- Rodzina: sosnowate – Pinaceae
- Synonimy: sosna karłowata, sosna kosa
- Synonimy łacińskie: Pinus mughus
- Nazwy zwyczajowe: kosodrzewina, kosówka właściwa, kosodrzew, krępulec, krumholc
- Ochrona i zagrożenie: ściśle chroniona w Polsce w latach 1957–2014. Obecnie chroniona częściowo.
- Występowanie na świecie: typowa kosodrzewina P. mugo subsp. mugo występuje tylko w górach Południowej i Centralnej Europy (środkowe i wschodnie Alpy, Karpaty, Rudawy, Góry Dynarskie, Stara Płanina (Bałkan), Riła i Piryn). W górach Europy Zachodniej rosną podobne krzewiaste sosny, uznawane przez niektórych botaników za rasę lub podgatunek kosodrzewiny, a przez innych traktowane jako odrębny gatunek. Od Gór Iberyjskich i Pirenejów przez Masyw Centralny, Wogezy, zach. Alpy i Apeniny po czeskie i polskie Sudety spotyka się tzw. sosnę hakowatą P. mugo var. rostrata, synonim P. mugo subsp. uncinata, P. uncinata, preferującą bardziej organiczne (torfiaste) podłoża wysokogórskich mszarów.
- Występowanie w Polsce: najbogatsze populacje naturalne typowej kosodrzewiny zachowały się w Karkonoszach, Tatrach, na Pilsku i Babiej Górze w piętrze subalpejskim (zwanym tam piętrem kosówki). Ponadto nieliczne, reliktowe stanowiska kosodrzewiny ocalały na Czyrńcu, Romance i Policy w Beskidzie Żywieckim. Do lat 90 XX wieku podobna, mało liczna populacja kosówki była też chroniona w rez. „Kornuty” w Beskidzie Niskim. Kosodrzewinę spotyka się również nad polskim Bałtykiem, gdyż Prusacy używali jej do utrwalania wędrujących wydm. Sosny hakowate rosną u nas dziko w rezerwatach „Torfowisko pod Węglińcem” i „Torfowisko pod Zieleńcem” (woj. dolnośląskie). Ponadto wprowadzono je sztucznie na Skupniowy Upłaz, Kalacki Upłaz tudzież w Dolinę Białego w Tatrach (z nasion sprowadzonych z Alp).
- Siedliska: w Polsce i sąsiednich państwach jest absolutną dominantką w piętrze subalpejskim (między górną granicą lasu a bezleśnym piętrem naturalnych muraw, zwanych halami), zwanym tu konsekwentnie piętrem kosówki. Choć zwarte, ciężkie do przebycia zarośla kosówki wydają się turystom z nizin jednolite, tak naprawdę mocno różnią się między sobą w zależności od charakteru skał i żyzności gleby, które porastają. W Tatrach wyróżnia się dwa zbiorowiska kosówki: ubogi/kwaśny Pinetum mughi silicicolum na krystalicznych skałach wylewnych oraz zasobny/alkaliczny Pinetum mughi calcicolum na wapieniach i dolomitach. W wariancie ubogim kosodrzewinie towarzyszą borowe krzewinki, doskonale znane z nizin i znad Bałtyku np.: borówka czarna (Vaccinium myrtillus), borówka brusznica (V. vitis-idaea), bażyna czarna (Empetrum hermaphroditum). Z typowo górskich ziół częste są kosmatka olbrzymia (Luzula sylvatica), podbiałek alpejski (Homogyne alpina) i goryczka kropkowana (Gentiana punctata). Zupełnie inaczej wygląda runo w wariancie zasobnym. Zamiast gatunków borowych mamy tu mnóstwo pięknych, okazałych bylin, tych samych co na halach i w ziołoroślach nad potokami jak: tojad mocny (Aconitum firmum), omieg górski (Doronicum austriacum), modrzyk alpejski (Cicerbita alpina), miłosna górska (Adenostyles alliariae), urdzik karpacki (Soldanella carpatica), ciemiężyca zielona (Veratrum lobelianum), bodziszek leśny (Geranium sylvaticum) oraz wietlica alpejska (Athyrium dissentifolium). Pojedyncze, najbardziej wytrzymałe osobniki sosny górskiej mogą sięgać nawet ponad 2100 m n.p.m. Kosodrzewina może także schodzić niżej, w regiel górny i dolny, wzdłuż torów lawinowych, grzęd skalnych i torfowisk wysokich. Nad Bałtykiem wtórne, samo odnawiające się populacje P. mugo spotkać można na zachód od Ustki, koło Białogóry i w Czołpinie (Słowiński PN).
- Charakterystyka ogólna: krzew dorastający do 3,5 m, o pokroju zmiennym zależnie od środowiska, podgatunku i kultywaru. Typowe, dzikie okazy kosodrzewiny to krzewy o masywnych gałęziach, które mniej więcej po równo płożą się po ziemi, rośną na boki i ku górze. Oprócz nich spotyka się osobniki wyższe i śmiglejsze, o pokroju częściowo drzewiastym (opisywano jako sosny hakowate i błotne albo mieszańce z sosną zwyczajną). Kora nie łuszczy się jest lekko spękana, ciemnoszara lub czarniawa.
- Liście: błyszczące, ciemnozielone igły, wyrastające po dwie z krótkopędu, 3–8 cm długości, gęsto obrastające cały pęd. Grubsze, sztywniejsze i krótsze niż u sosny zwyczajnej.
- Kwiaty: skupione w kwiatostany, osobno męskie i żeńskie. Kwiatostany męskie to czerwono żółte, cylindryczne kotki długości około 1cm. Kwiatostany żeńskie to mięsiste, siedzące, żółto-zielone bądź purpurowe szyszki, wyrastające po 1-3. Po zapyleniu pokrywają się błękitnawym lub fioletowym nalotem, rosną i drewnieją.
- Owoce: jako przedstawicielka nagozalążkowych nie wytwarza prawdziwych owoców. Szyszki wg botaników z Niemiec i Polski są zdrewniałymi kwiatami żeńskimi, a wg Anglosasów zdrewniałymi makrostrobilami/kłosami zarodnionośnymi. Zupełnie dojrzała szyszka kosodrzewiny może mieć do 2,5 cm szerokości oraz 5 cm długości. W środku znajdują się czarne nasiona, długości około 0,4 cm, opatrzone skrzydełkiem długości 0,7–1,2 cm.
- Wykorzystanie: Jako roślina doskonale utrwalająca ruchome, skaliste i piaszczyste podłoża bywa wykorzystywana do ochrony przeciwlawinowej, umacniania zboczy nasypów kolei i autostrad, utrwalania ruchomych wydm i rekultywacji hałd przemysłowych. Prace nad wyhodowaniem nowych odmian kosówki i limby, odpowiednich do nasadzeń w Konurbacji Górnośląskiej i przemysłowych dzielnicach Stolicy prowadzono także w Powsinie. Wyselekcjonowano wiele odmian kosówki odpowiednich do małych i dużych ogrodów, do nasadzeń w wąskich uliczkach miast, często o fantazyjnym pokroju i nietypowym ubarwieniu wiosennych przyrostów. Można tu wymienić np.: ‘Carstens Wintergold’ przebarwiającą się na złoto jesienią; ‘Frühlingsgold’ ze złocistymi przyrostami, szybko rosnącą; czy karłowe, bardzo wolno rosnące ‘Almhütte’, ‘Mops’, ‘Humpy’, ‘Honeycomb’ i ‘Etschtal’. W doniczkach i ogrodach japońskich kosówki często prowadzi się jako bonsai. W przeszłości igliwie, szyszki, pędy i korzenie stanowiły ważny surowiec dla przemysłu chemicznego i kosmetycznego. Celowała w tym firma Schönberg-Stegemanna, która pod koniec XIX w. wyniszczyła całe populacje kosodrzewiny i limby wokół Białego Stawu w Tatrach. Olejek kosówkowy stosowano do inhalacji, kąpieli przy reumatyzmie i krzywicy (zgodnie z zasadą by „podobne leczyć podobnym”, która w tym przypadku sprawdzała się całkiem nieźle…), jako środek rozkurczowy, przeciwgorączkowy, przeciwbólowy i wczesnoporonny. Współcześnie olejek z szyszek stanowi surowiec do produkcji nalewek oraz suplement diety i słodzik dla miłośników zdrowej żywności (głównie sportowców i wegan). Drewno kosodrzewiny bywało czasem stosowane w stolarstwie i plecionkarstwie, ale łatwo siniało.
- Ciekawostki: Uczonych i turystów od kilkuset intryguje fakt, że w Alpach, Gorganach i Himalajach piętro subalpejskie porastają głównie wielorakie różaneczniki, a w Bieszczadach przeważa olsza zielona (kosa olcha Alnus viridis) brak tam natomiast kosówki. W Austro-Węgrzech uważano, że w Tatrach rosły dziko różaneczniki, lecz zostały wytępione przez miejscową ludność, toteż próbowano je restytuować. Zalety kosówki przy ochronie przeciwlawinowej i utrwalaniu piargów sprawiły, że wprowadzono ją sztucznie na Śnieżnik Kłodzki, nad Bałtyk i Morze Północne. W XVIII i XIX w. karpackim i alpejskim populacjom zagrażała jej masowa wycinka celem poszerzenia hal pod wypas oraz pozyskiwania opału. Równocześnie z gałązek, korzeni i szyszek produkowano na skalę przemysłową terpentynę, smołę, lekarstwa i kosmetyki. Większość stanowisk jest dziś doskonale zabezpieczona w parkach narodowych i rezerwatach. Jedynie reliktowej populacji z Kornutów zaszkodziła bierna ochrona ścisła w rezerwacie, gdyż przegrała walkę konkurencyjną z bukiem, świerkiem i jodłą.