Biber C., Ruf T. 2005: Population dynamics in wild boar (Sus scrofa): ecology elasticity of
growth rate and implications for the management of pulsed resource consumers, Journal of
Applied Ecology, 42: 1203–1213.
Chełkowski J. 1998: Aktualny stan badań nad mikotoksynami i grzybami toksynotwórczymi,
Materiały VII Krajowej Konferencji „Grzyby mikroskopowe – patogeny roślin i ich
toksyczne metabolity”, IGR PAN, Poznań.
Dubas A. 2001: Trzecia roślina na świecie, Top Agrar, Magazyn Nowoczesnego Rolnictwa.
Fink – Gremmels J. 2008: The role of mycotoxins in the Heath and performance of dairy cows,
Vet. J. 176, 84–92.
Goliński P., Nowak T. 2004: Dietary origin of mycotoxins with estrogenic potential and possibile
heath implications to female dogs, Polish J. Vet. Sci. 4, 337-341.
Grajewski J. (red.) 2006: Mikotoksy i grzyby pleśniowe zagrożenia dla człowieka i zwierząt,
Wyd. UKW Bydgoszcz, ss. 202.
Jakimiuk E., Kuciel – Lisiecka G., Zwierzchowski W., Gajęcka M., Obremski K., Zielonka Ł.,
Sikorska – Wyszyńska E., Gajęcki M. 2006: Zmiany morfometryczne układu rozrodczego
loszek podczas mikotoksykozy zearalenonowej, Med. Wet., 62(1), 99-102.
Oloff H.B. 1951: Zur Biologie und Ökologie des Wildschweines, Verlag Dr Paul Schöps,
Frankfurt am Mein.
Pałubicki J., Grajewski J. 2010: Wpływ zasiewów kukurydzy na wzmożoną rozrodczość
dziczych populacji, a problem odszkodowań łowieckich, Zarządzanie ochroną przyrody
w lasach tom IV, WSZS w Tucholi, 111-119.
Pittet A. 2006: Naturalne występowanie mikotoksyn w żywności i paszach – nowe dane,
http://www.naturan.com.pl/pittet.htm
Twarużek M., Grajewski J., Błajet-Kosicka A., Kosicki R., Zblewska A. 2010: The vel of
zearalenone and its metabolites in blood serum in patients with prostate cancer and benign
prostate hyperplasia, 9th International Conference Mycotoxins and moulds 28-29 June,
UKW Bydgoszcz, 38.
STRESZCZENIE
Powyższa praca przedstawia związek pomiędzy zaburzeniami zaobserwowanymi
w populacjach dzików, a środowiskiem ich bytowania i pobieranym pokarmem, ze szczególnym
uwzględnieniem zapleśniałej kukurydzy. Obecnie wraz z powiększaniem się areału i intensyfikacją uprawy wzrasta znaczenie gospodarcze jej chorób. Szczególnie groźne są patogeny, które
posiadają zdolność wytwarzania metabolitów drugorzędowych, czyli mikotoksyn. Głównym
metabolitem grzybów powodującymi zgniliznę kłosów i kolb jest naturalny estrogen zearalenon
nazywany również toksyną F2. Nadmiar ZEN i jego pochodnych w organizmie może
powodować zaburzenia hormonalne w konsekwencji doprowadzające do hiperestrogenizmu.
Chcąc potwierdzić, że głównym źródłem dostarczanego do organizmu ZEN są kolby kukurydzy,
często zapleśniałe z dużą ilością patogenów grzybowych przeprowadzono badania których
197
celem było porównanie zawartości zearalenonu i jego pochodnych w narządach, tkankach
i płynach ustrojowych dzików pozyskanych w terenach wielkoobszarowych zasiewów
kukurydzy oraz w zwartych kompleksach leśnych o powierzchni powyżej kilku tysięcy ha, gdzie
w promieniu kilku kilometrów nie było wielkoobszarowych upraw kukurydzy, a dziki żywiły się
tylko tym, co znalazły w lesie. Materiał do badań stanowiły próbki pobrane z loszek o masie
50 – 60 kg pozyskanych w okresie od listopada 2011 do stycznia 2012. Określenie zawartości
ZEN i jego pochodnych zostało przeprowadzone w Laboratorium Badawczym Mikotoksyn
UKW w Bydgoszczy metodami instrumentalnymi chromatografii cieczowej. Uzyskane wyniki
badań wykazały obecność zearalenonu we wszystkich badanych próbkach krwi, żółci, wątroby,
nerek i mięśni, zarówno w terenach polnych jak i leśnych, jednak różnice w jego stężeniu były
znaczne i w obrębie badanego płynu lub tkanki zależały głównie od środowiska bytowania.
Praktycznie we wszystkich analizowanych przypadkach większe stężenie ZEN występowało
w próbach pobranych z terenów polnych, a największą różnicę z ponad 4-krotnie wyższym
stężeniem zaobserwowano w żółci.
Wyniki przeprowadzonych badań sugerują, że środowisko bytowania dzików,
ze szczególnym uwzględnieniem wielkoobszarowych łanów kukurydzy, może być przyczyną
zaburzeń hormonalnych w populacjach dzików w konsekwencji prowadzących
do hiperestrogenizmu.
SUMMARY
The paper is an attempt to present the relationship between various disorders in wild boar
population, their natural habitat and the feed they intake (mouldy maize in particular).
The increase of field areas and intensified cultivation of maize brings to light the importance of its
infections for economy and agriculture. The most hazardous seem to be pathogens, due to their
ability to produce secondary metabolites (mycotoxins). Zeralenone - a natural estrogen,
sometimes called F2 toxin is the main fungal metabolite responsible for the rot of the corn cobs
and ears. Too high levels of ZEN and its derivatives in the body can lead to hormone dysfunctions
and eventually even hyperestrogenism. In order to confirm that the main source of ZEN detected
in the body are mouldy maize cobs (often containing high levels of pathogenic fungi)
a comparative study was carried out. The study aimed at the comparison of zearalenone and its
derivatives content in various organs, tissues and fluids of wild boars living near large maize
fields and the animals living in forests, without access to maize fields, thus feeding solely on
forest floor bedding. The sample material was taken from young sows (50-60 kg) hunted for
between November 2011 and January 2012. ZEN and its derivatives were analysed in the
Mycotoxins Analytical Laboratory of Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz using HPLC
method. Zearalenone was detected in all blood, bile, liver, kidneys and muscles samples of
animals living in field as well as forest areas. However, the concentration levels differed
significantly both in the analysed liquids and tissues, depending on the habitat of the animals.
Higher content of the toxins was found nearly in all samples taken from the animals living
in maize field areas, with the highest (4-times) detected in bile samples.
The results imply that the habitat of wild boars and large maize fields, in particular, can be
responsible for hormone disorders and eventually lead to hyperestrogenism in these animals.
*Finansowanie badań: projekt MNiSW nr NN 311 521940
198
DOI: 10.5604/20811438.1158070
Lucjan Rutkowski
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu,
Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi, e-mail: lrutkow@umk.pl
INWAZJA ROŚLIN OBCEGO POCHODZENIA
W NASZYCH LASACH
INVASION OF ALIEN PLANTS IN POLISH WOODS
Słowa kluczowe: flora polska, lasy, gatunki egzotyczne, gatunki inwazyjne
Key words: Polish flora, woods, exotic species, invasive species
Abstract. Polish flora is relatively young and sparse in woody species. Due to the demand for
various wooden raw materials, exotic trees have been introduced for many years. Some of these
have proved to be invasive species. In recent years, thermophilous fruit trees, lianas and shrubs
are frequent. The expansion of herbaceous plants is a particular problem in the riparian forests.
Gatunki obce (obcego pochodzenia) to według definicji encyklopedycznej „ –
gatunki wprowadzone na tereny, na których wcześniej nie występowały… mogą
dostawać się na nowe tereny w sposób naturalny, lecz obecnie coraz częściej
sprawcą zamierzonych lub niezamierzonych introdukcji jest człowiek.” [Jura
1998]. „Gatunek występujący poza swoim naturalnym zasięgiem w postaci
osobników lub zdolnych do przeżycia: gamet, zarodników, nasion, jaj lub części
osobników, dzięki którym mogą one rozmnażać się.” [Ustawa o ochronie przyrody
2004]. Określenie to przeciwstawiane często pojęciu „gatunków rodzimych” jest
nieostre i różnie rozumiane. Należy pamiętać, że większość obecnych składników
naszej flory i fauny przybyła i zadomowiła się w ciągu ostatnich kilku (kilkunastu)
tysięcy lat. Szczególnie w północnej części kraju, jeszcze przed około 12 tysiącami
lat pokrytej lądolodem, na powierzchni którego mogły bytować niektóre
mikroorganizmy. Bez wątpienia rodzime są prawie wszystkie endemity (za
wyjątkiem tzw. „wędrujących”). Najbardziej „rodzimymi” są w naszej florze
nieliczne paleoendemity – gatunki wieku trzeciorzędowego o bardzo małych,
górskich zasięgach – mniszek pieniński Taraxacum pienninicum, oraz
zachodniokarpackie (więc i słowackie) ostróżka tatrzańska Delphinium
oxysepalum i skalnica tatrzańska Saxifraga wahlenbergii. Wśród roślin
naczyniowych na około 2500 gatunków i ważniejszych podgatunków rodzimych
i niespełna 500 trwale zadomowionych [Mirek i in. 2002] – 169 (129 gatunków i 40
podgatunków), to endemity i subendemity wychodzące poza nasze terytorium
[Mirek, Piękoś-Mirkowa 2009]. Nieliczne endemity niżowe to prawie wyłącznie
neoendemity powstałe w okresie holocenu. Jeden z nich – jeżyna notecka Rubus
czarnunensis opisana przez Spribillego z lasu pod Czarmuniem w powiecie
sępoleńskim, rośnie w Borach Tucholskich wg moich obserwacji miejscami dość
licznie.
199
W ciągu pierwszej połowy okresu polodowcowego, w miarę ocieplania się
klimatu, stopniowo roślinność tundrowa została wyparta przez leśną wędrującą
z ostoi na południu (początkowo widne lasy sosnowo-brzozowe, potem
wielogatunkowe liściaste i mieszane). Ze względu na położenie geograficzne,
gdyby nie działalność człowieka, na terenie Polski niżowej dominowałaby flora
leśna (z nitro- i światłolubnymi gatunkami pożarzysk i wiatrołomów) z udziałem
miejscami wodnej i bagiennej. Żyjące w początku holocenu nieliczne grupy
łowców-zbieraczy nie wywierały większego wpływu na florę. Jednak przed około
6000 tysiącami lat pojawiły się ludy rolnicze z bliskiego wschodu, przynosząc
ze sobą uprawę zbóż (najpierw pszenic i jęczmienia, potem innych) wraz
z towarzyszącymi im chwastami – dzikimi roślinami regionu wschodniośródziemnomorskiego. Przy siedliskach ludzkich rozprzestrzeniły się rodzime
i obce gatunki nitrofilne, a z wypasem zwierząt domowych – światłolubne, odporne
na deptanie i zgryzanie. Wzrost zaludnienia, przybywanie nowych grup ludzkich
i postęp gospodarczy oraz wymiana handlowa z okresu wpływów rzymskich ciągle
zwiększały ilość antropogenicznych elementów roślinnych. Po regresie rolnictwa
w okresie Wędrówki Ludów, średniowiecze to dalszy wzrost antropopresji.
Jednakże do czasów wielkich odkryć geograficznych około roku 1500 przybywały
zawleczone lub celowo wprowadzane gatunki południowo-europejskie
i zachodnio- czy środkowoazjatyckie (z minimalnym udziałem północnoafrykańskich czy indyjskich). Rośliny wprowadzone lub przybyłe do tego czasu
i później zadomowione, nazywamy archeofitami. W wielu wypadkach przy
ocieplaniu się klimatu (jak szereg gatunków leśnych mogły by one dotrzeć do nas
spontanicznie).
Dotarcie Europejczyków do odległych obszarów klimatu umiarkowanego
Ameryki Północnej i Azji Wschodniej oraz rozwój handlu z tymi terenami
spowodował napływ gatunków, które mogłyby dotrzeć do nas spontanicznie
dopiero wskutek np. połączenia się kontynentów. Ponadto nasilenie się podróży
w ramach Starego Świata, rozwój nauk przyrodniczych, rolnictwa, ogrodnictwa
ozdobnego spowodowało trwający po dziś dzień lawinowy napływ gatunków, które
mogą rosnąć i samorzutnie rozprzestrzeniać w naszych warunkach klimatycznych.
Rośliny przybyłe i zadomowione od początku XVI wieku to kenofity (neofity).
Jeszcze większą grupę stanowią rośliny uprawne przejściowo dziczejące
(ergazjofigofity) i zawlekane (efemerofity). Niektóre gatunki jednoroczne
i dwuletnie uprawiane u nas nawet od kilku tysięcy lat (zboża pochodzące ze stepów
zachodniej Azji), czy śródziemnomorskie warzywa bądź rośliny okopowe – mogą
bez pomocy człowieka utrzymywać się 1, 2, 3 lata na odłogach czy wysypiskach,
potem jednak giną wypierane przez byliny czy rośliny drzewiaste. Oczywiście
to samo dotyczy roślin pochodzenia tropikalnego czy subtropikalnego, które
z samosiewu nie zdążą przed przymrozkami wydać dojrzałych nasion, bądź te zimą
obumierają. Inaczej ma się rzecz z roślinami wieloletnimi o zimotrwałych
korzeniach lub pędach, które nawet jeżeli nie są w stanie samorzutnie się
rozmnażać, to posadzone czy przypadkowo zawleczone mogą trwać w danym
200
miejscu długie lata (w przypadku długowiecznych drzew nawet setki lat). Wiele
z obecnych kenofitów przeszło w ciągu kilkuset czy kilkudziesięciu lat etapy
rośliny wyłącznie uprawianej, jak np. północnoamerykańskie ozdobne
i miododajne nawłocie Solidago sp. czy klon jesionolistny Acer negundo, które
w naszym regionie po raz pierwszy w stanie zdziczałym stwierdzono w końcu XIX
wieku, a już w połowie XX wieku – zaczęły dominować nie tylko w nadrzecznych
zaroślach i nieużytkach ale nawet naturalnych lasach łęgowych. Szereg z tych
gatunków objęto zakazem wprowadzania do środowiska [Rozporządzenie Ministra
Środowiska 2011]. Przyczyną są nie zawsze lub nie tylko zmiany klimatyczne, ale
także procesy mikroewolucji. W czasie długotrwałej uprawy pojawiają się mutanty
lepiej dostosowane do naszych warunków lub o większych zdolnościach
konkurencyjnych. Uprawiane różne ekotypy krzyżują się dając początek
żywotniejszym osobnikom, gatunki obce krzyżują się z rodzimymi, jak np. topole
czy modrzewie, lipy etc. W skali kraju wielokrotnie omawiano problem
z najbardziej ekspansywnymi drzewami świadomie wprowadzanymi do lasów
(Acer negundo, dąb czerwony Quercus rubra, robinia akacjowa Robinia
pseudoacacia, czeremcha późna Padus serotina i najrzadziej jesion pensylwański
Fraxinus pennsylvanica), które w wielu miejscach wymknęły się spod kontroli
[Tokarska-Guzik i in. 2012]. W kilku nadleśnictwach kujawsko-pomorskich
obserwowano wprowadzanie do upraw leśnych - jako domieszkę amerykańskąolszę pomarszczoną Alnus rugosa (syn. A. incana ssp. rugosa) jako rodzimą olszę
szarą. W ostatnich latach rozsiewają się też lub są zawlekane ciepłolubne drzewa
owocowe uprawiane od stuleci w najcieplejszych regionach kraju (orzech włoski
Juglans regia, brzoskwinia Persica vulgaris, morela Armeniaca vulgaris czy
winorośl Vitis vinifera – ta ostatnia obecnie głównie w postaci mieszańców
z gatunkami amerykańskimi), które do niedawna prawie nie dziczały, a obecnie
pojawiają się nawet w chłodnych regionach pojeziernych Polski Północnej. Nadto
coraz liczniejsze są liany (winobluszcze Parthenocissus inserta, P. quinquaefolia,
powojnik pnący Clematis vitalba, wiciokrzew przewiercień Lonicera caprifolium
obce podgatunki i odmiany bluszczu Hedera helix s.l.), krzewy (Amelanchier sp.
div. ,Cotoneaster sp. div., Lonicera sp. div., Spiraea sp. div. i in.). Roślin zielnych
obcego pochodzenia w lasach jest już kilkadziesiąt gatunków. Szczególnie
w lasach łęgowych problem stanowią inwazyjne rośliny zielne z rodzajów:
Solidago, Rudbeckia, Reynoutria, Impatiens, Echinocystis, Heracleum i inne
[Tokarska-Guzik i in. 2012]. Od kilku lat obserwowano w regionie kujawskopomorskim wyraźne nasilanie się zjawiska rozsiewania gatunków roślin
drzewiastych, które rosły tu od kilkuset lat (orzech włoski) czy prawie 100 lat
(świdośliwa jajowata Amelanchier spicata, śliwa ałycza Prunus cerasifera, irga
błyszcząca Cotoneaster lucidus, sosna Banksa Pinus banksiana i wejmutka
P. strobus, żywotnik olbrzymi Thuja plicata, cyprysik groszkowy Chamaecyparis
pisifera, orzesznik pięciolistkowy Carya ovata, morwa biała Morus alba) nie dając,
poza ogrodami i parkami, trwałego samosiewu. Większość z drzewiastych
przybyszów posadzonych w lasach regionu (daglezja Pseudotsuga menziesii,
201
świerk kłujący Picea pungens, sosna czarna Pinus nigra, świdośliwa Lamarcka
Amelanchier lamarckii) nie rozprzestrzenia się jeszcze spontanicznie na naszym
terenie.
Zagadnieniami inwazji obcych gatunków roślin zajmowała się głównie
fitogeografia [Podbielkowski 1991; Kornaś, Medwecka-Kornaś 2002], natomiast
ochrony przyrody, nawet współcześnie, stosunkowo mało [Symonides 2008;
Wiśniewski, Gwiazdowicz 2009; Tomanek, Witkowska-Żuk 2008] lub prawie
wcale. Kapuściński [2009] poświęca uwagę niebezpieczeństwom stwarzanym
przez ekspansyjne gatunki roślin. Jednak poza powszechnie znanymi czynnikami
zagrażającymi rodzimej florze, naturalnej bioróżnorodności, są niektóre gatunki
obcego pochodzenia, które nie tylko konkurują z rodzimymi wypierając je, ale
i nawet przekształcając całe zbiorowiska roślinne [Król 2000]. Dopiero niedawno
podjęto na szerszą skalę badania nad obcymi elementami całej naszej flory
(wcześniej głównie w południowej i zachodniej części kraju, gdzie problem
ekspansywnych przybyszów był wcześniejszy i jest bardziej nasilony niż
w regionach chłodniejszych). Powstało zbiorowe opracowanie dostępne także
w internecie – „Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym
uwzględnieniem gatunków inwazyjnych” [Tokarska-Guzik i in. 2012]. Omawianych jest tam ponad 935 gatunków i ważniejszych podgatunków, w tym 88 gatunków inwazyjnych i potencjalnie inwazyjnych (ponadto 4 gatunki jeszcze u nas nie
stwierdzone). Nie uwzględniono roślin uprawianych i przejściowo dziczejących
oraz 20 gatunków o wątpliwym statusie i około 100 gatunków efemerofitów
zamieszczonych w „Flovering plants and pteridophytes of Poland. A checklist.
Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski” [Mirek i in. 2002]. Wśród 88
gatunków roślin inwazyjnych:
- 35 to inwazyjne w skali kraju (a z nich 12 występuje w lasach),
- 31 inwazyjne regionalnie (8 w lasach),
- 10 zadomowionych i tylko lokalnie inwazyjnych (4 w lasach ),
- 12 potencjalnie inwazyjnych, występujących w kraju (3 w lasach ).
W sumie 27 gatunków roślin naczyniowych inwazyjnych lub potencjalnie
inwazyjnych występuje głównie lub w znacznym stopniu w lasach.
Ponadto wyróżniono 57 gatunków drzew i krzewów stwierdzanych na
obszarach cennych przyrodniczo, które w przypadku zadomowienia się mogą mieć
negatywny wpływ na bioróżnorodność [Tokarska-Guzik i in. cit.], nie tylko roślin
ale i zwierząt, grzybów. Na początku zamieszczonej w cytowanym opracowaniu
listy jest 5 gatunków wcześniej wymienionych sadzonych i inwazyjnych w skali
kraju drzew (wymienionych wcześniej w niniejszym opracowaniu), 9 regionalnie
i lokalnie inwazyjnych i 38 nieinwazyjnych ale zadomowionych.
Prowadząc przez wiele lat badania florystyczne i fitosocjologiczne na terenie
obecnego województwa kujawsko-pomorskiego i terenach przyległych (okolice
Szczecinka, Chojnic, Kwidzyna), autor znalazł w lasach (szczególnie miejskich
i podmiejskich) kilkadziesiąt gatunków roślin ozdobnych uprawianych, które
znalazły się tu ewidentnie wyrzucone z odpadami ogrodowymi, obciętymi
202
gałęziami, wykopanymi krzewami i bylinami. Kilka mogło zostać zawleczonych
przez ptaki czy inne zwierzęta i mimochodem przez ludzi z pobliskich ogrodów
działkowych czy przydomowych. Kilkanaście gatunków to rośliny nowe dla Polski
lub regionu, nie były wymienione w innych opracowaniach [Mirek i in. 2002;
Tokarska-Guzik i in. 2012; Urbisz 2011]. Niektóre jak zimozielony, bałkański
bodziszek korzeniasty Geranium macrorrhizum stwierdzony na prawie 20
stanowiskach – po raz pierwszy w 2006 roku w Kaszczorku przy pomniku przyrody
– skupinie dębów. Rośnie tu do dzisiaj, rozprzestrzeniając się przy pomocy
pełzających kłączy. Nieco później stwierdzono go w lesie koło torów na zachód
od rezerwatu Las Piwnicki, gdzie rozsiewa się i rośnie z siewką cisa, kaliną
koralową w odmianie pełnokwiatowej Viburnum opulus, Roseum' i aronią Aronia
x prunifolia. Obecnie częściej spotkać można ten gatunek w kujawsko-pomorskich
lasach niż w ogrodach. Z krzewów dość ekspansywnych można wymienić malinę
czarną Rubus occidentalis, która uprawiana jest u nas od przeszło 30 lat jako roślina
owocowa, przed 5 laty znaleziona została na skraju lasu niedaleko siedziby
nadleśnictwa Włocławek i koło ogrodów działkowych między Toruniem
a Przysiekiem (L.R. mat. npbl.). Wierzchołki pędów maliny pokładają się
i zakorzeniają. Dość dziwne wydaje się utrzymywanie się w lasach
i rozprzestrzenianie światłolubnych sukulentów – dalekowschodnich rozchodników (Sedum kamtschaticum, S.hybridum, S. floriferum, S. sarmentosum). Pozostałe
wspomniane wyżej gatunki nie wykazują ekspansywności.
Inną rośliną, którą warto wspomnieć jest znany do tej pory amerykański
przybysz zasiedlający od ponad 100 lat zręby Śląska i Małopolski – erechtites
Erechtites hieracifolia. W Polsce Środkowej znane było 1 stanowisko od 1976 roku,
od 2008 roku zaczęto znajdować nowe stanowiska [Koczywąs i in. 2012]. W 2011
roku znaleziono po jednym okazie kwitnącej rośliny - na świeżej uprawie leśnej
w borze na północ stacji Bydgoszcz Wschód i przy murze sklepu na Rubinkowie
w Toruniu. W 2012 roku stwierdzono go na kilku drogach leśnych i świeżych
zrębach lub tegorocznych uprawach w Nadleśnictwie Dobrzejewice, w 2013 było
go tam dużo więcej [Rutkowski, Kamiński 2014], ponadto 1 okaz na północ od
Torunia w lesie obok Barbarki, w sierpniu 2014 – pojedyncze okazy w toruńskich
Czerniewicach i Kaszczorku; jesienią 2014 roku obserwowano masowe
występowanie erechtitesa na świeżych uprawach leśnych Nadleśnictwa Skrwilno
(L.R.) a D. Kamiński na zrębach w okolicach Włocławka. Roślina swoimi
właściwościami ekologicznymi przypomina niecierpki i może być uciążliwa
na uprawach leśnych.
W niektórych regionach kraju, takich jak Wielkopolska, Śląsk, Puszcza
Białowieska problemem ekspansji kenofitów zajmowano się od wielu lat
[Tokarska-Guzik i in. 2012; Danielewicz 2006; Danielewicz, Maliński 1997,
2003]. Warto jednak obserwować, monitorować ten problem w skali całej Polski,
nie tylko w przypadku niebezpiecznych roślin wymienionych w Rozporządzeniu…
[2011] i konsultowanej jego nowej wersji, ale także innych, potencjalnie
inwazyjnych i groźnych dla rodzimej przyrody.
203
LITERATURA
Bellon S., Tumiłowicz J., Król S. (1977). Obce gatunki drzew w gospodarstwie leśnym.
Warszawa, PWRiL.
Danielewicz W. (2006). Obce gatunki drzew i krzewów we florze Polski Zachodniej. W:
W. Danielewicz (red.), Bogactwo, rożnorodność oraz ochrona dendroflory w parkach
i lasach zachodniej Polski, s. 39-50. Materiały Zjazdu Sekcji Dendrologicznej Polskiego
Towarzystwa Botanicznego, Zielona Góra.
Danielewicz W., Maliński T. (1997). Drzewa i krzewy obcego pochodzenia w lasach
Wielkopolskiego Parku Narodowego. Rocz. Dendrol. 45: 65-81.
Danielewicz W., Maliński T. (2003). Alien tree and shrubs species in Poland regenerating by selfsowing. Rocz. Dendrol. 51: 205-236.
Gazda A., (2012). Stan badań nad obcymi gatunkami drzew w polskich lasach. Studia i Materiały
CEPL w Rogowie 14, 33 (4 ): 44-52.
Jura Cz. (1998). Gatunki obce. W: Encyklopedia biologiczna. T. III s. 374, Kraków.
Kapuściński R. (2009). Ochrona przyrody w Lasach. PWRiL, Warszawa.
Koczywąs E., Niedźwiedzki P., Pieńkowski M. (2012). Erechtites hieracifolia (L.) Raf. ex DC. –
gatunek inwazyjny we florze Polski środkowej. Studia i Materiały CEPL w Rogowie 14, 33
(4) : 235-240, 2012
Kornaś J., Medwecka-Kornaś A. (2002). Geografia roślin. Wydanie nowe. Wyd. Nauk. PWN,
Warszawa. S. 528-545
Król S.( 2000). Problemy synantropizacji lasów a penetracja antropofitów dendroflory. W:
T. Bojarczuk, W. Bugała (red.), Bioróżnorodność a synantropizacja zbiorowisk leśnych,
s. 15-31. Materiały Zjazdu Sekcji Dendrologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego –
referaty, doniesienia, postery, Wirty.
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H. (2009). Fitogeograficzne aspekty endemizmu w Polsce.
Wiadomości Botaniczne 53 (3/4): 7–30.
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. (2002). Flovering plants and pteridophytes
of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland.
1, Kraków.
Podbielkowski Z. (1991). Geografia roślin. Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. s. 153-229.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie listy roślin i zwierząt
gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą
zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym zostało opublikowane
4 października 2011 r. i weszło w życie 5 kwietnia 2012 r. Dz. U. 2011, nr 210, poz. 1260
Rutkowski L., Kamiński D. (2014). Zaburzenia w strukturze lasu a ekspansja gatunków obcych –
na przykładzie Erechtites hieracifolia w lasach Nadleśnictwa Dobrzejewice. Ekologiczne
znaczenie zalesień i odlesień: XIV Toruńskie Seminarium Ekologiczne, 27-28.06.2014 r.,
Toruń, s.35.
Symonides E. (2008). Ochrona przyrody. Wyd. II. Wyd. UW. Warszawa. S. 50-52.
Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Zając A., Urbisz A., Danielewicz W., Hołdyński Cz.
(2012). Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków
inwazyjnych. Ss. 197, GDOŚ, Warszawa.
Tomanek J., Witkowska-Żuk L. (2008). Botanika leśna. Ss. 594. PWRiL, Warszawa. S. 307, 314,
335, 352, 356.
Urbisz Al. 2011. Occurrence of temporarily-introduced alien plant species (ephemerophytes)
in Poland – scale and assessment of the phenomenon. Wyd. Uniw. Ślaskiego, Katowice.
Ustawa o ochronie przyrody – Dz. U. 2004, nr 92, poz. 880.
Wiśniewski J., Gwiazdowicz J. D. (2009). Ochrona przyrody. Wyd. Uniw. Przyrodniczego
Poznań. S. 247-250.
204
STRESZCZENIE
Współczesna flora Polski jest stosunkowo młoda (ukształtowała się po zlodowaceniach)
i w przeciwieństwie do flory Azji Wschodniej i Ameryki Północnej stosunkowo uboga w gatunki
drzew. Skłaniało to od dawna do wprowadzania obcych gatunków. Niektóre z nich okazały się
nadmiernie ekspansywne (Acer negundo,Quercus rubra, Robinia pseudoacacia, Padus
serotina). W ostatnich latach pojawiają się ciepłolubne drzewa owocowe (Juglans regia, Persica
vulgaris, Armeniaca vulgaris), liany (Parthenocissus sp. Clematis vitalba, Lonicera
caprifolium), krzewy (Amelanchier sp. div. , Cotoneaster sp. div., Lonicera sp. div., Spiraea sp.
div. i inne). W lasach łęgowych problem stanowią inwazyjne rośliny zielne z rodzajów: Solidago,
Reynoutria, Impatiens, Echinocystis, Heracleum i inne.
SUMMARY
The current (postglacial) Polish flora is relatively young. In contrast to the flora of East Asia
and North America it is relatively sparse in species of trees. Due to the demand for various
wooden raw materials, exotic trees have been introduced for many years, for example Acer
negundo,Quercus rubra, Robinia pseudoacacia and Padus serotina. Some of these have proved
to be invasive species. In recent years, thermophilous fruit trees (Juglans regia, Persica vulgaris,
Armeniaca vulgaris), lianas (Parthenocissus sp. Clematis vitalba, Lonicera caprifolium)
and shrubs (Amelanchier sp. div. , Cotoneaster sp. div., Lonicera sp. div., Spiraea sp. div.
and others) are frequent. The expansion of herbaceous plants (i.e. Solidago, Reynoutria,
Impatiens, Echinocystis, Heracleum spp.) is a particular problem in the riparian forests.
205
DOI: 10.5604/20811438.1158080
Wojciech Szewczyk , Sebastian Jankowski , Marlena Baranowska-Wasilewska1,
Jolanta Behnke-Borowczyk1, Marta Molińska-Glura3
1
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, e-mail: wszew@up.poznan.pl
2
Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi
3
Uniwersytet Medyczny w Poznaniu
1,2
1
DEFOLIACJA KORON DRZEWOSTANÓW SOSNOWYCH
NADLEŚNICTWA ZŁOCZEW
CROWN DEFOLIATION OF SCOTS PINE STANDS IN ZŁOCZEW
FOREST DISTRICT
Słowa kluczowe: defoliacja, sosna zwyczajna, drzewostan, Złoczew
Key words: defoliation, Scots pine, stand, Złoczew
Abstract. Scots pine is the most important species in Polish forests. The aim of the study was
to assess the loss of assimilation apparatus in Scots pine stands in the Złoczew Forest District.
The assessment of loss of assimilation apparatus was made for 450 trees in 9 randomly selected
stands in June 2012. The average loss of needles in the 60 year-old stands stood at 18.18%
in stands between 60 and 100 years old - 17.50%, 19.00% in older. 356 trees were damaged to the
small extent, no damage was observed in 56 pine trees, one tree was damaged heavily.
The obtained results allow us to conclude that the observed foliage crowns of the Scots pine
stands in the Złoczew Forest District are in good condition.
WSTĘP
Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris L.) to najważniejszy gatunek lasotwórczy
w polskich lasach, hodowany już od około 200 lat [Białobok et al. 1993]. Zajmuje
ponad 2/3 powierzchni drzewostanów znajdujących się w zarządzie PGL LP, a jej
udział waha się pomiędzy 62,2% a 69,5% (Raport o stanie lasów w Polsce 2011).
Pojęcie defoliacji, które stosowane jest powszechnie, to stopień redukcji aparatu
asymilacyjnego drzewa w stosunku do drzewa wzorcowego o ulistnieniu pełnym
znajdującego się w tym samym regionie oraz na porównywalnym siedlisku i wieku
[Lech 1995; 1996; 1999, Wawrzoniak i in. 1999]. Ocena stopnia defoliacji koron
drzew jest jednym z parametrów, na podstawie których określa się kondycje drzew
oraz całych drzewostanów [Jaszczak 2005a; 2005b]. Element ten ma duże
znaczenie interpretacyjne. Jest podstawowym kryterium europejskiego systemu
monitoringu (ICP-ECE), monitoringu biologicznego (SPO) oraz inwentaryzacji
wielkopowierzchniowej. Parametr ten ułatwia podejmowanie decyzji hodowlanych
[Sierota 1995]. Oceny ubytku aparatu asymilacyjnego dokonuje się głównie
podczas taksacji drzewostanów (w toku prac urządzeniowych), które są zazwyczaj
przeprowadzane raz na dziesięć lat, co wyklucza uchwycenie dynamiki zmian
206
kondycji drzewostanów. Do najbardziej niestabilnych kompleksów leśnych należą
te, które charakteryzują się znacznym rozdrobnieniem oraz będące pod wpływem
antropopresji (w takiej sytuacji znajduje się Nadleśnictwo Złoczew). Stan korony
zależy także od czynników genetycznych, które decydują m.in. o możliwościach
wzrostu i rozwoju drzew. Według przyjętej w 2005 Instrukcji wielkoobszarowej
inwentaryzacji lasu ocenie stopnia defoliacji powinny podlegać korony drzew
próbnych należących do I, II i III klasy Krafta (górujące, panujące i współpanujące)
[Jaszczak 2008].
Celem pracy była ocena średniego ubytku aparatu asymilacyjnego wybranych
drzewostanów sosnowych w Nadleśnictwie Złoczew, w wariancie; niezależnie
od pozycji biosocjalnej oraz z uwzględnieniem przynależności do I, II i III klasy
Krafta.
METODYKA
Nadleśnictwo Złoczew (UKŁAD WGS84: dł. geogr. 18° 36´ 16˝ szer. geogr.
51° 25´ 03˝) położone jest w środkowo-zachodniej części Regionalnej Dyrekcji
Lasów Państwowych w Łodzi. Jest podzielone na dwa obręby. Ogólna
powierzchnia Nadleśnictwa to 15872,66 ha [Plan Urządzania Lasu dla Nadleśnictw
Złoczew 2007 – 2016]. Charakterystykę drzewostanów zawiera tabela nr 1.
Tab. 1. Charakterystyka badanych drzewostanów pod względem wybranych cech
taksacyjnych
Typ
siedliskowy
lasu
Wydzielenie
Powierzchnia
[ha]
47c
2,64
Lśw
0,9
umiarkowane IA
II
46a
10,20
BMśw
0,9
pełne
III
VI
83a
3,79
LMśw
0,9
umiarkowane IA
III
276b
4,95
LMśw
1,4
umiarkowane II
II
280a
4,30
BMśw
0,9
umiarkowane II
III
181b
4,37
BMśw
0,7
umiarkowane II
IV
152b
3,68
BMw
0,9
umiarkowane I
III
123c
2,67
Lw
0,8
umiarkowane I
IV
211b
4,68
Bśw
1,1
umiarkowane II
V
Zadrzewienie
Zwarcie
Bonitacja
Klasa
wieku
Źródło: Opracowanie własne.
Oceny ubytku aparatu asymilacyjnego dokonano na 9 losowo wybranych
powierzchniach badawczych. Stopnie defoliacji wyznaczane na podstawie ubytku
aparatu asymilacyjnego zawiera tabela nr 2. W każdym z dziewięciu wyznaczonych
drzewostanów oceniano stałą liczbę losowo wybranych drzew (50 drzew z każdej
207
powierzchni – łącznie 450 sosen). Obserwację koron prowadzono z dwóch różnych
kierunków: z odległości nie mniejszej niż wysokość drzewa, z wykorzystaniem
lornetek i barwnych tablic ubytku aparatu asymilacyjnego [Borecki i Keczyński
1992]. Oceniano stan ulistnienia drzew z I – III klasy Krafta. Obserwacji dokonano
późną wiosną 2012 roku (początek czerwca).
Tab. 2. Stopnie defoliacji (według Bekera 1994a;1994b; 2009)
Stopień uszkodzenia
Defoliacja [%]
0
Bez uszkodzeń
0-10
1
Słabe
11-25
2a
Umiarkowane
26-40
2b
Średnie
41-60
3
Silne
>60
Źródło: Opracowanie własne.
Położenie każdego drzewa dokumentowano przy pomocy odczytu z urządzenia nawigacyjnego GPS. Dane z obserwacji terenowych zostały zestawione według
powierzchni ogółem oraz z podziałem na klasy Krafta. Następnie obliczone zostały
podstawowe statystyki opisowe oraz wykonano jednowymiarowe testy istotności
przy użyciu programu Statistica 10 PL.
WYNIKI
Wiosną 2012 roku średni ubytek igliwia w drzewostanach do 60 roku
kształtował się na poziomie 18,18%, w drzewostanach między 60 a 100 rokiem
życia – 17,50%, a w starszych 19,00%. 356 drzew było uszkodzonych w stopniu
słabym, uszkodzeń nie zaobserwowano u 56 sosen, 35 drzew – wykazało
uszkodzenie umiarkowane, 2 – średnie i jedną sosnę uznano za silnie uszkodzoną.
Średni ubytek aparatu asymilacyjnego wyrażony w procentach w poszczególnych
pododdziałach i poszczególnych klasach Krafta przedstawia tabela nr 3 oraz rycina
1. Podstawowe statystyki opisowe zostały zawarte w tabelach nr 4 i nr 5.
Ubytek igliwia w poszczególnych klasach Krafta kształtował się następująco:
· I klasa – 15,63% (1. stopień uszkodzenia)
· II klasa – 17,87% (1. stopień uszkodzenia)
· III klasa – 20,29% (1. stopień uszkodzenia)
Analiza zmiennej defoliacji wyrażonej w procentach bez uwzględniania
pozycji biosocjalnej drzew wykazała istotne różnice między badanymi
powierzchniami (ryc. 1). Między klasami Krafta (ryc. 2) dla badanej zmiennej
tj. procentowego ubytku aparatu asymilacyjnego stwierdzono istotne różnice
pomiędzy I, II i III klasą Krafta na poziomie istotności alfa = 0,05, (ryc. 3).
208
Tab. 3. Średni ubytek aparatu asymilacyjnego [%] w poszczególnych pododdziałach
i poszczególnych Klasach Krafta w okresie wiosennym (2012 rok)
Średni ubytek aparatu asymilacyjnego
Pododdział
Ogółem
I klasa Krafta
II klasa Krafta
III klasa Krafta
[%]
[%]
[%]
46a
21,50
16,67
21,90
24,17
47c
19,00
18,33
17,50
21,00
83a
19,20
13,33
17,26
24,06
276b
17,70
16,67
17,58
18,46
280a
16,80
15,00
17,29
16,00
181b
17,80
13,57
19,19
16,67
152b
16,80
14,00
15,69
19,69
123c
16,30
13,89
15,83
19,55
211b
19,10
18,33
18,59
20,83
Źródło: Opracowanie własne.
Tab. 4. Podstawowe charakterystyki opisowe defoliacji na poszczególnych powierzchniach
obserwacyjnych oraz ogółem
Powierzchnia
47c
46a
83a
276b
280a
181b
152b
123c
211b
Powierzchnie
łącznie
Średnia
19,00
21,50
19,20
17,70
16,80
17,80
16,80
16,30
19,10
Defoliacja [%]
Minimum Maksimum
5,00
65,00
10,00
40,00
5,00
45,00
10,00
30,00
10,00
30,00
5,00
35,00
5,00
35,00
5,00
35,00
5,00
35,00
Odchylenie
standardowe
9,63
7,64
7,44
4,31
4,49
6,07
5,78
5,60
6,28
Współczynnik
zmienności
50,71
35,54
38,79
24,35
26,72
34,12
34,41
34,39
32,89
18,24
5,00
6,67
36,59
65,00
Źródło: Opracowanie własne.
Tab. 5. Podstawowe charakterystyki opisowe defoliacji w klasach Krafta
Zmienna
Defoliacja [%]
Średnia
Minimum
Maksimum
Odchylenie
Współczynnik
standardowe
zmienności
I Klasa Krafta
15,62
5,00
30,00
5,56
35,61
II Klasa Krafta
17,86
5,00
40,00
5,90
33,07
III Klasa Krafta
20,28
5,00
65,00
8,08
39,86
Źródło: Opracowanie własne.
209
Analizując łącznie I i II klasę Krafta w porównaniu do III klasy Krafta analiza
zmiennej % defoliacji wykazała istotne różnice między tymi grupami (ryc. 4.).
Ryc. 1. Defoliacja koron w poszczególnych powierzchniach obserwacyjnych. Słupki
pionowe oznaczają 95% przedziały ufności
Źródło: Opracowanie własne.
Ryc. 2. Defoliacja koron na poszczególnych powierzchniach obserwacyjnych dla poszczególnych klas Krafta. Słupki pionowe oznaczają 95% przedziały ufności
Źródło: Opracowanie własne.
210
Ryc. 3. Defoliacja w poszczególnych klasach Krafta. Słupki pionowe oznaczają 0,95 przedziały ufności
Źródło: Opracowanie własne.
DYSKUSJA
Nadleśnictwo Złoczew funkcjonuje w Ramach Regionalnej Dyrekcji Lasów
Państwowych (RDLP) w Łodzi. Według Raportu o stanie lasów w Polsce w 2010
roku drzewostany RDLP Łódź nie były silnie zagrożone wpływem szkodliwych
czynników biotycznych i abiotycznych. W 2010 roku na podstawie oceny stopnia
defoliacji w Polsce na stałych powierzchniach obserwacyjnych (SPO) przeciętny
ubytek aparatu asymilacyjnego wynosił 20,49%, W RDLP Łódź przeciętny stopień
uszkodzenia w 2010 roku wynosił 21,64%. Wynik ten nie odbiegał znacznie od
średniego stanu uszkodzeń aparatu asymilacyjnego w całym kraju. Udział
poszczególnych klas uszkodzeń w RDLP Łódź wynosił: klasa 0 – 13,58%, 1 –
66,08%, 2-4 (2b-3) – 20,3%. Dane zebrane w 2010 roku ze wszystkich
drzewostanów w Polsce wyglądają następująco: 0 – 21,31%, 1 – 59,37%, 2-4 (2b-3)
– 19,32%. Największą różnicę (7%) odnotowano w występowaniu drzewostanów
211
nieuszkodzonych w Nadleśnictwie Złoczew w stosunku do pozostałych
drzewostanów RDLP Łódź. (Raport o stanie zdrowotnym lasów 2011). Średni
ubytek aparatu asymilacyjnego w Nadleśnictwie Złoczew wyniósł 19,52%. Wynik
ten nie różni się znacznie od przeciętnego rezultatu uzyskanego w drzewostanach
całej Polski i RDLP Łódź. Najwyższy stopień defoliacji w wyniku zestawienia
danych z inwentaryzacji zaobserwowano w pododdziale 46a w Leśnictwie Oraczew
– 23,25%. Sosny w tym drzewostanie osiągnęły wiek powyżej 100 lat [Plan
urządzania lasu 2007]. Na strzałach zauważono liczne nabrzmienia i owocniki huby
sosny (Porodaedalea pini (Murrill) Y.C.Dai). Przyczyną największego ubytku
aparatu asymilacyjnego tych sosen mógł być proces starzenia i powolnego rozkładu
drzewostanu. Badania Boreckiego et al. [1996], Jaszczaka [2003, 2005a, 2005b]
oraz Jaszczaka et al. [2003] wykazały, że drzewostany do 60. roku życia są mniej
uszkodzone w porównaniu do drzewostanów wyższych klas wieku. Odmienna
sytuacja zaistniała na powierzchni 123c, drzewostan w IV klasie wieku
charakteryzował się przeciętną defoliacją na poziomie 16,3%, czyli najmniejszym
ubytkiem aparatu asymilacyjnego spośród wybranych powierzchni. W drzewostanie tym zadrzewienie wynosiło 0,8, co mogło się przełożyć na większą liczbę
roczników igieł w skutek lepszego naświetlenia koron. Jaszczak [2005a] podaje,
że w drzewostanach w wieku 71−80 lat występuje trwałe przerwanie zwarcia koron,
co zwiększa ilość światła i wpływa na liczbę roczników igieł, zniekształcając obraz
wielkości ubytku aparatu asymilacyjnego wywołanego przez czynniki zewnętrzne.
Z kolei w jednym z najmłodszych drzewostanów (pododdział 47c) defoliacja
wyniosła 22,6%. W trakcie obserwacji zauważono owocniki opieńki (Armillaria
sp.), a także zanotowano kilka drzew przewróconych i pochylonych przez wiatr.
Prawdopodobnie występowanie patogenów korzeni przyczyniło się do zaistniałej
sytuacji. Najbardziej uszkodzone były drzewa współpanujące, co potwierdzają
także wyniki badań Wójcika [2000] i Jaszczaka [2000a, 2000b, 2005a, 2005b].
Różnica pomiędzy średnią defoliacją drzew III klasy Krafta a drzewami należącymi
do I i II klasy Krafta jest istotna statystycznie. Z obserwacji wynika, że im niższa
pozycja biosocjalna drzewa, tym większa redukcja aparatu asymilacyjnego.
Potwierdzają to również badania Jaszczaka i Miotke [2009]. Jaszczak [2005a]
sugeruje, że stan aparatu asymilacyjnego sosny najlepiej oddają korony drzew
panujących i to one powinny być jedyną klasą poddawaną ocenie defoliacji
w ramach badań monitoringowych. Pozycja drzew współpanujących jest narażona
na mniejszą dostępność światła, a przez to ma gorsze warunki wzrostowe. Według
Jaszczaka [2005] pozycja biosocjalna drzew jest sama w sobie, niezależnie od
innych czynników elementem, który decyduje o istotności różnic średniej defoliacji
koron. Uzyskane wyniki potwierdzają to założenie, ponieważ sosny
zakwalifikowane do III klasy Krafta, wykazały największy procentowy ubytek
masy asymilacyjnej. Według tego samego autora ocenie powinny podlegać tylko
drzewa o najlepszej pozycji biosocjalnej, a przynajmniej powinno się uwzględniać
i podawać pozycję biosocjalną obserwowanych drzew. Według badaczy ocenie nie
należy poddawać koron drzew współpanujących, ponieważ ich uiglenie w dolnej
212
części korony jest zróżnicowane ilościowo w stosunku do wyższej partii korony
[Beker 1994a, 1994b; Jaszczak 2008]. Badania prowadzone w Nadleśnictwie
Wyszków dowiodły, że faza rozwojowa drzewostanu ma duży wpływ na stan
ulistnienia drzew [Wójcik 2000]. Analizy prowadzone w Nadleśnictwie Krotoszyn
wskazują, że przerzedzenie korony wraz z wiekiem zwiększa się [Borecki i Wójcik
1996]. Obserwacje przeprowadzone w Nadleśnictwie Złoczew nie potwierdzają tej
zależności.
PODSUMOWANIE
Obserwacje przeprowadzone w Nadleśnictwie Złoczew wykazały, że wraz
z wiekiem drzew nie zwiększało się przerzedzenie korony. Uzyskane wyniki
pozwalają stwierdzić, że ulistnienie koron obserwowanych sosen w Nadleśnictwa
Złoczew jest w dobrym stanie, więc nie ma potrzeby wprowadzania zmian
w dotychczasowym postępowaniu hodowlanym ustalonym dla Nadleśnictwa.
Z uwagi na istotne różnice między defoliacją koron w badanych klasach Krafta
należałoby, przy obserwacjach tego typu zjawiska, traktować każdą z tych klas
osobno.
LITERATURA
Beker, C. (1994a). Ocena korony sosny zwyczajnej dla potrzeb określania stanu zdrowotnego
drzew. Pr. Kom. Nauk Roln. i Kom. Nauk Leśn. Poznań. TPN, T. LXXVIII: 15−19.
Beker, C. (1994b). Lokalna inwentaryzacja stanu zdrowotnego drzewostanów sosnowych w LZD
Murowana Goślina. Sylwan, 12, 79-88.
Beker C. (2009). Stan zdrowotny drzewostanów sosnowych w Leśnym Zakładzie
Doświadczalnym Murowana Goślina w latach 1992-2006. Sylwan, 8, 528-533.
Białobok, S., Boratyński, A., Bugała, W. (1993). Biologia sosny zwyczajnej. Poznań-Kórnik:
Sorus.
Borecki T., Keczyński, A. (1992). Atlas ubytku aparatu asymilacyjnego drzew leśnych.
Warszawa: Agencja Reklamowa ATUT.
Borecki, T., Wójcik, R. (1996). Ocena stanu uszkodzeń drzewostanów Nadleśnictwa Krotoszyn.
Sylwan, 7, 9−15.
Jaszczak, R. (2000a). Pozycja biosocjalna drzew sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) a zmiana
wskaźników uszkodzenia ich koron określonych metoda drzewostanową. Sylwan, 8,
103−115.
Jaszczak, R. (2000b). Charakterystyka wskaźników uszkodzenia koron drzew sosny zwyczajnej
(Pinus sylvestris L.) Sylwan, 9, 65-76.
Jaszczak, R. (2003). The conditions of tree crowns of the mains stand of Scots pine (Pinus
sylvestris L.) in 2002 in some selected forest division of Poznań Regional Direction of State
Forests. Sci. Pap. Agric. Univ. Pozn., Forestry, 6, 11−22.
Jaszczak, R. (2005a). Defoliacja koron drzew sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) wybranych
klas biosocjalnych w monitoringu lasu. Poznań: Wydawnictwo AR Poznań.
Jaszczak, R. (2005b). Defoliation of Scots pine (Pinus sylvestris L.) crowns of the IIIrd and IVth
213
age classes and its significance for the interpretation of results of forest monitoring
in Poland. Acta Sci. Pol. Silv. Colendar. Rat. Ind. Lignar.,2, 25−34.
Jaszczak, R. (2008). Defoliacja koron sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) wybranych klas
biosocjalnych niezależnie od strefy uszkodzenia, klasy wieku i typu siedliskowego lasu.
Sylwan, 4, 13-20.
Jaszczak, R., Miotke, M. (2009). Defoliacja górnej części i całej korony drzew sosny zwyczajnej
(Pinus sylvestris L.). Sylwan, 9, 607−616.
Lech, P. (1995). Przydatność szacunkowej metody określania defoliacji drzew do badań stanu
zdrowotnego lasu. Sylwan, 8, 99-109.
Lech, P. (1999). Wybór wskaźników stanu zdrowotnego drzew możliwych do zastosowania
w monitoringu biologicznym lasów na przykładzie wybranych drzewostanów świerkowych
w Nadleśnictwie Szklarska Poręba. Prace IBL, seria A, 891, 41-58.
Lech, P., Sierota Z. (1996). Monitoring fitopatologiczny w lasach gospodarczych I. Założenia
i zakres oceny. Sylwan, 3, 5-16.
Plan urządzania lasu dla Nadleśnictwa Złoczew na lata 2007-2016. Biuro Urządzania lasu
i geodezji leśnej oddział w Warszawie, wydział produkcyjny w Łodzi.
Raport o stanie lasów w Polsce 2011. Warszawa: CILP.
Raport o stanie zdrowotnym lasów w Polsce w 2010 roku. Opracowany na podstawie: ”Raportu o
stanie lasów w Polsce w 2010 roku” (IBL, 2010) i „ Krótkoterminowej prognozy
występowania ważniejszych szkodników i chorób infekcyjnych drzew leśnych w Polsce
w 2010 roku” (IBL, 2010).
Sierota, Z. (1995). Przerzedzenie koron drzew jako efekt stresu i źródło stresu. Sylwan, 3, 5-24.
Wawrzoniak, J., Pluciak, M., Małachowska, J. (1999). Statystyczna ocena zgodności szacunków
defoliacji drzew próbnych na stałych powierzchniach obserwacyjnych monitoringu lasu.
Prace IBL, A, 866-872.
Wójcik, R. (2000). Analiza zmian ilościowych aparatu asymilacyjnego w drzewostanach
sosnowych nadleśnictwa Wyszków. Sylwan, 8, 39-46.
STRESZCZENIE
Sosna zwyczajna jest najważniejszym gatunkiem lasotwórczym polskich lasów. Celem
pracy była ocena średniego ubytku aparatu asymilacyjnego wybranych drzewostanów
sosnowych w Nadleśnictwie Złoczew (dł. geogr. 18° 36´ 16˝ szer. geogr. 51° 25´ 03˝ ),
w wariancie: niezależnie od pozycji biosocjalnej oraz z uwzględnieniem przynależności do I, II
i III klasy Krafta. Oceny ubytku aparatu asymilacyjnego dokonano w czerwcu 2012 roku na 450
drzewach w 9 losowo wybranych drzewostanach. Podstawowe statystyki opisowe wykonano
przy użyciu programu Statistica 10 PL. Największy ubytek igliwia zanotowano w III klasie
Krafta (20,29%), najmniejszy w klasie I (15,63%). Średni ubytek igliwia w drzewostanach do 60
roku kształtował się na poziomie 18,18%, w drzewostanach między 60 a 100 rokiem – 17,50%,
a w starszym 19,00%. 356 drzew było uszkodzonych w stopniu słabym, uszkodzeń nie
zaobserwowano u 56 sosen, jedna sosna była uszkodzona silnie. Analiza zmiennej % defoliacji
bez uwzględniania pozycji biosocjalnej drzew wykazała istotne różnice między badanymi
powierzchniami. Między klasami Krafta dla badanej zmiennej tj. % defoliacji stwierdzono
istotne różnice pomiędzy I, II i III klasą Krafta na poziomie istotności alfa = 0,05. Analizując I i II
klasę Krafta łącznie w porównaniu do III klasy Krafta analiza zmiennej % defoliacji wykazała
istotne różnice między tymi grupami. Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że ulistnienie
koron obserwowanych sosen w Nadleśnictwa Złoczew jest w dobrym stanie. Nie ma
potrzeby wprowadzania zmian w dotychczasowym postępowaniu hodowlanym ustalonym dla
Nadleśnictwa.
214
SUMMARY
Scots pine is the most important species Polish forests. The aim of the study was to estimate
the average loss of assimilation apparatus of the selected pine stands in the Złoczew Forest
District, variant: social class of tree regardless of the position and taking into account belonging to
I, II and III classes Kraft. The assessment of loss of assimilation apparatus was made for 450 trees
in 9 randomly selected stands in June 2012. Basic descriptive statistics were performed using
Statistica 10 PL. The biggest loss of needles was recorded in the third grade Kraft (20.29%), the
smallest in the class I (15.63%). The average loss of needles in the 60 year-old stands stood at
18.18% in stands between 60 and 100 years old - 17.50%, 19.00% in older. 356 trees were
damaged to the small extent, no damage was observed in 56 pine trees, one tree was damaged
heavily. The analysis of % variable of defoliation without regard to the position of the social class
of trees showed significant differences between the studied areas. Between the Kraft classes for
the variable under consideration, i.e. the percentage of defoliation there were significant
differences between 1st , 2nd and 3rd class of Kraft at the significance level of alpha = 0.05.
Analyzing 1st and 2nd class of Kraft's total compared to the third grade of Kraft % defoliation
variable analysis showed significant differences between these groups. The obtained results
allow us to conclude that the observed foliage crowns of pine trees in the Złoczew Forest District
are in good condition. There is no need to make changes in the existing breeding procedure
established for the Forest District.
215
DOI: 10.5604/20811438.1158083
Wojciech Szewczyk , Marlena Wasilewska-Baranowska1, Rafał Osmólski2
1
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, e-mail: wszew@up.poznan.pl
2
Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi
1,2
OCENA STANU ZAGROŻENIA DRZEWOSTANÓW
SOSNOWYCH STARSZYCH KLAS WIEKU PRZEZ
PORODAEDALEA PINI W NADLEŚNICTWIE TUCHOLA
THE ASSESSMENT OF DAMAGE OF SELECTED SCOTS PINE
STANDS BY PORODAEDALEA PINI IN TUCHOLA FOREST
DISTRICT
Słowa kluczowe: sosna zwyczajna, huba sosny, zgnilizna biała jamkowata
Key words: Scots pine, Porodaedalea pini, red ring rot
Abstract. Porodaedalea pini is the most frequent cause of the development of red ring rot
creating great economic losses in the felling product. Porodaedalea pini remains a constant threat
and it causes significant losses in timber raw material. It affects the functioning of the forest
ecosystem and its stability from the economic point of view. The main purpose of the presented
work was to make an inventory of Porodaedalea pini fruit bodies in Scots pine stands in the
Tuchola Forest District. During observation of disease symptoms on the 5 separated areas (7,369
trees), fungi were detected on 39 trees.
WSTĘP
Zgnilizna biała jamkowata sosny powodowana przez grzyb Porodaedalea
pini (Brot.) Murrill w wielu krajach Europy stanowi poważny problem z punktu
widzenia gospodarki leśnej [Baranowska-Wasilewska i in. 2013]. Im starszy
drzewostan, w którym grzyb ten występuje, tym większa liczba porażonych sosen.
Szacuje się, że w 100-letnim drzewostanie sosnowym ok. 15-35% drzew jest
zainfekowanych, w 160-letnim nawet 100%. Wraz z upływem czasu rośnie także
zasięg kolumny gnilnej, a rozwój zgnilizny może przewyższyć tempo przyrostu
objętości nieporażonej tkanki drzewa [Mańka i in. 1993]. Przed II wojną światową
w 80% nadleśnictw w Polsce notowało problem występowania tej zgnilizny
[Filipowski 1937 za Sierotą 1998]. Obecnie grzyb ten poraża ok. 8% twardzieli
sosny zwyczajnej [Mańka 2005, Szewczyk 2008]. W 2011 roku areał występowania
huby sosny wynosił 11770,74 ha. Najliczniej w Regionalnej Dyrekcji Lasów
Państwowych w Olsztynie (3500 ha), w Toruniu (1862 ha) i Białymstoku (1067 ha)
[Kolk i in. 2012]. Celem pracy było określenie zagrożenia wybranych
drzewostanów sosnowych starszych klas wieku w Nadleśnictwie Tuchola przez
Porodaedalea pini.
216
METODYKA
Obserwacji dokonano w 2011 roku w wybranych drzewostanach Leśnictw
Świt i Wymysłowo zlokalizowanych w Nadleśnictwie Tuchola. Inwentaryzowano
ponad stuletnie sosny, na których obserwowano P. pini w postaci owocników,
dziupli oraz ślepych owocników. Zinwentaryzowano drzewostany sosnowe
pochodzenia porolnego o łącznej powierzchni 30,22 ha (Tab. 1). Stopień zagrożenia
występowania P. pini określono na podstawie Instrukcji Ochrony Lasu 2004.
Tab. 1. Charakterystyka inwentaryzowanych powierzchni
Leśnictwo
Pododdział Powierzchnia [ha]
TSL
Wiek [lata]
Świt
94d
2,16
BMśw
118
Wymysłowo
112d
6,12
Bśw
102
Wymysłowo
45d
1,95
Bśw
103
Wymysłowo
115k
5,13
Bśw
103
Wymysłowo
123g
4,86
Bśw
123
Źródło: Opracowanie własne wg Plan Urządzania Lasu 2008.
WYNIKI
We wszystkich pododdziałach stwierdzono występowanie objawów huby
sosny. W trakcie badań zlustrowano łącznie 7369 drzew. Zaobserwowano 39 sosen
z symptomami porażenia, w tym: 25 drzew z owocnikami, 7 z dziuplami oraz
Owocniki
Dziuple
0,8
I
2,31
3
1
1
112d
9
2693
0,3
I
1,47
6
0
3
45d
3
749
0,2
I
1,53
3
0
0
115k
3
1847
0,2
I
3,91
1
1
1
123g
19
1458
1,3
I
0,58
12
5
2
Owocniki i dziuple
Stopień zagrożenia
622
zagęszczenia [sztuki/ha]
% drzew porażonych
5
Współczynnik
Liczba wszystkich drzew
94d
Pododdział
symptomy porażenia
Liczba drzew wykazująca
Tab. 2. Wyniki obserwacji na poszczególnych powierzchniach
Źródło: Opracowanie własne wg Plan Urządzania Lasu 2008.
217
7 z dziuplami i owocnikami. Średnie porażenie dla sosen ze wszystkich powierzchni
wyniosło 0,56%. Najniższym procentowym udziałem drzew porażonych
charakteryzował się pododdział 45d oraz 115k, w którym to sosny wykazały 0,2%
porażenia. Najwyższym średnim procentowym udziałem drzew porażonych
wyróżniał się pododdział 123g – 1,3% sosen z widocznymi symptomami. Wyniki
obserwacji przedstawia tab. 2.
Obserwatorzy odnotowali także wysokości, na których można było zaobserwować występowanie owocników i dziupli. Średnia wysokość występowania hub
(od podstawy pnia) wynosiła 2,87 m, a dziupli 3,57 m.
DYSKUSJA I PODSUMOWANIE
Stopień porażenia sosen przez hubę sony w drzewostanach sosnowych
rosnących na gruntach porolnych Nadleśnictwa Tuchola kształtuje się na bardzo
niskim poziomie. Podobne wyniki uzyskano, prowadząc analogiczne obserwacje
w Nadleśnictwie Czarne Człuchowskie, gdzie średni procentowy udział drzew
wykazujących symptomy porażenia wyniósł 0,36% [Szewczyk 2013]. Analiza
zagrożenia wystąpienia huby sosny w Nadleśnictwie Narol, wykazała ponad 2%
zainfekowanych sosen [Szewczyk 2008]. Wynika stąd, że zagrożenie ze strony
P. pini związane jest z regionem kraju. Średnia wysokość występowania dziupli
i owocników w lustrowanych drzewostanach Nadleśnictwa Tuchola nie
przekroczyła 4 m, co oznacza stratę najcenniejszego surowca. Podobne wyniki
uzyskano w badaniach przeprowadzonych w południowo-zachodniej Turcji
(6 stanowisk badawczych, powierzchnia zalesiona Pinus nigra (Arn.) susbsp.
pallasiana and Pinus brutia (Ten.)), gdzie owocniki grzyba najczęściej
odnajdowano na niższych partiach pnia starych drzew [Lehtijärvi i in. 2007].
Obecnie drzewostany sosnowe w Nadleśnictwie Tuchola nie wymagają
specjalnych zabiegów ochronnych przed hubą sosny. Należy jednak w dalszym
ciągu dbać o ich prawidłowy stan sanitarny i przestrzegać zaleceń, które mają
za zadanie ograniczać występowanie tego patogenu. Na podstawie przeprowadzonego monitoringu można uznać drzewostany za niezagrożone występowaniem
P. pini, co jest zgodne z zapisami Instrukcji Ochrony Lasu z 2012 roku, ponieważ
udział zainfekowanych drzew nie przekracza 3%. Zdaniem autorów pełen obraz
występowania zagrożenia daje jednak analiza ściętych drzew (w tym analiza
rozkładu drewna twardzielowego).
LITERATURA
Baranowska-Wasilewska, M., Behnke-Borowczyk, J., Szewczyk, W., Górowski, R. (2013).
Kilka słów o hubie sosny. Ekonatura, 11, 10-11.
218
Kolk, A., Wolski, R., Woreta, D. (2012). Krótkoterminowa prognoza występowania ważniejszych
szkodników i chorób infekcyjnych drzew leśnych w Polsce w 2012 roku. IBL, Analizy
i Raporty, 18, Sękocin Stary.
Instrukcja Ochrony Lasu. (2004). Warszawa: CILP.
Instrukcja Ochrony Lasu. (2012). Warszawa: CILP.
Lehtijärvi, H.T.D., Lehtijärvi, A. (2007). Phytopathologia Mediterranea, Vol. 46, Issue 3, p. 316319.
Mańka, K. (2005). Fitopatologia leśna. Warszawa: PWRiL.
Mańka, K., Mańka, M. (1993). Choroby drzew i krzewów leśnych. Wydawnictwo Świat,
Warszawa.
Mańka, M. (2011). Choroby drzew leśnych. Warszawa: PWRiL.
Plan Urządzania Lasu (2008) na okres 2008-2017 dla Nadleśnictwa Tuchola. Biuro Urządzania
Lasu i Geodezji Leśnej w Gdyni.
Sierota, Z. (1998). Choroby infekcyjne – ocena występowania i wpływ na gospodarkę leśną.
Sylwan, 1, 21-37.
Szewczyk, W. (2008). Occurence of Phellinus pini (Brot.) Bondartsev & Singer in selected Scots
pine stands of Narol Forest District. Acta Sci. Pol., Silvarum Colendarium Ratio et
Industria Lignaria, 7, 67-71.
Szewczyk, W. (2013). Zagrożenie wybranych drzewostanów sosnowych Nadleśnictwa Czarne
Człuchowskie. Zarządzanie Ochroną Przyrody w Lasach, Tom VII. Tuchola, 152-155.
STRESZCZENIE
Zgnilizna biała jamkowata sosny wywoływana przez grzyb Porodaedalea pini (Brot.)
Murrill stanowi poważnym problemem z punktu widzenia gospodarki leśnej. Szacuje się, że ok.
8% rocznie pozyskiwanych sosnowych użytków rębnych to drzewa, których twardziel jest
zaatakowana przez hubę sosny. Celem pracy było określenie zagrożenia wybranych
drzewostanów sosnowych starszych klas wieku przez Porodaedalea pini w Nadleśnictwie
Tuchola. Huba sosny występowała we wszystkich lustrowanych drzewostanach sosnowych.
W trakcie obserwacji odnotowano 39 drzew wykazujących objawy porażenia hubą sosny. Średni
procentowy udział drzew zasiedlonych na badanym terenie wynosi 0,56%. Nie stwierdza się
zagrożenia występowania Porodeadela pini w tych drzewostanach.
SUMMARY
Red ring rot caused by the fungus Porodaedalea pini is a serious problem from the point of
view of the forest economy in Europe. The rot attacks the hard part of trunk and it is not detected
before the felling of the tree and it causes enormous economic losses. One can suppose that about
8% of gained pine felling product consists of rotten wood. The main objective of the presented
studies was the determination of the occurrence of Scots pine stands threatened by red ring rot.
Symptoms were detected on 39 trees. Because of the small settlement of trees by Porodaedalea
pini (0.56%) there is no risk for these stands.
219
DOI: 10.5604/20811438.1158088
Wojciech Szewczyk , Iwona Wiercioch
1
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, e-mail: wszew@up.poznan.pl
2
Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi
1,2
1
WYSTĘPOWANIE CHORÓB INFEKCYJNYCH KORZENI
SOSNY ZWYCZAJNEJ W UPRAWACH LEŚNYCH
NADLEŚNICTWA MIROSŁAWIEC
OCCURRENCE OF ROOT ROT DISEASES IN SCOTS PINE
PLANTATION IN MIROSŁAWIEC FOREST DISTRICT
Słowa kluczowe: sosna zwyczajna, uprawa leśna, opieńka, huba korzeni,
Key words: Scots pine, forest plantation, Heterobasidion, Armillaria
Abstract. The paper presents the results of observations of Scots pine plantation from the angle
of infestation by fungi that cause root diseases. The research carried out theassessment of the
vitality and quality of crops pine as well as measured some of the growth characteristics of trees.
After analyzing the results, there was no relationship between the measured characteristics and
infection by pathogenic fungi roots.
WSTĘP
Grzyby rodzaju Armillaria (Fr.) Staude oraz Heterobasidion annosum (Fr.)
Bref. wywołują najważniejsze pod względem gospodarczym choroby drzew
leśnych. Grzyby te zaliczane są do najgroźniejszych sprawców szkód
w drzewostanach na obszarze całego świata [Rykowski 1990, Hood i in. 1991,
Mańka 2005]. Oba patogeny porażają drzewostany sosnowe wszystkich klas wieku,
powodując liczne wypady oraz luki, które trudno jest uproduktywnić. Ochrona
przed tymi chorobami jest bardzo utrudniona ze względu na sposób
rozprzestrzenienia się patogenów. Niewątpliwie na porażenie duży wpływ mają
czynniki stresowe osłabiające kondycję drzew w postaci zanieczyszczeń powietrza,
deficytu opadów i związanego z tym obniżania się poziomu wód gruntowych,
gradacji szkodników owadzich oraz chorób aparatu asymilacyjnego, które
upodatniają drzewa na infekcje ze strony Armillaria spp. i H. annosum
[Schoeneweiss 1981, Rykowski 1990, Wargo i Harrington 1991, Kolk i in. 1994,
Mańka 2005]. W 2000 roku szkody spowodowane przez opieńkę w drzewostanach
I klasy wieku wystąpiły na powierzchni 19 tys. ha Lasów Państwowych,
a w starszych drzewostanach areał występowania tej choroby wynosił 125 tys. ha.
W przypadku huby korzeni powierzchnia występowania choroby we wszystkich
klasach wieku jest jeszcze większa i wynosi 193 tys. ha [Sierota i in. 2000].
Heterobasidion annosum atakuje głównie młode drzewostany sosnowe zakładane
220
na gruntach porolnych [Bernadzki i Kowalski 1982, Mańka 2005, Sierota i Sternak
1993, Sierota 1995, 1996]. Celem niniejszej pracy było prześledzenie
występowania infekcyjnych chorób korzeni drzew drzewostanów sosnowych
I klasy wieku w zależności od niektórych cech wzrostowych, żywotności i jakości
drzew.
METODYKA
Badania przeprowadzono na 6 powierzchniach zlokalizowanych na terenie
Nadleśnictwa Mirosławiec, które położone jest w południowej części Pojezierza
Wałeckiego, pomiędzy 15˚59҆ a 16˚21҆ długości geograficznej wschodniej i 53˚14҆
a 53˚24҆ szerokości geograficznej północnej. Nadleśnictwo charakteryzuje się
przeciętną żyznością siedlisk. Siedliska borowe z dominującym udziałem boru
mieszanego świeżego (BMśw) zajmują 58,4% powierzchni leśnej.
Głównym gatunkiem lasotwórczym jest sosna pospolita. Obserwacje zostały
przeprowadzone na 6 powierzchniach na siedlisku BMśw z sosną jako gatunkiem
panującym. Dla zbadania różnic w występowaniu chorób w zależności od wieku
drzew wybrano po dwie powierzchnie w tym samym wieku. Powierzchnia 1 i 2 to
sosna w wieku 4 lat, powierzchnia 3 i 4 z sosną w wieku 5 lat oraz powierzchnia 5 i 6
to sosna w wieku 6 lat. Na powierzchniach wybrano losowo po 100 drzew
rosnących w grupie. Na tych drzewach zostały pomierzone wysokości, długość
korony, średnica pędu przy szyi korzeniowej oraz policzono żywe roczniki igieł.
Kolejnym etapem było kreślenie jakości drzewek, które oceniono w skali: 1 – dobra
(strzałka jest prosta, drzewko równomiernie ugałęzione, bez wad i uszkodzeń), 2 –
średnia (występują niewielkie skrzywienia strzałki, korona jest nieco słabiej
rozwinięta, z niewielkimi uszkodzeniami pędów bocznych), 3 – zła (występują duże
skrzywienia strzałki, korona jest krótka i rozwinięta nierównomiernie, sadzonka
posiada liczne uszkodzenia i wady takie jak: wielowierzchołkowość, dwójki,
regeneracja po uszkodzeniach, itp.). Z kolei żywotność określano w skali: 1 –
drzewko żywotne (igły są duże, gęste i ciemnozielone, duże i wyraźne przyrosty
oraz pąki wierzchołkowe), 2 – średnio żywotne (igły są delikatniejsze – o średniej
wielkości, pąki i przyrosty nieco mniejsze), 3 – osłabione (ulistnienie jest rzadsze,
małe i o jasnej barwie, przyrosty niewielkie, a pąki słabo wykształcone). Na
podstawie symptomów chorobowych na wybranych drzewach określono %
porażenia przez hubę korzeni oraz opieńkową zgniliznę korzeni. Policzono wartość
średnią mierzonych parametrów oraz błąd standardowy (SE). Ocenę wpływu
powierzchni na badane cechy wykonano na podstawie jednoczynnikowej analizy
wariancji. Jako miarę współzależności między średnimi cechami zastosowano
korelację rang Spearmana.
221
WYNIKI
Na wszystkich powierzchniach obserwacyjnych stwierdzono występowanie
zarówno opieńkowej zgnilizny korzeni jak i huby korzeni. Porażenie drzew na
powierzchniach występowało w różnym nasileniu. Najwięcej porażonych drzew
przez opieńkę stwierdzono na powierzchni 6, najmniej zaś na powierzchniach 2 i 4.
Hubę korzeni stwierdzono w największym nasileniu na powierzchni 1. Wysokość
drzew w tym samym wieku zlokalizowanych na różnych powierzchniach różniła się
dosyć znacznie, podobnie jak długość korony. Dosyć znaczne były również różnice
w średnicach pędu przy szyi korzeniowej drzew w tym samym wieku między
powierzchniami. Różnice te można również zauważyć w pozostałych parametrach
jak liczba roczników igieł, żywotność czy jakość drzewek. Wartości
poszczególnych cech przedstawiono w tab. 1. Korelacja między średnimi nie
wykazała wpływu badanych cech jakościowych i wzrostowych drzew na porażenie
przez patogeny korzeni.
Tab. 1. Wyniki obserwacji cech jakościowych i wzrostowych drzew sosny na powierzchniach badawczych
Obserwowana cecha
Numer powierzchni
1
2
3
4
5
6
Średnia wysokość drzew (cm)
95,56
110,8
151,24
128,84
163,12
176,84
Średnia długość korony (cm)
76
88,88
125,92
111,88
130,44
151,84
Średnia średnica pędu
przy szyi korzeniowej (cm)
1,88
2,58
3,97
4,71
3,22
5,32
Średnia jakość
2,32
1,32
2,28
1,32
2,96
1,84
Średnia żywotność
2,28
1,16
2
1,36
2,76
1,72
Średnia liczba roczników igieł
2,16
2,48
2,92
2,36
3,64
3,12
2
8
6
2
3
10
17
8
12
1
5
3
Liczba porażonych drzew przez
opieńkę (%)
Liczba porażonych drzew przez
hubę korzeni (%)
Źródło: Opracowanie własne.
DYSKUSJA WYNIKÓW I PODSUMOWANIE
Duże różnice w porażeniu drzew na powierzchniach obserwacyjnych
wskazuje na prawdopodobne zróżnicowanie w patogeniczności, zarówno
w stosunku do opieńki jak i huby korzeni. Podobne wyniki uzyskał Szewczyk
(2005) podczas badań nad monitoringiem chorób infekcyjnych korzeni sosny
I klasy wieku. Jest to zgodne z teorią struktury genetycznej populacji patogenu,
222
który zazwyczaj składa się z wielu różnych ras fizjologicznych, z kilkoma
dominantami [Burdon 1993]. Należy zwrócić uwagę również na predyspozycje
chorobowe poszczególnych proweniencji sosny zwyczajnej czy poszczególnych
osobników [Rykowski i Sierota 1988, Sierota i Lech 1997]. Na podstawie
uzyskanych wyników trudno jest określić związek z badanymi cechami
wzrostowymi drzew a porażeniem przez patogeny. Zdaniem Morrisona i in. [1991]
oraz Rykowskiego [1975] nie ma istotnej korelacji pomiędzy objawami na
nadziemnych częściach drzew porażonych opieńkową zgnilizną korzeni,
a kondycją zdrowotną korzeni. W starszych drzewostanach zmniejszenie przyrostu
na wysokość obserwował Singh [1981], a w przypadku porażenia przez H. annosum
Rykowski i Sierota [1988] wskazali na występowanie różnic pomiędzy długością
pędów drzew porażonych i nieporażonych. Trudno również dopatrywać się
w uzyskanych wynikach różnic w stopniu porażenia drzew w odniesieniu do wieku.
Śmiertelność drzew spowodowana przez grzyby z rodzaju Armillaria w drzewostanach iglastych maleje z wiekiem uprawy [Morrison i in. 1991], może się jednak
zaczynać niekiedy już 3-6 miesięcy po posadzeniu [van der Pas 1981] albo w wieku
6-7 lat [Morrison 1993]. Wyraźne zmniejszenie się porażenia sosen w wieku 8 lat
obserwował Redfern [1978], ale zdaniem Morrisona [1993] w wieku 10 lat dopiero
następowało nasilenie wypadów z 1 do 35 drzew na hektarze w ciągu roku. Łakomy
[1998] obserwował kulminację wypadów spowodowanych przez opieńkę
w różnym wieku – od 3 do 6 lat po założeniu uprawy. Żółciak [1999] w swoich
badaniach nie stwierdziła wyraźnych preferencji Armillaria spp. względem wieku
drzewostanów, z wyjątkiem A. ostoyae, który preferował drzewostany w I klasie
wieku [89,4% prób zebranych w tej klasie wieku].
Reasumując, można stwierdzić, że nie zaobserwowano istotnego wpływu
badanych cech jakościowych i wzrostowych drzew sosny I klasy wieku na
porażenie przez patogeny korzeni. We wszystkich drzewostanach stwierdzono
występowanie zarówno opieńki jak i huby korzeni. Wynika stąd, że istnieje realne
zagrożenie porażania tych drzewostanów również w późniejszym terminie.
Obecnie większym zagrożeniem jest huba korzeni, ze względu na większą liczbę
zamarłych drzew, na których stwierdzono oznaki etiologiczne tego patogenu.
LITERATURA
Bernadzki, E., Kowalski, M. (1982). Sosna czy brzoza na gruntach porolnych? Las Polski, 8,
16-17.
Burdon, J, J. (1993). The structure of pathogen populations in natural plant communities. Ann.
Rev. Phytopathol., 31, 305–328.
Hood, I, A., Redfern, D, B., Kile, G, A. (1991). Armillaria in Planted Host. W: Armillaria Root
Diseases. Red. C.G. Show III, G.A.Kile. Agricultural Handbook No 691. Washington,
D. C.; 122-149: U.S.D.A., Forest Service.
Kolk, A., Sierota, Z., Małecka, M. (1994). Ocena wpływu zagrożeń biotycznych (szkodników
leśnych i chorób infekcyjnych) na stan lasów w Polsce w latach 1970-1992. Warszawa:
Państw. Insp. Ochr. Środ., Bibl. Monit. Środ.
223
Łakomy, P. (1998). Monitoring huby korzeni i opieńkowej zgnilizny korzeni wybranych
uprawach sosnowych krainy Wielkopolsko-pomorskiej. Zeszyt 283. Rocz. AR Pozn.
Rozprawy Naukowe,.
Mańka, K. (2005). Fitopatologia leśna. Warszawa: PW R i L.
Morrison, D., J., Williams, R. E., Whitney R.D. (1991). Infection, disease development, diagnosis
and detection. W: Armillaria Root Disease. Red.: C. G. Shaw III,
G. A. Kile. U.S.D.A., Forest Service. Agricultural Handbook No. 691, Washington, D. C.,
62-75.
Morrison D. J. (1993). Development of Armillaria root disease in a 25-year-old
Douglas-fir plantation. W: Red. D. J. Morrison. Proceedings 7th International Conference
on Root and Butt Rots, 1988 August 9-16, Vernon and Victoria, BC: International Union
of Foretry Research Organizations, 584-589.
Redfern, D. B. (1978). Factors Affecting Host resistance and the Severity of disease. Forestry, 51,
121-135.
Rykowski, K. (1975). Modalité d'infection des pins sylvestres par l'Armillaria mellea (Vahl.)
Karst. European Journal of For. Pathol., 5, 65-82.
Rykowski, K., (1990). Opieńkowa zgnilizna korzeni. Folder nr 4 z serii Choroby Drzew Leśnych.
Poznań. PWRiL.
Rykowski, K., Sierota, Z. (1988). Zmienność niektórych cech morfologicznych
i chemicznych igieł sosny w ogniskach porażenia przez hubę korzeni Heterobasidion
annosum (Fr.) Karst. Pr. Inst. Bad. Leśn. 667, 25-56.
Schoeneweiss, D. F. (1981). The role of environmental stress in diseases of woody plants. Plant
Dis. 65, 4, 308-314.
Sierota, Z. (1995). Rola grzyba Phlebiopsisgigantea (Fr.: Fr.) Jülichw ograniczaniu huby korzeni
w drzewostanach sosny zwyczajnej (Pinussylvestris L.) na gruntach porolnych. Pr. Inst.
Bad. Leśn. Ser. A, 810.
Sierota, Z., Lech, P. 1997. Monitoring fitopatologiczny w lasach gospodarczych. II. Ocena
zmienności pierśnic drzew i zasiedlania pniaków przez grzyby. Sylwan, 1, 35-47.
Sierota, Z., Lech, P., Małecka, M., Stocka T. (2000). Choroby infekcyjne. W: Ocena
występowania ważniejszych szkodników i chorób infekcyjnych drzew leśnych
w Polsce w 1999 roku oraz prognoza ich pojawu w 2000 roku. IBL, Warszawa.
Sierota, Z., Sternak, A. (1993). Zagrożenia II generacji sosny ze strony huby korzeni na gruntach
porolnych. Las Polski, 19, 10-11.
Singh, P. (1981). Some observations on the behaviour of Armillaria mellea and the damage
cause to Scots pine in Newfoundland. In: Root and Butt rots in Scots Pine Stands. PAN,
Poznań, Poland, 78–91.
Szewczyk, W. (2005). Monitoring Armillaria root rot in young (up to 20 yrs) Scots pine
plantation in Zielonka Forest District. Acta Sci. Pol. Silv. Colendar. Rat. Ind. Lignar., 4,
91-100.
Wargo, P. M., Harrington, T. C. (1991). Host stress and susceptibility. In: Armillaria Root
Disease. US Dep Agric, For Serv, Washington, DC, Agric Handbook 691, 88-101
Żółciak, A. (1999). Występowanie grzybów z rodzaju Armillaria (Fr.: Fr.) Statude
w kompleksach leśnych w Polsce. Pr. Inst. Bad. Leśn. Ser. A, 888, 21-40.
STRESZCZENIE
Grzyby rodzaju Armillaria (Fr.) Staude oraz Heterobasidion annosum (Fr.) Bref. wywołują
najważniejsze pod względem gospodarczym choroby drzew leśnych. Grzyby te zaliczane są
do najgroźniejszych sprawców szkód w drzewostanach na obszarze całego świata. Celem
224
niniejszej pracy było prześledzenie występowania infekcyjnych chorób korzeni drzew
drzewostanów sosnowych I klasy wieku w zależności od niektórych cech wzrostowych,
żywotności i jakości drzew. Badania przeprowadzono na terenie Nadleśnictwa Mirosławiec.
Obserwacje zostały przeprowadzone na 6 powierzchniach na siedlisku BMśw z sosną jako
gatunkiem panującym. Wybrano po dwie powierzchnie w tym samym wieku. Powierzchnia 1 i 2
to sosna w wieku 4 lat, powierzchnia 3 i 4 z sosną w wieku 5 lat oraz powierzchnia 5 i 6 to sosna
w wieku 6 lat. Na powierzchniach wybrano losowo po 100 drzew rosnących w grupie. Na tych
drzewach zostały pomierzone wysokości, długość korony, średnica pędu przy szyi korzeniowej
oraz policzono żywe roczniki igieł. Kolejnym etapem było określenie jakości i żywotności
drzewek. Na podstawie symptomów chorobowych na wybranych drzewach określono
% porażenia przez hubę korzeni oraz opieńkową zgniliznę korzeni. Na wszystkich powierzchniach obserwacyjnych stwierdzono występowanie zarówno opieńkowej zgnilizny korzeni
jak i huby korzeni. Porażenie drzew na powierzchniach występowało w różnym nasileniu.
Nie zaobserwowano wpływu badanych cech jakościowych i wzrostowych drzew na porażenie
przez patogeny korzeni.
SUMMARY
Armillaria (Fr.) Staude and Heterobasidion annosum (Fr.) Bref. cause economically
important diseases of forest trees. These fungi are among the most dangerous causes of damage
in stands all over the world. The aim of this study was to investigate the prevalence of infectious
diseases of Scots pine tree roots of the first age class depending on certain characteristics
of growth, vitality and quality of trees. The study was conducted in the Mirosławiec Forest
District. The observations were carried out on the six areas of BMśw habitat with Scots pine as the
dominant species. There were chosen two areas of the same age, and so the area 1 and 2 are pines
at the age of 4 years, the area 3 and 4 of pines at the age of 5 years, and the area 5 and 6 are pines
at the age of 6 years. On the areas100 trees were randomly selected in a group. The height, crown
length and diameter at the root collar momentum were measured on these trees and alive classes
of needles were counted. The next step was the determination of the quality and vitality of trees.
On the basis of the symptoms of the disease in selected trees there was specified % of infestation
by Heterobasidion roots rot and Armillaria root rot. At all observation plots there were found both
kinds of fungi. The paralysis of the trees occurred to different extent in the areas. There were
no effects of the quality characteristics and growth of trees on the infection by the pathogens
of roots.
225
DOI: 10.5604/20811438.1158091
Agnieszka Tuszyńska
Politechnika Gdańska
Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi
Krystyna Kannenberg
Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi
IDENTYFIKACJA ŹRÓDEŁ ZANIECZYSZCZEŃ
POWIETRZA, WODY I GLEBY W MIEJSCOWOŚCI TLEŃ
IDENTIFICATION OF THE SOURCES OF AIR, WATER
AND SOIL POLLUTION IN THE TOWN OF TLEŃ
Słowa kluczowe: źródła zanieczyszczeń gleby, powietrza, wody, gospodarka wodno –
ściekowa, odpady komunalne, homeostaza ekosystemów, ochrona przyrody
Key words: sources of soil, air and water pollution, management of water and sewage, communal
waste, homeostasis of ecosystems, nature protection
Abstract. The article indicates the necessity of executing continuous and wide-ranging
monitoring of natural environment by the identification of the pollution sources threatening
the ecological balance of the ecosystems, the determination of the trend, changes in the
environment and the attempt to eliminate or minimize the causes of biotope degradation.
Throughout the activities the ecological prevention will be prioritized and the pro-ecological
awareness of the society will be increased.
WSTĘP
Miejscowość Tleń zwana również „Perłą” Borów Tucholskich leży w Nadleśnictwie Osie, które jest jednym z pięciu nadleśnictw tworzących Leśny
Kompleks Promocyjny „Bory Tucholskie”. Sam obszar Borów Tucholskich jest
jednym z dziesięciu Światowych Rezerwatów Biosfery w Polsce.
Ze względu na wyjątkowe walory przyrodnicze i krajobrazowe tego terenu
zasadnym staje się obowiązek stałego monitoringu i ochrony stanu czystości wód,
gleb oraz powietrza. W rozumieniu Ustawy o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia
2004 (Dz. U. z 2004r. Nr 92, poz. 880), ochrona przyrody „oznacza zachowanie,
właściwe wykorzystanie i użytkowanie oraz odnawianie zasobów i składników
przyrody, szczególnie dziko występujących roślin i zwierząt oraz kompleksów
przyrodniczych i ekosystemów”. W celu zrealizowania wytycznych ustawy
wprowadzono zróżnicowane formy ochrony przyrody m.in. stanowiska
dokumentacyjne, zespoły przyrodniczo – krajobrazowe, użytki ekologiczne tak
ważne dla zachowania „unikatowych zasobów genowych i typów środowisk”
226
a także dla retencjonowania wód. Są to np. naturalne zbiorniki wodne, śródpolne
czy śródleśne tzw. oczka wodne, bagna, torfowiska, młaki, starorzecza, uroczyska
czy kępy drzew i krzewów [Raport 2014].
Położenie Tlenia w „sercu” Wdeckiego Parku Krajobrazowego należącego do
mezoregionu Borów Tucholskich sprawia, że obszar ten posiada olbrzymi potencjał
dla rozwoju ekoturystyki i gospodarki agroturystycznej. Głównym atutem
miejscowości Tleń oraz okolic jest zróżnicowanie terenu pod względem przyrodniczym, a przede wszystkim klimatycznym, hydrograficznym i geologicznym.
Obszar ten to rozległy sandr fantazyjnie meandrującej rzeki Wdy i jej dopływów –
Prusiny, która w dolnym biegu przypomina górski potok, oraz zalewowego Jeziora
Żurskiego [Burak i in. 1994]
Unikatowe dziedzictwo Tlenia i okolic decydujące o atrakcyjności
historycznej, gospodarczej, kulturowej i ekoturystycznej tych terenów to wody
powierzchniowe w postaci oczek wodnych, jezior, rzek, bogata szata roślinna, fauna
wodna i lądowa, zróżnicowana rzeźba terenu, a także pomniki przyrody, obiekty
historyczne, wytwory kultury borowiackiej i kociewskiej.
Ekosystemy leśne, łąkowe i wodne otaczające Tleń są we względnej
równowadze biologicznej, dzięki szeroko podjętej działalności ochronnej i profilaktycznej naukowców, samorządowców i mieszkańców.
Do najcenniejszych wartości przyrodniczych tego obszaru należy
występowanie rzadkich gatunków flory. Wymienić tu można chociażby liczne
gatunki porostów, w tym bardzo rzadki granicznik płucny, trzy gatunki rosiczek
(długolistna, okrągłolistna i pośrednia), bagno zwyczajne, mącznica lekarska,
wawrzynek wilczełyko, lilia złotogłów, widłak jałowcowaty, jarząb brekinia, który
stał się logo Wdeckiego Parku Krajobrazowego, czy też stanowiska arcydzięgla
litwora.
Faunę okolic Tlenia reprezentuje wiele gatunków płazów np. traszka
grzebieniasta, grzebiuszka ziemna, rzekotka drzewna czy kumak nizinny. Należące
do gadów: jaszczurka zwinka, żyworódka, zielona, padalec, zaskroniec czy żmija
zygzakowata uzupełniają bogactwo fauny tych terenów.
Tleń i jego leśno – łąkowe otuliny są również miejscem gniazdowania 149
gatunków ptaków z czego aż 113 gatunków objętych jest ścisłą ochroną gatunkową.
Do ciekawych reprezentantów awifauny należy: bocian czarny, gągoł, biegus
zmienny, kania ruda, krogulec, zimorodek, błotniak stawowy, żuraw i majestatyczna czapla siwa.
Siedliska leśne, śródłąkowe i ekosystemy wodne otaczające Tleń zapewniają
bogatą niszę ekologiczną licznym reprezentantom ssaków, których na tym terenie
występuje aż 42 gatunki, w tym 16 pod ścisłą ochroną. Znalazły tu swój ekologiczny
azyl nietoperze np. nocek rudy, borowiec wielki, gacek wielkouchy, a liczne
ryjówki aksamitne, bobry, wydry, daniele, jelenie, sarny wypełniają szeroki
wachlarz fauny. Bogactwem okolicznych zbiorników wodnych jest hydrofauna
reprezentowana przez liczne gatunki ryb słodkowodnych oraz bezkręgowców np.
skorupiaków, owadów wodnych, mięczaków, dla których czystość wód ich
227
siedliska życiowego jest niezbędnym warunkiem dla przeżycia, więc można je
uznać za bioindykatory środowiska [Nienartowicz 2010]
Taka różnorodność biologiczna organizmów żywych możliwa jest tylko dzięki
utrzymaniu dyscypliny ekologicznej, na którą składa się czystość otaczającego
biotopu. Z racji centralnego, pomostowego położenia Tlenia w obszarze Wdeckiego Parku Krajobrazowego. Ochrona przyrody i krajobrazu na tym terenie odgrywa
ważną rolę w ekologicznych powiązaniach międzyregionalnych i w Krajowym
Wielkoprzestrzennym Systemie Obszarów Chronionych (WSOCh). Podstawowym
zadaniem systemu obszarów chronionych dla każdego województwa, w tym
kujawsko – pomorskiego, jest tworzenie optymalnych warunków dla powstrzymania procesu degradacji środowiska oraz zachowanie równowagi ekologicznej
(homeostazy środowiska) obszarów przyrodniczo wartościowych.
W rejonie Tlenia zarejestrowano 326 podmiotów gospodarczych branży spożywczej, mięsnej, rolnej, drzewnej, stolarskiej, mechanicznej, których działalność
ma wpływ na równowagę ekologiczną poprzez emisję (lub jej ograniczanie)
zanieczyszczeń różnego typu do środowiska naturalnego. Na stan środowiska
niebagatelny wpływ mają rdzenni mieszkańcy Tlenia (około 240 osób) i ponad
1500 osób przebywających sezonowo, głównie w okresie wiosennym, letnim
i jesiennym, poprzez działalność w obrębie swoich gospodarstw domowych.
Działalność ta przejawia się sposobem odprowadzania ścieków bytowo – gospodarczych (oraz ich jakości), stosowania środków chwastobójczych i owadobójczych,
pozyskiwania energii cieplnej do ogrzewania budynków i wody, stosowania
domowych środków chemicznych codziennego użytku i sposobem użytkowania
posiadanych urządzeń i pojazdów mechanicznych. Powyższe fakty jednoznacznie
uzasadniają konieczność zidentyfikowania ewentualnych źródeł zanieczyszczeń
powietrza wody i gleby stanowiące zagrożenia dla homeostazy ekosystemów
otaczających Tleń. Dynamiczny rozwój społeczno – gospodarczy tego rejonu musi
uwzględniać zasady ekologii żeby nie spowodować pogorszenia stanu środowiska
i powstania licznych jego zagrożeń. Dlatego do podstawowych zadań systemu
monitoringu środowiska należy określenie jego stanu, identyfikacja źródeł
zagrożeń, określenie trendów, tempa i prognozowanie zmian w środowisku poprzez
szeroko pojęty system pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska. Celem tych
działań według Państwowego Monitoringu Środowiska ma być „zwiększenie skuteczności działań na rzecz ochrony środowiska poprzez zbieranie, analizowanie
i udostępnianie danych dotyczących stanu środowiska i zmian w nim zachodzących” [Burak 1994].
Badania dotyczące identyfikacji źródeł zanieczyszczeń biotopu w miejscowości Tleń przeprowadzone we wrześniu 2014 r. przez grupę studentów, poszerzyły
informacje o aktualnym stanie i stopniu zanieczyszczenia poszczególnych
komponentów środowiska, typach zanieczyszczeń odprowadzanych do środowiska, źródłach, ilości i ładunkach zanieczyszczeń wodnych, charakterystyce
odpadów stałych, ich utylizacji i recyklingu, poziomie hałasu i emisji
zanieczyszczeń lotnych. Badania zostały przeprowadzone przez studentów
228
Politechniki Gdańskiej, Politechniki Koszalińskiej i Wyższej Szkoły Zarządzania
Środowiskiem w Tucholi w ramach zorganizowanego przez WSZŚ w Tucholi
obozu naukowego.
CHARAKTERYSTYKA I ANALIZA ZANIECZYSZCZEŃ
ŚRODOWISKA NA OBSZARACH WIEJSKICH
Bardzo często warunki terenowe na obszarach wiejskich uniemożliwiają
zastosowanie zcentralizowanych rozwiązań w kwestii gospodarki wodnokanalizacyjnej. Na terenach tych przeważają rozwiązania lokalne, w zakres których
wchodzą przede wszystkim zbiorniki bezodpływowe lub, w przypadku nowego
budownictwa, oczyszczalnie przydomowe. Stawia to pytania odnośnie wielkości
ładunku zanieczyszczeń organicznych oraz związków biogennych (azotu i fosforu)
odprowadzanych do gleby. Szacuje się, że na ogólną liczbę ok. 3 milionów
gospodarstw rolniczych aż 75% pozbywa się ścieków bytowych bez oczyszczania
(Tuszyńska i Obarska-Pempkowiak, 2008; Tuszyńska i Woch, 2014). Pojawiająca
się potrzeba przebudowy dotychczasowego sposobu myślenia wymaga podejmowania działań zmierzających w kierunku zmniejszenia presji na środowisko przez
kształtowanie proekologicznych wzorców.
Pozostając przy kwestii zanieczyszczeń organicznych, tereny niezurbanizowane są w przeważającej części użytkowane rolniczo. Ze względu na często
niezadowalającą kondycję gleb przeznaczonych na użytki rolne, szeroko stosowane
są nawozy zarówno naturalne jak i sztuczne, co potęguje ładunek zanieczyszczeń
organicznych przedostających się do gruntu, a podczas występowania opadów
do wód powierzchniowych, co jest szczególnie ważne dla jakości obszarów o przeznaczeniu turystycznym i rekreacyjnym.
Istotną kolejną kwestią jest zagospodarowanie wód opadowych na obszarach
wiejskich. Problemem jest tu nie tyle brak centralizacji korzystny ze względu
na zwiększenie retencji poprzez rozsączanie opadów w gruncie, ile miejsca spływu
opadów z terenów rolnych i terenów o użytkowaniu przemysłowym, często niosące
ze sobą duży ładunek BZT i innych zanieczyszczeń.
Ponadto specyficzny charakter obszarów wiejskich praktycznie uniemożliwia
zastosowanie rozwiązania zcentralizowanego systemu ogrzewczego budynków
oraz wody w obrębie poszczególnych miejscowości. Najbardziej rozpowszechnione medium grzewcze dla budynków mieszkalnych nadal stanowi paliwo stałe
(drewno i węgiel). Ogrzewanie za pomocą pomp ciepła, czy kolektorów
słonecznych stanowi niewielki procent stosowanych rozwiązań, mimo coraz
większego zainteresowania tematem alternatywnych źródeł energii. Wobec tego
stężenie zanieczyszczeń gazowych (m.in. dwutlenek węgla, dwutlenek siarki) oraz
pyłów powstających podczas procesów spalania uwalnianych do powietrza jest
relatywnie duże.
229
Również wspomnieć należy o specyficznym zanieczyszczeniu powietrza,
jakim jest hałas. Na terenach niezurbanizowanych jego źródłem są przede
wszystkim uczęszczane drogi wojewódzkie i powiatowe oraz linie kolejowe
powodujące hałas komunikacyjny. Jego stężenie jest oczywiście niewielkie w porównaniu do terenów o bardziej zwartej zabudowie. Niemniej jednak należy pamiętać, że tereny niezurbanizowane często wykorzystywane są w celach turystycznych.
Czystość powietrza jest dla nich szczególnym atutem i nie powinna być ona
porównywana z warunkami występującymi na terenach zurbanizowanych.
Miejscowość Tleń, którą poddano badaniom, bez wątpienia jest miejscowością
typowo turystyczną. Jest to doskonale widoczne na przykładzie procentowego
zużycia wody w poszczególnych miesiącach roku na ujęciu „Tleń”. Ponad 40%
wydobycia wody przypada na okres czerwiec-sierpień. Widoczny wzrost
wydobycia wody na ujęciu Tleń w 2011 r. jest wynikiem budowy kanalizacji
sanitarnej w tej miejscowości. Jest to szczególnie ważne dla zakresu badań
ze względu na osiągnięty efekt ekologiczny.
METODYKA BADAŃ
Kwestionariusz został przygotowany w sposób pozwalający uzyskać
podstawowe informacje o systemie zagospodarowania odpadów i wody deszczowej, sposobie odprowadzania i oczyszczania ścieków oraz sposobie ogrzewania
posesji należących do respondentów, a także umożliwiający zbadanie opinii
mieszkańców na temat źródeł zanieczyszczeń w miejscowości.
Tab. 1. Charakterystyka respondentów
Źródło: Opracowanie własne.
230
Dużą część gospodarstw domowych docelowo przewidywanych jako uczestniczące w ankiecie stanowiła zabudowa letniskowa. Wywiad środowiskowy przeprowadzono dla grupy 80 osób. Większość mieszkańców stanowiły osoby po 50 roku
życia (Tab. 1.).
WYNIKI BADAŃ
Gospodarka wodno-ściekowa w miejscowości Tleń
Miejscowość Tleń została w 2011 r. podłączona do gminnej sieci kanalizacyjnej w Osiu, wobec czego problem odprowadzania nieczystości do gruntu
(celowego lub wynikającego z wad konstrukcyjnych zbiorników) uległ znacznemu
obniżeniu. Jak wynika z ryc. 1 do kanalizacji zbiorczej zostało podłączonych 88%
respondentów. Tylko 8% respondentów pozostało przy starych rozwiązaniach
(czyli popularnych na terenach wiejskich zbiornikach bezodpływowych) niosących
ryzyko przecieku ścieków surowych wprost do gleby, które to ryzyko jesteśmy
w stanie ocenić tylko szacunkowo. 4% respondentów wybrało alternatywne
rozwiązanie kwestii zagospodarowania ścieków w postaci drenażowych
oczyszczalni przydomowych. Według przeprowadzonej ankiety na terenie
miejscowości Tleń znajdują się trzy przydomowe oczyszczalnie ścieków (POŚ),
z których jedna jest również podłączona do gminnej kanalizacji zbiorczej.
Ryc. 1. Sposoby zagospodarowania ścieków bytowych w miejscowości Tleń
Źródło: Opracowanie własne.
Średnią dobową ilość ścieków w każdej z tych posesji, obliczono na podstawie
zużycia wody podanego przez mieszkańców, która wynosi ok. 130 dm3/M.d.
Właściciele posesji podkreślają, że POŚ z drenażem rozsączającym charakteryzuje
się prostą konstrukcją i długą żywotnością urządzeń. Według respondentów jest to
jedno z korzystniejszych rozwiązań na terenach o rozproszonej zabudowie,
ponieważ nie uszczupla zasobów wodnych danego terenu i wspomaga retencję
231
wody. Pod znakiem zapytania stoi jednak oddziaływanie takiego rozwiązania
odprowadzania ścieków na środowisko naturalne – szczególnie w odniesieniu
do wysokiego ładunku zanieczyszczeń odprowadzanego do gruntu. Przyjmując
przeciętne zawartości BZT5 oraz zawiesiny ogólnej produkowanych przez pojedynczego mieszkańca, pomniejszone o procent redukcji zanieczyszczeń w oczyszczalni, można łatwo wyliczyć, że w skali roku punktowo do gruntu odprowadzane
jest ponad 4 kg BZT5 na jednego mieszkańca, a ładunek zawiesiny ogólnej
szacowany jest na ponad 6 kg/M.
Ryc. 2. Sposoby zagospodarowania wód opadowych w miejscowości Tleń
Źródło: Opracowanie własne.
Brak gminnej kanalizacji deszczowej skutkuje koniecznością zagospodarowania wód opadowych na posesjach. Praktycznie 2/3 badanych osób wprowadza
deszczówkę bezpośrednio lub poprzez rozdeszczowanie do gruntu za pomocą
studni chłonnej. 25% gospodarstw gromadzi i wykorzystuje wodę opadową
do podlewania ogrodu. Niewielki procent odprowadza deszczówkę w inny sposób,
np. do zbiorników wodnych (ryc. 2).
Ryc. 3. Źródła zanieczyszczeń gleby na terenie posesji
Źródło: Opracowanie własne.
232
Kolejnym analizowanym aspektem było zanieczyszczenie gleby na terenie
posesji (ryc. 3). W tym przypadku jako główny czynnik zanieczyszczający ponad
1/3 badanych uznała m.in. mycie pojazdów na posesji. Prawie równomiernie (bo po
ok. 20%) rozkładają się zanieczyszczenia środkami chemicznymi zarówno
domowymi jak i ochrony roślin. 1/5 badanych uznała, że w żadnym stopniu nie
zanieczyszcza gleby na swojej posesji.
Gospodarka grzewcza w miejscowości Tleń
Budynki mieszkalne ogrzewane są gównie przy pomocy paliwa stałego.
U 78% badanych - jest to drewno. 14 % respondentów stosuje ogrzewanie
Ryc. 4. Sposoby ogrzewania budynków mieszkalnych w miejscowości Tleń
Źródło: Opracowanie własne.
Ryc. 5. Sposoby podgrzewania wody zimnej w budynkach mieszkalnych w miejscowości
Tleń
Źródło: Opracowanie własne.
233
elektryczne (ryc. 4). Jako główną metodą podgrzewania wody stanowią elektryczne
podgrzewacze wody zasilane z sieci elektrycznej oraz piece i kominki na paliwo
stałe (ryc. 5). W mniejszym stopniu stosuje się pompy ciepła, urządzenia zasilane
gazem czy też kolektory słoneczne. Rzadkie stosowanie ekologicznych źródeł
energii może wynikać z faktu, iż prawie połowa badanych gospodarstw
zamieszkiwana jest sezonowo w okresie letnim. Zaledwie kilka posesji
prowadzących działalność gospodarczą korzysta z kolektorów słonecznych dzięki
możliwości uzyskania 45% -go dofinansowania z UE oraz występującego w tym
rejonie nasłonecznienia w okresie letnim wynoszącym od 130 do 160 kWh/m2.
Gospodarka odpadami komunalnymi w miejscowości Tleń
Odpady wytwarzane z 83% ankietowanych gospodarstw domowych trafiają
na gminne składowisko odpadów, natomiast 11% badanych utylizuje odpady,
pozostałych 6 % uczestników ankiet kieruje jedynie część wytworzonych odpadów
na gminne składowisko, pozostałe odpady wykorzystuje się do spalenia w gospodarstwie w celu ogrzewania budynku lub podgrzewania wody zimnej (rys. 6).
Ryc. 6. Sposoby zagospodarowania odpadów komunalnych w miejscowości Tleń
Źródło: Opracowanie własne.
W tym punkcie badani określili również swoje stanowisko w kwestii segregacji
odpadów niebezpiecznych. Aż 2/3 badanych deklarowało ich segregację.
PODSUMOWANIE BADAŃ
33% ankietowanych nie dostrzega w miejscowości Tleń istotnych czynników
niekorzystnie wpływających na środowisko naturalne. Jednak większość
mieszkańców pytanych o główne zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby
wskazuje wadliwie wykonaną kanalizację, która jest według nich głównym
źródłem zanieczyszczenia wód i gleby oraz uciążliwego odoru w Tleniu (ryc. 7).
234
Ryc. 7. Źródła zanieczyszczeń powietrza, wody i gleby według respondentów
Źródło: Opracowanie własne.
Również hałas jest dla mieszkańców istotnym zanieczyszczeniem powietrza,
którego źródłem są w większości przejeżdżające przez miejscowość samochody
i pociągi. Turyści, których niewłaściwe zachowanie m.in. pozostawianie po sobie
śmieci w pobliżu jezior są dla 9% istotnym źródłem zanieczyszczenia.
WNIOSKI
Niezwykle ważnym, wręcz priorytetowym kierunkiem poprawy stanu
środowiska w Tleniu i okolicy zwłaszcza poprawy bilansu wodnego, jest
ograniczenie odprowadzenia ścieków, poboru wody przez podmioty indywidualne
i gospodarcze oraz zwiększenie skuteczności w redukcji zanieczyszczeń ścieków
wszelkiego typu głównie przez zminimalizowanie wprowadzenia do środowiska
związków chemicznych i biogennych takich jak azot i fosfor, które przyspieszają
eutrofizację okolicznych zbiorników wodnych. Jeśli chodzi o czystość powietrza
należy maksymalnie ograniczyć hałas czyli wszelkie dźwięki, które w danych
warunkach określone są jako szkodliwe, uciążliwe lub przeszkadzające niezależnie
od ich parametrów fizycznych. Z hałasem związany nierozerwalnie jest drugi
szkodliwy parametr czyli wibracje. Hałas i wibracje to zanieczyszczenia
środowiska naturalnego charakteryzujące się dużą ilością i różnorodnością źródeł
oraz wszechobecnością występowania. Stan środowiska ze względu na jego
zanieczyszczenia hałasem określony jest za pomocą tzw. klimatu akustycznego,
który jest wynikiem różnych źródeł hałasu. W celu zapewnienia dogodnych
warunków do bytowania, rozwoju i rozrodu organizmów zwierzęcych, rekreacji
ludzi oraz w celu zapewnienia tzw. korzystnego klimatu akustycznego stosuje się
tzw. strefy ciszy w wytyczonych obszarach. Do takich wyjątkowych rejonów
o charakterze enklawy biologicznej należy Tleń i jego okolice.
235
Wykreowanie wizerunku Tlenia jako miejscowości turystycznej wymaga
podjęcia wszechstronnych działań skutkujących poprawą stanu środowiska
naturalnego. Cel ten można osiągnąć głównie poprzez szeroko pojętą edukację
ekologiczną mieszkańców i turystów.
Reasumując należy:
1. Kontynuować przedsięwzięcia ograniczające odprowadzanie ścieków
ze szkodliwymi substancjami.
2. Ograniczyć źródła hałasu i emisji substancji lotnych.
3. Zminimalizować zużycie toksycznych środków chemicznych i ochrony
roślin na korzyść preparatów biodegradowalnych.
4. Poszerzać edukację ekologiczną społeczeństwa w celu kształtowania
i wychowania w duchu poszanowania środowiska naturalnego zgodnie z zasadą
zrównoważonego rozwoju.
LITERATURA
Burak, Sz., Jankowski, J., Solarczyk A., Wojtczak H. (1994). Stan Środowiska w Województwie
Toruńskim w 1993r. Toruń: Biblioteka Monitoringu Środowiska..
Nienartowicz, A., Domin D, J., Kunz, M., Przystalski A. (2010). Rezerwat Biosfery Bory
Tucholskie. Chojnice: STNDRUK.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko- pomorskiego w 2013r., Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz 2014r.
Tuszyńska, A., Obarska-Pempkowiak, H. (2008), Perspektywy rozwoju w Europie systemów
sanitarnych z zastosowaniem toalet separujących. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 7/8:
42-49.
Tuszyńska, A., Woch, D. (2014) Ekologiczna sanitacja. Część I – rozdział i zagospodarowanie
ścieków szarych. Wodociągi-Kanalizacja 9: 34-37.\
Ustawa o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 (Dz. U. z 2004r. Nr 92, poz. 880)
STRESZCZENIE
Identyfikacja źródeł zanieczyszczenia wody, powietrza i gleb jest niezbędnym warunkiem
do określenia stanu zagrożenia środowiska naturalnego, wskazania czynników degradujących
ekosystemy, dokonania analizy różnych wariantów wyeliminowania lub zminimalizowania
niepożądanych efektów ich wpływu. Działania te są szczególnie zasadne w rejonach
charakteryzujących się wyjątkowymi walorami przyrodniczymi objętymi różnymi formami
ochrony przyrody.
Miejscowość Tleń ze względu na swoje położenie w obrębie kompleksu leśnego „Bory
Tucholskie”, którego część jako Park Narodowy został wpisany na Światową Listę Dziedzictwa
Przyrodniczego jako „Światowy Rezerwat Biosfery”, stanowi szczególny rejon dla stałego
monitoringu stanu środowiska. Nawet niewielkie negatywne zmiany w biotopie będące
wynikiem zanieczyszczeń powietrza, wody lub gleb mogą spowodować nieodwracalne wręcz
katastroficzne skutki zaburzające prawidłowe funkcjonowanie ekosystemów otaczających tę
miejscowość, a poprzez sieć powiązań ekologicznych - lawinowo cały mezoregion. Nawet
236
minimalne fluktuacje w środowisku mogą zaburzyć prawidłowo funkcjonującą sieć interakcji
między różnymi organizmami roślinnymi i zwierzęcymi.
Celem badań ankietowych przeprowadzonych w 2014 r. przez studentów Politechniki
Gdańskiej, Politechniki Koszalińskiej i Wyższej Szkoły Zarządzania Środowiskiem w Tucholi
było zlokalizowanie i określenie ewentualnych zagrożeń wynikających z działań gospodarczobytowych mieszkańców. Rezultatem badań była analiza źródeł zanieczyszczeń i różnych
wariantów ich eliminowania lub zminimalizowania.
SUMMARY
The identification of the sources of water, air and soil pollution is an indispensable
condition for the determination of the level of hazard posed for natural environment, for the
indication of the factors degrading the ecosystems as well as for the execution of an analysis of
diverse variants of the elimination or minimization of their unwanted effects. The activities are
particularly relevant in the regions with exceptional natural treasures covered by various forms of
nature protection.
The town of Tleń is an exceptional region for continuous monitoring of natural environment
due to is location within the “Bory Tucholskie” forest whose part, as a National Park, has been
included in the World Nature Heritage List as a” World Biosphere Reserve”. Even slight negative
changes in a biotope resulting from the pollution of air, water and soil may cause irreversible and
even catastrophic outcomes disturbing the regular functioning of the ecosystems surrounding the
town, and throughout the network of ecological relationships, in a rapid way, the whole mezzoregion. Even tiny fluctuation in the environment may disturb the regularly functioning network of
interactions among various plant and animal organisms.
The aim of the questionnaire survey, held in 2014 and carried out by the students of Gdańsk
University of Technology, Koszalin University of Technology and Higher Environment
Management School in Tuchola, was to locate and determine the possible threats originating from
the economic/every-day activities of inhabitants. The result of the study was an analysis of the
pollution origins and various methods of their elimination or reduction.
237
DOI: 10.5604/20811438.1158093
Wojciech Wesoły
Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Marta Hajdasz
Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi
PRZECHOWYWANIE SADZONEK SOSNY ZWYCZAJNEJ
(PINUS SYLVESTRIS L.) PRZEZ ZIMĘ W RÓŻNYCH
WARUNKACH
WINTER STORAGE OF SCOTS PINE (PINUS SYLVESTRIS L.)
SEEDLINGS ON DIFFERENT CONDITIONS
Słowa kluczowe: sosna zwyczajna, zimowe przechowywanie, admitancja
Key words: Scotch pine, winter storage, admittance
Abstract. The aim of the study was to determine the effect of quality of Scots pine (Pinus
sylvestris L.) seedlings on their growth and vigour, characterized by admittance, in the first year
after three methods of winter storage.
WSTĘP
Przechowywanie sadzonek w chłodniach nabiera coraz większego znaczenia.
Pozwala na eliminację wpływu środowiska zewnętrznego na sadzonki
w najbardziej krytycznym dla nich okresie roku oraz przesunięcie lub rozłożenie
w czasie wiosennych prac szkółkarskich. Zasadniczym celem przechowywania
sadzonek w chłodniach jest utrzymanie ich w stanie spoczynku względnego
poprzez spowolnienie procesów metabolicznych. Przechowywanie sadzonek
wymaga specjalistycznego obiektu – chłodni-przechowalni na sadzonki. Chłodnia
taka powinna mieć powierzchnię pozwalającą na zmagazynowanie przynajmniej
części (szczególnie gatunków najbardziej wrażliwych na przemarzanie) produkcji
zimującej w szkółce oraz być wyposażona w aparaturę do utrzymywania
i monitorowania warunków panujących w jej wnętrzu. Szczególnie ważna jest
temperatura, która jednocześnie musi umożliwić utrzymanie sadzonek w fazie
spoczynku, nie powodować przemarzania i nie dopuszczać do rozwoju patogenów.
Równocześnie należy pamiętać o zabezpieczeniu roślin przed wysychaniem przez
zapewnienie wysokiej wilgotności względnej powietrza (co najmniej 95%).
Szczególnie istotne jest to przy przechowywaniu gatunków iglastych, które są
bardziej narażone na utratę wody ze względu na dużą powierzchnię parowania.
Wymagają, one szczególnie wysokiej wilgotności [Wesoły W. i in., 2010].
W połowie lat 90-tych ubiegłego wieku powstają w Polsce pierwsze szkółki
kontenerowe w Lasach Państwowych (Kostrzyca 1994r i Rudy Raciborskie 1997r).
238
Aktualnie w Lasach Państwowych funkcjonuje już 16 szkółek kontenerowych
o produkcji rocznej powyżej 1 mln sztuk każda. Ponadto w 15 szkółkach
posiadających moduł kontenerowy produkowanych jest od 120 do 850 tys. szt.
sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym. Planowana jest budowa nowych
szkółek. Aktualnie w Lasach Państwowych produkuje się ponad 40 mln sztuk
sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym [Wesoły W., Berft M., 2014].
W ostatnich latach, po opracowaniu możliwości nawilżania sadzonek
w chłodniach, dosyć gwałtownie wzrasta liczba chłodni przechowujących sadzonki
przez zimę. Dotyczy to zarówno sadzonek kontenerowych jak i sadzonek
z odkrytym systemem korzeniowym. Tendencja ta wydaje się trwała, pomimo już
znacznej liczby wysadzanych sadzonek na powierzchnie odnowieniowe jesienią
[Berft M., i. in. 2014].
Fizjologiczny status sadzonek, określany często jako ich żywotność, może być
dobrą miarą oceny materiału sadzeniowego oraz określenia jego przydatności do
uprawy [Wielgosz, Wesoły 2000]. Najbardziej przydatne są metody pomiaru
sadzonek bezpośrednio w terenie, które nie powodują ich dużych uszkodzeń.
Bardzo przydatną, szybką i prostą w wykonaniu jest metoda oceny żywotności
poprzez pomiar przewodnictwa elektrycznego [Blanchard R.O., Carter J.K., 1980;
Pukacki P.M., 1982; Wesoły W., i in. 1998;].
Pomiar przewodnictwa elektrycznego wykonuje się przez wprowadzenie do
tkanek roślinnych dwóch elektrod i utworzenie obwodu elektrycznego.
Bezpośrednio mierzony opór elektryczny tkanek roślinnych prądem zmiennym
jest wypadkową oporu rzeczywistego nazywanego rezystancją i oporu
pojemnościowego zwanego reaktancją. Sumaryczna wartość tych dwóch oporów
nosi nazwę impedancji elektrycznej (Z). W literaturze często rozważa się
odwrotność reaktacji zwaną admitancją elektryczną (Y). Jednostką admitancji jest
simens (S) [Wesoły W., i in. 1998].
Celem pracy jest porównanie żywotności sadzonek kontenerowych sosny
zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) przechowywanych przez zimę w chłodni, na placu
hodowlanym w szkółce i dołowanych pod okapem drzew.
MATERIAŁY I METODY
Sadzonki sosny zwyczajnej zostały wyprodukowane z nasion pochodzących
z Nadleśnictwa Gniewkowo w kasetach HIKO V120. Przyjęto 3 warianty
przechowywania sadzonek przez zimę:
1. Przechowywanie w chłodni z regulowaną wilgotnością względną.
2. Pozostawione w kasetach na placu hodowlanym w szkółce.
3. Przechowywane przez zimę w dole pod okapem drzew (na terenie szkółki
leśnej).
Sadzonki sosny zwyczajnej były przechowywane w chłodni wyposażonej
(oprócz standardowego agregatu) w urządzenia utrzymujące przy temperaturze 239
2ºC mgiełkę lodową dającą wilgotność komory chłodzenia do około 98 %.
Sadzonki były przechowywane w kasetach ustawionych na paletach. Palety zostały
wstawione w stelaże (Fot.1) i umieszczone w chłodni. Stelaże owinięto folią,
zabezpieczając sadzonki przed bezpośrednim nawiewem powietrza z agregatu.
Sadzonki znalazły się w chłodni w połowie listopada, a zostały wyjęte 20 marca
2014 roku.
Sadzonki na placu były przechowywane w kasetach na paletach (Fot. 2).
W listopadzie kasety z sadzonkami zostały zdjęte z palet i postawione bezpośrednio
na podłożu. W przypadku znacznego obniżenia temperatury sadzonki zostają
dodatkowo zabezpieczone balotami ze słomy (Fot.3). Wczesną wiosną zaczęto
podlewanie kaset deszczownią, którą dysponuje szkółka.
Fot. 1. Sadzonki umieszczone na paletach w stelażu (Fot. W. Wesoły)
Fot. 2. Sadzonki sosny zwyczajnej osłonięte w okresie zimy balotami słomy (Fot. W. Wesoły)
240
Trzecia partia sadzonek w kasetach była dołowana pod okapem drzew
na terenie szkółki. Dół o wymiarach 1m x 2m x 15m wcześniej służył
do przetrzymywania sadzonek przed wysadzeniem na uprawę. Sadzonki nie były
przykryte, ani podlewane przez okres zimy i wczesnej wiosny. Zostały umieszczone
w dole w połowie listopada, a wyciągnięte 20.03.2014 roku.
Wszystkie sadzonki z trzech wariantów przechowywania zostały posadzone
w trzech powtórzeniach na uprawie 24.03.2014 r. w oddziale 85a, Nadleśnictwa
Dobrzejewice, leśnictwo Obrowo, na siedlisku boru świeżego. Uprawa została
założona na terenie pozrębowym, w którym gleba została przygotowana pługiem
leśnym. Pomiary admitancji zostały przeprowadzone w dniu 12.05.2014 r. przy
pochmurnej pogodzie i średniej temperaturze +18ºC. Do pomiaru żywotności
sadzonek został użyty konduktometr ELMETRON CC-407, przy pomocy którego
sadzonki zostały delikatnie nakłuwane- 1,5 cm pod pączkiem szczytowym (Fot.4).
W każdym wariancie zbadane zostało 90 sadzonek w powtórzeniu 3x30. Wyniki
zostały oceniane analizą wariancji.
Fot. 3. Pomiar admitancji sadzonek na uprawie (Fot. M. Hajdasz)
WYNIKI
Najwyższą średnią wartość żywotności sadzonek wykazują sadzonki
przechowywane przez zimę w chłodni, najniższą wartość wykazały sadzonki
przechowywane w dole na szkółce (Ryc. 1.).
241
Ryc. 1. Średnie wartości uzyskanych wyników z pomiaru żywotności sadzonek
Źródło: Opracowanie własne.
Różnice w pomierzonej admitancji sadzonek po wysadzeniu ich na uprawie
okazały się statystycznie istotne (tab. 1). Zdecydowanie najlepszym sposobem
przechowywania sadzonek przez zimę okazało się przetrzymywanie ich w chłodni
z regulowaną wilgotnością. Sadzonki przetrzymywane na placu w warunkach
bezśnieżnej zimy charakteryzowała niższa żywotność mierzona admitancją,
pomimo wiosennego deszczowania, przesuszonego po zimie substratu w kasetach.
Najniższym poziomem żywotności charakteryzowały się sadzonki przetrzymywane w dole pod okapem drzew. Prawdopodobnie wynikało to ze zbytniego
przesuszenia po zimowym przechowywaniu, na co wskazuje zanotowany niski
poziom opadów w okresie bezpośrednio przed wysadzeniem sadzonek na uprawie
(ryc. 2.). Na rycinie 2 przedstawiono warunki atmosferyczne w okresie
01.11.2013 r. do 31.03.2014 r. Dane pochodzą z obserwatorium Meteorologicznego
KMK UMK w Toruniu oddalonego w linii prostej o 9 km od szkółki Nadleśnictwa
Dobrzejewice. Stwierdzono średnią temperaturę 3,11˚C oraz średnią liczbę opadów
0,90 mm w badanym okresie.
Tab. 1. Pomiar admitacji sosny zwyczajnej – analiza wariancji
p-0,05
Źródło: Opracowanie własne.
242
Ryc. 2. Charakterystyka opadów atmosferycznych i temperatury w okresie zimy
Źródło: Obserwatorium Meteorologicznego KMK UMK w Toruniu.
DYSKUSJA
Najbardziej cennym rezultatem prezentowanych badań było wykazanie,
że stosunkowo lekka zima - stwierdzono tylko dwutygodniowe spadki temperatury
w okresie od 15 do 31 stycznia, miała wpływ na jakość przetrzymywanych przez
zimę sadzonek. Brak śniegu w zimie i bardzo niskie opady deszczu w okresie
wczesnej wiosny spowodowały wyraźne przesuszenie substratu i tym samym
obniżenie żywotności sadzonek mierzonej admitancją. Przed wydaniem sadzonek
na uprawę istniała konieczność uzupełnienia wody w substracie dla sadzonek
przetrzymywanych poza chłodnią. Deszczowanie przechowywanego materiału
wykonano na kwaterze w szkółce. Zabieg ten nie dotyczył sadzonek
przetrzymywanych w dole na sadzonki. W przypadku sadzonek przetrzymywanych
w chłodni ze sterowaną wilgotnością względną (98%), substrat był dostatecznie
nawilżony i nie istniała konieczność jego nawilgocenia.
Aklimatyzacja sadzonek do warunków zimowych przebiega bez zakłóceń, gdy
następuje stopniowy wzrost tolerancji na obniżenie temperatury [Green J.L.,
Fuchgami L.H., 1985]. Występowanie niewielkich przymrozków wczesnych
w nocy przy stosunkowo wyższej temperaturze w dzień, pozwala na fizjologicznie
lepsze przystosowanie sadzonek do zimowania [Weiser C.J., 1970]. Powyższe
warunki zostały spełnione i gdyby w badanym okresie wystąpiły opady śniegu
sadzonki poza chłodnią również charakteryzowałyby się wysoką żywotnością.
Sadzonki sosny zwyczajnej w porównaniu z innymi krajowymi gatunkami
drzewiastymi należą do najtrudniejszych w długoterminowym przechowywaniu.
243
Ich przechowywanie utrudnia duży aparat asymilacyjny i wyraźnie zaznaczona
aktywność mitotyczna merystemów korzeniowych nieustępująca w okresie
zimowym [Wesoły W. i in. 2009].
Najprostszym rozwiązaniem byłoby wysadzenie sadzonek na uprawy już
jesienią, bez ich przechowywania w szkółce. Pomimo coraz większej liczby
sadzonek wysadzanych jesienią, jesienne sadzenie jest jeszcze dalekie od
tradycyjnego spojrzenia leśnika na termin odnowienia i zalesienia i nie należy
przewidywać zdecydowanej zmiany w tym zakresie w najbliższych latach.
Bardzo zmienne warunki zimowania sadzonek drzew leśnych w szkółkach,
związanych z gwałtownymi spadkami temperatury, jak również z długo
utrzymującymi się stosunkowo wysokimi temperaturami w okresie zimy, obniżają
żywotność u zimujących sadzonek [Wesoły W. i in. 1998]. Dlatego podejmowanie
decyzji w nadleśnictwach o budowie chłodni do przechowywania sadzonek jest
w pełni uzasadnione. Przechowywanie w chłodni pozwala także na rozładowanie
wiosennego natężenia prac, umożliwiając dłuższe przetrzymywanie sadzonek
w szkółce, co zmniejsza wiosenne spiętrzenie prac związanych z wyjmowaniem
sadzonek z gruntu i ich wydawanie ze szkółki.
WNIOSKI
Przeprowadzona ocena żywotności sadzonek po przechowaniu ich przez zimę
w trzech rożnych warunkach przechowywania pozwoliła na sformułowanie
następujących wniosków:
1. Stwierdzono istotne zróżnicowanie żywotności sadzonek mierzonej
admitancją między badanymi wariantami przechowywania.
2. Najlepszą metodą przechowywania jest przetrzymywanie sadzonek przez
zimę w chłodni z regulowaną wilgotnością powietrza.
3. Najmniej przydatną metodą przechowywania jest przetrzymywanie
sadzonek przez zimę w dole pod okapem drzew.
LITERATURA
Berft, M., Szabla, K., Wesoły, W. (2014). Kierunki rozwoju szkółkarstwa leśnego. Zimowa
Szkoła Leśna IBL, Sesja VI, „Przyrodnicze, społeczne i gospodarcze uwarunkowania oraz
cele i metody hodowli lasu”, Sękocin Stary 18-20 marca 2014, .229-235.
Blanchard, R. O., Carter, J. K. (1980). Electrical resistance measurements to detect disease prior
to symptom expression. Can. J. For. Res. 10, 111-114.
Green, J.L., Fuchigami, L.H. (1985). Protecting container-grown plants during the winter
months. Ornamentals Northwest Newsletter, Summer (2), 10-23.
Pukacki, P.M. (1982). Influence of freezing damage on impedance parameters in Magnolia
shoots. Arboretum Kórnickie 27, 219-234.
Weiser, C.J. (1970). Cold resistance and injury in woody plants. Science 169, 1269-1278.
244
Wesoły, W., Pukacki, M.P., Naparty, E. (1998). Zastosowanie metod biofizycznych do oceny
żywotności sadzonek sosny, świerka i modrzewia. Sylwan nr 8, 55-64.
Wesoły, W., Hauke, M., Tarasiuk, S., Hoffman, W. (2009). Przechowywanie sadzonek przez zimę.
W: Szkółkarstwo leśne od A do Z. Red. Wesoły, Hauke, CILP, Warszawa 2009, 307-316.
Wesoły, W., Hauke, M., Tarasiuk, S., Wilanowska, J. (2010). Overwintering of planting stock.
Annals of Warsaw University of Life Sciences. Forestry and Wood Technology No. 73,
97-113.
Wesoły, W., Berft, M.. (2014). Szkółkarstwo leśne – co wyrasta z tradycji? Las Polski 11, 10-11.
STRESZCZENIE
Oceniano jakość sadzonek sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) mierzoną poprzez
ocenę ich admitancji po ich przechowaniu przez zimę. Zastosowano trzy warianty przechowania.
W chłodni z regulowaną wilgotnością powietrza, na placu hodowlanym w szkółce oraz w dole na
sadzonki przylegającym do placu hodowlanego. Najlepszą żywotność uzyskano po przechowaniu sadzonek w chłodni z regulowaną temperaturą i wilgotnością powietrza. Najmniej
przydatną metodą przechowywania jest przetrzymywanie sadzonek przez zimę w dole pod
okapem drzew.
SUMMARY
In this study we tested the influence of winter storage conditions on the vigor of Scots
pine seedlings (Pinus sylvestris). The seedlings were stored in (1) cold room with regulated
humidity (2) on breeding yard or (3) were heeled-in in the open. The best vigor of the seedlings,
as measured by admittance, was observed for the batch stored in a cold room with regulated
humidity, while seedlings which were heeled-in in the open performed the worst.
245
DOI: 10.5604/20811438.1158098
Andrzej Woźniak
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Polska, e-mail: andrzej.wozniak@up.lublin.pl
Mirosława Soroka
Narodowy Uniwersytet Leśno-Techniczny Ukrainy, Lwów, Ukraina e-mail:
myroslava_soroka@yahoo.com,
Volodymyr Batoczenko, Jurij Szowhan
Park Narodowy “Północne Podole”, Brody, Ukraina, e-mail: park_pp@ukr.net
ROŚLINNOŚĆ STEPOWA GÓRY CYMBAŁ
(PARK NARODOWY „PÓŁNOCNE PODOLE” (UKRAINA)
STEPPE VEGETATION ON THE CYMBAL MOUNTAIN
(NORTH PODOLIA ”NATIONAL PARK” (UKRAINE)
Słowa kluczowe: stepy łąkowe, ocena fitosocjologiczna, metoda Braun-Blanqueta, Góra
Cymbał, Park Narodowy „Północne Podole”
Key words: steppe plants, phytosociological evaluation, Braun-Blanquet method, Cymbal
Mountain, „North Podolia”National Park
Abstract. Steppe plants communities were studied at the Cymbal Mountain („North
Podolia”National Park). The Cymbal Mountain plant communities are represented by 11
syntaxonomic classes. The most plant species belong to the class: FESTUCO-BROMETEA,
MOLINIO-ARRHENATHERETEA, TRIFOLIO-GERANIETEA SANQUINEI KOELERIO
GLAUCAE-CORYNEPHORETEA CANESCENTIS and QUERCO-FAGETEA. In the designated
areas on the Cymbal Mountain we identified 79 plant species which belong to 26 botanical
families. Among them, the largest number of species belonged to the family Asteraceae,
Fabaceae, Poaceae, Lamiaceae and Rosaceae.
WSTĘP
Ochrona rzadkich gatunków roślin oraz ich siedlisk na Podolu jest konieczna
ze względu na niekorzystny wpływ czynników antropogenicznych na środowisko
(Возьняк i Сорока 2013). W związku z tym powstała pilna potrzeba
kompleksowych badań botanicznych i fitosocjologicznych, które pozwolą ocenić
różnorodność gatunków roślin i opracować skuteczny system ochrony rzadkich
gatunków i ich siedlisk. Jest to szczególnie ważne w odniesieniu do wrażliwej na
antropopresję roślinności stepowej na obszarach włączonych do Parku
Narodowego “Północne Podole”. Na tych obszarach większość zespołów
roślinności stepowej przystosowała się do umiarkowanego wpływu
antropogenicznego i utrzymuje się dzięki działalności człowieka (Возьняк
i Сорока 2013). Z tego względu wprowadzenie rygorystycznych przepisów
dotyczących ścisłego rezerwatu prowadzi do szybkiego rozwoju procesów
sukcesyjnych (zarastania stepów krzewami i drzewami), które zagrażają unikalnym
246
zbiorowiskom roślinnym. Obszary stepowe kształtują się pod wpływem klimatu
kontynentalnego i zajmują największą powierzchnię w południowo-wschodniej
Europie. Z kolei umiarkowanie wilgotny klimat Podola jest czynnikiem
kształtowania się stepów w rzadko spotykanej postaci, czyli stepów łąkowych.
Stepy łąkowe Podola mają cechy reliktowych zbiorowisk o charakterze
ekstrazonalnym. Na Podolu stepy łąkowe zajmują ciepłe i płytkie gleby wapiennne,
zaś roślinność tam występująca jest typowo stenotopowa w stosunku do czynników
siedliska. Zdaniem Gigona (1971) rośliny wapniolubne mogą tolerować także
i kwaśny odczyn gleby (pH 4,7-5,6), ale gatunki acidofilne słabo tolerują gleby
wapienne (pH 6,8-7,5). Świadczy to o zdolności adaptacyjnej gatunków
wapniolubych do gleb kwaśnych oraz ich ekologicznej plastyczności. Pod wpływem klimatu Podola ukształtowały się stepy łąkowe o zwartych murawach z licznym udziałem dwuliściennych roślin wieloletnich, w tym południowoeuropejskie
gatunki na północnej krawędzi swojego zasiegu (Клеопов 1941, Заверуха 1985).
Badanie stepów Podola z wykorzystaniem florystycznej klasyfikacji oraz
metody Braun-Blanqueta pozwoliły na ocenę zbiorowisk roślinnych m.in. Łysej
Góry, Czartowej Góry, Kasowej Góry, Białego Kamienia, Stinke, Gawrylowej
Góry (Misky 1869, Król 1878, Szafer 1923, Koczwara 1925, Kulczyński i Motyka
1936, Motyka 1936, 1937, Бойко 1962, Бухало 1967, Богайчук i Куковиця 1969,
Шеляг-Сосонко і іn., 1980, Зеленчук i Зеленчук 1982, Заверуха 1985, Дідух
i Коротченко 2003, Сорокa 2012). Natomiast dotyczas brakuje opracowań
fitosocjologicznych Góry Cymbał. W związku z tym, że Góra Cymbał wchodzi
w skład Parku Narodowego “Północne Podole” podjęliśmy badania mające na celu
określenie bioróżnorodności i syntaksonomicznej przynależności występujących
tam zbiorowisk roślin.
MATERIAŁ I METODY
Założenia metodyczne. W 2014 r. na Górze Cymbał (Park Narodowy
“Północne Podole”) wyznaczono 9 zrandomizowanych powierzchni (o wymiarach
10 х 10 m) w celu oceny występujących tam zbiorowisk roślin. Lokalizacja
wyznaczonych powierzchni reprezentowała warunki występujące na: 1)
wierzchowinie góry (obiekty A1,A2, A3); 2) stoku góry (B1, B2, B3); 3) u podnóża góry
i w miejscach przekształconej roślinności (C1, C2, C3). Opisy zbiorowisk roślin
przeprowadzono 3-krotnie w okresie wegetacyjnym.
Ocenę fitosocjologiczną i syntaksonomiczną zbiorowisk przeprowadzono
zgodnie z metodą Braun-Blanqueta (1964). Ilościową charakterystykę gatunków
wyrażono w 7- stopniowej skali zgodnie z oznaczeniami: 5 - liczba okazów
dowolna, pokrycie powierzchni >75%; 4 – liczba okazów dowolna, pokrycie 5075%; 3 – liczba okazów dowolna, pokrycie 25-50%; 2 – liczba okazów duża,
pokrycie 5-25%; 1 – liczba okazów duża (od 5 do 50), pokrycie około 5%; + –
liczba okazów niewielka (od 2 do 5), pokrycie <5%; r - jeden okaz. Do oceny stopni
247
stałości posłużono się skalą: V - gatunek stały, występujący w 81-100% opisów,
IV - gatunek częsty (61-80%), III - gatunek średnio częsty (41-60%), II - gatunek
niezbyt częsty (21-40%), I - gatunek sporadyczny (do 20% opisów). Nazwy
łacińskie gatunków roślin naczyniowych podano według Flora Europaea (19641980), zaś nazwy synonimiczne według Tasenkevich (1998). Nazwy łacińskie
gatunków mchów podano według Corley i in. (1981). Nazwy i strukturę
syntaksonów, a także syntaksonomiczny schemat podano za Matuszkiewiczem
(2001) i Сорока (2008). Charakterystykę klimatu występującego na obszarze badań
przedstawiono w diagramie pluwiotermicznym (rys. 1) wykonanym według
metody Waltera i in. (1975).
Obszar badań. Powierzchnia Parku Narodowego “Północne Podole”
obejmuje powierzchnię 15.587,92 ha należącą do powiatów Brody, Busk
i Zołoczów (województwo lwowskie). Historia Parku Narodowego “Północne
Podole” sięga XIX w. W 1886 r. hr. W. Dzieduszycki w swoim majątku ziemskim
utworzył pierwszy w Europie prawnie chroniony rezerwat „Pamiątka Pieniacka”
(Mądalski 1936). W późniejszych latach (1931 r.) utworzono rezerwat stepowy
„Makitra” o powierzchni 4 ha w pobliżu wsi Suhovolya, a w 1941 r. do obszarów
chronionych włączono Białą Górę (Góra Shashkevycza) położoną w pobliżu wsi
Pidlyssya. Do końca XX w. utworzono 18 rezerwatów, które stanowiły podstawę
Parku Narodowego „Północne Podole”.
Góra Cymbał (N50°1'55"; E25°18'14") (fot. 1) znajduje się w pobliżu
miejscowości Brody na pograniczu województw lwowskiego i równego. Zajmuje
powierzchnię 9,2 ha i położona jest na wysokości 348 m n.p.m. Występujące tam
gleby powstały z trzeciorzędowego wapienia (z domieszką obcego materiału)
i mają miąższość 0-50 cm. Południowo-zachodnie stoki są silnie zerodowane
Fot. 1. Widok na Górę Cymbal z południowego zachodu (Foto: A. Woźniak)
248
Fot. 2. Erodujący zachodni stok Góry Cymbal (Foto: J. Szowhan)
Fot. 3. Roślinność łąkowo-stepowa na północnym stoku Góry Cymbal (Foto: A. Woźniak)
(nachylenie ich dochodzi do 30) (fot. 2), zaś południowo-wschodnie i północne
pokryte zwartą roślinnością darniową (fot. 3).
Charakterystykę cech klimatu na obszarze badań przedstawia rysunek 1.
Według Stacji Meteorologicznej Brody (Природа Львівської області, 1972)
obszar badań jest ciepły i umiarkowanie wilgotny, zaś długość okresu
wegetacyjnego wynosi około 230 dni. Mikroklimat Góry Cymbał ukształtowały
specyficzne, lokalne warunki siedliska z przewagą cech klimatu kontynentalnego.
249
Rys. 1. Klimatogram obszaru badań (według Stacji Meteorologicznej Brody). 1 – średnie
miesięczne sumy opadów, 2 – średnie miesięczne temperatury powietrza, 3 – okres
wilgotny, 4 –okres wegetacyjny, 5 –okres zimowy, R - średnia roczna suma opadów, t średnia roczna temperatura powietrza, A – roczna amplituda temperatury powietrza
Źródło: Opracowanie własne.
WYNIKI BADAŃ
Na wyznaczonych powierzchniach Góry Cymbał zidentyfikowano 79
gatunków roślin naczyniowych wchodzących w skład jednostek
syntaksonomicznych: Cl. FESTUCO-BROMETEA Br.-Bl. et R. Tx. 1943, Ord.
Festucetalia valesiacae Br.-Bl. et R.Tx. 1943, All. Cirsio-Brachypodion pinnati
Hadać et Klika 1944 em Krausch 1961, Ass. Adonido-Brachypodietum pinnati
(Libb. 1933) Krausch 1961, Var. Teucrium chamaedrys, Var. Astragalus danicus
(tab. 1).
W sąsiedztwie wyznaczonych powierzchni zidentyfikowano dodatkowo 21
gatunków: Agrimonia procera Wallr., Anemone sylvestris L., Arabis sagittata
(Bertol.) DC., Avenula pubescens (Hudson) Dumort. subsp. pubescens, Bunias
orientalis L., Carex ericetorum Pollich, Carlina onopordifolia Besser ex Szafer,
Kulcz. & Pawł., Cruciata glabra (L.) Ehrend., Epipactis helleborine (L.) Crantz,
Erysimum odoratum Ehrh., Festuca rupicola Heuffel, Koeleria pyramidata (Lam.)
Beauv., Nonea pulla (L.) DC., Peucedanum oreoselinum (L.) Moench, Pulsatilla
vulgaris Miller subsp. grandis (Wenderoth) Zamels, Sedum acre L., Silene nutans
L., Solidago virgaurea L., Thymus glabrescens Willd., Valeriana stolonifera Czern.i
Viola tricolor L.
Próba A1: (fot. 4) Ass. Adonido-Brachypodietum pinnati Var. Teucrium
chamaedrys (Ch. sp.Ass.: Campanula sibirica, Melampyrum arvense)
Struktura: w ocenianej próbie wyróżniono 3 warstwy roślinności. Warstwę
pierwszą (górną) stanowiły wysokie rośliny dwuliścienne (Salvia pratensis,
250
Nr opisu
Próba
2
Powierzchnia, m
Liczba gatunków
Zwarcie roślinności, %
1
2
3
4
5
6
7
8
9
A1
A2
A3
B1
B2
B3
C1
C2
C3
100
100
100 100 100 100 100 100 100
48 22
44 43 33 30 35
100 90 100 90 90 80 80
Ch.sp.Ass. Adonido-Brachypodietum pinnati
17
30
46
90
Klasa
stałości
Tab. 1. Fitosocjologiczna i syntaksonomiczna charakterystyka roślinności Góry Cymbał
-
+
.
+
+
+
.
.
+ .
Campanula sibirica L.
III
.
.
.
.
.
.
.
.
+
I
Adonis vernalis L.
.
.
.
.
Melampyrum arvense L.
1
+
.
+
+
III
D.sp.Сl.: a – FESTUCO-BROMETEA; b – Festucetalia valesiacae; c – Cirsio-Brachypodion
pinnati
.
.
a Artemisia campestris L.
+
.
.
+
.
+
+
III
.
.
.
.
+
+
+
a Asperula cynanchica L.
.
+
III
.
.
.
.
.
.
.
a Carex humilis Leysser
+ .
I
+
.
+
+
+
+
+
.
+
a Carlina vulgaris L.
IV
+
.
+
.
.
.
+
.
.
a Centaurea scabiosa L.
II
1
+
+
+
1
.
+
.
+
IV
a Euphorbia cyparissias L.
+
+
+
+
.
.
+
.
+
IV
a Plantago media L.
1
.
+
+
+
.
+
1
+
IV
a Poa compressa L.
+
+
+
+
+
1
1
2
+
a Sanquisorba minor Scop.
V
.
.
.
.
.
.
.
.
a Stachys recta L.
+
I
a Teucrium chamaedrys L.
5
1
4
4
4
4
5
+
4
V
.
1
+
.
.
+
.
+
+
III
b Achillea setacea Waldst. et
Kit
.
.
.
.
.
b Allium senescens L. subsp.
+
+
1
2
III
montanum (F.W.Schmidt) J.
Holub
.
.
.
.
.
.
b Anthemis tinctoria L.
+
1
1
II
1
2
.
2
+
1
1
.
1
b Astragalus danicus Retz.
IV
+
+
+
1
+
+
.
.
+
IV
b Hieracium cymosum L.
+
1
.
.
.
.
+
b Onobrychis arenaria (Kit.)
.
+
III
DC.
+
.
+
+
+
+
+
.
+
b Potentilla cinerea Chaix ex
IV
Vill.
+
+
+
+
+
+
+
+
+
b Salvia verticillata L.
V
+
.
.
.
.
+
.
+ .
b Scabiosa ochroleuca L.
II
.
.
.
.
+
+
III
b Thymus glabrescens Willd.
+
.
+
.
.
.
.
.
b Thymus pannonicus All.
+
+
.
+
II
.
.
+
+
.
.
.
.
.
c Inula ensifolia L.
II
+
.
+
+
+
+
+
.
+
c Thalictrum simplex L.
IV
D.sp.Сl.: a – MOLINIO-ARRHENATHERETEA; b – Trifolio fragiferae-Agrostietalia
stoloniferae, Agropyro-Rumicion crispi; c – Molinietalia caeruleae, Molinion caeruleae; d –
Arrhenatheretalia; e – Arrhenatherion elatioris
.
.
.
.
.
.
.
.
a Festuca pratensis Hudson
+
I
.
.
.
.
.
a Festuca rubra L.
+
+
+
1
III
251
a Plantago lanceolata L.
a Poa pratensis L.
a Ranunculus acris L.
a Trifolium pratense L.
b Potentilla reptans L.
c Cnidium dubium
(Schkuhr)Thell.
d Achillea millefolium L.
d Dactylis glomerata L.
d Daucus carota L.
d Leucanthemum vulgare
Lam.
d Trifolium dubium Sibth.
e Anthyllis vulneraria L.
1
+
.
.
.
+
+
1
+
.
.
+
+
.
.
+
.
.
+
.
+
+
.
.
+
.
.
.
.
.
.
+
+
.
+
.
+
+
.
.
+
+
+
.
.
.
+
.
.
+
.
.
.
.
.
+
.
+
+
.
+
.
+
.
.
+
+
+
.
.
.
+
.
.
+
+
.
+
+
.
+
.
.
.
.
.
.
+
.
1
III
III
II
I
II
IV
III
IV
IV
I
.
.
.
.
.
.
.
.
I
+
.
.
+
+
+
.
.
+
III
D.sp.Сl.: a – KOELERIO GLAUCAE-CORYNEPHORETEA CANESCENTIS, Corynephoretalia
canescentis; b –Vicio lathyroidis-Potentillion argenteae; c – Koelerion glaucae
+
.
.
+
.
.
.
.
.
a Erigeron acer L.
II
+
.
+
+
.
.
.
.
+
b Cerastium arvense L.
III
+
+
.
+
+
.
+
.
+
b Hypericum perforatum L.
IV
.
.
.
.
.
.
.
b Knautia arvensis (L.)
+
+
II
Coulter
c Gypsophila fastigiata L.
c Chamaecytisus ruthenicus
(Fischer ex Wołoszczak)
A.Klásková
+
1
+
+
.
+
+
1
+
+
.
1
.
+
.
+
.
1
1
V
III
D.sp.Сl.: a – NARDO-CALLUNETEA; b – Nardetalia; c – Violion caninae
a Cuscuta epithymum (L.) L.
+
.
.
.
.
.
.
.
.
I
+
.
.
.
.
.
+
.
.
a Hieracium pilosella L.
II
+
+
+
+
+
.
.
+
+
b Polygala vulgaris L.
IV
+
.
.
+
+
+
+
+
+
c Pimpinella saxifraga L.
IV
D.sp.Сl.: a – TRIFOLIO-GERANIETEA SANQUINEI, Origanetalia; b – Geranion
sanquinei; c – Trifolion medii
+
.
+
.
+
.
+
.
+
a Coronilla varia L.
III
+
.
+
+
+
.
1
+
1
IV
a Galium verum L.
.
.
.
.
.
.
.
b Anthericum ramosum L.
.
1
I
.
.
.
.
.
.
.
b Fragaria viridis Duchesne
+
+
II
b Medicago sativa subsp.
1
+
1
+
.
+
+
.
+
IV
falcata (L.) Arcangeli
c Galium mollugo L.
.
1
.
.
.
.
.
.
.
I
D.sp.Сl.: a – ALNETEA GLUTINOSAE, Alnetalia glutinosae, Alnion glutinosae
.
.
.
.
.
+
.
.
.
I
a Frangula alnus Miller
D.sp.Сl.: a – QUERCO-FAGETEA, Quercetalia pubescenti-petraeae; b – Potentillo albae-Quercion
petraeae
.
.
.
+
.
1
.
.
+
II
a Tanacetum corymbosum
(L.) Schultz Bip. subsp.
corymbosum
252
a Viola hirta L.
.
.
+
.
.
.
+
.
b Ranunculus polyanthemos
L.
+
.
+
+
+
.
+
.
.
II
+
IV
D.sp.Сl.: a – STELLARIETEA MEDIAE, Centauretalia cyani, Aperion spicae-venti, Aphanenion
arvensis
.
.
+
+
.
.
.
.
.
II
a Arabidopsis thaliana (L.)
Heynh. in Holl et Heynh.
D.sp.Сl.: a – EPILOBIETEA ANGUSTIFOLII, Atropetalia
.
2
.
.
a Calamagrostis epigeios (L.)
2
Roth
.
.
.
.
II
D.sp.Сl.: a – ARTEMISIETEA VULGARIS, Onopordetalia acanthii, Onopordion acanthii; b –
GALIO-URTICENEA
.
.
.
.
.
.
.
a Artemisia absinthium L.
.
+
.
.
.
.
.
.
a Echium vulgare L.
+
.
+
.
.
.
.
.
a Reseda lutea L.
+
.
+
.
.
.
.
.
.
.
.
.
b Rubus caesius L.
1
I
II
II
I
D.sp.Сl.: a – AGROPYRETEA INTERMEDIO-REPENTIS, Agropyretalia intermediorepentis, Convolvulo-Agropyrion repentis
.
.
.
.
.
.
.
a Elymus repens (L.) Gould
.
+
I
Pozostałe:
.
.
.
.
.
.
.
.
Arabis glabra (L.) Bernh.
+
I
.
.
.
.
.
.
.
.
Briza media L.
+
I
.
.
.
.
.
Cerinthe minor L.
.
+ .
+
II
Euphorbia angulata Jacq.
.
+
+
+
+
+
1
+
.
IV
.
.
.
.
.
.
.
Medicago lupulina L.
+
+
II
+
.
+
+
+
+
+
.
.
Polygala amarella Crantz
IV
.
.
.
.
.
.
.
Rosa majalis J.Herrmann
.
+
I
+
1
+
+
+
+
1
+
1
Salvia pratensis L.
V
.
.
.
.
.
.
.
Thalictrum aquilegifolium L.
+
+
II
Thuidium abietinum (Hedw.) B.,
4
.
5
1
1
2
3
.
1
IV
S. et G.
Thymus pulegioides L.
.
+
.
.
.
.
+
.
.
II
Źródło: Opracowanie własne.
Euphorbia angulata, Coronilla varia, Ranunculus polyanthemos, Medicago sativa
subsp. falcata, Gypsophila fastigiata, Achillea millefolium i Centaurea scabiosa).
W warstwie drugiej dominowały Teucrium chamaedrys oraz krzewinki (Thymus
glabrescens, T. marschallianus), niskie rośliny rozetowe i darniowe (Polygala
amarella, Sanquisorba minor, Medicago lupulina) i nieliczne trawy (Poa
compressa). Trzecią warstwę tworzył mech Thuidium abietinum. Oznaczono także
Cuscuta epithymum jako gatunek pozawarstwowy.
Fitosocjologiczna charakterystyka: w badanej próbie zidentyfikowano 48
gatunków. Największą grupę stanowiły gatunki charakterystyczne dla klas
FESTUCO-BROMETEA, MOLINIO-ARRHENATHERETEA, NARDOCALLUNETEA i KOELERIO GLAUCAE-CORYNEPHORETEA CANESCENTIS.
Najczęściej występującymi gatunkami towarzyszącymi były: Euphorbia angulata,
Medicago lupulina, Polygala amarella i Salvia pratensis.
Próba A2: Ass. Adonido-Brachypodietum pinnati Var. Astragalus danicus
(Ch. sp.Ass.: Melampyrum arvense)
253
Struktura: w omawianej próbie wyróżniono 2 naziemne warstwy: wysokich
roślin łąkowych i stepowych (Onobrychis arenaria, Poa pratensis, Ranunculus
acris, Salvia pratensis, Gypsophila fastigiata, Achillea millefolium, Centaurea
scabiosa) oraz niskich rozetowych roślin i krzewinek (Plantago media, Thymus
pulegioides, Hieracium cymosum).
Fitosocjologiczna charakterystyka: na omawianej powierzchni oznaczano
22 gatunki, spośród których największą grupę tworzyły gatunki charakterystyczne
dla klasy FESTUCO-BROMETEA i MOLINIO-ARRHENATHERETEA.
Gatunkami towarzyszącymi były: Thymus pulegioides i Salvia pratensis.
Próba A3: Ass. Adonido-Brachypodietum pinnati Var. Teucrium chamaedrys
(Ch. sp.Ass.: Campanula sibirica)
Struktura: oceniane zbiorowisko ma wyraźne cechy stepów łąkowych
w stadium zarastania roślinnością krzaczastą. W zbiorowisku tym wyróżniono
4 warstwy: w pierwszej pojawiły się gatunki krzewów (Rosa majalis, Rubus
caesius i Chamaecytisus ruthenicus), w drugiej gatunek porębowy - Calamagrostis
epigeios oraz mezofilne rośliny łąkowe (Poa pratensis, Potentilla reptans, Dactylis
glomerata, Knautia arvensis, Ranunculus acris, Salvia pratensis i Achillea
millefolium). W niższch warstwach obecne były rośliny rozetowe, krzewinki oraz
mech. Cechą szczególną tej próby było pojawienie się roślin charakterystycznych
dla obszarów poleśnych – Viola hirta i Ranunculus polyanthemos.
Fitosocjologiczna charakterystyka: w badanej próbie oznaczano 44 gatunki,
spośród których największą grupę stanowiły gatunki charakterystyczne dla klas
FESTUCO-BROMETEA, MOLINIO-ARRHENATHERETEA i KOELERIO
GLAUCAE-CORYNEPHORETEA CANESCENTIS. W próbie tej występowały
również gatunki z klasy TRIFOLIO-GERANIETEA SANQUINEI oraz klasy lasów
liściastych QUERCO-FAGETEA.
Fot. 4. Próbna powierzchnia A1 na Górze Cymbał (Foto A. Woźniak)
254
Próba B1: Ass. Adonido-Brachypodietum pinnati Var. Teucrium chamaedrys
(Ch. sp.Ass.: Campanula sibirica, Melampyrum arvense)
Struktura: zbiorowisko to ma cechy wielowarstwowych łąk stepowych,
a większość gatunków to ksero- i termofity. W badanych próbach wyróżniono
3 naziemne warstwy roślin. Pierwszą utworzyły wysokie rośliny dwuliścienne
(Artemisia campestris, Inula ensifolia, Daucus carota, Achillea millefolium,
Galium verum, Gypsophila fastigiata, Hypericum perforatum i Erigeron acer).
W drugiej warstwie dominowały Teucrium chamaedrys i Astragalus danicus oraz
mniej licznie Poa compressa, Allium senescens, a także pojedyncze okazy Anthyllis
vulneraria i Carlina vulgaris. Trzecią warstwę stanowiły rośliny przyziemne:
Cerastium arvense, Polygala vulgaris oraz mech Thuidium abietinum.
Fitosocjologiczna charakterystyka: w ocenianej próbie zidentyfikowano 43
gatunki, spośród których największą grupę tworzyły gatunki charakterystyczne dla
klas FESTUCO-BROMETEA, MOLINIO-ARRHENATHERETEA, KOELERIO
GLAUCAE-CORYNEPHORETEA CANESCENTIS i QUERCO-FAGETEA
(Tanacetum corymbosum i Ranunculus polyanthemos).
Próba B2: Ass. Adonido-Brachypodietum pinnati Var. Teucrium chamaedrys
(Ch.sp.Ass.: Campanula sibirica)
Struktura: zbiorowisko tej próby wyróżniała 4-warstwowa struktura.
Pierwszą warstwę tworzyły: Anthemis tinctoria, Coronilla varia, Calamagrostis
epigeios, Salvia verticillata i Festuca rubra, drugą: Allium senescens, Euphorbia
cyparissias, Sanquisorba minor, Asperula cynanchica, Carlina vulgaris
i Astragalus danicus. W trzeciej dominowały Teucrium chamaedrys i Thymus
marschallianus, zaś w czwartej Thuidium abietinum.
Fitosocjologiczna charakterystyka: w próbie tej zidentyfikowano 33
gatunki, spośród których przeważały charakterystyczne dla klas: FESTUCOBROMETEA, MOLINIO-ARRHENATHERETEA, KOELERIO GLAUCAECORYNEPHORETEA CANESCENTIS i QUERCO-FAGETEA. Najczęściej
spotykanymi gatunki towarzyszącymi były: Euphorbia angulata, Polygala
amarella i Salvia pratensis.
Próba B3: Ass. Adonido-Brachypodietum pinnati Var. Teucrium chamaedrys.
Struktura: w omawianym zbiorowisku nie stwierdzono gatunków
charakterystycznych dla zespołu Adonido-Brachypodietum pinnati, chociaż
obecne były gatunki o wysokim stopniu stałości fitosocjologicznej. W zbiorowisku
tym wyróżniono 3 warstwy roślin: pierwsza złożona z Salvia verticillata, Daucus
carota, Gypsophila fastigiata, Reseda lutea, Scabiosa ochroleuca, Tanacetum
corymbosum, Anthemis tinctoria, Pimpinella saxifraga i Artemisia campestris,
druga – z Anthyllis vulneraria, Asperula cynanchica, Sanquisorba minor,
Hieracium cymosum, Potentilla cinerea i Teucrium chamaedrys, zaś trzecią
warstwę tworzył Thuidium abietinum.
Fitosocjologiczna charakterystyka: w ocenianej próbie oznaczano 30 gatunków, spośród których największą grupę stanowiły gatunki charakterystyczne dla
255
klas: FESTUCO-BROMETEA, MOLINIO-ARRHENATHERETEA i KOELERIO
GLAUCAE-CORYNEPHORETEA CANESCENTIS.
Próba C1: Ass. Adonido-Brachypodietum pinnati Var. Teucrium chamaedrys
Struktura: w próbie tej zbiorowisko roślin nie zawierało gatunków
charakterystycznych dla zespołu Adonido-Brachypodietum pinnati, natomiast
obecne były rośliny zbiorowisk ruderalnych i siedlisk oligotroficznych. W próbie
tej wyróżniono 4 warstwy roślin: pierwsza złożona z Salvia verticillata, Coronilla
varia, Ranunculus acris, Centaurea scabiosa, Dactylis glomerata, Gypsophila
fastigiata, Echium vulgare, Ranunculus polyanthemos i Anthemis tinctoria, druga z
Pimpinella saxifraga, Euphorbia cyparissias, Carlina vulgaris i Plantago
lanceolata, trzecia - Teucrium chamaedrys, Potentilla cinerea, Sanquisorba minor,
Viola hirta, Hieracium pilosella i Asperula cynanchica, zaś czwarta z Thuidium
abietinum.
Fitosocjologiczna charakterystyka: w analizowanej próbie zidentyfikowano
35 gatunków charakterystycznych dla klas: FESTUCO-BROMETEA, MOLINIOARRHENATHERETEA i KOELERIO GLAUCAE-CORYNEPHORETEA
CANESCENTIS. Zbiorowiskom tym towarzyszyły: Salvia pratensis i Arabis
glabra.
Proba C2: Ass. Adonido-Brachypodietum pinnati (Ch.sp.Ass.: Campanula
sibirica)
Struktura: omawiana próba położona jest na silnie erodowanym stoku,
dlatego nie udokumentowano obecności gatunków charakterystycznych dla tego
zespołu. Jednak występowały tam rośliny należące do innych zespołów:
Sanquisorba minor, Gypsophila fastigiata, Carex humilis i Teucrium chamaedrys,
a także pojedyncze osobniki Salvia verticillata, Daucus carota, Reseda lutea,
Euphorbia angulata, Poa compressa i Scabiosa ochroleuca.
Fitosocjologiczna charakterystyka: w miejscu badań oznaczano tylko 17
gatunków należących głównie do klasy FESTUCO-BROMETEA i NARDOCALLUNETEA. Ponadto, gatunkami towarzyszącymi były: Salvia pratensis
i Thalictrum aquilegifolium.
Próba C3: Ass. Adonido-Brachypodietum pinnati Var. Teucrium chamaedrys
(Ch.sp.Ass.: Adonis vernalis, Melampyrum arvense)
Struktura: zbiorowisko tej próby wyróżnia obecność rzadkiego gatunku
Adonis vernalis, a także duży udział gatunków łąkowych. W próbie tej wystąpiły
3 warstwy roślin. Pierwszą tworzyły: Chamaecytisus ruthenicus, Achillea
millefolium, Anthericum ramosum, Gypsophila fastigiata, Poa pratensis,
Tanacetum corymbosum, Dactylis glomerata, Salvia pratensis, Euphorbia
angulata, Hypericum perforatum, Salvia verticillata, Festuca rubra. W drugiej
oznaczono Plantago lanceolata, Stachys recta, Fragaria viridis, Poa compressa,
Hieracium cymosum, Festuca rubra, Sanquisorba minor, Asperula cynanchica,
Carlina vulgaris, Astragalus danicus. W trzeciej dominowały Teucrium
chamaedrys i Cerastium arvense.
Fitosocjologiczna charakterystyka: w ocenianej próbie zidentyfikowano 46
gatunków, z których większość należała dla klas: FESTUCO-BROMETEA,
256
MOLINIO-ARRHENATHERETEA, TRIFOLIO-GERANIETEA SANQUINEI
KOELERIO GLAUCAE-CORYNEPHORETEA CANESCENTIS i QUERCOFAGETEA.
Syntaksonomiczna ocena zbiorowisk roślinności Góry Cymbał wskazuje, że
najwięcej gatunków reprezentowała klasy: FESTUCO-BROMETEA, MOLINIOARRHENATHERETEA, KOELERIO GLAUCAE-CORYNEPHORETEA
CANESCENTIS i TRIFOLIO-GERANIETEA SANQUINEI (rys. 2).
Roślinność Góry Cymbał reprezentuje 100 gatunków, które należą do 30
rodzin botanicznych. W naszych próbach oznaczono 79 gatunków roślin z 26
rodzin: Asteraceae (13), Fabaceae (11), Poaceae (8), Lamiaceae (7), Rosaceae (6),
Ranunculaceae (5), Apiaceae (3), Rubiaceae (3), Boraginaceae (2), Brassicaceae
(2), Dipsacaceae (2), Euphorbiaceae (2), Plantaginaceae (2), Polygalaceae (2),
Alliaceae (1), BRYOPHYTA (1), Campanulaceae (1), Caryophyllaceae (2),
Cyperaceae (1), Cuscutaceae (1), Hypericaceae (1), Liliaceae (1), Resedaceae (1),
Rhamnaceae (1), Scrophulariaceae (1), Violaceae (1).
Rys. 2. Syntaksonomiczna struktura roślinności Góry Cymbał
Źródło: Opracowanie własne.
257
PODSUMOWANIE
Zbiorowiska roślin Góry Cymbał utworzone są przez 11 klas syntaksonomicznych. Najliczniej występujące gatunki należały do klasy: FESTUCOBROMETEA, MOLINIO-ARRHENATHERETEA, TRIFOLIO-GERANIETEA
SANQUINEI KOELERIO GLAUCAE-CORYNEPHORETEA CANESCENTIS
i QUERCO-FAGETEA. Z pewnością wynika to ze specyficznych warunków
siedliska, na które składają się gleby powstałe z wapieni trzeciorzędowych oraz
ciepły i suchy mikroklimat. Nie bez znaczenia pozostaje również ukształtowanie
terenu sprzyjające magazynowaniu wody na wierzchowinie i u podnóża góry i jej
deficycie na zboczu. Także postępujące procesy erozji powodują przemieszczanie
materiału glebowego z wierzchowiny i zbocza do podnóża góry. Czynniki te
sprawiły, że w różnych częściach badanego obszaru ukształtowały się zespoły
roślin o zupełnie odmiennych wymaganiach troficznych, co w konsekwencji
wpłynęło na dużą ich różnorodność gatunkową. Na Górze Cymbał występuje 100
gatunków, które należą do 30 rodzin botanicznych. W naszych próbach oznaczono
79 gatunków roślin z 26 rodzin botanicznych. Wśród nich najwięcej gatunków
należało do rodziny Asteraceae, Fabaceae, Poaceae, Lamiaceae i Rosaceae.
W podsumowaniu należy stwierdzić, że Góra Cymbał jest cennym obiektem
badawczym pozwalającym na obserwację zmian zachodzących w sukcesji
roślinności stepowej.
LITERATURA
Braun-Blanquet J. 1964. Pflanzensoziologie. Grundzüge der Vegetationskunde. 3. Aufl. Springer
Verlag Wien-New York, 865 pp.
Corley M. F. V., Crundwell A. C., Düll R., Hilland M. O. & Smith A. J. E.. 1981. Mosses
of Europe and the Azores: an annotated list of species, with synonyms from the recent
literature, J. Bryol., 11, 609–689.
Flora Europaea 1964-1980. Eds. Tutin T.G., Heywood V.H., Burges N.A. et al., Cambridge, Univ.
Press, Vol. 1-5.
Fukarek F. 1967. Fitosocjologia. Warszawa, PWRiL, 218 s.
Gigon A. 1971. Vergleich alpiner Rasen auf Silikat- und auf Karbonatboden; Konkurrenz- und
Stickstofformenversuche sowie standortkundliche Untersuchungen im Nardetum
und im Seslerietum bei Davos, Veröffentlichungen des Geobotaisches Institut der ETH,
Stiftung Rübel, Zürich, 48, 164 pp.
Koczwara M. 1925. Granice florystyczne Podola, Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa
Przyrodników im. Kopernika, L, 1285-1322.
Kopecky K., Hejny S. 1974. A new approach to the classification of anthropogenic plant
communities, Vegetatio 29, 17-20.
Król Z. 1878. Roślinność na granicznym pasie wyżyny podolskiej i niżu północno-europejskiego
w Galicji Wschodniej, Sprawozd. kom. fiziogeogr., XІІ, 108-148.
Kulczyński S., Motyka J. 1936. Zespoły leśne i stepowe okolicy Łysej Góry koło Złoczowa,
258
Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodników imienia Kopernika, A, 61,
187-217.
Mądalski J. 1936. O wskrzeszeniu “Pamiątki Pieniackiej” w okolicach Złoczowa. Ochrona
Przyrody, XVI, 96-101.
Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa
PWN, 536 s.
Misky W. 1869. Rzut oka na północno-wschodnią cześć Podola i Wołynia galicyjskiego,
Sprawozd. kom. fiziogeogr., ІІI, 112-115.
Motyka J. 1936. Notatki florystyczne z okolic Łysej Góry koło Złoczowa, Kosmos: czasopismo
Polskiego Towarzystwa Przyrodników imienia Kopernika, A, 61, s. 219-224.
Motyka J. 1937. O utworzeniu rezerwatów na pograniczu Wołynia i Podola, Ochrona Przyrody,
XVІІ, 186-202.
Scamoni A. 1967.Wstęp do fitosocjologii praktycznej, Warszawa, PWRiL, 247 s.
Szafer W. 1923. Trzeciorzędowe rośliny górskie na wale scytyjskim w obrębie ostoi wołyńskopodolskiej, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1-2, 97-119.
Szafer W. 1935. Las i step na zachodniem Podolu, Rozprawy Wydziału matematycznoprzyrodniczego Polskiej Akademii Umiejętności, LXXІІ, B, 1-123.
Tasenkevich L. 1998. Flora of the Carpathians. Checklist of the native vascular plant species.
Lviv, State Museum of Natural History of NAS of Ukraine, 610 pp.
Tyniecki W. 1877. Wycieczka na Podole w jesieni 1875 r., Kosmos: czasopismo Polskiego
Towarzystwa Przyrodników imienia Kopernika, ІІ, 1-19.
Walter H., Harnickell E., Mueller-Dombois D. 1975. Climate-diagram maps of the individual
continents and the ecological climate regions of the earth. Springer-Verlag, Berlin, 36 pp.
Богайчук Р.С., Куковиця Г.С. 1969.Степова рослинність Західного Поділля, Укр. ботан.
журн., 26, 5, с. 17-21.
Бойко М.П. 1962. Рослинність Підлиської гори біля с. Підлисся Олеського району Львівської області, Укр. ботан. журн., 19, 5, с. 68-72.
Бухало М.О. 1967. Рідкісні рослини Західного Поділля в Гологорах та їх значення
для вивчення історії розвитку рослинного вкриття, Вісн. Львів. Ун-ту, сер. Біол, 3,
с. 78-83.
Возьняк А., Сорока M. 2013. Особливості формування та диференціації угруповань
сегетальної рослинності у місцях букових лісів Західного Поділля. Науковий вісник
НЛТУ України : зб. наук.-техн. Праць, Львів, РВВ НЛТУ України, 23.12, c. 9-14.
Дідух Я.П., Коротченко І.А. 2003.Ксеротермна рослинність північно-західного Поділля,
Вісн. Львів. Ун-ту., Сер. Біологія, 34, с.82-91.
Заверуха Б.В. 1985.Флора Волыно-Подолии и ее генезис, Киев, Наукова думка,192 с.
Зеленчук Т.К., Зеленчук А.Т. 1982. Редкие и исчезающие виды растений гор „Лысая”
и „Сыпуха” в Гологорах и их охрана, VII съезд Укр. ботан. о-ва, Киев, Наукова думка,
с. 268.
Клеопов Ю.Д. 1941. Перигляциальные степи Европейской части СССР, Труди Наук.дослід. ін-ту ботаніки, № 4, с. 102-123.
Природа Львівської області 1972. За ред. К.І. Геренчука, Львів, Вид-во Львів. ун-ту, 151 с.
Сорока М.І. 2012. Лучно-степова рослинність Гаврилової Гори (Українське Розточчя),
Науковий вісник НЛТУ України : зб. наук.-техн. Праць, Львів : РВВ НЛТУ України,
22.03, с.15-22.
Сорока М.І. 2008. Рослинність Українського Розточчя, Львів, Світ, 432 с.
Шеляг-Сосонко Ю.Р., Дідух Я.П., Єрьоменко Л.П., Куковиця Г.С. 1980. Карта рослинності
г. Лиса (Львівська область), Укр. ботан. журн., 31, с.59-64.
259
STRESZCZENIE
Badania przeprowadzono na terenie Góry Cymbał położonej w Parku Narodowym
„Północne Podole” (Ukraina). Przedmiotem badań była ocena bioróżnorodności
i syntaksonomicznej przynależności zbiorowisk roślinności stepowej. Wykazano, że występujące tam zbiorowiska należą do 11 klas syntaksonomicznych. Najwięcej gatunków
stwierdzono w klasach: FESTUCO-BROMETEA, MOLINIO-ARRHENATHERETEA,
TRIFOLIO-GERANIETEA SANQUINEI KOELERIO GLAUCAE-CORYNEPHORETEA
CANESCENTIS i QUERCO-FAGETEA. Na badanym obszarze zidentyfikowano 100 gatunków
roślin z 30 rodzin botanicznych. W naszych próbach oznaczono 79 gatunków z 26 rodzin
botanicznych. Wśród nich najwięcej roślin należało do rodziny Asteraceae, Fabaceae, Poaceae,
Lamiaceae i Rosaceae.
SUMMARY
In 2014 on the Cymbal Mountain (North Podolia National Park) there was performed
phytosociological and syntaxonomic evaluation of plant communities by the Braun-Blanquet
method. In studies there was evaluated the quantity of plants and constancy degree of plant
species. The research was conducted as randomized blocks with dimensions of 10 m x 10 m.
These areas were determined on the top of mountains, slopes and at the foot. Evaluated plant
communities are represented by 11 syntaxonomic classes and 79 plant species which belong to 26
botanical families.
260
INFORMACJE DLA AUTORÓW OBOWIĄZUJĄ OD 2014r.
Tekst
- nadesłane materiały powinny mieć formę artykułu, komunikatu, recenzji lub sprawozdania,
- pracę należy dostarczyć drogą elektroniczną na adres: wydawnictwo@tuchola.pl
- nadesłanie artykułu do redakcji jest równoznaczne z przekazaniem redakcji praw autorskich
do tej publikacji,
- plik tekstowy w formacie *.doc (Word 95 lub wyższy )
- w tekście nie należy stosować specjalnego formatowania (pogrubień, kursywy lub
podkreśleń) oraz nie dzielić wyrazów
- tekst należy przygotować w formacie A4 z interlinią 1,5 wiersza,
- marginesy: lewy i prawy – 2,5cm
- treść artykułu napisana czcionką Times New Roman 12 pkt,
- literatura w treści powinna być cytowana poprzez podanie w nawiasie nazwiska autora
i roku wydania pozycji bibliograficznej, np.: [Kowalski 2002]
- zapis przypisów powinien być ujednolicony w obrębie całej pracy (przypisy powinny być
numerowane, a ich treść umieszczona na dole każdej ze stron)
- ujednolicona i ciągła numeracja stron (paginacja),
- artykuł nie powinien przekroczyć 20 stron.
Wykresy, rysunki, schematy, zdjęcia, tabele
- wszystkie ilustracje przeznaczone do publikacji muszą mieć dobrą jakość, powinny być
wykonane w czarno- białej palecie kolorów oraz powinny mieć ujednoliconą formę i opisy,
- ilustracje powinny być dostarczone w postaci odrębnego pliku z podaniem jego nazwy
(wszystkie pliki zebrane w jednym folderze) i umieszczone w odpowiednim miejscu w treści
artykułu
- w przypadku większej liczby linii na wykresie są one wyróżniane poprzez symbole
(znaczniki) lub inny styl linii (np. linia przerywana). Wykres nie powinien posiadać ramki
zewnętrznej oraz „zaszarzenia” pola rysunku.
- fotografie - pliki *.tif, *.jpg lub *.psd o rozdzielczości nie mniejszej niż 300 dpi przy
wymaganych wymiarach reprodukcji lub oryginały dobrej jakości, umożliwiającej
wykonanie skanu; pliki gorszej jakości możemy reprodukować wyłącznie w niewielkich
rozmiarach,
- wykresy – wykonane w Corel Draw lub Microsoft Exel,
- rysunki- w postaci plików *.cdr (wraz z dołączonymi czcionkami) lub kontrastowe + pliki
.pdf, dobrej jakości oryginały do reprodukcji,
- tabele mają numerację i tytuł „u góry”,
np. Tab.1. Tytuł tabeli w języku polskim (bez kropki na końcu),
- ryciny, wykresy, rysunki, schematy, fotografie, mapy, mają numerację i tytuł „na dole”
np. Ryc.1. Tytuł ryciny w języku polskim (bez kropki na końcu),
- każda tabela oraz ilustracja jest zaopatrzona w źródło, np. Źródło: Opracowanie własne.
- nie należy zamieszczać ilustracji z Internetu,
- dostarczony nośnik elektroniczny powinien być wolny od wirusów.
Literatura
- zestawienie cytowanej literatury powinno być zamieszczone na końcu artykułu,
uporządkowane alfabetycznie wg nazwisk autorów i nieponumerowane.
- cytowanie literatury i tworzenie spisu literatury cytowanej powinno zostać sporządzone wg
standardów APA
Każda pozycja literatury powinna zawierać: nazwisko i inicjał imienia Autora (-ów), rok wydania
w nawiasach okrągłych, tytuł artykułu (kursywą), tytuł czasopisma, tom, Nr, miejsce wydania,
skrót bibliograficzny wydawnictwa.
261
Np.
Gładki, H., Bednarczyk, T., Myczka, J. (1979). Prognoza zamulenia zbiornika wodnego
w Rzeszowie na rzece Wisłok. Kraków: ODGW.
Gumiński, R. (1951). Meteorologia i klimatologia dla rolników. Warszawa: PWRiL.
Michalec, B. (2012). Określenie żywotności małych zbiorników wodnych. Infrastruktura
i ekologia terenów wiejskich, 3/4, 119-129. (Akapit- Wcięcie specjalne- wysunięcie 0,75cm)
Powołanie w artykule na daną pozycję bibliografii następuje przez podanie nazwiska i roku
wydania publikacji, wg. wzoru: [Kozłowski J., Wiśniewski S., 2001] lub...podaję za Kowalskim
i Wiśniewskim [2001].
Cytowanie dokumentów elektronicznych (źródła internetowe) poprzez podanie nazwy
strony, adresu, czasu dostępu
Np.
Encyklopedia of Surface and Collodi Science [online]. New York. Marcel Dekker Inc. 19972005. http://www.dekker.com/ervlet/product/productid/E-ESCS [dostęp: 12.05.2005]
Literaturę należy cytować ze źródeł oryginalnych. Oprócz prac autorów zagranicznych
wymagane jest cytowanie publikacji z czasopism polskich, w tym „Zarządzanie ochroną
przyrody w lasach”, z zakresu problematyki artykułu.
Artykuł powinien zawierać:
- w lewym górnym rogu pierwszej strony tekstu imię (imiona) i nazwisko autora (autorów),
pod imieniem i nazwiskiem należy umieścić miejsce pracy autora, przynależność do danego
ośrodka naukowego (afiliację) oraz adres e-mail,
- tytuł opracowania w języku polskim i języku angielskim,
- słowa kluczowe w języku polskim oraz angielskim,
- abstract w języku angielskim,
- wstęp,
- główną treść opracowania (rozdziału), która może być podzielona na zatytułowane
nieponumerowane części (podrozdziały),
- literaturę,
- streszczenie w języku polskim i angielskim.
Autor przed przysłaniem materiałów do publikacji proszony jest o zapoznaniem się
z informacjami dotyczącymi „zapory ghostwriting” i wypełnienie stosownego
oświadczenia. Powyższe informacje i formularz oświadczenia umieszczony jest na stronie
internetowej czasopisma. Wypełniony formularz należy przesłać na adres redakcji.
Autorzy zgłaszając artykuł przekazują Redakcji prawa do jego publikacji w formie
drukowanej i w Internecie.
Po uzyskaniu potwierdzenia przyjęcia przesłanego artykułu do druku Wydawnictwo
przesyła do autora umowę z autorem dzieła zbiorowego.
Redakcja nie płaci autorom za opublikowane materiały. Autorom zaś artykułów
zobowiązuje się przesłać jeden egzemplarz czasopisma „Zarządzanie ochroną przyrody
w lasach”, w którym został zamieszczony wyżej wspomniany artykuł.
Jeżeli artykuł nie będzie spełniać wyż. wym. wymagań edytorskich, Wydawnictwo może
zwrócić materiały Autorowi i wyznaczyć termin na przygotowanie ich zgodnie z Instrukcją.
Artykuły są recenzowane. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania poprawek
i skrótów. Materiały nie są zwracane autorom.
262
PROCEDURA RECENZOWANIA
Podstawowe zasady recenzowania publikacji w czasopiśmie Zarządzanie ochroną
przyrody w lasach:
(zgodne z wytycznymi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego zawartymi
w broszurze „Dobre praktyki w procedurach recenzyjnych w nauce”, Warszawa
2011)
- każda publikacja recenzowana jest przez co najmniej dwóch niezależnych
recenzentów spoza jednostki,
- teksty w językach obcych recenzowane są przez co najmniej jednego recenzenta
afiliowanego w instytucji zagranicznej innej niż narodowość autora pracy,
- w większości przypadków stosowany jest tzw. double-blind review process (autor
i recenzent nie znają swoich tożsamości),
- w innych rozwiązaniach recenzent podpisuje deklarację, iż nie występuje konflikt
interesów zachodzący między recenzentem a autorem, a wynikający
z bezpośrednich relacji osobistych (pokrewieństwo, związki prawne, konflikt),
relacji podległości zawodowej czy z bezpośredniej współpracy naukowej w ciągu
ostatnich dwóch lat poprzedzających przygotowanie recenzji,
- recenzje mają formę pisemną i kończą się jednoznacznym wnioskiem co do
dopuszczenia artykułu do publikacji lub jego odrzucenia,
- nazwiska recenzentów poszczególnych publikacji/numerów nie są ujawniane,
raz w roku czasopismo podaje na stronie internetowej do publicznej wiadomości
listę recenzentów współpracujących,
- zasady kwalifikowania publikacji do druku:
1) Recenzent po lekturze tekstu wypełnia arkusz recenzji, dokonując w nim
krótkiego omówienia tekstu i umieszczając ewentualne wskazówki dla autora.
2) Decyzję o zakwalifikowaniu zgłoszonego tekstu do druku lub odrzuceniu
podejmują redaktorzy naczelni.
3) Autorzy zakwalifikowanych tekstów dokonują ewentualnych poprawek
i uzupełnień w terminie wyznaczonym przez redakcję i przesyłają drogą mailową na
adres redakcji poprawioną wersję tekstu, który ponownie weryfikowany jest przez
redaktora tematycznego.
4) Informacja o braku akceptacji zgłoszonego tekstu przekazywana jest
Autorom drogą mailową.
263
WZORZEC ARTYKUŁU OBOWIĄZUJE OD 2014r.
Imię i Nazwisko (wyrównanie tekstu do lewej, czcionka Times New Roman
12pkt. , pogrubiona)
Nazwa Uczelni, Instytucji lub Firmy, adres e-mail (wyrównanie tekstu do lewej,
czcionka Times New Roman 12pkt. , kursywa)
(2 puste wiersze)
TYTUŁ REFERATU
(wycentrowany, czcionka Times New Roman 14 pkt, pogrubiona)
(1 pusty wiersz)
TYTUŁ REFERATU W JĘZYKU ANGIELSKIM
(wycentrowany, czcionka Times New Roman 14 pkt, kursywa)
(1 pusty wiersz)
Słowa kluczowe: (wyjustowany, czcionka Times New Roman 10pkt. , pogrubiona) więcej
niż 3 słowa
Key words: (wyjustowany, czcionka Times New Roman 10pkt. , kursywa) więcej niż 3 słowa
(1 pusty wiersz)
Abstract. Np. The paper ……………..(w języku angielskim 5-6 zdań) wyjustowany, czcionka
Times New Roman 10 pkt, słowo Abstract. pogrubione- reszta tekstu bez pogrubienia. Nie może
być powtórzeniem streszczenia, które zamieszcza się na końcu artykułu.
(2 puste wiersze)
WSTĘP
(1 pusty wiersz)
(słowo WSTĘP - wycentrowany, czcionka Times New Roman 12 pkt,
pogrubiona)
(2 puste wiersze)
ROZDZIAŁY
(1 pusty wiersz)
(słowo ROZDZIAŁY- wycentrowany, czcionka Times New Roman 12 pkt,
pogrubiona)
Tytuły rozdziałów bez kropki na końcu
(2 puste wiersze)
PODSUMOWANIE/ WNIOSKI
(1 pusty wiersz)
(słowo- PODSUMOWANIE/WNIOSKI- wycentrowany, czcionka Times New
Roman 12 pkt, pogrubiona)
(2 puste wiersze)
LITERATURA
(1 pusty wiersz)
(słowo- LITERATURA- wycentrowany, czcionka Times New Roman
12 pkt, pogrubiona)
264
Każda pozycja literatury powinna zawierać: nazwisko i inicjał imienia Autora (-ów), rok wydania
w nawiasach okrągłych, tytuł artykułu (kursywą), tytuł czasopisma, tom, Nr, miejsce wydania,
skrót bibliograficzny wydawnictwa.
Np. Gładki, H., Bednarczyk, T., Myczka, J. (1979). Prognoza zamulenia zbiornika wodnego
w Rzeszowie na rzece Wisłok. Kraków: ODGW. (Akapit- Wcięcie specjalne- wysunięcie
0,75cm)
Literatura nieponumerowana zestawiona alfabetycznie wg nazwisk autorów, czcionka Times
(2 puste wiersze)
New Roman 10pkt
STRESZCZENIE
(1 pusty wiersz)
(słowo- STRESZCZENIE- wycentrowany, czcionka Times New Roman 12 pkt,
pogrubiona)
<Wcięcie pierwszego wiersza 1,25 cm> zawartość streszczenia (wyjustowany,
czcionka Times New Roman 10 pkt)
(2 puste wiersze)
SUMMARY
(1 pusty wiersz)
(słowo- SUMMARY- wycentrowany, czcionka Times New Roman 12 pkt,
pogrubiona)
<Wcięcie pierwszego wiersza 1,25 cm> zawartość streszczenia (wyjustowany,
czcionka Times New Roman 10 pkt)
Streszczenie w języku angielskim
przygotowuje autor. Streszczenie w języku angielskim nie może być powtórzeniem
abstraktu, który zamieszcza się na początku artykułu.
(streszczenie w języku polskim oraz angielskim- max. 1 strona maszynopisu czyli
30 wierszy)
265
266
O firmie
MAKITA to niemal wiek doświadczeń w produkcji silników elektrycznych
i światowy lider w produkcji i sprzedaży elektronarzędzi, stacjonarnych maszyn do
obróbki drewna, narzędzi pneumatycznych oraz narzędzi ogrodniczych
elektronarzędzi profesjonalnych. W tym roku Makita obchodzi ona swoje 100-lecie.
Historia firmy Makita rozpoczęła się w 1915 roku, w Japonii. Na początku firma
zajmowała się sprzedażą oraz naprawą silników elektrycznych, później również sprzedażą
i naprawą instalacji oświetleniowych i transformatorów. w 1958 roku powstało pierwsze
elektronarzędzie - przenośny ręczny strug do drewna o symbolu "1000", zaś w roku 1968
wprowadzono na rynek pierwsze narzędzie z akumulatorem - wiertarkę 6500-D.
Obecnie Makita to korporacja o zasięgu międzynarodowym, największy producent
elektronarzędzi profesjonalnych oraz uznany lider w tej dziedzinie na skalę światową.
Makita posiada swoje fabryki w Japonii, Chinach, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Kanadzie,
Stanach Zjednoczonych, Brazylii i Rumunii.
Mająca swoją główną siedzibę w Anjo, niedaleko
Nagoya, firma Makita zajmuje się projektowaniem,
produkcją oraz wprowadzaniem na rynek szerokiego
asortymentu elektronarzędzi. Aby sprostać jeszcze
szerszemu wachlarzowi potrzeb, firma oferuje oprócz
szerokiej gamy elektronarzędzi także urządzenia
akumulatorowe, pneumatyczne oraz narzędzia ogrodowe (spalinowe i elektryczne).
Do wszystkich tych maszyn Makita oferuje wysokiej klasy i doskonałej jakości osprzęt oraz
materiały eksploatacyjne.
Oprócz narzędzi elektrycznych i akumulatorowych, MAKITA posiada również bogatą
ofertę urządzeń spalinowych i pneumatycznych. Poza narzędziami MAKITA firma
reprezentowana jest również przez marki DOLMAR oraz MAKTEC.
DOLMAR to pionier w produkcji łańcuchowych pilarek spalinowych (od 1926 roku),
będący własnością koncernu MAKITA od 1991. MAKTEC to najmłodsza linia
elektronarzędzi w ofercie MAKITA.
20 lat Makita Sp. z o.o. w Polsce
W 1994 roku zostaje zarejestrowana Makita Sp. z o.o. w Polsce a w 1995 otwiera swoje
przedstawicielstwo w Bielsku-Białej. Polska centrala koordynuje i rozwija sprzedaż
i promocję produktów. Współpracuje z rozwiniętą siecią punktów serwisowych,
zapewniając dostawę części zamiennych i bezproblemowe świadczenie napraw
i przeglądów gwarancyjnych oraz pogwarancyjnych.
Od początku działalności fili w Polsce Makita angażuje
się w wiele przedsięwzięć społecznych i edukacyjnych.
Makita promuje zachowania proekologiczne oraz
wspiera swoimi doświadczeniami edukację techniczną.
Współpracuje ze szkołami i uczelniami wyższymi
a doskonałym tego przykładem jest wieloletnia
współpraca z WSZŚ w Tucholi realizowana na zasadzie
partnerstwa strategicznego.
267
Ochrona środowiska – podstawowe wyzwanie ludzkości
Ochrona środowiska jest jednym z największych wyzwań, jakie stoją przed
współczesnym człowiekiem. Dlatego Makita wdrożyła szereg procedur, które chronią
przyrodę i pozwalają zachować dotychczasowe zdobycze cywilizacji.
Piękno jest estetycznym składnikiem natury. Natura zaś to nie przedmiot, którego
uszkodzenie można łatwo naprawić. Aby zachować ją dla przyszłych pokoleń, coraz więcej
ludzi stara się chronić środowisko przez swoje codzienne działania, dokonując „lepszych”
wyborów. Lepszych - to znaczy takich, które nie będą miały negatywnych skutków dla
środowiska lub też takich, które skutki te ograniczą do niezbędnego minimum.
Podobnie jak każdy z nas, działają również firmy. Mają one swoje zobowiązania
dotyczące ochrony środowiska nałożone przepisami prawa lub posiadanymi certyfikatami,
ale również często firmy podejmują własną inicjatywę w kierunku ochrony środowiska,
które staje się wyznacznikiem dalszego rozwoju produkowanych przez nie wyrobów.
To dzięki takim działaniom różne urządzenia Makity, mają coraz mniejsze rozmiary, coraz
mniej zużywają energii i wreszcie coraz łatwiej się nimi posługiwać itp. Mniejsze rozmiary
to przede wszystkim mniejsze zużycie surowców potrzebnych do ich wyprodukowania,
przez co oszczędza się tak intensywnie już eksploatowane zasoby surowcowe. Działanie
takie z całą pewnością mniej negatywnie oddziałuje na środowisko, niż wydzieranie z ziemi
wszystkich bogactw. Mniejsze zużycie energii to bez wątpienia lepsza jakość powietrza
i mniejsza ilość odpadów obciążających środowisko. Co prawda, ergonomia nie jest
dziedziną ochrony środowiska, jednak nieustanne dążenie do zwiększenia komfortu
i bezpieczeństwa posługiwania się narzędziami pozytywnie wpływa na użytkownika, który
również jest częścią środowiska naturalnego.
Mając te i inne zagadnienia na uwadze Makita na wiele sposobów realizuje misję
dbałości o środowisko naturalne. Stosuje coraz lepsze materiały w produkcji swoich
urządzeń, doskonali elementy niespełniające prawidłowo swoich zadań lub zastępuje je
doskonalszymi. Eliminuje substancje chemiczne, których stosowanie może szkodzić
środowisku.
Każdy ma prawo znać środowiskową wagę tego, co kupuje. Ma możliwość wyboru tak
aby pomóc w ochronie naturalnych zasobów. Nie zawsze więc warto w wyborze narzędzia
kierować się tylko ceną czy jego wydajnością okupioną bardzo dużym zużyciem energii.
Kupując oszczędne i ekologicznie urządzenia, przyczyniamy się niewątpliwie do ochrony
czystości lasów, błękitu nieba, a także naszych miejsc wypoczynku, których może niestety
kiedyś zabraknąć.
Makita Sp. z o.o. – Partner strategiczny
Wyższej Szkoły Zarządzania Środowiskiem w Tucholi
268
ZARZĄDZANIE OCHRONĄ
PRZYRODY W LASACH
Tuchola 2010, Tom IV
ZARZĄDZANIE OCHRONĄ
PRZYRODY W LASACH
Tuchola 2013, Tom VII
270
ZARZĄDZANIE OCHRONĄ
PRZYRODY W LASACH
Tuchola 2011, Tom V
ZARZĄDZANIE OCHRONĄ
PRZYRODY W LASACH
Tuchola 2012, Tom VI
Nakład: 500 egz.
Wydrukowano w grudniu 2014r.
ISSN 2081-1438
eISSN 2391-4106